Sotsiologik tadqiqot natijalari yuzasidan hisobot tayyorlash usullari - Социология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	50.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	10 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Социология

Продавец

Elyorbek Azimov

Дата регистрации 04 Май 2024

0 Продаж

Sotsiologik tadqiqot natijalari yuzasidan hisobot tayyorlash usullari

Купить

SOTSIOLOGIK TADQIQOT NATIJALARI YUZASIDAN HISOBOT
TAYYORLASH USULLARI
MUNDARIJA
I.BOB. SOTSIOLOGIK TADQIQOTLARDA SARALASH METODIKASI
I.1. Saralash tushunchasi va uni loyihalashtirish tartibi
I.2. Tasodifiy va notasodifiy saralash metodikasi
I.3. Saralash xatolari va ularni tuzatish yo llariʻ
II.BOB. SOTSIOLOGIK TAHLILDA SIFAT METODLARI
II.1. Sotsiologik tahlilda sifat metodlarining o rni
ʻ
II.2. Intervyu metodi
II.3. Ekspert so rovi metodi
ʻ
1

Mavzuning dolzarbligi. So'nggi yillardagi sotsiologik adabiyotlarda
namuna olish muammosiga katta e'tibor berilmoqda. Namuna tadqiqotchi,
sotsiolog-amaliyotchining malakasini tavsiflovchi omil, olingan natijalarning sifati
va ishonchliligi sharti sifatida doimo tilga olinadi.
Sotsiologik tadqiqot juda murakkab va kо‘p qirrali ilmiy faoliyat sanaladi.
Chunki u bevosita ijtimoiy muammolarning tashuvchisi, ya’ni ijtimoiydemografik
rang-baranglikka ega bо‘lgan xalq vakillari bilan bevosita tо‘qnash keladi. Bu
borada uning tadqiqot yо‘lida bir qator savollar yuzaga kela boshlaydi: ushbu
muammo barchaga tegishlimi?; kimdan kо‘proq haqiqatga yaqin bо‘lgan
ma’lumotni olsa bо‘ladi?; muammoni chuqur о‘rganish uchun necha kishi bilan
sо‘rov о‘tkazish kerak? va shunga о‘xshash boshqa savollar. Bu kabi murakkab
savollarga javob topishda sotsiologik tadqiqotlar metodologiyasidan muhim о‘rin
egallagan saralash metodikasi yordam beradi.
“... Aholi bilan doimiy muloqot qilish, ularni qiynayotgan muammolarni hal
etishning yangi mexanizmlari va samarali usullarini joriy etishimiz darkor” 1
.
Kurs ishining tadqiqot ob’ekti. Oddiy qilib aytganda, saralash metodikasi
deganda sotsiologik sо‘rovga jalb qilish mumkin bо‘lgan ehtimoliy respondentlarni
qidirish va tanlashga oid metodlar, usullar va jarayonlar majmuasi tushuniladi.
Odatda, sotsiologik sо‘rovda butun aholini yoppasiga sо‘rovga jalb qilishning
imkoniyati cheklangan bо‘ladi. Shu sababli, sotsiologik tadqiqotda о‘rganish
uchun umumiy aholining miqdoran qisqartirilgan analogining modelini yaratishga
tо‘g‘ri keladi. Ana shu vazifa bevosita saralash metodikasi doirasida hal qilinishi
lozim. Tо‘g‘ri saralash – har qanday sо‘rovning muvaffaqiyat garovidir.
Ushbu kurs ishi sotsiologik tadqiqotni rejalashtirish bosqichida muhim о‘rin
egallovchi saralash metodikasining tushunchasi, mohiyati, uslubiy talablari va
jarayoni tо‘g‘risida axborot berishga mо‘ljallangan.
Kurs ishining maqsadi va vazifasi. Sotsiologik tadqiqot tartibi tadqiqot
ob'ektini tanlash va ilmiy ma'lumotlarni to'plash uchun aniq birliklarni ajratishni
o'z ichiga oladi. Bir qarashda, har qanday tadqiqotda ideal barcha elementlarni
1
Мирзиёев Ш. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таминлаш – юрт тараққиёти ва халқ
фаровонлигининг гарови. Т.: Ўзбекистон, 2017. – Б. 253 .
2

qamrab olish bo'ladi, lekin bu idealni hech qachon yoki deyarli amalga oshirib
bo'lmaydi. Hatto aniq fan bo'lgan fizikada ham, masalan, barcha elementar
zarralarni o'rganish mumkin emas va tadqiqotchilar allaqachon o'rganilgan
ob'ektlarning xususiyatlarini barcha mavjud ob'ektlarga kengaytirib, ilgari
noma'lum xususiyatlarga ega bo'lgan zarrachalarga duch kelishadi. Sotsiologiyada
ma'lumot to'plash bir qator tashkiliy qiyinchiliklar bilan bog'liq. Tadqiqot hajmi
qanchalik katta bo'lsa, uni amalga oshirish uchun ko'proq mablag', malakali
ijrochilar va materialni yig'ish va qayta ishlash uchun vaqt talab etiladi. Aholini
ro'yxatga olish maksimal qamrovni sotsiologik o'rganishga misol bo'la oladi,
ammo ular juda kamdan-kam hollarda o'tkazilganligi bejiz emas. Kerakli
xarajatlarni hisobga olgan holda, biz umumiy qoidani shakllantirishimiz mumkin:
namuna hajmi qanchalik katta bo'lsa, yig'ish dasturiga kamroq ko'rsatkichlar
kiritilishi kerak.
Kurs ishinng ilmiy o’rganilganlik darajasi. Ular turli funktsiyalarni
bajaradilar. Sotsiologik tadqiqot rejasining analitik (tavsifiy) turi o'rganilayotgan
muammo haqidagi mavjud bilimlar tadqiqot ob'ektini ajratib ko'rsatish va
tavsiflovchi gipotezani shakllantirish imkonini berganda qo'llaniladi, ya'ni.
o'rganilayotgan ijtimoiy ob'ektning tarkibiy va funktsional munosabatlari va
tasniflash xususiyatlari haqidagi gipoteza. Rejaning maqsadi ushbu tavsiflovchi
gipotezani sinab ko'rish va agar tasdiqlansa, o'rganilayotgan ob'ektning aniq sifat
va miqdoriy xususiyatlarini olishdir. Bu erda hal qiluvchi rolni tushunchalarni
empirik talqin qilishning qat'iyligi va ma'lumotlarni yozib olishning aniqligi
o'ynaydi. Bunday holda, tanlab yoki monografik so'rov o'tkazish, olingan
ma'lumotlarni so'roq qilish, guruhlash, korrelyatsion tahlil qilish kerak. Analitik
rejani ishlab chiqish tadqiqot ob'ektini tavsiflovchi ma'lumotlarni tasniflash bilan
yakunlanadi. Strategik tadqiqot rejasining uchinchi varianti pilot rejadir. U
o'rganilayotgan ob'ekt haqidagi mavjud bilimlar tushuntirish gipotezasini
shakllantirishga imkon berganda qo'llaniladi. Demak, rejaning maqsadi ob'ektda
sabab-oqibat munosabatlarini o'rnatishdir. Ushbu maqsadga erishishning eng
ishonchli usuli ijtimoiy eksperiment o'tkazishdir. Sotsiologik tadqiqot dasturining
3

majburiy komponenti ijtimoiy ma'lumotlarni yig'ish, qayta ishlash va tahlil qilish
usullarini tanlashdir. Aniq sotsiologik tadqiqot dasturi birlamchi sotsiologik
ma lumotlarni to plash usullarini oddiy sanab o tmasa, lekin nima uchun boshqaʼ ʻ ʻ
emas, balki aynan shu usullar tanlanganligini ko rsatsa, to liq hisoblanadi; axborot
ʻ ʻ
to‘plash usullari bilan tadqiqotning maqsad, vazifalari va farazlari o‘rtasidagi
bog‘liqlik ko‘rsatildi. Masalan, anketa usulidan foydalanilgan bo‘lsa, dasturda
falon masalani yechish va falon gipotezani tasdiqlash uchun falon savol bloki
ishlab chiqilganligini ko‘rsatish kerak. Agar ma'lumotni birlamchi qayta ishlash va
tahlil qilish usullari ko'rsatilmagan va tavsiflanmagan bo'lsa, dastur to'liq emas deb
hisoblanadi. Birlamchi qayta ishlash olingan materialni ma'lum bir tizimga
keltiradi, tasniflaydi.
Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, ikkita bob, oltita paragraph,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat,
4

I.BOB. SOTSIOLOGIK TADQIQOTLARDA SARALASH METODIKASI
I.1. Saralash tushunchasi va uni loyihalashtirish tartibi
Tadqiqot ish rejasining xarakteristikalari Aniq sotsiologik tadqiqot o'tkazish
dasturi bilan bir qatorda, individual tadqiqot tartiblarini aniqroq aniqlash uchun
sotsiolog tadqiqot bilan bog'liq barcha ishlarni bajarish uchun tarmoq jadvalini o'z
ichiga olgan ish rejasini ishlab chiqishi kerak. Ish rejasi tadqiqotning asosiy
bosqichlarini uning dasturiga, kalendar muddatlariga, tadqiqotning yakuniy
maqsadlariga erishish uchun zarur bo'lgan moddiy va mehnat xarajatlariga
muvofiq tartibga solish uchun ishlab chiqilgan. Ish rejasi tadqiqot dasturidan
kengroqdir. Uni ishlab chiqishdagi asosiy vazifalar: o'rganish bosqichlarini
aniqlash; tadqiqotni muvaffaqiyatli o'tkazish uchun zarur bo'lgan moliyaviy
resurslar va inson resurslarini hisoblash; har bir bosqich va umuman butun tadqiqot
uchun vaqt oraliqlarini hisoblash; o'rganishning turli qismlari o'rtasidagi o'zaro
ta'sirni muvofiqlashtirishni tashkil etish; empirik tadqiqotlarni tashkil etish. Ish
rejasining asosiy qismlari tajriba tadqiqoti, dala so‘rovi, ma’lumotlarni qayta
ishlashga tayyorlash, ma’lumotlarni qayta ishlash, ularni tahlil qilish va izohlash,
hisobot yozishdan iborat. Tajriba tadqiqoti asosiy tadqiqot usullari va
protseduralarining sifatini sinab ko'rish uchun mo'ljallangan va undan oldin amalga
oshiriladi. Pilot tadqiqot sotsiologik tadqiqot dasturining barcha asosiy
elementlarini sinovdan o'tkazadi. Ko'pincha, u asboblarni tekshirish uchun amalga
oshiriladi - anketalar, anketalar, intervyu olish shakllari 2
.
Tajribali tadqiqotni o'tkazish uchun 70-100 kishidan iborat so'rov o'tkazish
kifoya. Tajribaviy tadqiqot yangi texnikalar yordamida amalga oshiriladi. Dala
tadqiqoti (yoki tadqiqot - ikkala atama bir ma'noda qo'llaniladi) ob'ektni tabiiy,
"dala" sharoitida o'rganishdir. Dala tadqiqotlari birlamchi ijtimoiy ma'lumotlarni
yig'ishning asosiy manbai hisoblanadi. Ma'lumotlarni qayta ishlash va qayta
ishlashga tayyorlash kompyuterda ma'lumotlarni qayta ishlash va kompyuterdan
2
Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.: РУДН, 2008. – C. 368.
5

bevosita foydalanish uchun zarur bo'lgan barcha protseduralarni o'z ichiga oladi.
Sotsiologik tadqiqot natijalari hisobotda aks ettirilgan. Hisobot tadqiqot natijalarini
tizimli va vizual shaklda taqdim etadigan yozma hujjatdir. Tuzilishi bo‘yicha
hisobot uch qismdan iborat: tadqiqot natijalari, xulosalar va tavsiyalar. Ish
rejasining ajralmas qismi, yuqorida aytib o'tilganidek, tadqiqot tarmog'i jadvalidir.
Bu barcha turdagi ilmiy-tadqiqot ishlarini yanada aniq va uyushqoqlik bilan olib
borishga yordam beradi. Tarmoq diagrammasi kim, qachon va nima qilishini aks
ettiradi, ya'ni. u sxemani aniq tuzatadi: ish - ijrochi - vaqt. Tarmoq diagrammasini
tuzish katta professional mahorat talab qiladigan ishdir.
Sotsiologik tadqiqot о‘tkazishning dastlabki va muhim bosqichlaridan biri –
bu saralash jarayonidir. Saralash deganda sotsiologik tadqiqot doirasida о‘rganish
uchun kerakli insonlarni tanlash jarayoni tushuniladi.
Sotsiologik sо‘rovning obyekti sifatida odatda turli ijtimoiydemografik va
hududiy tavsifga ega bо‘lgan katta miqdordagi insonlar sanaladi. Biroq ulardan
barchasining fikrini yoppasiga о‘rganishning imkoniyati deyarli mavjud emas. Shu
sababli, aksariyat sotsiologik sо‘rovlar cheklangan insonlarning fikrini о‘rganishga
yо‘naltiriladi. Bu borada, saralash jarayonining mohiyati shundaki, sо‘rash uchun
tanlangan insonlar guruhi о‘rganilayotgan obyektning ijtimoiy-demografik va
boshqa belgilariga mos kelishi kerak. Ana shu moslik asosida insonlarni qidirish,
topish va sotsiologik sо‘rovga jalb qilish uchun tanlab olish saralash jarayoni
deyiladi. Sotsiologik tadqiqot uchun respondentlarni tо‘g‘ri saralash – tadqiqot
muvaffaqiyatining garovidir. Zero, agar tadqiqotchi sо‘rovda ishtirok etayotgan
respondentlar yig‘imini uslubiy jihatdan notо‘g‘ri tuzgan bо‘lsa, о‘z-о‘zidan
ma’lumki, tadqiqot natijalari ham notо‘g‘ri bо‘lib chiqadi.
Saralash jarayoni sotsiologik sо‘rov obyektlarini loyihalashtirishdan
boshlanadi.
Saralash loyihasi
– obyektdan keyinchalik sо‘rov bilan qamrab olinadigan odamlar (yoki
boshqa axborot manbalari) yig‘indisini ajratib olish prinsiplarini kо‘rsatish
– saralash hajmi;
6

– saralash turi va metodi;
– saralash pasporti. Endi saralash loyihasining ta’kidlab о‘tilgan har bir
elementini alohida kо‘rib chiqamiz.
Saralash hajmi deb tadqiqotda empirik ma’lumotni taqdim etuvchi odamlar
va/yoki predmet-hodisalar yig‘imi sanaladi. Albatta, kо‘p tadqiqotlarda empirik
ma’lumotni taqdim etuvchi axborot manbasi sifatida odamlar, ya’ni respondentlar
ishtirok etadi. Biroq ayrim vaqtlarda tadqiqot maqsadi va о‘ziga xosligidan kelib
chiqib axborot manbasi sifatida shunchaki hujjatlar, audio-video materiallar, biror
voqea yoki hodisalar ham ishtirok etishi mumkin.
Masalan, quyidagi sotsiologik tadqiqotlarda empirik axborot manbasi
sifatida predmet-hodisalar tanlangan:
– “О‘zbekistonda odam savdosi jinoyatchiligining yuzaga kelishiga turtki
bо‘layotgan ijtimoiy omillar” mavzusidagi sotsiologik tadqiqotda saralash hajmini
О‘zbekiston Respublikasi sud idoralari tomonidan О‘zbekiston Respublikasi
Jinoyat kodeksining 135-moddasi (“odam savdosi”) bо‘yicha chiqarilgan hukm va
ajrim hujjatlari tashkil etgan;
– “Bolalar ijtimoiy xulqining shakllanuvida televideniyening ta’siri”
mavzusidagi sotsiologik tadqiqotda saralash hajmini bolalarga ixtisoslashgan
xorijiy va milliy telekanallar kо‘rsatuvlari tashkil etgan.
Saralash hajmi empirik axborot manbalarining ikkita yig‘imidan iborat:
umumiy yig‘im va tanlangan yig‘im.
Umumiy yig‘im muammo tashuvchilari yoki axborot manbalarining umumiy
tarkibidan iborat. Masalan, “X” shahri aholisining ichimlik suvining sifatiga
nisbatan fikrini о‘rganish maqsadida sotsiologik sо‘rov о‘tkazilayotganda, albatta,
axborot manbasi butun shahar aholisi sanaladi. Chunki butun shahar aholisi bitta
markazdan boradigan suv quvurlaridan suv iste’mol qiladi va ularning barchasi
“muammo tashuvchisi” sanaladi. Biroq shahar aholisi son jihatdan juda kо‘p
bо‘lishi mumkin va ularning barchasi bilan sо‘rov о‘tkazish uchun resurslar
yetmasligi tabiiy hol. Shuning uchun saralash hajmida tanlangan yig‘im ham
qо‘llaniladi.
7

Tanlangan yig‘im umumiy yig‘im tarkibidan tadqiqot uchun alohida ajratib
olinadigan axborot manbalaridan iborat bо‘ladi. Misolga qaytadigan bо‘lsak,
masalan “X” shahrida 5 000 nafar fuqaro istiqomat qilsa, biz ular orasidan 100
nafarini ajratib olib sо‘rov о‘tkazishimiz va ularning fikrlariga tayangan holda
shahar aholisining ichimlik suvi sifatiga nisbatan fikrini о‘rganishimiz mumkin.
Amaliy sotsiologik tadqiqotda saralashning umumiy yig‘imi “N”, tanlangan
yig‘im esa “n” ramzlari bilan ifodalanadi 3
.
Demak, “X” shahri aholisining ichimlik suvining sifatiga nisbatan fikrini
о‘rganish maqsadida о‘tkaziladigan sotsiologik sо‘rovda saralash hajmi
quyidagicha bо‘ladi:
N = 5000 kishi; n = 100 kishi.
Shuni esdan chiqarmaslik lozimki, sotsiologik tadqiqot natijalarining sifatiga
saralash loyihasi, xususan, saralash hajmi judda katta ta’sir kо‘rsatadi. Chunki har
qanday odamda ham birinchi yuzaga keladigan savol, bu (oldingi misol doirasida)
– “Qanday qilib 100 kishining fikri 5000 kishining fikriga teng bо‘lishi mumkin?”.
Ana shunday savollar tug‘ilmasligi yoki tug‘ilganda ham asosli javob berish uchun
sotsiolog-tadqiqotchi saralash hajmini tuzayotgan vaqtda va eng asosiysi, umumiy
yig‘imdan tanlangan yig‘imni ajratib olayotganda har bir daqiqada uning xayolida
tadqiqot reprezentativligini ta’minlash burchi turishi kerak.
Sotsiologik tadqiqot rejalashtirishda kо‘p hollarda tadqiqotchilarni
“ishonchli ma’lumotni tо‘plash uchun necha kishini sо‘rash kerak?” degan savol
о‘ylantiradi. Bu borada, bugungi kunda aniq statistik mezon bо‘lmasada, ayrim
xorijiy sotsiologik tadqiqot markaz va institutlari faoliyatida о‘ziga xos tajriba
shakllangan. AQShdagi Gellap instituti umummilliy sо‘rovlarda saralash hajmi
sifatida umumiy aholining 1,5 foizini belgilaydi. Rossiya Fanlar akademiyasi
Sotsiologiya institutining “Sotsio-ekspress” markazi 2000 kishidan iborat
tanlangan yig‘imni shakllantiradi. Umumrossiya jamoatchilik fikrini о‘rganish
markazi faoliyatida esa umummilliy sо‘rovlarda 1600 kishidan iborat tanlangan
saralash hajmini shakllantirish tajribasi kuzatiladi. Bu borada ma’lum qilish
3
Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.: РУДН, 2008. – C. 314.
8

kerakki, О‘zbekiston sotsiologik tadqiqot markazlari orasida yetakchilik qiluvchi
“Ijtimoiy fikr” jamoatchilik fikrini 85 о‘rganish markazi tajribasida umummilliy
sо‘rovlarda 1100dan 1500 gacha saralash birliklari yordamida respondentlar
bazasini shakllantirish yо‘lga qо‘yilgan.
Amaliy sotsiologiyada tanlangan yig‘imning optimal hajmini hisoblab
beruvchi yagona va aniq formulalar mavjud emas. Tajribali tadqiqotchilarning
fikriga kо‘ra, bunday formulani tabiatan ishlab chiqishning iloji yо‘q. Chunki
saralash hajmini belgilash nafaqat statistik, balki murakkab intellektual mehnatni
talab etadi. Bu borada, saralash hajmini belgilash turli omillar, xususan, tadqiqot
maqsadi va vazifalari, nazariy modellar, gipoteza va tadqiqot metodlari, bosh
yig‘imning о‘xshashlik darajasiga bog‘liq. Ushbu omillar empirik tadqiqotda
olinadigan axborotning aniqlik darajasini imkon qadar oshirib berishga qaratilgan
bо‘lishi lozim.
Amerika sotsiologiyasida shunday yondashuv shakllanganki, tanlangan
saralash yig‘imi hajmining kengayib borishi bilan empirik tadqiqotda olinadigan
axborotning aniqlik protsenti о‘sib va saralash xatolari kamayib boradi. Kо‘p yillik
faoliyati davomida Gellap instituti tomonidan aniqlanishicha, umummilliy
sо‘rovlarda 100 kishi ishtirok etganda – saralash xatosi ±11% atrofida bо‘ladi; 200
kishida – ±8%; 400 kishida – ±6%; 600 kishida – ±5%; 750 kishida – ±4%; 1000
kishida – ±4%; 1500 kishida – ±3%; 4000 kishida – +2%. Shuning uchun ham
ushbu institut tomonidan о‘tkaziladigan umummilliy sо‘rovlarda 1500-2000 kishi
jalb qilinadi va 1% lik saralash xatosiga ruxsat beriladi.
Sotsiologik tadqiqotlar metodologiyasida saralashning reprezentativligi
(lotincha represento – “taqdim etaman”) deb umumiy yig‘imning tavsifi tanlangan
yig‘imning asosiy tavsifi bilan tо‘liq mos kelishiga (о‘sha proporsiya bilan yoki
о‘sha chastota bilan taqdim etilgan) aytiladi. YA’ni tanlangan yig‘imni
tuzayotganda uning tarkibiga shunday axborot manbalarini olishi kerakki, ularning
fikri umumiy yig‘im fikriga tenglashishi kerak. Formula sifatida ma’lum qiladigan
bо‘lsak, dala tadqiqotida doimo “n = N” bо‘lishi lozim.
9

Demak, saralash metodikasining reprezentativligini ta’minlash uchun
quyidagi qoidalarga rioya qilinishi kerak:
– birinchidan, umumiy yig‘imning har bir birligi tanlangan yig‘im tarkibiga
tushish uchun teng huquqli ehtimolga ega bо‘lishi kerak;
– ikkinchidan, umumiy yig‘im birliklarini bir yoqlamali saralashdan
qochish kerak;
– uchinchidan, saralash imkon qadar о‘xshash, bir xil yig‘imlardan amalga
oshirilishi kerak. Bunda umumiy va tanlangan yig‘imlarning asosiy xususiyatlari
mutanosib bо‘lishi talab qilinadi. Agar bunday mutanosiblik bо‘lmasa, katta
farqlar bor bо‘lsa, tanlangan yig‘im natijalarini umumiy yig‘im natijalariga
о‘tkazib bо‘lmaydi. Agar tanlangan yig‘im kо‘rsatkichlari bilan umumiy
yig‘imning kо‘rsatkichlari о‘rtasidagi farq 5 foizdan kо‘p bо‘lsa, tadqiqot о‘tkazish
mumkin emas. Bordi-yu, bu farq 5 foizdan kam bо‘lsa tadqiqot о‘tkazish mumkin;
– tо‘rtinchidan, tadqiqot uchun ajratilgan umumiy yig‘im birliklarining
miqdori imkon qadar kо‘proq bо‘lishi kerak. Ayniqsa, umumiy yig‘im bilan
tanlangan yig‘im о‘rtasidagi farqlar va har xillik qancha kо‘p bо‘lsa, kuzatuv
birliklarini ham shunchalik kо‘p olish kerak.
Saralash turi va metodi saralashni loyihalashtirishda tadqiqot natijalarining
reprezentativligini oldindan ta’minlash maqsadida tanlanadi. Unda birinchi
respondent yoki boshqa tipdagi empirik axborot manbalarini saralash turi va undan
keyin muayyan saralash turidagi qaysi metod asosida saralash tо‘g‘risida qaror
qabul qilinganligi kо‘rsatiladi. YA’ni har bir saralash turi bir qancha saralash
metodlarini о‘ziga qamrab oladi. Saralash turlari ikkita guruhga bо‘linadi: tasodifiy
va notasodifiy saralash turlari. Ushbu har bir guruhning о‘ziga xos saralash
metodlari mavjud.
Saralash pasporti saralash loyihasining muhim elementi sanaladi. Sotsiolog
tadqiqot shartlaridan va empirik ma’lumotlarni talqin qilish uchun kerak
bо‘ladigan jihatlardan kelib chiqib saralash jarayonini oldindan pasportlashtirishga
harakat qiladi. Saralash pasportiga respondentlarning ijtimoiy-demografik tavsifini
ochib beruvchi ma’lumotlar kiritiladi. Bunday ma’lumotlarga ularning jinsi, yoshi,
10

oilaviy holati, ma’lumoti, kasbi, daromad hajmi, turar joyining hududiy tavsifi
(shahar, qishloq) kabilarni kiritish mumkin.
Saralash pasporti ham tadqiqot reprezentativligi uchun juda muhim. Chunki
insonlarning ijtimoiy-demografik, kasbiy, hududiy va ijtimoiy-tabaqaviy belgilari
va xususiyatlari, albatta, ularda u yoki bu ijtimoiy hodisa yuzasidan fikrlarning
shakllanishida ta’sir kо‘rsatadi. Masalan, insonning yoshi uning ijtimoiy tajribasini
kо‘rsatadi va о‘z-о‘zidan ma’lumki, inson fikrining qamrovi, predmetliligi va
mazmuni, albatta, uning yosh ta’sirida shakllanadi. Agar tadqiqotda umumiy,
barcha aholiga tegishli bо‘lgan muammo о‘rganilayotgan bо‘lsa, unda saralashni
pasportlashtirishda yosh omilini e’tiborga olish muhim о‘rin tutadi. Chunki
muammo yoshu-qari, barchaga tegishli va shuning uchun barchaning fikrini
о‘rganish talab etiladi. Agar yosh omilini e’tiborga olmasdan, faqat ma’lum
davrdagi yosh vakillarining fikrini о‘rganadigan bо‘lsak, unda tadqiqotning
yakuniy natijalari ham faqat ana shu yosh davri a’zolariga taalluqli bо‘lib qoladi.
Xuddi shunday, insonlarning jinsi, ma’lumoti, kasbi, ijtimoiy-iqtisodiy holati kabi
belgilar ham umumiy pasportlashtirish jarayonida e’tiborga olinishi zarur. Agar
о‘rganilayotgan muammo faqat ma’lum bir ijtimoiy guruh (masalan, faqat yoshlar
yoki keksalarga xos muammolar)ga tegishli bо‘lsa, unda, albatta, pasportlashtirish
jarayoni aniqlashadi va yengillashadi.
Shunday bо‘lsada, ayrim tadqiqotlarda saralash pasportiga saralash
loyihasining qо‘shimcha elementi tariqasida qaraladi. Uning saralash loyihasining
qо‘shimcha elementi deb nomlanishiga ba’zi sabablar bor.
Birinchidan, saralash pasporti faqat saralash hajmida axborot manbasi
sifatida odamlar, ya’ni respondentlar ishtirok etgandagina tuziladi. Respondent
mavjud bо‘lmagan tadqiqotlarda saralash jarayoni pasportlashtirilmaydi va о‘z-
о‘zidan ma’lumki tadqiqot dasturida ham kо‘rsatilmaydi 4
.
Ikkinchidan, saralash hajmida respondentlar ishtirok etgan ayrim paytlarda
ham dasturda saralash pasporti kо‘rsatilmaydigan holatlar mavjud. Bunday holatlar
saralash metodidan kelib chiqadi. Ayrim notasodifiy saralash metodlari
4
Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.: РУДН, 2008. – C. 346.
11

qо‘llanilayotganda respondentlarning oldidan pasportini tuzishning imkoniyati
mavjud bо‘lmaydi. Masalan, notasodifiy saralash turi kiruvchi stixiyali saralash
metodiga tо‘xtaladigan bо‘lsak, stixiyali saralashda respondentlarning pasporti
tо‘g‘risidagi ma’lumotlarni oldindan bilishning imkoniyati bо‘lmaydi va pasport
sо‘rov о‘tkazib bо‘lingach, 88 sо‘rovda ishtirok etgan shaxslar tо‘g‘risidagi
ma’lumotlarga tayangan holda tuziladi.
Umuman olganda, saralash jarayonini shunday rejalashtirish va
tashkillashtirish kerakki, tadqiqot yakunida olinadigan empirik axborotlar
reprezentativ bо‘lishi kerak. Bu borada, ushbu jarayonni ilmiy jihatdan tо‘g‘ri
loyihalashtirish tadqiqot natijalarining garovi hisoblanadi.
I.2. Tasodifiy va notasodifiy saralash metodikasi
Sotsiologik tadqiqot klassikasida eng maqbul saralash texnikasi sifatida
tasodifiy metodlar asosida saralash e’tirof etiladi.
Tasodifiy saralash – bu barcha ehtimoliy hodisalar miqdorining kutilayotgan
hodisalar miqdoriga munosabatini belgilab beruvchi sof matematik tanlovdir.
Bunda hodisalarning umumiy miqdori imkon qadar kо‘proq bо‘lishi, ya’ni о‘ziga
xos statistik kuchga ega bо‘lishi lozim.
Tasodifiy saralash respondentlarni tanlashning eng maqbul modeli sanaladi.
Chunki unda, birinchidan, umumiy yig‘imdagi barcha kuzatuv birligi saralash
hajmiga teng ravishda ishtirok etish imkoniyatiga ega bо‘ladi; ikkinchidan,
respondentlarning murakkab va turfa xil belgilarini obyektiv va reprezentativ
bayon qilishda qulayliklar yaratib beradi; uchinchidan, tadqiqotchining
respondentlarni oldindan saralash ishini yengillashtirib beradi.
Tasodifiy saralash quyidagi metodlar yordamida amalga oshiriladi: oddiy
tasodifiy saralash, tizimli saralash, stratifikatsiyali saralash, klasterli saralash va
kо‘p pog‘onali saralash.
Oddiy tasodifiy saralash. Ushbu saralashda tadqiqotchi umumiy yig‘im
vakillarini tanlangan yig‘imga kiritish jarayonida umuman aralashmaydi va barcha
kuzatuv birliklari uchun ushbu imkoniyat bir xil bо‘ladi. Oldinlari ushbu metod
12

tadqiqotchilar tomonidan lotereya о‘yini yoki qur’a tashlash orqali amalga
oshirilgan. Buning uchun tanlangan yig‘im uchun saralash hajmi belgilangach,
umumiy yig‘imdan kerakli miqdordagi kuzatuv birliklari qur’a tashlash orqali
aniqlangan. Masalan: umumiy yig‘im 1000 nafar respondentni qamrab olgan.
Tanlangan yig‘imning hajmi uchun esa 100 respondent kerak. Bunda qur’a qaysi
songa tushsa, о‘sha son umumiy yig‘imdagi respondentning tartib raqamini
kо‘rsatgan. Bugungi intellektual faoliyat kompyuterlashgan paytda kompyuter
dasturlari asosida ishlab chiqilgan “ehtimoliy sonlar generatsiyasi” (yoki ehtimoliy
sonlar jadvali) vositasida oddiy ehtimoliy saralash amalga oshiriladi 5
.
Oddiy tasodifiy saralash quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:
1) bosh yig‘im a’zolarining tо‘liq rо‘yxatini olish va ularni raqamlab
chiqish. Ushbu rо‘yxat oddiy tasodifiy saralashning keyingi bosqichlari uchun asos
bо‘lib xizmat qiladi;
2) tanlangan yig‘im hajmi, ya’ni sо‘ralishi kutilayotgan respondentlarning
miqdorini aniqlash;
3) tanlangan yig‘im uchun qancha saralash birligi kerak bо‘lsa, shuncha
respondentning tartib raqamini ehtimoliy sonlar generatsiyasidan olish. Misol
uchun, agar tanlangan yig‘im uchun saralash hajmi 100 kishini qamrab olishi kerak
bо‘lsa, generatsiyadan 100 ta ehtimoliy sonni olish;
4) ehtimoliy sonlar generatsiyasidan chiqqan sonlarni umumiy yig‘im
a’zolarining umumiy rо‘yxatidagi tartib raqamlarga joriy etish. Misol uchun, agar
generatsiyadan 47 soni chiqqan bо‘lsa, umumiy rо‘yxatda 47 tartib raqamda turgan
respondent tanlangan yig‘im hajmi uchun birinchi kuzatuv birligi etib tayinlanadi
va shu asnoda qolgan birliklar ham matematik ravishda tanlanadi.
Ushbu metodika tо‘g‘risida yanada hayotiy tasavvur shakllantirish uchun
uning bosqichlari quyidagi misol asosida tushuntirib beriladi.
Keys-masala: “X” siyosiy partiyasi a’zolarining ushbu partiya
strategiyasidan qoniqish darajasini aniqlash maqsadida oddiy tasodifiy saralash
texnikasi bо‘yicha saralash hajmini shakllantirish kerak.
5
Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.: РУДН, 2008. – C. 353.
13

Masalani yechish:
1)partiya Siyosiy kengashining partiya a’zolari bilan ishlash bо‘limidan
partiya a’zolarining tо‘liq rо‘yxati olinadi va a’zolar ketma-ketlik bо‘yicha
raqamlab chiqiladi. Ular – 100 nafar. Demak, umumiy yig‘im 100 nafar potensial
respondentdan iborat (N=100).
2) tanlangan yig‘im hajmi, ya’ni sо‘ralishi kutilayotgan respondentlarning
miqdori 30 ta (n=30).;
3) partiya a’zolarining umumiy rо‘yxatidagi 100 a’zodan 30 kishini tanlab
olish uchun ehtimoliy sonlar generatsiyasiga murojaat qilganda quyidagi 30 ta son
chiqdi: 2, 5, 6, 9, 13, 19, 22, 16, 30, 33, 40, 45, 39, 47, 51, 55, 42, 67, 71, 73, 74,
81, 58, 88, 92, 95, 99, 84, 24, 60.
4) ehtimoliy sonlar generatsiyasidan chiqqan sonlarni partiya a’zolarining
tо‘liq rо‘yxatidagi tartib raqamlarga joriy etish orqali tanlangan yig‘imga olingan
respondentlar rо‘yxati tuzildi.
Natija: masala yechildi, tanlangan saralash hajmi tayyor. Ana shu rо‘yxat
bо‘yicha о‘tuvchi partiya a’zolari tadqiqotda respondent sifatida jalb qilinadi.
Misolda shaxs, ya’ni partiya a’zosiga kuzatuv birligi sifatida yondashildi.
Generatsiya yordamida nafaqat shaxslar, balki saralash birligi hisoblanuvchi
mahalla, tuman, qishloq, о‘quv guruhlari yoki boshqa ijtimoiy-tashkiliy shakllar
ham tanlanishi mumkin.
Oddiy tasodifiy saralashda ehtimoliy sonlar generatsiyasidan qaytish va
qaytmaslik prinsipi asosida foydalanish mumkin. Tadqiqotchi saralashning
reprezentativligini ta’minlash uchun ushbu ikki prinsipdan birini tanlaydi. Qaytish
prinsipi tanlanganda, generatsiyada bitta son takroriy tushganda u olinmaydi.
Qaytmaslik prinsipida esa sonlar takror tushganda ham olinaveradi. Odatda,
kuzatuv birligi sifatida inson tanlanganida generatsiya qaytish prinsipi bо‘yicha
ishlaydi. Chunki mantiqan ham bitta inson bir marta anketa tо‘ldiradi. Tuman,
mahallalar saralash birligi sifatida qо‘llanilganda esa, qaytmaslik prinsipi bо‘yicha
ishlash tajribasi shakllangan. Biroq bu ham vaziyatdan kelib chiqib belgilanadi.
Agar kichik hajmdagi saralash loyihalashtirilayotgan bо‘lsa va bitta kuzatuv birligi
14

generatsiyadan ikki martadan ortiq takrorlansa, albatta, bunda generatsiya qaytish
prinsipi bо‘yicha ish tutadi.
Tizimli saralash. Tasodifiy saralashning ushbu turi sifati bо‘yicha oddiy
tasodifiy saralashga о‘xshab ketadi va unda ham bosh 92 yig‘imning umumiy
rо‘yxati kerak bо‘ladi.
Tizimli saralashda ehtimoliy sonlar generatsiyasidan chuqur
foydalanilmasligi bois uni joylarda tashkil etish jarayoni soddaroq. Tizimli
saralashning texnikasi shundayki, birinchi, tasodifan birinchi kuzatuv birligi
tayinlanadi va undan keyin har bir k – element tanlanadi. Bunda k – tanlash
qadami hisoblanadi. Tanlash qadami (k) quyidagi formula asosida hisoblanadi:
– bunda: N – umumiy yig‘im о‘lchami (tadqiq etilayotgan obyektning
barcha birliklari), n – tanlangan yig‘im о‘lchami, k – tanlash qadami.
Misol uchun:
Keys-masala: “Y” siyosiy partiyasi a’zolarining ushbu partiya
strategiyasidan qoniqish darajasini aniqlash maqsadida о‘tkazilayotgan sotsiologik
tadqiqot uchun tizimli saralash metodikasi bо‘yicha respondentlarni tanlash.
Partiyaning umumiy a’zolari (N) – 1200 nafar, kerakli respondent soni (n) – 150
nafar.
Masalani yechish:
Buning uchun bosh yig‘im birliklarining umumiy hajmi (partiyaning 1200
nafar a’zosi) tanlangan yig‘im birliklarining umumiy miqdori (partiyaning 150
nafar a’zosi)ga bо‘linadi. Bunda quyidagi qiymat kelib chiqadi:
Natija:
masala yechildi, tanlov qadami (k) 8 ga teng, ya’ni umumiy rо‘yxatdan
ketma-ketlik asosida har sakkizinchi a’zo respondentlar bazasini saralash birligi
sifatida tо‘ldirib boradi.
Kо‘rinib turibdiki, mazkur saralash texnologiyasi о‘z nomiga mos, ya’ni
unda о‘ziga xos tizimlilik qonuniyati kelib chiqadi. Tanlov rо‘yxatning boshidan
yoki aksincha, oxiridan ham boshlanishi mumkin. Ushbu metod ham, oddiy
15

tasodifiy saralash kabi umumiy yig‘imdagi har bir birlikni tanlangan yig‘imga
tushish imkoniyatini yaratib beradi 6
.
Stratifikatsiyali saralash. Ushbu metod saralashning umumiy yig‘imi
birliklari о‘rtasida tadqiqotning reprezentativligiga ta’sir kо‘rsatishi mumkin
bо‘lgan farqlar mavjud bо‘lganida qо‘llaniladi. Shuning uchun ham u
“stratifikatsiyali” (lotinchadan – tabaqa) deb nomlanadi.
Stratifikatsiyali saralash (stratified sampling) – aholining turli guruh va
tabaqalari о‘rtasida teng о‘lchamli taqsimotni ta’minlaydigan ehtimoliy saralash
turidir. Unda umumiy yig‘im stratalar, ijtimoiy guruhlar bо‘yicha tabaqalashtirilib
chiqiladi. Bundan maqsad – sо‘rov uchun tanlangan saralash modeli о‘z tuzilishi
bо‘yicha umumiy yig‘im modeliga mos kelishini ta’minlash. Aks holda,
о‘rganilayotgan muammoga bir yoqlamali yondashishga oid tavakkalchilik yuzaga
keladi. Stratifikatsiyali saralashning texnikasi shundayki, unda barcha umumiy
yig‘im birliklari belgilangan mezonga kо‘ra bir xil turkumlarga taqsimlab chiqiladi
va respondentlarni saralash har bir turkumda alohida tartibda amalga oshiriladi.
Har bir turkumdan alohida tartibda respondentlarni tanlash miqdori quyidagi
formula asosida hisoblanadi:
Bunda: i – bosh yig‘imda ajratilgan turkumlar soni; Ni – turkumdagi
birliklar soni; n – tanlangan yig‘im.
Misol uchun:
Keys-masala: “Z” qishlog‘i aholisining ijtimoiy-siyosiy faolligini aniqlash
yuzasidan sotsiologik tadqiqot о‘tkazish uchun stratifikatsiyali saralashni amalga
oshirish. Aholining umumiy miqdori – 1800 nafar fuqaro. Turkumlarga taqsimlash
uchun mezon – aholi daromadlari, ya’ni moddiy ta’minlanganlik darajasi. Tuman
statistika bо‘limi va “Z” qishloq fuqarolar yig‘ini rasmiy ma’lumotlariga kо‘ra,
250 kishi – past, 500 kishi – о‘rta, 650 kishi – yaxshi, 400 kishi – yuqori darajada
moddiy ta’minlangan sanaladi.160 respondentdan iborat tanlangan yig‘imni tuzish
kerak.
Masalani yechish:
6
Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.: РУДН, 2008. – C. 346.
16

Demak, N (umumiy yig‘im hajmi) = 1800, n (tanlangan yig‘im hajmi) =
160. Bunda 1 turkum ( ) sifatida 94 250 nafar past darajada moddiy ta’minlangan,
2 turkum ( ) sifatida 500 nafar о‘rta darajada moddiy ta’minlangan, 3 turkum ( )
sifatida 650 nafar yaxshi darajada moddiy ta’minlangan va 4 turkum ( ) sifatida
400 nafar yuqori darajada moddiy ta’minlangan fuqarolar belgilanadi. Har bir
turkumdan tanlangan saralash hajmiga kiruvchi о‘rganuv birliklari formula asosida
quyidagicha chiqarildi:
Yuqorida keltirilgan misoldan kо‘rish mumkinki, klasterli saralash maqsadi
bir tarafdan tadqiqotning geografik qulayligini yaratib bersa, ikkinchi tarafdan
bunday saralash texnikasining reprezentativligi о‘ziga xos ahamiyat kasb etadi.
Kо‘p pog‘onali saralash. Sotsiologik sо‘rovda bosh yig‘im juda katta bо‘lsa
va agar uni oddiy tasodifiy yoki tizimli saralanganda saralash jarayoni butun hudud
bо‘ylab tarqalib ketish ehtimoli bor bо‘lsa, unda kо‘p pog‘onali saralash
metodikasidan foydalanish maqsadga molik sanaladi. Oddiy qilib aytganda,
bunday saralash texnologiyasi umummilliy sо‘rovlarda qо‘llaniladi.
Kо‘p pog‘onali saralash yetarli darajada murakkab statistik vazifa
hisoblanib, unda umumiy yig‘imning yagona birliklari emas, balki uning turli
darajadagi tagyig‘imlaridan tasodifiy va teng ehtimoliy tarzda tanlangan yig‘im
shakllantiriladi. Katta umummilliy sotsiologik tadqiqotlarda 4 yoki 5 pog‘onali
saralash amalga oshiriladi. Bunda birinchi pog‘onada klasterli saralashga о‘xshab
“saralashning bilamchi birliklari” tanlanadi. Ular klasterlarga о‘xshab viloyat,
tuman yoki mahallalar bо‘lishi mumkin. Yakuniy pog‘onada esa umumiy
yig‘imning yagona a’zolari (alohida respondentlar, oilalar) tasodifiy saralanadi.
Masalan, muayyan viloyat miqyosida tadqiqot strategiyasini yaratishda
reprezentativ kо‘p pog‘onali saralash quyidagicha bо‘lishi mumkin:
• birinchi pog‘onada barcha tumanlar rо‘yxatidan bir qancha tumanlar
tasodifan saralanadi;
• ikkinchi pog‘onada tanlangan tumanlar rо‘yxatidan tasodifan bir qancha
aholi yashash joylari (mahalla, qishloq fuqarolar yig‘ini, kо‘cha) saralanadi;
17

• uchinchi pog‘onada tanlangan aholi yashash joylari rо‘yxatidan tasodifan
bir qancha uy xо‘jaliklari yoki xonadonlar saralanadi;
• tо‘rtinchi pog‘onada saralangan uy xо‘jaliklaridan respondentlar tanlanadi.
Shuni ta’kidlab о‘tish joiz-ki, kо‘p pog‘onali saralashda har xil tasodifiy
saralash texnikalari qо‘llanilishi bois uning reprezentativligini ta’minlash mushkul
ishga aylanadi. Unda 99 qanchalik kо‘p pog‘ona bо‘lsa, saralash xatolari ham
shunchalik kо‘p yuzaga kelishi mumkin. Agar qiyoslansa, oddiy tasodifiy
saralashdan kо‘ra kо‘p pog‘onali saralashda uslubiy xatolar kо‘proq bо‘ladi.
Demak, kо‘p pog‘onali saralashda paradoksal dialektika mavjud: pog‘onalar
kо‘paygan sari bir tarafdan respondentlar kamayib va aniqlashib borsa, ikkinchi
tarafdan saralash xatolari kо‘payib boraveradi. Biroq bu borada shuni esdan
chiqarmaslik lozim: saralash xatolari agar о‘z vaqtida aniqlansa hamda ularni
bartaraf etishning yо‘li topilsa va bu orqali tadqiqot natijalarining reprezentativligi
xavf ostida qoldirilmasa – har bir xato tadqiqotchida mohirlik shakllanishiga turtki
bо‘ladi.
I.3. Saralash xatolari va ularni tuzatish yo llariʻ
Saralash xatosi deganda tanlangan yig‘imning о‘rtacha tavsiflarining
umumiy yig‘imning о‘rtacha tavsiflaridan og‘ishi tushuniladi.
Amaliyotda saralash xatosi umumiy yig‘imning ma’lum tavsiflarini
tanlangan yig‘imniki bilan taqqoslash orqali aniqlanadi. Katta yoshdagi fuqarolar
о‘rganilganda kо‘proq aholini umumiy rо‘yxatga olish natijalari, statistik
hisobotlar, oldin о‘tkazilgan sо‘rov natijalaridan foydalaniladi. Tekshiruv
parametrlari sifatida esa ijtimoiy-demografik belgilar qо‘llaniladi.
Umumiy va tanlangan yig‘imlarning о‘rtacha tavsiflarini taqqoslash va shu
asosda saralash xatolarini aniqlash hamda ularni kamaytirish reprezentativlikni
tekshirish deb ataladi.
Gellap institutida reprezentativlik aholining jinsi, yoshi, ma’lumoti,
daromadi, kasbi, irqiy mansubligi, yashash joyi, aholi punkti kattaligiga qarab
tekshiriladi. Umumrossiya jamoatchilik fikrini о‘rganish markazi esa bunday
18

maqsadda aholining jinsi, yoshi, ma’lumoti, yashash joyi tipi (shahar, qishloq),
oilaviy holati, bandlik sohasi, respondentning mansabiga oid statistik
ma’lumotlarga tayanadi.
Saralash xatosi ikki turga bо‘linadi – ehtimoliy va tizimli. Ehtimoliy xato
tanlangan yig‘imning о‘rta qiymati belgilangan intervaldan chiqib ketishi
natijasida yuzaga keladi. Odatda bunday xato saralash metodini notо‘g‘ri qо‘llash
oqibatida yuzaga keladi. Bunday xatolarni tanlangan yig‘im hajmini kengaytirish
orqali kamaytirish mumkin.
Tizimli xato esa respondentlarni saralashda differensial va kompleks sifatli
yondashmaslik natijasida yuzaga keladi 7
.
Masalan, aholining siyosiy madaniyatini о‘rganish maqsadida tadqiqotchi
partiya a’zolari yoki saylov uchastkasidan turib ovoz berishga kelganlarni
о‘rgandi, deylik. Bunda u aholining siyosiy madaniyati tо‘g‘risida ma’lum xulosa
shakllantirgani bilan ushbu xulosalar butun aholiga tegishli bо‘lmaydi. Aksincha,
faqat siyosiy faol fuqarolarning madaniyati tо‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan
cheklanib qolgan bо‘ladi. Biroq aholining partiyaga a’zo bо‘lmagan 105 yoki
saylovlarda obyektiv va subyektiv sabablarga kо‘ra ishtirok etmagan fuqarolarning
siyosiy madaniyati tо‘g‘risida sotsiologik tashxis qо‘yishning imkoniyati
bо‘lmaydi. Aslida, ularda ham siyosiy madaniyat qandaydir darajada rivojlangan
bо‘ladi. Siyosiy psixologiyada siyosiy xulqning turli kо‘rinishlari bor: siyosiy
mobillik (faol), siyosiy immobillik (sust), siyosiy befarqlik, siyosiy begonalik,
siyosiy boykot. Tadqiqotchi sotsiolog sо‘rovni amalga oshirayotganda keng
qamrovli va differensial yondashib, turli darajadagi siyosiy madaniyatga ega
fuqarolarni sо‘rovga jalb qilishi kerak edi. Shunda uning saralash metodikasida
tizimli xato yuzaga kelmas edi. Ushbu misol doirasida kо‘rib chiqilgan saralash
texnikasida esa tizimli xato yuzaga kelganligi sababli uni reprezentativ deb aytib
bо‘lmaydi.
Saralashning tizimli xatolari tadqiqotchining malakasizligi yoki dala
tadqiqotini mantiqan tо‘g‘ri tashkillashtira olmaganligi oqibatida yuzaga keladi.
7
Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.: РУДН, 2008. – C. 372.
19

Bunday xatolar ehtimoliy xatolarga qaraganda ancha xavfli. Ehtimoliy xatoni
tuzatish mumkin, tizimli xatoni esa tuzatib bо‘lmaydi. Chunki respondentlarning
sо‘rovi о‘tkazib bо‘lingan bо‘ladi va xatoni tо‘g‘rilash uchun yana boshqadan
saralash metodikasini ishlab chiqishi, respondentlar zvenosini shakllantirishi va
sо‘rov о‘tkazishi kerak. Bu esa juda katta resurslarni talab qiladi.
Shunday qilib, saralashning tizimli xatolari quyidagi hollarda yuzaga keladi:
1) saralash tadqiqot maqsad va vazifalariga mos kelmaganda (masalan,
tadqiqotchi faqat yosh bolali onalarning ijtimoiy himoyalanganlik darajasini
о‘rganaman deb, ijtimoiy nafaqa oluvchi barcha onalarni sо‘rov qilsa);
2) bosh yig‘imning umumiy qiyofasi va о‘ziga xos xususiyatlarini
bilmaganda yoki e’tiborga olmaganda (masalan, tadqiqotchi 3 yoshgacha bolasi
bor bо‘lgan onalarning umumiy 70% ishlamaydi deb о‘ylagan, aslida esa ularning
50% ishlamasa);
3) bosh yig‘imning faqat ustuvor birliklari tanlanganda (masalan, faqat
ta’minlangan yosh bolali onalar).
Saralashda bunday xatolarning oldini olish maqsadida quyidagi tavsiyalarga
e’tibor berish lozim:
♦ bosh yig‘imning har bir birligi tenglik asosida tanlangan yig‘imga tushish
imkoniga ega bо‘lishi kerak;
♦ saralash pasportini puxta ishlab chiqish;
♦ bosh yig‘imning tavsiflari va xususiyatlarini bilish;
♦ albatta, razvedkaviy va pilotaj tadqiqotlarini о‘tkazish;
♦ saralash metodini asosli tanlash va saralash texnikasini tо‘g‘ri qо‘llash;
♦ umumiy sotsiologik sо‘rovlarda tasodifiy saralash metodlarini qо‘llash;
♦ sotsiologik tadqiqot etikasiga rioya qilish.
II.BOB. SOTSIOLOGIK TAHLILDA SIFAT METODLARI
II.1. Sotsiologik tahlilda sifat metodlarining o rniʻ
20

Bugungi kunda jahon sotsiologik adabiyotida “tadqiqotning sifat metodlari”
tushunchasi о‘zining alohida о‘rniga ega. Miqdoriy va sifat metodlarining
ahamiyatidan kelib chiqib, adabiyotlarda ularning sinonimlari sifatida “qattiq” va
“yumshoq” metodlar deb ham ataladi. Miqdoriy metod kо‘proq qat’iy
formallashgan, ya’ni aniq standartlar asosida о‘tkazilganligi uchun “qattiq”, sifat
metodlari esa, о‘z о‘rnida, unchalik maxsus standartlarga suyanmasligi hamda
tadqiqot instrumentidan kо‘ra kо‘proq tadqiqotchining san’atiga asoslanishi tufayli
“yumshoq” degan taxallusga ega bо‘lgan.
Sifat metodlarining mohiyati shundaki, bunda tadqiqotchi gipotetik
hukmlarning qat’iy chizmasini ishlab chiqmaydi hamda ma’lumotlarning statistik
reprezentativligini ta’minlash masalasi ham bosh maqsadga kо‘tarilmaydi. Buning
о‘rniga, u ijtimoiy muammolarni chuqurroq va nostandart tahlil qilishga harakat
qiladi. Demak, sotsiologiyaning sifat metodlari tadqiqotchiga muayyan ijtimoiy
hodisaning mohiyatini tushunishga yordam bersa, miqdoriy metodlar ushbu
muammolarning qanchalik ommaviy xarakterga ega ekanligini hamda jamiyat
uchun qanchalik muhimligini tushunishga imkoniyat yaratadi.
Bugungi kunda amaliy sotsiologiyada tadqiqot metodlarini tasniflashga oid
yondashuvlar unifikatsiyalashib bо‘lgani yо‘q. Bunga obyektiv sabab bor. Chunki
sotsiologiya – jamiyat haqidagi fan. Jamiyat tuzilishi, uning har bir
mikrosotsiumidagi tuzilish, hodisa, jarayon va muammolar doimo dinamikada
bо‘ladi. Dinamikadagi har bir faza ma’lum bir ijtimoiy о‘zgarishdan darak beradi
va о‘z-о‘zidan ma’lumki, uni tadqiq etish metodlari va standartlarining ham
о‘zgarishi shartligini keltirib chiqaradi. Muammo о‘zgardimi, demak, uni
о‘rganish metodini ham unga mos ravishda о‘zgartirish kerak bо‘ladi. Shu sababli,
bugungi kunda ayrim sotsiologik adabiyotlarda qaysidir metodlar miqdoriy metod
deb keltirilsa, boshqa bir adabiyotlarda ular sifat metodi tarzida ta’kidlanmoqda.
Ushbu bahslardan faqat “anketa sо‘rovi” istisno etiladi. Aynan ana shu istisno
prinsipidan kelib chiqib, boshqa metodlarni ham miqdoriy yoki sifat metodi deb
belgilash mumkin.
21

Nima sababdan anketa sо‘roviga miqdoriy metod sifatida qaraladi? Chunki u
aniq va qat’iy standart asosida amalga oshiriladi. Bu borada standart sotsiologik
anketa sanaladi va ma’lumot faqat anketa savollari asosida tо‘planadi. Anketa
sо‘rovida tadqiqotchi aniq bir shaxs fikrlari yoki muayyan voqeaning aniq bir
jihatini anketadan chetga chiqqan holda chuqurlashtirilgan holda о‘rganmaydi. Shu
sababli ham anketa sо‘rovi miqdoriy metod sanaladi. Ushbu kontekstdan kelib
chiqib aytish mumkinki, har qanday metod sotsiolog-tahlilchi tomonidan oldindan
ishlab chiqilgan standart asosida qо‘llanilsa, demak, u miqdoriy metod sanaladi.
Bu borada, ma’ruzada quyida sifat metodi tarzida kо‘rib chiqiladigan intervyu va
kuzatuv metodlari agar oldindan ishlab chiqilgan qat’iy standart (shablon) asosida
amalga oshirilsa va bunda tadqiqotchi ushbu standartdan chiqmasa, unda
tо‘planadigan empirik ma’lumotlar kо‘proq statistik operatsiyalar yordamida tahlil
qilinadi va о‘zо‘zidan ma’lumki, metodlarning maqomi ham miqdoriy bо‘ladi.
Agar uning aksi bо‘lsa va tadqiqotchi nostandart tahlilga asoslansa hamda tadqiqot
predmetining barcha yoki ma’lum bir jihatlarini chuqurlashtirilgan holda о‘rgansa
unda tadqiqot ham sifat metodi bо‘yicha amalga oshirilgan bо‘ladi.
Demak, turli sotsiologik adabiyotlarda keltirilgan yondashuvlarni tahlil
qilgan holda bugungi kunda empirik tadqiqotlarda qо‘llanilishi ommalashgan
quyidagi asosiy sifat metodlarini ta’kidlash mumkin: intervyu, fokus-guruh,
ekspert sо‘rovi, kuzatuv, “keys-stadi” metodlari. Ushbu sifat metodlari sotsiologik
tadqiqotlarda quyidagi funksiyalarni bajaradi:
1. Diagnostik funksiY. Aksariyat hollarda, ma’lum ijtimoiy muammo,
hodisa yoki jamoatchilik fikriga tashxis miqdoriy metodlar asosida qо‘yiladi. Biroq
tadqiqot о‘z maqsadi va vazifalaridan kelib chiqib, faqat sifat metodlarini qо‘llagan
holda ham о‘tkazilishi mumkin. Bunday holda sifat metodlari о‘rganilayotgan
ijtimoiy hodisaga bevosita sotsiologik diagnoz qо‘yadi.
2. Tо‘ldirish funksiyasi. Bu borada sifat metodlari tadqiqotda miqdor
metodlari bо‘shliqlarini tо‘ldirib keladi. Anketa yoki boshqa standartli metod
asosida jamoatchilik fikri olinganda ikki xil sabab bilan empirik ma’lumotlar
tanqisligi yuzaga kelishi mumkin. Birinchidan, anketa savollari respondentlarning
22

malakasizligi, vijdonsizligi yoki tushunmaganligi bois umuman javob bermaslik
yoki о‘z fikrini notо‘liq, mavhum bayon qilishi bо‘lsa, ikkinchidan, о‘z saviyasiga
kо‘ra sotsiologik anketalarda joylashtirib bо‘lmaydigan savollar yuzaga kelganda.
Bunday holatda qо‘shimcha tarzda sifat metodlariga murojaat qilinadi va intervyu,
kuzatuv yoki boshqa sifat metodlari yordamida qо‘shimcha empirik ma’lumot
tо‘planib, anketadagi bо‘shliq tо‘ldiriladi 8
.
3. Talqin qilish funksiyasi. Sotsiologiyada talqin qilish deganda miqdoriy
tadqiqot orqali olingan empirik ma’lumotlarni malakali sharhlash, izohlash,
ijtimoiy hodisa qonuniyatlarini aniqlash tushuniladi. Miqdoriy metodikada odatda
jamoatchilik fikrining miqdoriy baholari aniqlanadi. Biroq ayrim vaqtlarda
tadqiqotda ushbu fikrni shu ahvolda qо‘llash tushunmovchilik yoki bir
yoqlamalikni keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababli, tо‘plangan har qanday
ma’lumot agar tadqiqotchida ikkilanish va kasbiy qoniqmaslik uyg‘otsa, unda u
statistik empirik ma’lumotga nisbatan “qanday qilib?”, “balki boshqa sabab
bordir?”, “nega aynan shu savolda bunday natija yuzaga keldi?”, “nega javoblar
о‘rtasida о‘zaro bog‘liqlik yoki umumiylik mavjud emas?”, “bu yerda bir omil
yashirinib yotganga о‘xshaydi!?”, “balki tadqiqot barchani qamrab olmagandir?”
kabi savollar bilan murojaat qilishi kerak. Aynan shunday savollarga sifat
metodlari, ya’ni alohida nostandart intervyu, fokus-guruh, biror individ, shaxs,
sotsium yoki jarayon ustidan kuzatuv olib borish orqali javob va izoh topilsa, unda
u sotsiologik tahlil uchun talqin qilish funksiyasini bajargan bо‘ladi. Chunki sifat
metodlarini qо‘llash orqali tahlil amalga oshirilayotganda sotsiolog-tahlilchi bir
talay noaniqliklarga duch keladi. Sotsiolog olim D.Silverman, “sifatli
strategiya”dan foydalanishda tadqiqotning boshlang‘ich nuqtasi noaniq bо‘lishini
aytib, bunday holatga “tushunarsiz fenomen bilan tо‘qnashuv” deb izoh beradi.
Bunday tо‘qnashuv tadqiqotchiga о‘rganish uchun “yeng shimargan” obyektini
yanada chuqurroq kashf etishga turtki bо‘ladi.
4. Prognostik funksiY. Odatda, miqdoriy tahlil vaziyatning umumiy
manzarasini ochib beradi, og‘riqli nuqtalarni kо‘rsatib, aniqroq muammo
8
Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ, прогноз: Учеб. пособие. - М.:
Финансы и статистика, 2005 – C. 327.
23

tashuvchisini aniqlashga yordam beradi. Biroq uning “missiyasi” shu bosqichda
tugullanadi. Endi aniqlangan muammoning keyingi rivojlanish ssenaariylarini
belgilash va prognoz qо‘yish uchun masalaga neytral tomondan turib malakali
baho berish talab etiladi. Sifat metodlari (ekspert sо‘rovi, fokusguruh)
tadqiqotchiga о‘rganilayotgan muammo yuzasidan prognoz ishlab chiqishga
kо‘maklashadi. Miqdoriy tahlil, agar faqat jamoatchilik fikrining rivojlanganlik
holatini kо‘rsatib bersa, sifat metodlari miqdoriy tahlil natijalarini rasmiy, tahliliy
ma’lumotlar hamda ilmiy-amaliy tajriba bilan qiyoslagan holda prognozlar ishlab
chiqish uchun sharoit yaratib beradi. Prognostik funksiya prognoz bilan birgalikda,
prognozda kо‘rsatilayotgan ijtimoiy voqelikning rivojidan kelib chiqib, ma’lum
ijtimoiy muammolarni neytrallashtirish, minimallashtirish yoki bartaraf etish
yuzasidan taklif va tavsiyalar ishlab chiqishni ham nazarda tutadi. Umuman
olganda, ushbu funksiya tahliliy sotsiologik tadqiqotning sifati va manzilligini
oshirishda xizmat qiladi.
II.2. Intervyu metodi
Intervyu – so‘rov metodining bir turi sanaladi. Intervyu – intervyu
o‘tkazuvchi (intervyuer) tomonidan intervyuda ishtirok etayotgan shaxs
(respondent)dan muayyan savollarga javob olishga yo‘naltirilgan verbal-
kommunikativ metod sanaladi. Sodda qilib aytganda, intervyuer bilan
respondentning muloqoti tushuniladi 9
.
Intervyu – bu, albatta, maqsadli suhbatdir. Ammo oddiy suhbatni «intervyu»
deb hisoblash noto‘g‘ri. Chunki u stixiyali tarzda, o‘zidan-o‘zi bo‘lib o‘tadi.
Dasturxon atrofida yoki ko‘chada bo‘lib o‘tgan suhbat ikki yoki undan ortiq
kishilar o‘rtasidagi fikr almashinuvi bo‘lsa-da, bu ham intervyu hisoblanmaydi.
Intervyu – bu, albatta, maqsadga yo‘naltirilgan suhbatdir. Va shunchaki suhbat
emas, balki muhim ma’lumotlarni, yangi axborotlarni izlab topish, aniqlashdir.
9
Добриенков В.И., Кравченко А.И. Методы сотсиологического исследованийa. М.: Инфра-М, 2004. С. 767.
24

Boshqacha aytganda, og‘zaki so‘rov vositasida ma’lumotlarni olishning ijtimoiy-
psixologik usuli 10
.
Shu tarzda, ilmiy intervyu, shu jumladan, sotsiologik intervyu – bu shaxs
bilan jonli suhbat asnosida (yuzma-yuz suhbatda) ma’lumot olish usuli sanaladi.
Unga ko‘ra, maxsus tayyorgarlikdan o‘tgan mutaxassis (intervyu oluvchi)
muayyan maqsadga va muayyan kommunikativ taktika (izchillik, savollarni berish
shakli va h.k.)ga amal qilgan holda savollar beradi. Sotsiologni jamiyatning
shifokori deb atashadi, shu sababli intervyu sotsiologiya o‘z maqsadi va
vazifalariga ko‘ra, shifokor bilan bemor o‘rtasidagi vazifalarga yaqin turadi.
Tegishli ravishda, sotsiologiyada ma’lumotlarning asosiy sifati ularning aniqligi va
to‘liqligi bilan izohlanadi.
Sotsiologik tadqiqotlarda intervyuning ikkita asosiy turi ajratiladi:
1. Standartlashtirilgan intervyuda savollar izchilligi va puxta tuzilganligi,
ehtimoliy javoblar variantlarini o‘z ichiga oluvchi batafsil ishlab chiqilgan
dastur bo‘yicha suhbat qurish asosida amalga oshiriladi. Bunda intervyu uchun
maxsus savolnoma tuziladi va intervyu ushbu savolnomani qo‘llagan holda
mantiqiy ketma-ketlikda o‘tkaziladi.
2. Standartlashtirilmagan (nostandart) intervyu umumiy dastur bo‘yicha, lekin
muayyan savollari aniqlashtirilmagan, ya’ni maxsus savolnomasiz o‘tkazilib,
intervyu oluvchi xatti-harakatlari mantiqiy tartibga solinmagan uzoq davom
etuvchi suhbat.
Intervyu metodini qo‘llashning afzalliklari quyidagilardan iborat:
 respondent bilan “face to face” formatida intervyu o‘tkazish, ya’ni yuzma-
yuz muloqot qilish orqali fuqarolarni tinglash, savollarga javob olish, ayrim
hodisa yoki voqealarni qaytadan so‘rash hamda aniqlashtirib olish
imkoniyatining mavjudligi;
 intervyu davomida respondentni kuzatish, respondentning o‘zini tutishi,
kutilmagan yoki chalg‘ituvchi savollarga javob berishi, tashqi ko‘rinishidagi
10
Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ, прогноз: Учеб. пособие. - М.:
Финансы и статистика, 2005 – C. 346.
25

ekspressiv reaksiyalar, nutqidagi o‘zgarishlarni kuzatib borish sharoitining
yaratilishi;
 intervyuda anketa so‘roviga o‘xshab savollarning miqdori yoki muqobil
variantlari nisbatan ko‘p va murakkab bo‘lmaydi. Aksincha, savollar aniq va
lo‘nda tarzda respondentning tushunib еtishiga mos ravishda beriladi.
Ta’riflanayotgan usulning, shubhasiz, afzalliklari bilan birga qator
kamchiliklari ham mavjud.
Intervyu olish usulining asosiy kamchiligi – uning kam darajada tezkorligi,
ko‘p vaqt sarflanishi, ko‘p sonli intervyu oluvchilarni yollash zaruriyati, undan
qisqa muddatli so‘rovlarda foydalanib bo‘lmasligi bilan bog‘liq. Bu boshlovchi
tadqiqotchilar uchun oson ish emas, zero maxsus tayyorgarlikni va treningni talab
qiladi. Ayni paytda intervyu olishning har xil shakllari tadqiqotchida bilim va
ko‘nikmalarning har xil ahamiyatga ega to‘plamlari bo‘lishini taqozo etadi 11
.
Respondentlarning toqatsizligi. Respondentlar savollarning katta hajmiga,
shu jumladan, demografik tavsiflar bo‘yicha savollarga qiynalib javob beradi.
Intervyu oluvchi yoki ish sur’atini tezlashtirib, javob beruvchini intervyuni davom
ettirishga ko‘ndirishi kerak, yoxud savollarning aniqligiga putur еtkazishga majbur
bo‘ladi.
Respondentning so‘rov oldidagi qo‘rquvi. Bunda unga savol berayotgan
odam hokimiyat vakili bo‘lishi mumkinligi va bunda rad javobining berilishi
hokimiyat tomonidan chora ko‘rilishiga olib kelishi mumkinligi bilan bog‘liq
fikrlar respondentlarda qo‘rquv hissini uyg‘otishi mumkin. Shu sababli respondent
o‘z qarashlarini, afzalliklarini yashirishga urinadi, «hali bilmayman», «javob
berishga qiynalaman» qabilidagi betaraf javoblarni beradi. Yoki hokimiyat nuqtai
nazaridan «ma’qul» javobni tanlaydi 12
.
Respondentlarning emotsional xulqi. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, respondent
intervyu oluvchi bilan emotsional jihatdan bog‘liq bo‘lishi kerak emas. Ammo
aslida emotsional betaraflikni saqlash juda mushkul. Bu ham milliy xarakter
11
Батыгин Г.С. Лекции по методологии сотсиологиcческих исследований. М.: “Российский университет
дружбы народов”, 2008. С. 356.
12
Добриенков В.И., Кравченко А.И. Методы сотсиологического исследованийa. М.: “Инфра-М”, 2004. С. 768.
26

xususiyatlariga bog‘liq. Ayrim holatlarda savol respondent tomonidan keng
ko‘lamdagi muammolar haqida o‘z fikr-mulohazalarini bildirishga taklif sifatida
tushuniladi. Odamlar o‘z javoblarini imkon qadar batafsil tushuntirish bilan birga
o‘z hayoti haqida o‘ziga xos hisobot bera boshlaydi. Ana shunday tushuntirishlar
asnosida berilgan savolga javob aniq bo‘lmasa, intervyu oluvchi tegishli izohlarsiz
javob variantini qabul qilishi mumkin 13
.
Semantik qiyinchiliklar. Xalqaro standart talabiga ko‘ra, so‘rovnomada
foydalaniladigan so‘zlar respondentga tushunarli, o‘qishga qulay bo‘lishi va bir
ma’noli bo‘lishi kerak. Shu sababli savolni so‘z bilan ifodalashda maxsus atamalar
yoki jargon so‘zlardan foydalanmaslik kerak.
Sotsiologik tadqiqotlarda qo‘llaniladigan intervyu – bu ilmiy-tadqiqot
faoliyatining tarkibiy qismidir. Shu tufayli uni ma’lum bir mantiq asosida amalga
oshirish lozim. Muayyan darajada intervyuerlik tajribasiga ega bo‘lgan
tadqiqotchilar “ustasiga farqi yo‘q” naqli asosida intervyuni rejasiz amalga
oshirishi mumkin. Biroq bunday hollarda intervyu yakunida nazarda tutilgan
barcha holatlar bo‘yicha axborot to‘play olish yoki tadqiqotning barcha vazifalarini
samarali ijro etish kafolati kam bo‘ladi. Shuning uchun intervyuni ilmiy-tadqiqot
faoliyati bo‘lagi sifatida rejalashtirish kerak. Qolaversa, shuni esdan chiqarmaslik
lozimki, intervyu bevosita shaxs bilan yuzma-yuz muloqot qilish orqali tadqiqot
funksiyalarini amalga oshirishni nazarda tutuvchi so‘rov metodi. Shu sababli,
garchand uni o‘tkazish algoritmini unifikatsiyalashtirib bo‘lmasada, tadqiqotchilar
uchun uni quyidagi bosqichlarda o‘tkazish mumkinligini tavsiya qilamiz 14
.
Sotsiologik tadqiqotlarda intervyu metodini 5 bosqichda o‘tkazish mumkin.
1-bosqich. Intervyuga tayyorgarlik ko‘rish. Ushbu bosqichda quyidagi ishlar
amalga oshiriladi:
o tadqiqot dasturi tuziladi, tadqiqot maqsad va vazifalari belgilab olinadi;
o respondentlar tanlab olinadi;
o intervyu savolnomasi ishlab chiqiladi;
13
Йaдов В.А. Стратегийa сотсиологического исследованийa. Учебное пособие. 4-е издание. М.: “Омега-Л”,
2009. С.545.
14

27

o intervyu o‘tkazish joyi belgilanadi;
o respondent bilan intervyu vaqti va joyi kelishib olinadi;
o intervyu davomida respondentdan olinayotgan ma’lumotlarni qayd qilish
shaklini oldindan belgilab oladi. Agar intervyu jarayonini diktofonga yozib
olmoqchi bo‘lsa, texnik soz bo‘lgan diktofonni tayyorlaydi 15
.
2-bosqich. Psixologik aloqa o‘rnatish
Ushbu bosqichda respondent bilan salomlashiladi, uning hol-ahvolini
so‘rash orqali iliq munosabat shakllantiriladi. Shuningdek, intervyuer o‘zini
tanishtiradi, intervyuning maqsadi umumiy mazmunda tushuntirib beriladi.
Respondentga vaqt ajratib suhbatda ishtirok etayotganligi uchun oldindan
minnatdorchilik ma’lum qilinadi. Psixologik aloqa o‘rnatish bosqichida respondent
o‘zini erkin tutishi uchun unga buyruq ohangida gapirmaslik kerak. Agar suhbatda
ko‘proq respondent o‘zini ustuvor pozitsiyada his qilsa, shunda tortinmasdan va
qo‘rqmasdan barcha axborotlarni taqdim etadi. Shuning uchun suhbat davomida
“men siz bilan intervyu o‘tkazaman” degan gaplarga o‘xshagan rasmiyatchilikdan
qochish kerak.
Ushbu bosqichda umumiy suhbat bevosita intervyu savolnomasiga
yo‘naltiriladi. Bunda savolnoma bo‘yicha mantiqiy ketma-ketlikda intervyu
amalga oshiriladi.
Intervyuerlarning psixologik bilimdonligi intervyu davomida savol berish
ko‘nikmalarini shakllantirishni ham talab etadi. Har bir savol vaziyatdan kelib
chiqib mantiqan shakllantirilishi lozim. Ayniqsa, savodxonlik darajasi
rivojlanmagan respondentlar bilan ishlashda intervyuer quyidagi qoidalardan kelib
chiqib savol berishi maqsadga muvofiq:
– muloqotda kam qo‘llaniladigan, oddiy aholining tushunishi qiyin bo‘lgan
so‘zlar va maxsus atamalardan foydalanmaslik;
– savollar qisqa bo‘lishi lozim;
15
Батыгин Г.С. Лекции по методологии сотсиологиcческих исследований. М.: “Российский университет
дружбы народов”, 2008. С. 355.
28

– zarur hollarda savolni izohlash mumkin, lekin shakl jihatdan qisqaligicha
qolish kerak;
– savollar mavhum va luqma shaklida bo‘lmasligi lozim, balki aniq va ravon
bo‘lishi kerak;
– savollar shunday shakllantirilishi kerakki, respondentlarshablon variant
bo‘yicha javob bermasligi kerak;
– savollar respondentlarni ruhiy tashvishga solib qo‘yadigan va shaxsiy
qadr-qimmatini kamsituvchi xarakterga ega bo‘lmasligi lozim;
– savollar ong va psixikaga manipulyativ ta’sir ko‘rsatmasligi kerak,
aksincha, respondentlar uchun erkin va har tomonlama fikrlab javob beradigan
iqlim yaratilishi lozim 16
.
4-bosqich. Suhbatni yakunlash
Intervyuer tadqiqot doirasida rejalashtirilgan barcha vazifalarni amalga
oshirib bo‘lgach va intervyu savolnomasi bo‘yicha axborotlar to‘plab bo‘lingach,
suhbatga yakun yasaladi. Suhbat yakunida intervyuer, albatta, respondentga
suhbatda ishtirok etganligi uchun minnatdorchilik ma’lum qiladi. Vaziyat talab
etganda respondent intervyuda ko‘rib chiqilgan masala bo‘yicha yangi axborotga
ega bo‘lsa yoki suhbat davomida eslay olmagan biror voqea to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni eslab qolsa, xabar berishi uchun intervyuer o‘z telefon raqami yoki
ish manzilini aytishi mumkin. Respondent xushmuomalalik bilan kuzatib qo‘yiladi.
5-bosqich. Intervyu natijalarini rasmiylashtirish
Ushbu bosqichda intervyu natijalari axborot-tahliliy hujjat shaklida
rasmiylashtiriladi. Agar intervyu natijalari diktofonga yozib olingan bo‘lsa, unda
tadqiqotchi sokin vaziyatda diktofonda yozib olingan axborotlarni eshitib qoralama
variant tayyorlaydi. Agar ish daftariga axborotlarni turli shartli belgilar va kodlar
qo‘llagan holda yozib olgan bo‘lsa, diqqatini jamlagan holda ularni dekodlashtirib
chiqadi. Undan so‘ng intervyu natijalari bo‘yicha miqdor va sifat tahlili
metodlaridan foydalangan holda axborot-tahliliy hujjat tayyorlanadi. Shuningdek,
16
Йaдов В.А. Стратегийa сотсиологического исследованийa. Учебное пособие. 4-е издание. М.: “Омега-Л”,
2009. С.547.
29

intervyu natijalarini axborotni baholash mezonlari bo‘yicha baholash hamda uning
asosida prognoz, tavsiya va chora-tadbirlar ham ishlab chiqish mumkin 17
.
Respondentlar bilan o‘tkazilayotgan intervyuning samaradorligi
intervyuerning psixologik tayyorgarligiga bevosita bog‘liqdir. Chunki intervyu
rasmiy suhbat yoki so‘roq emas, u o‘zaro manfaatdorlik asosida shakllantiriladigan
psixologik aloqa hisoblanadi. Intervyuer respondentga nafaqat savol berish va
javob olish, balki unga ma’naviy ozuqa berish hamda psixologik rag‘batlantirishni
ham bilishi kerak. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, boshqa mamlakatlar
hududida ma’lum muddatda ishlab kelayotgan O‘zbekiston fuqarolari etnik
yaqinlik hissiyotiga muhtoj bo‘ladi. Shuning uchun, intervyu davomida intervyuer
respondentda shaxsiy qadr-qimmat va o‘z-o‘zini hurmat qilish sifatlarini uyg‘ota
oladigan psixologik holat yarata olsa, berilayotgan savollarga ob’ektiv va xolisona
javob olishi mumkin 18
.
Intervyuer sifatida еtarli darajada layoqatli bo‘lmagan shaxsning jalb qilishi
intervyu natijalarining sifatsiz bo‘lishiga olib keladi. Xususan, ayrim xorijiy
adabiyotlarda psixologik tayyorgarlikka ega bo‘lmagan intervyuerlar quyidagicha
tasniflanadi:
“missioner” intervyuerlar – respondentdan ma’lumot olish o‘rniga, faqat
biror-bir g‘oya yoki fikrni еtkazishga harakat qiladi;
“aql o‘rgatuvchi” intervyuerlar – ko‘p gapirishni yaxshi ko‘radi, nutqini
nazorat qila olmaganligi tufayli asosiy vaqtini faqat axloq-odob masalalariga
bag‘ishlab o‘tkazib yuborib, samarali natijaga erisha olmaydi;
jiddiy bo‘lmagan intervyuerlar – еngiltak, ko‘p kuladigan, muloqot
davomida respondentlarning ijtimoiy-demografik xususiyatlariga zid bo‘lgan
qiliqlarni sodir etadigan shaxslar toifasi;
17
Батыгин Г.С. Лекции по методологии сотсиологиcческих исследований. М.: “Российский университет
дружбы народов”, 2008. С. 355.
18
Батыгин Г.С. Лекции по методологии сотсиологиcческих исследований. М.: “Российский университет
дружбы народов”, 2008. С. 355.
30

“buyruqchi” intervyuerlar – savollarni buyruq ohangida beradi, javob
berishni qat’iy talab etadi va agar respondentning fikri o‘zining fikri bilan bir xil
chiqmasa, unga baqirib ruhiy tazyiq o‘tkazishni boshlaydi;
“xavotirli” intervyuerlar – tashqi ko‘rinishi va ekspressiv belgilaridan
tashvishli holatda ekanligi bilinib turadi, intervyuni shoshilib amalga oshiradi va
doimo xavotirli holatda turadi;
sentimental intervyuerlar – hissiyotga tez beriladigan, tez ta’sirlanadigan va
hayajonlanadigan, juda bo‘sh va boshqaruv funksiyasini osongina boshqa shaxsga
berib qo‘yishi mumkin bo‘lgan shaxslar toifasi;
“qotib qolgan” intervyuerlar – o‘z ustida ishlamaydi, intervyuni
rejalashtirish va o‘tkazishda ijodiy yondashmaydi, eski shablon va variantlarga
qarab ish tutadi. Shuningdek, bunday tipdagi intervyuerlar respondentning
javobiga tez qoniqish his qiladi va uni aniqlashtirish, to‘ldirish istagisiz keyingi
savolga o‘tib ketaveradi.
II.3. Ekspert so rovi metodiʻ
Ekspert so‘rovi usul Ekspertlar guruhiga nomzodlarni tanlashda shuni yod
Ekspertlar guruhini shakllantirish tartibi bir qator savollarga dastlabki javobni o‘z
ichiga oladi, xususan: “Mutaxassislar roli uchun kim Eksperimental usul m i
maxsus tanlangan ekspertlar so‘rovi bilan bog‘liq. Ekspertlar baholash ob’ekti
haqida kerakli ma’lumotlarni taqdim etuvchi o‘zgaruvchilarni bilish sohasidagi
mutaxassislardir. Olingan ma’lumotlar muammoning holatini baholash, uning
rivojlanish tendentsiyalarini prognoz qilish, ta’lim sohasini tavsiflovchi
ko‘rsatkichlarning ishonchlilik darajasini baholash uchun ishlatilishi mumkin.
Ekspert baholashlari natijalarining ob’ektivligini oshirishga mutaxassislarni
tanlash, ularning so‘rovini tashkil etish, aniq tadqiqot metodologiyasini tanlash va
ekspertiza natijalarini qayta ishlash bo‘yicha bir qator mantiqiy va statistik tartib-
31

qoidalar orqali erishiladi. Ushbu protseduralarning kombinatsiyasi ekspert so‘rovi
usuli deb ataladi 19
.
Yechilmagan muammolarni muhokama qilish uchun ekspertlar ekspert
baholash usuli paydo bo‘lishidan ancha oldin jalb qilingan. Biroq, faqat 1950—
1960-yillarda ekspert bilimlarini o rganish, umumlashtirish va tahlil qilishningʻ
maxsus metod va usullari ishlab chiqildi. Mutaxassis bilimlari asosida yuqori
iqtisodiy, ijtimoiy va psixologik samaradorlikka ega tavsiyalar ishlab chiqildi.
Ishtirok etish nazariyasini, muqobil boshqaruv nazariyasini, ommaviy tashkilotlar
nazariyasini, ishchilarning doimiy ishlab chiqarish yig‘ilishlari kontseptsiyasini
eslash kifoya. Bu nazariyalarning barchasi ishda shaxsning o‘zini o‘zi anglash
g‘oyasiga asoslanadi.
Ekspertizani tayyorlash uchun odatda besh-etti kishidan iborat tashkilotchi-
mutaxassislar guruhi tuziladi. Uning vazifalariga quyidagilar kiradi: muammoni
qo‘yish, ekspertiza maqsadi va vazifalarini, uning chegaralarini, asosiy
bosqichlarini belgilash; imtihon tartibini ishlab chiqish; ekspertlarni tanlash,
ularning malakasini tekshirish va ekspertlar guruhlarini shakllantirish; so‘rov
o‘tkazish va smetalarni kelishish; olingan axborotni rasmiylashtirish (miqdorini
aniqlash), uni qayta ishlash, tahlil qilish va izohlash.
Ekspert baholarini olish uchun ekspertlar guruhi tuziladi. Ularning har biri
kompetentsiya, yuqori malaka, uzoq ish tajribasi, ish natijalari, tegishli ma’lumot,
kasbiy mansublik, tahlil qilish, sintez qilish va bashorat qilish qobiliyati kabi
mezonlarga javob berishi kerak. Mutaxassislarni miqdoriy va sifat jihatidan
tanlashning puxtaligi usulning samaradorligini belgilaydi. Ekspert baholashlari
ekspert baholari, ekspertlar guruhining so‘rov natijalari esa ekspert natijalari deb
yuritiladi.
Ekspertlar guruhini shakllantirish tartibi bir qator savollarga dastlabki
javobni o‘z ichiga oladi, xususan: “Mutaxassislar roli uchun kim afzalroq – tor
mutaxassislarmi yoki “universalistlar”?”, “Qanchadan qancha ekspertni tanlash
19
Белостокова, В. Ю. Возможности и угрозы развития метизных компаний в период глобальной
нестабильности Журнал «Современная наука: Актуальные проблемы теории и практики». Серия
«Экономика и право». - 2015. - № 7-8. - С. 29-34.
32

kerak?”. Ekspert so‘rovlarini o‘tkazish amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, tor
mutaxassislar va "universalchilar" o‘rtasidagi eng yaxshi nisbat "universalistlar"
biroz ustunlik qiladi.
20-asrning 60-70-yillarida quyidagi qonuniyat qayd etilgan: insonning (olim,
o qituvchi, muhandis va boshqalar) ixtisoslashuv sohalari qanchalik ko p bo lsa,ʻ ʻ ʻ
uning mehnat unumdorligi shunchalik yuqori bo ladi
ʻ 20
.
Ekspertlar guruhiga nomzodlarni tanlashda shuni yodda tutish kerakki, ular
orasida bir so‘z bilan javob beradigan odamlar toifasi bo‘lishi mumkin - "ha" yoki
"yo‘q". Ammo ob’ektning ko‘pgina xususiyatlarini bir xil - yuqori yoki past
darajada baholaydigan odamlarni mutaxassis sifatida tasniflash mumkin emas.
Shuni ta’kidlash kerakki, ekspertning bahosiga nafaqat uning muammo bo‘yicha
malakasi, balki uning qarashlari tizimi, yangi g‘oyalarni idrok etish, obro‘li
fikrlarga va guruh manfaatlariga qarshi turish qobiliyati ham ta’sir qiladi, masalan.
ta’lim muassasasining manfaatlari 21
.
Ekspert guruhi a’zolarining soni haqidagi savolga javob berishda ekspert
so‘rovining mutaxassislarning o‘rtacha jamoaviy xulosasini olishga qaratilganligini
hisobga olish kerak. Mutaxassislar sonini aniqlash katta sonlarning matematik
qonunining amal qilishiga asoslanishi kerak. Ushbu qonun sizga ma’lum bir hodisa
uchun barqaror, tipik holatni tavsiflovchi o‘rtacha qiymatdan individual og‘ishlarni
qoplashga, shuningdek, ekspertlarning sub’ektiv xususiyatlarining ta’sirini
minimallashtirishga, ularning barqaror fikrini ochib berishga imkon beradi.
Ekspertlar guruhini qanday shakllantirish masalasi alohida e’tiborga
loyiqdir. Tanlashning hujjatli va eksperimental usullari, ovoz berish usullari,
jamoaviy baholash va individual o‘zini o‘zi baholash eng keng tarqalgan.
Hujjatli usul mutaxassislarni ularning ijtimoiy-demografik va kasbiy
xususiyatlaridan kelib chiqib tanlashni nazarda tutadi.
20
Григорьев Е.С. Механизм политического прогнозирования: теоретико-методологические принципы: дис. …
канд. полит. наук: 23.00.01 / Е.С. Григорьев. - Саратов, 2006. - С. 43.
21
Белостокова, В. Ю. Возможности и угрозы развития метизных компаний в период глобальной
нестабильности Журнал «Современная наука: Актуальные проблемы теории и практики». Серия
«Экономика и право». - 2015. - № 7-8. - С. 29-34.
33

Eksperimental usul mutaxassislarning oldingi ishining samaradorligi va
sifatini tekshirishdan yoki ekspertlikka nomzodlar tomonidan ularning malakasini
baholashga imkon beradigan kasbiy testlardan o‘tishdan iborat.
Ekspertlarni ovoz berish yo‘li bilan tanlash ekspertlar tanlovini umumiy
yig‘ilish, konferensiya, seminar kabi kollegial organga topshirishni anglatadi.
Bunday hollarda ekspertlikka nomzodlar kollegial organ ichida ham, tashqaridan
ham tanlanishi mumkin. Bu usul taklif etilayotgan nomzodlar ro‘yxatidan ekspert
lavozimiga loyiq bo‘lmagan shaxslarni chiqarib tashlash yoki ularni ball bo‘yicha
tartiblash yoki barcha nomzodlarni juftlik bilan taqqoslash yo‘li bilan amalga
oshirilishi mumkin. Ushbu variant 18-asrning frantsuz faylasufi Kondorse nomi
bilan bog‘liq bo‘lib, u birinchi bo‘lib barcha mumkin bo‘lgan nomzodlar juftligi
o‘rtasidagi munosabatlarni aniqlashni taklif qilgan. Har bir nomzod uchun u necha
marta birinchi bo‘lganligi, ya’ni boshqa nomzoddan afzalligi, necha marta ikkinchi
bo‘lganligi va hokazolar aniqlanadi.
Hozirgi vaqtda tanlovning eng keng tarqalgan usullari ekspertlarning o‘z-
o‘zini baholashi va jamoaviy baholashdir.
Ekspert so‘rovi – sotsiologik so‘rovning bir turi bo‘lib, unda respondent
sifatida odamlarning alohida turi – ekspertlar ishtirok etadi. Ular tadqiqot predmeti
yoki ob’ekti to‘g‘risida chuqur bilimlarga ega bo‘lgan shaxslardir.
Ekspert (lot. expertus – tajribali) – biron-bir masalani ko‘rib chiqishda
xulosa chiqaruvchi mutaxassisdir 22
.
Ekspert metodini sotsiologik so‘rovning boshqa shakllaridan bir nechta
muhim jihatlar ajratib turadi:
♦ so‘ralayotganlar soni: ular anketa so‘rovi yoki intervyudagidan ko‘ra
doimo kamroqdir;
♦ so‘ralayotganlar sifati: bilim doirasi, malaka darajasi, maxsus soha bilimi
oddiy respondentlarga ko‘ra ancha yuqori;
22
Гиденс Э. Социология. — М.: Эдиториал УРСС, 1999 .
34

♦ axborot turi va hajmi: ekspert so‘rovi tekshiruvchi-sotsiologda bo‘lmagan
va hech qachon bo‘lmaydigan bilimlarni olish uchun o‘tkaziladi; o‘z tajribasidan
ma’lum bo‘lgan oddiy bilimlardan farqli ravishda ekspertlardan olinayotgan
bilimlar maxsus ilmiy bilimlarga kiradi;
♦ ma’lumotlarning xosligi: sotsiologning ommaviy so‘rovida odamlar xulq-
atvorining qiymatli yo‘nalishlari va sabablari to‘g‘risida olinayotgan
ma’lumotlarning xosligi, takrorlanishi, odatiyligi qiziqtiradi, ekspert so‘rovida esa
tekshiruvchi ekspertning texnik yoki gumanitar bilimlari noyobligi, ularning
chuqurligi, betakrorligini qadrlaydi;
♦ dasturiy vazifa: anketa so‘rovi yoki intervyu vaqtida olinadigan dastlabki
ma’lumotlardan sotsiolog ilmiy taxminlarni tekshirish uchun, ekspert so‘rovida esa
– o‘zi uchun mutlaqo yangi bo‘lgan soha bilan tanishish uchun foydalanadi.
Ekspert so‘rovining asosiy maqsadi: tekshirilayotgan muammoning jiddiy va
muhim jihatlarini aniqlash, ekspertlarning bilim va tajribasi tufayli ma’lumotlar,
xulosalar va amaliy tavsiyalarning ishonchliligi, haqqoniyligi va asoslanganligini
oshirish 23
.
XULOSA
23
Рогозин, Д. Фальсификация экспертности экспертного интервью Телескоп: Журнал социологических и
маркетинговых исследований Д. Рогозин, А. Яшина. - 2014. - № 4. – С. 32-45.
35

Shunday qilib, sotsiologik tadqiqotning sifati bevosita saralash metodikasiga
bog‘liq bо‘ladi. Buning uchun saralashning miqdoriy va sifat talablariga tayangan
holda respondentlar guruhini tо‘g‘ri shakllantirish hamda tadqiqotning barcha
bosqichlarida ilmiy mahorat bilan harakat qilish kerak bо‘ladi.
Mavzu yuzasidan quyidagi tо‘xtamlarga kelish mumkin:
1. Saralash – sotsiologik tadqiqotning eng dastlabki bosqichida amalga
oshiriladi. U sotsiologik sо‘rovda butun aholini yoppasiga sо‘rovga jalb qilishning
imkoniyati cheklanganligi uchun asosli qо‘llaniladi.
2. Saralash metodikasi deganda sotsiologik sо‘rovga jalb qilish mumkin
bо‘lgan ehtimoliy respondentlarni qidirish va tanlashga oid metodlar, usullar va
jarayonlar majmuasi tushuniladi. Ushbu metodika asosan saralashni
loyihalashtirishga qaratilgan.
3. Saralash loyihasi deganda obyektdan keyinchalik sо‘rov bilan qamrab
olinadigan odamlar (yoki boshqa axborot manbalari) yig‘indisini ajratib olish
prinsiplarini kо‘rsatish tushuniladi. О‘z о‘rnida, u saralash hajmi, saralash turi va
metodi hamda saralash pasportidan iborat. 4. Respondentlar bazasini shakllantirish
uchun saralash hajmini tuzish kerak. Saralash hajmi umumiy va tanlangan
yig‘imlardan iborat. Aynan ana shu yig‘imlar о‘rtasidagi farq yoki о‘xshashliklar
tadqiqotning reprezentativligiga bevosita ta’sir kо‘rsatadi.
5. Saralash metodikasining reprezentativligini ta’minlash uchun umumiy
yig‘imning har bir birligi tanlangan yig‘im tarkibiga tushishga teng huquqli
ehtimolga ega bо‘lishi, umumiy yig‘im birliklarini bir yoqlamali saralashdan
qochish hamda saralash imkon qadar о‘xshash, bir xil yig‘imlardan amalga
oshirilishi kerak.
6. Saralash ikki guruhga bо‘linadi: tasodifiy va notasodifiy saralash turlari.
Umummilliy sо‘rovlarda asosan tasodifiy, maqsadli va tor doiradagi sо‘rovlarda
esa notasodifiy saralash metodlari qо‘llaniladi.
7. Saralash amaliyotida ikki xil xato yuzaga kelishi mumkin: ehtimoliy va
tizimli xatolar. О‘z о‘rnida, ehtimoliy xato statistik chalkashliklar oqibatida, tizimli
36

xatolar esa sotsiologtadqiqotchining kasbiy malakasizligi natijasida yuzaga kelishi
mumkin.
Sotsiologiyada bir nechta saralash metodlari mavjuddir, bu metodlar
narsalarni, guruhlarni yoki jamiyatning umumiy holatlarini tahlil qilishda
foydalaniladi.
1. Tahliliy saralash: Bu metodda o'zgaruvchilar va ulardan olgarga
o'tkazuvchilar (masalan, o'qituvchilar va talabalar) statistik analiz yordamida tahlil
qilinadi. Tahliliy saralash, bir narsa o'rtasidagi asosiy xossaliklarni aniqlash va
bo'lgan o'qitish va o'rganish usullari bo'yicha samaradorlikni oshirishda yordam
beradi.
2. Tarixiy saralash: Bu metodda sotsiologlar tarixiy ma'lumotlardan
foydalanib, o'zgaruvchilar va ulardan olgarga o'tkazuvchilarning yillar davomida
rivojlanishini o'rganishga harakat qiladilar. Bu usul, o'zgarishlar va samaradorliklar
tarixi bo'yicha tahlil qilishga imkon beradi.
3. Komparativ saralash: Bu metod, turli mamlakatlarda yoki guruhlarda
o'zgaruvchilar va ulardan olgarga o'tkazuvchilarning mustahkamlanishlarini
solishtirish yordamida foydalaniladi. Komparativ saralash, vaqtga bog'liq ravishda
qanday institutlarning yoki amallarning ishlaydiqligini tahlil qilishga yordam
berishi mumkin.
4. Tashkiliy saralash: Bu metod, jamiyatning o'rtasidagi tashkiliy muhitga
qarab o'zgaruvchilarning o'qitish, o'rgatish, rivojlanishni qanday ta'sir qiladigini
baholashning bir usuli hisoblanadi. Tashkiliy saralash, organizatsiyalar va guruhlar
orasidagi aloqalar tahlil qilishni ozi bilan o'z ichiga oladi
Bu saralash metodlaridan foydalanishga yordamida, sotsiologlar jamiyatni,
institutlarni, guruhlarni va o'zgaruvchilarni tahlil qilishda va ijtimoiy muammolarni
tushunishda muhim ma'lumotlarga ega bo'ladi. Bu metodlardan birini sotsiologik
ishingizda foydalanishingiz mumkin. Umuman olganda, saralash metodlarining
foydalanishiga qarab, jamiyat, organizatsiyalar va guruhlar haqida ko'proq
ma'lumotga ega bo'lishingiz, o'z amaliyotlaringizni kuchaytirishda va
o'zlashtirishda yordam beradi.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR
1.O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTI ASARLARI
1. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O‘zbekiston,
2021.
2. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo limizni qat iyat bilan davom ettirib,ʻ ʼ
yangi bosqichga ko taramiz.1-jild. –T.: O zbekiston; 2018.
ʻ ʻ
2. DARSLIKLAR VA O‘QUV QO‘LLANMALAR
1. Бабосов Е. М., Общая социология: Учеб. пособие для студентов./Е. М.
Бабосов. - 2-е изд., стер. - Мн.: «ТетраСистемс», 2004.
2. Батыгин Г. Лекции по методологии социологических исследований. – М.:
РУДН, 2008.
3. Беляевский И.К. Маркетинговые исследование: информация, анализ,
прогноз: Учеб. пособие. - М.: Финансы и статистика, 2005
4. Бутенко И.А. Анкетный опрос как общение социолога с респондентом. –
М., 1989.
5. Волков Ю.Г., Добреньков В.И., Нечипуренко В.Н., Попов А.В.,
Социология: Учебник / Под ред. проф. Ю.Г. Волкова. — Изд. 2-е, испр. и
доп. — М.: Гардарики, 2003.
6. Воронов, Ю.П. Методы сбора информации в социологическом
исследовании. / Ю.П. Воронов. - М.: Наука, 1988.
7. уллина К., Раисов Е., Социология: Учебник для студентов высших
учебных заведений. – Алматы: Габд«Нур-пресс», 2005
8. Гидденс Э. Социология. — М.: Эдиториал УРСС, 1999.
9. Голубков Е.П. Маркетинговые исследования: теория, практика и
методология. - М.: Финпресс, 1998.
10. Горшков М.К., Как провести социологическое исследование / Под ред.
М.К. Горшкова, Ф.Э. Шереги. – М.: Владос, 2000..
11. Девятко И. Методы социологического исследования. – М.: Университет,
2002.
39

12. Добреньков В.И., Кравченко А.И., Методы социологического
исследования: Учебник. — М.: ИНФРА-М, 2004.
13. Зборовский Г.Е., Общая социология: Учебник. 3-е изд., испр. и доп. - М.:
Гардарики, 2004.
14. Капитонов Э.А. Социология XX века, Ростов – на - Дону: издательство
«Феникс», 1996 г.
3.INTERNET SAITLAR
1. https://www.webkursovik.ru/
2. https://studfile.net/preview/
3. https://oshibkam.ru/
4. https://habr.com/ru/articles/
5. https://oshibkam.ru/
6. https://studopedia.ru/
40

3 - kurs sotsiologiya Sotsiologik tadqiqot natijalari yuzasidan hisobot tayyorlash usullari

Купить