Ta’lim bosqichlarida gap va uning turlarini nutqiy vaziyatlar orqali o‘rgatish usullari - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	77.5KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	19 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

66 Sotish

Ta’lim bosqichlarida gap va uning turlarini nutqiy vaziyatlar orqali o‘rgatish usullari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
1

Mavzu: Ta’lim bosqichlarida gap va uning turlarini nutqiy vaziyatlar orqali
o‘rgatish usullari .
MUNDARIJA
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I BOB. GAP VA UNING TURLARINI O‘RGATISHNING NAZARIY ASOSLARI .................................................. 5
1.1. Ona tili darslarida gap va uning turlarini o‘rgatishning asosiy usullari .................................................. 5
1.2. Ona tili darslarida gap va uning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari mavzusini yoritib berish usullari ......... 12
II BOB. ONA TILI DARSLARIDA GAP VA UNING TURLARINI O‘RGATISH METODIKASI ................................. 19
2.1. Ona tili darslarida gap va uning turlariga oid ko‘nikmalarni shakllantirish metodikasi ....................... 19
2.2. Ona tili darslarida gap va uning turlarini o‘rgatishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish orqali
darslarni tashkil etish ................................................................................................................................. 24
Namunaviy dars ishlanmasi ....................................................................................................................... 29
Xulosa ........................................................................................................................................................ 38
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 40
Kirish
Mavzuning dolzarbligi :Ona tilini o’qitishda, u haqida o’quvchilarga
tushuncha berishda ona tili fani o’q ituvchilarining xizmatlari benihoya kattadir.
Bugun ta’lim sohamizda ona tili fanini o’qitishda ba’zi bir muammolar ham
mavjudki, bular tilimizning sofligiga, milliyligiga, boyligiga putur yetkazayotgan
holatlarni yuzaga keltirib chiqarmoqda. Natijada ushbu fanni o’qitishda,
o’quvchilarga tushunarli qilib yetkazib berishda ba’zi bir qiyinchiliklar ko’zga
tashlanmoqda. Bu holatlar esa, albatta, ta’lim sifatiga ham salbiy ta’sir
ko’rsatmoqda.
2

Quyidagilar bugungi kun ona tili fanini o’qitishda yechilishi kerak
bo’lgan muammolar sanaladi:
O’qituvchilarning sof adabiy tilda so’zlashmasligi. Ha, aynan bugungi
ta’lim tizimimizda shunday ona tili fanini o’rgatuvchi o’qituvchilar borki, o’zlari
ona tilimizda sof tarzda so’zlashishni bilmay turib, o’quvchilarga ta’lim
bermoqda. Tilimizning sofligiga e’tibor bermagan, kerak bo’lganda o’zbek tilidagi
muqobil so’zlarni topa olmasdan, uning o’rnida boshqa tillardan kirib kelgan
so’zlarni ishlatadigan, tilimizni hurmatsizlantiradigan o’qituvchilar qanday
shogird tayyorlashlari mumkin?
Ona tili darslarimizning o’zbek tilida emas, boshqa tillarda o’tilishi. Bu
holatni shahar maktablaridagi sinflarda ko’p uchratamiz. Samarqandda ona tili
dars jarayonida tojik tilidan, Toshkentda rus tilidan foydalanib o’quvchilarga o’z
ona tilimizni o’rgatayotgan o’qituvchilar ham uchrab turibdi. Bu holatni, afsuski,
boshqa viloyatlarda ham uchratishimiz kishi dilini xira torttiradi. Axir, o’quvchilar
o’z ona tilisi – davlat tilini boshqa tillarda qanday qilib o’rganadi? Bir jumlani
o’zbek tilida to’g’ri tushuntira olmaydigan yoshlarning o’sha fikrni to’g’ri va
ravon yozib bera olmasligi - bu boshqa masala.
Yangi yaratilayotgan darsliklardagi berilgan lug’at so’zlar asosida biror
bir qo’llanmaning yaratilmaganligi. Bu hozirgi maktablardagi eng dolzarb masala
sanaladi. 2019-2020- o’quv yili boshida 8-9-sinflarning darsliklari yangilandi.
Yangilangan ona tili darsligiga e’tibor bersak, ko’plab matnlar va o’sha
matnlar asosidagi lug’atlar berilganligini ko’ramiz. Ba’zi lug’atdagi so’zlarni
o’zimiz zo’rg’a topib, o’quvchilarga yetkazamiz. Lekin o’quvchilar bu lug’at
so’zlarning ma’nosini qayerdan topishadi? Ularning izlanishlari uchun ham biror
bir darsliklarga asoslangan lug’atlar jamlanmasini yaratish vaqti kelmadimikan?
Darsliklardagi berilgan qoidalarning bir – biriga mos tushmasligi. Maktab
darsliklarini bir – biriga taqqoslab turib, bir sinfda berilgan ma’lumotning boshqa
bir sinfdagi shu mavzuga oid bo’lgan ma’lumotdan farq qilishini kuzatishimiz
mumkin. Misol uchun, 5-sinf ona tili darsligida gapning ifoda maqsadiga ko’ra
turlari to’rt xil deb ko’rsatilgan bo’lsa, 10-sinf ona tili darsligida faqat uchtasi
3

haqida ma’lumot berilgan. 5-sinf ona tili darsligida ilmiy va kasbiy atamalar
deyilgan mavzu bor. 10sinf ona tili darsligida esa ilmiy atamalar terminlar deb
atalyapti.
O’qituvchilar esa o’quvchilarga ularning bir narsani anglatuvchi
tushuncha ekanligini tushuntirgunicha qancha vaqt o’tishini o’ylab
ko’rganmisizlar? O’quvchilarning hammasi ham birdaniga buni tushuna olmaydi-
ku! Yoki 9-sinf darsligida qo’shma gaplar bog’lovchi vositalariga qarab uch turga
bo’linishi haqida ma’lumot bor: bog’langan, ergashgan va bog’lovchisiz. Ammo
10-sinf darsligi “Qo’shma gaplar uslubiyati” mavzusida qo’shma gaplarning
bog’lovchi vositalariga ko’ra ikkiga: bog’lovchili va bog’lovchisiz turlarga
bo’linishi ko’rsatilgan. Bunday misollarni ko’plab topish mumkin. Shu o’rinda bir
haqli savol tug’iladi: “Bunday holatda o’qituvchilar qanday yo’l tutishi kerak?
Axir, o’quvchilar uchun darslik eng muhim va ishonchli manba sanaladi-ku!”
Nazarimda, darsliklar ustida ham puxta ishlash vaqti keldi. O’quvchilar bir narsani
turli xil o’rganishdan charchadilar. E’tibor berganmisiz, ingliz tili o’rganayotgan
bola maktabda urgangan ma’lumotlaridan keying faoliyatida ham bemalol
foydalana oladi. Ona tilida esa bunday imkoniyat deyarli uchramaydi. Kim nimani
xohlasa, o’shani yozish bilan ovora.
Pedagog kadrlarning an’anaviy usuldagi darslardan voz kecholmaganliklari.
Bu muammoni istagan ta’lim muassasasida uchratishimiz mumkin. O’qituvchilar
hali hamon ko’chirib yozish, mashq bajarish, savolga javob berish kabi usullardan
foydalangan holda dars o’tmoqdalar. Ko’pchilik o’qituvchilar kompyuter
texnologiyalaridan foydalanishni bilishmaganligi yoki maktablarda darsni
zamonaviy usulda o’tishning iloji yo’qligi uchun ham an’anaviy usullardan
foydalanishmoqdalar. Sinflarda o’quvchilar sonining ko’pligi ham an’anaviy
usulning umrini uzaytirmoqda. Bir xil vazifa bajaradigan, har darsda savolga
javobni kitobdan bir amallab o’qib beradigan, mashqni ko’chirib kelganligi uchun
baho oladigan o’quvchilarning soni ortib bormoqda. O’quvchilarni darslarga
qiziqtira olmay qoldik so’nggi yillarda. O’quvchilarni darsga jalb qilish uchun
4

ham zamonaviy pedtexnologiyalardan foydalanishimiz kerakligi bugungi kun
ta’lim tizimimizning asosiy vazifalaridan biri sanaladi.
Kurs ishining maqsadi: Ta’lim bosqichlarida gap va uning turlarini nutqiy
vaziyatlar orqali o‘rgatish usullari. Ona tili darslarida gap va uning turlarini
o‘rgatishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish orqali darslarni tashkil etish
Kurs ishining vazifalar i:
--- Boshlang`ich sinf ona tii darslarida qo`llanadigan metodlarni o‘rganish;
--- “Ona tili” darsliklarida berilgan ”Gap” mavzularining mazmun-
mohiyatini ko`rsatish;
--- ”Gap” mavzusini o`rgatishning ilmiy-metodik asoslarini yoritish;
--- “Gap” mavzusini o`rganish darslarini yangi pedagogik texnologiyalar
asosida tashkil etish;
Kurs ishining obyekti: “Ona tili” darsliklarida berilgan ”Gap” mavzusiga
oid mavzularni o`rgatish orqali o`quvchilarni ijodiy fikrlashga o`rgatish
hisoblanadi.
Kurs ishining metodlari : analiz va sintez, taqqoslash va umumlashtirish,
pedagogik kuzatish va mavzuga doir mavjud adabiyotlarni tashkil qilish.
Kurs ishining tarkibiy tuzulishi: Kurs ishi kirish, 2 bob, 4 band, tajriba-
sinov ishlari va namunalari, xulosa va adabiyotlar ro'xatidan iborat.
I BOB. GAP VA UNING TURLARINI O‘RGATISHNING NAZARIY
ASOSLARI
1.1. Ona tili darslarida gap va uning turlarini o‘rgatishning asosiy usullari
Boshlang'ich sinflarda ona tili darslarining muhim vazifalaridan biri fikrni
ifodalashda gapdan ongli foydalanish ko'nikmasini shakllantirish hisoblanadi.
5

Morfologiya va leksika, fonetika va orfografiya sintaksis asosida
o'zlashtirilgani uchun tilni o'rganishda gap ustida ishlash markaziy o'rin egallaydi.
Gap nutqning asosiy birligi bo'lib, boshlang'ich sinf o'quvchilari ot, sifat, son,
olmosh, fe'l va ularning muhim kategoriyalarining tilimizdagi rolini gap asosida
bilib oladilar. O'quvchilar ona tili leksikasini ham gap negizida
egallaydilar.So'zning leksik ma'nosi va uning qo'llanish xususiyatlari so'z birikmasi
yoki gapda ma'lum bo'ladi. So'z gapda bir ma'noli bo'ladi (gapdan tashqari bir
necha ma'no ifodalash mumkin).
Boshlang'ich sinflarda gap ustida ishlashni shartli ravishda besh yo'nalishga
bo'lish mumkin:
1. Gap haqidagi grammatik tushunchani shakllantirish (til birligi bo'lgan
gapning muhim belgilarini o'rgatish).
2. Gap qurilishini o'rgatish (so'z birikmasida so'zlarning bog'lanishi ustida
ishlash, gapning grammatik asosini, bosh va ikkinchi darajali bo'laklarning
xususiyatlari, yoyiq va yig'iq gaplar ustida ishlash).
3. O'quvchilarning nutqida gapning maqsadga va ohangga ko'ra turlaridan
foydalanish ko'nikmasini shakllantirish.
4. Gapda so'zlarni aniq qo'llash ko'nikmasini o'stirish.
5. Yozma nutqda gapni to'g'ri tuzib yozish (uni bosh harf bilan boshlash,
tinish belgilarini qo'yish) ko'nikmasini shakllantirish.
Ishning bu besh yo'nalishi bir-biriga o'zaro ta'sir etadi va gapning ayrim
tomonlarini o'rganish maqsadidagina ularning har biri mustaqil muhokama
qilinadi. Gapni o'rganish va nutqda undan foydalanish ko'nikmasini shakllantirish
o'quvchilarning aniq bilimlarini doimiy kengaytirib, boyitib borishga asoslanadi.
O'quvchi qanday yangilikni bilsa, unda bu yangilik haqida xabar berish
ehtiyoji tug'iladi. U o'z fikrini ifodalash uchun qulayroq shakl qidiradi. Demak,
aloqa qilish talabidan gapni mukammalroq egallash zaruriyati kelib chiqadi.“Gap”
mavzusi barcha sinflarda o'rganiladi. Gapning belgilari haqidagi bilimlar
chuqurlashtirib boriladi. O'quvchilar fikr ifodalovchi nutq birligi – gap haqidagi
6

elementar tasavvurdan gapning bosh va ikkinchi darajali bo'laklari, gapda
so'zlarning bog'lanishi, gapning uyushiq bo'laklarini o'rganishga o'tadilar. 1
Gap ustida ishlashning boshlang’ich bosqichi savod o’rgatish davriga to'g'ri
keladi. Bu davrda o'quvchilar gapning muhim xususiyatlari (fikr ifodalashi,
tugallangan ohang bilan aytilishi) bilan tanishadilar. Gapning bu xususiyatlarini
bilmasdan turib, so'zlardan gap tuzib bo'lmaydi. Agar o'quvchilar gapning bosh
bo'laklarini ajrata olmasalar, gap nutqning yaxlit birligi ekanini bilmaydilar.
Ega va kesim gapning qurilishi va mazmunining asosini tashkil etadi.
Shuning uchun ham savod o'rgatish davrida gapning bosh bo'laklari ustida kuzatish
o'tkazgan ma'qul. Gapning bosh bo'laklarini kuzatish bilan o'quvchilar o'z fikrlarini
aniq fodalashga o'rganadilar, ularda nutqdan gapni ajratish ko'nikmasi shakllanadi.
Gapni o'rganish me'yoriga qarab uning tarkibiy qismlari, xususan, so'z birikmasi
haqidagi tasavvur aniqlanadi. Boshlang'ich sinflarda o'rganiladigan sintaktik
material kam bo'lsa ham, butun o'quv yili davomida, boshqa mavzularga
singdirilgan holda gap ustida ishlab boriladi. 3-sinf gap ustida ishlashda yangi
bosqichdir
O'quvchilar gapni amaliy o'rganishdan tushuncha sifatida o'rganishga
o'tadilar. Ular gapning muhim belgilarni bilib oladilar. Bu bosqichda bosh va
ikkinchi darajali bo'laklarning ta'rifi, ega va kesim atamalari kiritiladi. Bu sinfda
gapda so'zlarning bog'lanishiga katta e'tibor beriladi. O'quvchilar gapning asosi
(ega va kesim)ni ajratadilar, ikkinchi darajali bo'laklarni farqlaydilar va gapdagi
ikki so'z (hokim va tobe so'z)ni, so'zlarning grammatik jihatdan, ya'ni
qo'shimchalar orqali bog'lanishni bilib oladilar.
Shunday qilib, o'quvchilarda gap bo'laklari haqidagi tasavvurni o'stirish
gapni o'zlashtirishda yetakchi hisoblanadi. Birinchidan, boshlang'ich sinf
o'quvchilari gap bo'laklarini ikkita katta guruhga (bosh va ikkinchi darajali
bo'laklarga) bo'linishini o'zlashtiradilar. Bu sinflarda ikkinchi darajali bo'laklar
turlarga ajratilmaydi. Gapni o'zlashtirish uchun bosh va ikkinchi darajali
bo'laklarning mohiyati ochiladi: bosh bo'laklar gapning grammatik asosini tashkil
1
Fuzailov S., Sh.Yo’ldosheva Ona tili 3- sinf uchun darslik. Tosh.O’qituvchi nashriyoti 2019-y 56-b
7

qiladi, fikr, asosan, gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi; ikkinchi darajali
bo'laklar esa bosh bo'laklarni aniqlovchilik va to'ldiruvchilik vazifasini bajaradi.
Shunday qilib, o'quvchilarda gap bo'laklari haqidagi tasavvurni o'stirish gapni
o'zlashtirishda yetakchi hisoblanadi.
Boshlang'ich sinf o'quvchilari gap bo'laklarini ikkita katta guruhga (bosh va
ikkinchi darajali bo'laklarga) bo'linishini o'zlashtiradilar. Bu sinflarda ikkinchi
darajali bo'laklar turlarga ajratilmaydi. Gapni o'zlashtirish uchun bosh va ikkinchi
darajali bo'laklarning mohiyati ochiladi: bosh bo'laklar gapning grammatik asosini
tashkil qiladi, fikr, asosan, gapning grammatik asosi orqali ifodalanadi; ikkinchi
darajali bo'laklar esa bosh bo'laklarni aniqlovchilik va to'ldiruvchilik vazifasini
bajaradi.Ikkinchi darajali bo'laklarning mohiyatini ochish uchun o'quvchilar gapni
tahlil qiladilar va ular qaysi gap bo'lagiga bog’lanib, uni izohlab kelayotganini
aniqlaydilar. Ikkinchi darajali bo'laklarning xususiyatlari gapni yoyish (yig'iq gapni
yoyiq gapga aylantirish) jarayonida yaqqol ko'rinadi. Masalan, o'quvchilar“Qushlar
uchib keldi” gapini yozadilar. Fikrni to'liq ifodalash uchun gapga qaerga? va
qachon? so'roqlariga javob bo'lgan so'zlarni qo'yish topshiriladi.
O'quvchilar bu vazifani bajarib, qaysi gap bo'lagi (ikkinchi darajali bo’lak)
fikrni yana aniqroq ifodalaganiga ishonch hosil qiladilar.O'quvchilarda gapda
so'zlarning bog'lanishini aniqlash ko'nikmasini shakllantirish muhim sintaktik va
nutqiy ko'nikmalar qatoriga kiradi. So'z birikmasi gap qismi sifatida ajratiladi va
boshlang'ich sinflarda uning muhim belgilari idrok qilinadi. “So'z birikmasi”
atamasi darsliklarga kiritilmagan, ta'rifi berilmaydi. Ammo kichik yoshdagi
o'quvchilar uning quyidagi muhim belgilarini amaliy bilib olishlari zarur: 2
1. So'z birikmasi mazmun va grammatik tomondan bog'langan ikki qism
bo'ladi. Masalan, “Dunyo xalqlari tinchlik uchun kurashadilar” gapida ikkita so'z
birikmasi bor: 1) dunyo xalqlari; 2) tinchlik uchun kurashadilar.
2. So'z birikmasida bir so'z hokim ikkinchi so'z tobe bo'ladi. Hokim so'zdan
tobe so'zga so'roq beriladi, tobe so'z shu so'roqqa javob bo'lgan so'zdir. Masalan,
2
Fuzailov S. , Yo’ldosheva.Sh. Ona tili. 3-sinf uchun darslik.-T:’O'qituvchi” 2019-y 84-b
8

(Qanday?) Iqtidorli o’quvchilar (qaerga?) to’garakka a’zo bo’ldilar. Ega va kesim
so'z birikmasini emas, gapni hosil qiladi.
Gap tarkibidagi so'z birikmalarni ajratish ko'nikmasi uzoq mashq davomida
shakllantirilib boriladi. Buning uchun o'quvchilarning so'z birikmasidan bir
so'zning boshqa so'zga tobeligini tushunishga qaratilgan mashqlar tizimidan
foydalaniladi:
1. Gaplarni yoyish. Buning uchun gapning qaysi bo'lagi yoyishni talab
qilishi aniqlanadi. Masalan, “Daraxtlar gullaydi” gapini tahlil qilish uchun berilgan
ega va kesim (gapning asosi) ajratiladi.
– Daraxtlar qachon gullashini aytish uchun gapga qanday so'zni qo'shish
kerak?
– Qachon gullaydi? (bahorda gullaydi)
– Bu so'z gapning qaysi bo'lagi bo'ladi? (Ikkinchi darajali bo'lak)– U
gapning qaysi bo'lagiga bog'lanadi, ya'ni tobelanadi? (Kesimga bog'lanadi)
– Gapga egani izohlaydigan yana bitta so'z qo'ying. Qanday gap hosil bo'ldi?
(Mevali daraxtlar bahorda gullaydi).
2. So’zlari aralash berilgan gapni qayta tiklash. Avval gapning asoslari (ega
va kesim) tiklanadi (aniqlanadi), so'ng so'roqlar yordamida ikkinchi darajali
bo'laklar (so'z birikmalari) “topiladi”, tiklanadi. Masalan, Mashinada, teradi,
terimchi, paxtani.
– Gap kim haqida aytilgan? (Terimchi haqida, kim? – terimchi)
– U haqda nima deyilgan? (Teradi. Terimchi teradi – bosh bo'laklar).
– So'roqlar yordamida so'z birikmasini toping. Nimani teradi? (Paxtani
teradi) Nimada teradi? (Mashinada teradi). Keyin gapda so'zlarning qulay tartibi
aniqlanadi (Terimchi paxtani mashinada teradi). Gap ohanggi ustida ishlanadi.
3. Uzluksiz (tinish belgilarisiz) matndan gaplarni ajratish. Mashqning bu turi
ongli bo'lishi uchun har bir gapning bosh bo'laklarini va so'z birikmalarini ajratish
lozim.
4. Gapni tahlil qilish va chizmasini chizish. Gap tahlil qilinayotganda dastlab
uning asosi ajratiladi, keyin egani izohlovchi ikkinchi darajali bo'lak, kesimni
9

izohlovchi ikkinchi darajali bo'lak, boshqa ikkinchi darajali bo'lakni izohlovchi
ikkinchi darajali bo'lak ajratiladi. Shunday qilib, asta-sekin so'z birikmalari ham
aniqlanadi.
5. O’qituvchi bergan chizma yoki so’roqlar asosida gap tuzish: Kim?
nimalarni? nima qildi? (Bola olmalarni terdi).
So’z birikmasi ustida ikki yo’nalishda ish olib boriladi:
1) so'z birikmasiga gap ichida gapning tarkibiy qismi sifatida qaraladi;
2) so'z birikmasiga predmetning yoyiq nomi sifatida qaraladi, masalan, soat,
so'z, oltin soat, qo’l soat, osma soat, elektron soat – so'z birikmalari. Nutq
o'stirishning pirovard maqsadi o'quvchilarda bog`lanishli nutq malakalarini
takomillashtirishdir. Kishi ko'pincha o'z fikrlari, qarashlari, mulohazalarini
bog`lanishli nutq shaklida b е radi. Chunki ma`lum bir situativ hodisaning mazmuni
gap doirasiga sig'maydi. Shundan bog`lanishli nutqqa ehtiyoj tug'iladi.
Mantiqan o'zaro bog'langan, bir-birini to'ldiradigan, izohlaydigan, biri
ikkinchisini taqozo qiladigan xatboshiga bo'linadigan, monolog ko'rinishidagi
nutqni -bog`lanishli nutq d е b tushunamiz. Bola tuzadigan Bog`lanishli matn ham
grammatik tomondan (nutqning lug'at tarkibi, so'z ma`nodoshlari, gapda
so'zlarning Bog`lanishqligi, gaplar o'rtasidagi k е tma-k е tlik), ham mantiqiy
tomondan (mavzuning asosiy g'oyasini ochish, fikrni mantiqiy izchillikda bayon
qilish) hisobga olinishi zarur. Nutq maqsadga muvofiq so'z tanlash, tanlangan so'z
yordamida tahlil qilinayotgan sohaning turli b е lgilarini ifodalayotgan gap tuzish,
gaplarni mantiqan bog'lash, gap va xatboshilardan yaxlit matn hosil qilish
bog`lanishli nutqning asosiy shartlaridir. Pedagogik amaliyotimiz jarayonida
o'qituvchilarning ish tajribasini o'rganish, o'quvchilarning yozma ishlarini tahlil
etish shuni ko'rsatadiki, bolalar boshlang'ich sinfda gap tuzish va o'z fikrini
mantiqiy izchillikda bayon qilishga ancha qiynalishadi. 3
Gap va bog`lanishli nutq ustida ishlash qandaydir ma`lum vaqtdagina emas,
balki butun o'quv yili mobaynida o'tkaziladigan davomli mashq bo'lishi lozim.
3
O`zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” Toshkent: “Sharq” nashriyot- matbaa
konsernining Bosh tahririyati, 1998.
10

Boshlang'ich sinf o'quvchilari sintaksis el е m е ntlari bilan ta`limning ilk
kunlaridanoq tanisha boshlaydi. Bolalar dastlab 1-sinfda nutq birligi-gap
to'g'risida, gapning bosh harfdan boshlanishi va uning oxiriga nuqta qo'yilishi
to'g'risida ilk ma`lumot olishadi. K е yingi sinflarda gapning ifoda maqsadiga ko'ra
turlari, ularning ohangi, gapning bosh va ikkinchi darajali bo'laklari bilan
tanishadi. Gap bo'yicha o'tkaziladigan darslarda, bolalar, gap so'zlardan tuzilishi,
unda kim? yoki nima? haqida aytilganini, shuningd е k, gapda nimalar xususida fikr
yuritilganligini, gapda so'zlarning o'zaro qanday bog 'langanligi va bu bog'lanishni
so'roqlar yordamida aniqlash mumkinligini o'zlashtirishadi. Bola o'z fikrini gap
vositasida ro'yobga chiqarish yo'li bilan tilning grammatik qurilishini amaliy
o'rganadi. U gap tuzish malakasini egallagan sari bog`lanishli nutq tuzishni ham
bilib oladi.
Bog`lanishli nutq o'stirishning ham o'ziga xos usullari bor. Mazmun
jihatidan ajratilgan gap, xatboshilarni mantiqan qo'shib, yiriklashtirish, grammatik
vazifali hikoya, matn yaratish, ish qog'ozlari, bayon, insho yozdirish yo'llari bilan
bog`lanishli nutq o'stiriladi. Gap va bog`lanishli nutq ustida ishlash usullariga rioya
qilib, biluv topshiriqlari ta`limga tatbiq qilinadi. Namuna tariqasida mazmunan
ajratilgan sodda gaplarni moslari bilan birlashtirib, yirik nutq birligiga
aylantirishga oid biluv topshirig'ini keltiramiz.
Topshiriq. Chap tomondagi gaplarga o'ng tomondagi gaplardan mosini
qo'shib, qayta gap tuzing.
Qo’ng’iroq chalindi | Gullar ochildi
Chol qo’lini ko’tardi |Yiqilib tushdi
Bola yugurdi |Duo qildi
Bahor k е ldi |Dars boshlandi
Bunday biluv topshirig’ini bajarishda gap mavzusi to‘g‘risidagi
tushunchalar yetakchi o‘rin egallaydi.
3-sinf o'quvchilari gaplarni mazmun jihatidan birlashtirib, yanada yirikroq
nutq birligiga aylantiradi: Qo’ng’iroq chalindi va dars boshlandi. Chol qo'llarini
ko’tarib, duo qildi. Bola yugurdi va yiqilib tushdi. Bahor k е lib, gullar ochildi.
11

Ushbu sodda gaplarning mazmuni va ularni o'zaro birlashtirish usuliga rioya qilib,
biluv topshirig'i bajariladi.
1.2. Ona tili darslarida gap va uning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari mavzusini
yoritib berish usullari
Umuman olganda so'zlovchi tinglovchiga o'z fikrini bayon qilish uchun o'z
oldiga turli maqsadlarni qo'yadi, ya'ni biror voqea haqida ma'lumot olishni istaydi,
yo tinglovchini biror ishini bajarishga undaydi, yoki shu haqida istak bildiradi.
Demak, so'zlovchining bunday istagi va ifoda maqsadiga ko'ra gaplar uch turga
bo'Iinadi: darak gaplar, so'roq gaplar, buyruq gaplar.
Darak gap. Borliqdagi voqea -hodisa, narsalarni tasdiq yoki inkor yo'li bilan
xabar qiluvchi gaplar darak gap deyiladi. Masalan: Mirzo Ulug'bek chashma
bo'yiga tiz cho'kib, muzday suvga yuvindi, tahorat oldi va movut to'nini buloq
atrofidagi sarg'aya boshlagan ajriqzorga yozib, peshin nomozi o'qidi. Darak gap
maxsus ko'rsatkichga ega emas. Darak gap fe'l bilan, ayrim hollarda ot bilan ham
ifodalanadi. Masalan: Dunyo xaritasida jahon hamjamiyati tomonidan tan olingan
yangi davlat O'zbekiston Respublikasi paydo bo'ldi. Bahor keldi, gullar ochilsa.
yana avvalgiday tabiat gullar. Darak gapning oxiriga nuqta (.) qo'yiladi.
So'roq gap. So'zlovchi uchun ma'lum bo'lmagan voqea, hodisa, harakat -
holat haqidagi so'roqni ifoda qiluvchi gaplar so'roq gap deyiladi. Masalan:
Suvdan oldin—-sel kelar,
Tuzdan keyin—siz kelar.
Suv, tuzga—siz qo'shsak,
Toping, qanday so' z bo' lar?
(grammatik topishmoq)
So'roq gaplarning tarkibida so'roq olmoshi va so'roq yuklamasi bo'ladi yoki
so'roq ohangi bilan talaffuz etiladi. Masalan: Bor "yalpizda", yashinda
Ham "yaqin", ham yashilda
Undan so'ng yozilmasa,
U qaysi harf ekan-a?
Bir unli-yu bir undosh,
12

Qanday bo'g'in? Top Yo'ldosh.
(gramatik topishmoq)
So'roq gaplar quyidagi vositalar orqali hosil bo'ladi:
1. So'roq olmoshlari. kim? nima? qanday? qaysi? qancha?necha? qayerda?
qachon? nega? nima uchun? Masalan:
Tuz qachon bo'ladi tus
Or qachon bo'ladi qor? (grammatik topishmoq)
2. -mi, -chi,-a,-ya yuklamalar: Terma. terim, terimchi, qanday so'zlar?
Topingchi?
3. So'roq ohangi: Nahotki, daryolar oqsa teskari. So'roq gaplar mazmuniga
ko'ra bir necha turga bo'linadi:
Sof so'roq gaplar tinglovchidan ma'lum bir javobni talab qiladi. Masalan:
Qaysi so'zlar turlanadi? Sen Toshkentda bo'l-ganmisan? Nimadan xafa bo'lding?
Ritorik so'roq gaplar. Bunday gaplarning so'rog'i ichida javobi ham
anglashib turadi. Uslubiy vosita sifatida nutq uchun xizmat qiladi. Masalan:
Men nechun sevaman O'zbekistonni? Tuprog'in ko'zimga aylab to'tiyo? (A.
O.) Nechun tug'ding, men baxti qaroni? Baloga mubtalo motamsaroni? Muruvvat
bilmagan kunlar uchunmi? Jafokash. berahm tunlar uchunmi? ("Navoiy"
drammasidan)
3. So'roq-buyruq gaplar so'roq mazmuni bilan birga buyruq mazmunini ham
ifodalaydi. Masalan: Tez-tez yurmaysanmi ? (tez-tez yur)
So'roq gaplarning oxiriga so'roq belgisi qo'yiladi.
Buyruq gaplar. So'zlovchining biror narsaga buyirishi, undashi, iltimos
qilishi,rnaslahati kabi fikrlarni ifodalaydigan gap buyruq gap deyiladi
Buyruq gaplar semantik jihatdan quyidagi guruhlarga bo'linadi:
1) Sof buyruq gaplar: Kitobni oxirigacha o'qi! Bugun o'qishga ertaroq bor!
Darsdan kechikma!
Iltimos, yalinish ifodalanadi. Masalan: Ozgina jim o'tir. O'n to'qqizdan
oshmay tur go'zal.
Maslahat, nasihat gaplar. Masalan: Nasihatim yod qilib ol farzandim.
13

Istak, tilak,maqsad gaplar. Masalan: Mustaqil yurt gullashi uchun tinmay
mehnat qiling. Yo siz keling, yo men boray.
His-hayajon ifodalashiga ko'ra gap turlari. Bu jihatdan gaplar ikki turga
bo'linadi:
His-hayajonga ega bo'lmagan gaplar.
His-hayajon yoki undov gaplar. His-hayajonga ega bo'lmagan gaplarga
darak gap, so'roq gap, buyruq gaplar kiradi.
His- hayajonli gaplar. Kuchli his- hayajon bilan darak, so'roq, buyruq
gaplardan hosil bo'lgan gaplar his-hayajon gap deyiladi.
Masalan:Har aytganing buyuk jangnoma
Qayga desang qaytmay keturman.
His-hayajon gaplar quyidagi ma'nolarni ifodalaydi:
1. Darak: E, biz bunaqa imtihondan endi o'tayotganimiz yo'q!
2. So'roq: Naqadar chiroyli manzara-a?! Ona!Dunyoda bundan yoqimliroq
so'z bormikan?!
Buyruq: Baxtimizga mustaqillik omon bo'lsin!
Shodlik. quvonch. tantana:Alisherni alla aytib uxlatgan ona! Og'ushida
Bobur kamolga yetgan ona! Torobiyni ulug' jangga jo'natgan ona! Sharaf senga,
obro’ senga, senga tantana! Sharaflarga muyassarsan ey, ulug' ona!
Taajjub: Shunday erkin zamonlar ham kelar ekan-a?!
6. Qayg'u. afsus: Essiz taqdir ekan qaydan bilibmiz! ("Navoiy"drammasi).
Gapning tuzilish jihatidan turlari
Har qanday gapning tuzilish jihatidan turlarini uning grammatik asosi
belgilab beradi. Gapning grammatik asosini bosh bo'laklar: ega va kesim tashkil
etadi. Gap tarkibidagi grammatik asos (ega va kesim) ning ishtirokiga ko'ra gaplar
tuzilish jihatidan ikki turga bo'linadi: sodda gaplar va qo'shma gaplar. Bitta
grammatik asosiga ega bo'Iib ma'lum bir fikr va his-hayajonni ifodalovchi gaplar
sodda gaplar deyiladi. Ikki va undan ortiq grammatik asosdan iborat bo'Iib,
nisbatan murakkabroq fikrni ifodalovchi gaplar qo'shma gap deyiladi. Masalan:
Chor atrofga yoyganda gilam.
14

Aslo yo'qdir bundayin ko'klam.
Til bilan dil dushman bo' Imaydi.
O'ldirmaydi qo'shiqni qo'shiq.
Keltirilgan misollarning birinchisi sodda gap bo'Iib, uning grammatik asosi
bitta: ega va kesimdan (yo'qdir, ko'klam} ikkinchi gap esa qo'shma gap, uning
grammatik asosi ikkita: 1) dushman bo'lmaydi, 2) o'ldirmaydi qo'shiq.
Sodda gaplar grammatik asosning tarkibiga ko'ra ham ikki xil: 1) ikki
tarkibli gaplar, 2) bir tarkibli gaplar.Grammatik asosi ikki bosh bo'lak (ega va
kesim) dan iborat bo'lgan gaplar ikki tarkibli gaplar deyiladi. Masalan: Solihlar
esga olinganda Allohning rahmati nozil bo'ladi. Bu gapning grammatik asosi ega
(solihlar) va kesimi (hosil bo'ladi) dan iborat. Grammatik asosi bir bo'lakdan iborat
bo'lgan gaplar bir tarkibli gap deyiladi.
Masalan: Oyni etak bilan yopib bo'lmas. Bu gapning grammatik asosi faqat
kesim (yopib bo'lmas) dan iborat. Sodda gaplar, ikkinchi darajali bo'laklarning
ishtirokiga ko'ra yig'iq va yoyiq gaplarga bo'linadi. Ega va kesimdan tashkil topgan
sodda gaplarning bir ko'rinishi yig'iq gap deyiladi. Masalan: Qor tindi. Hamma yoq
oppoq.
Tarkibida bosh bo'laklardan tashqari ikkinchi darajali bo'laklar ham ishtirok
etgan gaplar yoyiq gap deyiladi. Masalan: Aziz va ulug' bo'lgan Allohga bir soat
astoydil tavajjuh qilish quyosh nuri tushadigan barcha narsadan yaxshiroqdir. Bu
gapda aziz va ulug' bo'lgan (aniqlovchi), Allohga (to'ldiruvchi), bir soat
(aniqlovchi) astoydil tavajjud qilishning (aniqlovchi), yaxshiroqdir (kesim). Shu
boisdan bu gap yoyiq gapdir.
Boshlang’ich sinfda Gap, Darak gap, His-hayajon gap, Buyruq va undov gap
mavzulari nazariy o’rganiladi. Bu mavzular yuzasidan turli mashqlar o’rgatiladi. 3-
sinf ona tili darslarining muhim vazifalaridan biri fikrni ifodalashda gapdan ongli
foydalanish ko’nikmasini shakllantirish hisoblanadi. Morfologiya,va
leksika,fonetika va orfografiya, sintaksis asosida o’zlashtirilgani uchun tilni
o’rganishda gap ustida ishlash markaziy o’rin egallaydi.Gap nutqning asosiy birligi
bo’lib, boshlang’ich sinf o’quvchilari ot, sifat, son, olmosh, fe’l ularning muhim
15

kategoriyalarining tizimdagi rolini gap asosida bilib oladilar.O’quvchilar ona tili
leksikasini ham gap negizida egallaydilar. So’zning leksik ma’nosi va uning
qo’llanish xususiyatlari so’z birikmasi yoki gapda ma’lum bo’ladi. So’z gapda bir
ma’noli bo’ladi.
Metodist olima T.G.Ramzayeva Boshlang’ich sinflarda gap ustida ishlashni
shartli ravishda 4 yo’nalishga bo’ladi:
.Gap haqidagi Grammatik tushunchani shakllantirish(Til birligi bo’lgan
gapning muhim belgilarini o’rgatish)
Gap strukturasini o’rgatish (So’z birikmasida so’zlarning bog’lanishi ustida
ishlash,gapning Grammatik asosini,bosh va ikkinchi darajali bo’laklarning
xususiyatlari,yoyiq va yig’iq gaplar ustida ishlash)
.O’quvchilarningnutqida gapning maqsadga va ohangga ko’ra turlaridan
foydalanish ko’nikmasini shakllantirish.
Gapda so’zlarni aniq qo’llash ko’nikmasini o’stirishYozma nutqda gapni
to’g’ri tuzib yozish,(uni bosh harf bilan boshlash,tinish belgilarini qo’yish)
ko’nikmasini shakllantirish.
Ishning bu besh yo’nalishi bir-biriga o’zaro ta’sir etadi va gapning ayrim
tomonlarini o’rganish maqsadidagina ularning har biri mustaqil muhokama
qilinadi.
Gapni o’rganish va nutqda undan foydalanish ko’nikmasini shakllantirish
o’quvchilarning aniq bilimlarini doimiy kengaytirib,boyitib borishga
asoslanadi.”Gap”mavzusi barcha sinflarda o’rganiladi. Gapning belgilari haqidagi
bilimlar chuqurlashtirib boriladi. O’quvchilar fikr ifodalovchi nutq birligi –gap
haqidagi elementar tasavvurdan gapning bosh va ikkinchi darajali bo’laklari, gapda
so’zlarning bog’lanishi, gapning uyushiq bo’laklarini o’rganishga o’tadilar.
Gap ustida ishlashning boshlang’ich bosqichi savod o’rgatish davriga to’g’ri
keladi. Bu davrda o’quvchilar gapning muhim xususiyatlari (fikr
ifodalashi,tugallangan ohang bilan aytilishi) bilan tanishadilar. Gapning bu
xususiyatlarini bilmasdan turib, so’zlardan gap tuzib bo’lmaydi. Agar o’quvchilar
16

gapning bosh bo’laklarini ajrata olmasalar, gap nutqning yaxlit birligi ekanligini
bilmaydilar. Ega va kesim gapning qurulishi va mazmunining asosini tashkil etadi.
3- sinf “Ona tili” darsligida “Gap” mavzusining yoritilishi va mavzuni
o’rganishda foydalanishga mo’ljallangan ijodiy topshiriqlar Boshlangich sinflarda
ona tili o’qitishning asosida grammatik nazariya emas, balki nutqiy ko‘nikma va
orfografik malaka hosil qilish turadi. Bu davrda bolalar til materiallarini tahlil
qilishga , asosiy tushunchalarni ajratishga o‘rgatiladi. Materialni tahlil va tarkib
qilish, guruhlash va umumlashtirish, o’xshash va farqli tomonlarini topish, nutqiy
va orfografik ko‘nikmalarni amalda tadbiq etish jarayonida bolalar har tomonlama
rivojlanadi. 3-sinfda “Gap” bo’limi mavzusini o‘rganishga 30 soat ajratilgan.
O’quvchilar 2-sinfda gap bilan amaliy tanishganlar, nutqdan gaplarni
ajratishni ,gapning tugallangan mazmun bildirishini , gap oxirida ovozning
pasayishi va to’xtam bo’lishini , yozuvda nuqta qo’yilishini, gap kim yoki nima
haqda aytilganini va u haqda nima deyilganini bildirgan so’zni aniqlashni, gap
tuzishni va gapni savollar orqali kengaytirishni, gapning birinichi so’zi bosh harf
bilan boshlanishini bilib olganlar. 3- sinfda o’quvchilarning “Gap’ mavzusi
yuzasidan olgan bilimlari takrorlanib, mustahkamlanadi va kengaytiriladi. “Gap”
bo‘limi mavzusi o’tilganda o’quvchilar gapning turi, gap bo’laklari va gapda
so’zlarning bog’lanishi haqida ma‘lumot oladilar;”Darak va so‘roq gap”, “His-
hayajon gap”, “Gapning bosh bo’laklari” (ega va kesim) , “Ikkinchi darajali
bo‘laklar ” mavzularini; gapda bir- biri bilan boglangan so‘zlarni juft-juft qilib
ajrata olishni o’rganadilar. Darslikdagi yangi materialni o’rganishga kirishish
oldidan o‘quvchilarning ijodiy fikr yuritishlari , izlanishlari, qiziqishlari va
faolliklarini oshirish maqsadida “Nutq nima?” “Nima uchun nutqimizda turli
gaplar qo‘llanadi?” , “So`roq gaplar qanday tuziladi?’, “His- hayajon gaplar
qanday bo‘ladi? kabi savollar qo‘yilgan. Bu kabi savollar darsning maqsad va
vazifasini belgilaydi. XX asrning 80-yillarida “samaradorlik” tushunchasining
didaktik jihatlarini O.Roziqov tahlil qilgan edi . U ta‘lim jarayoniga qo’yilgan
o’quv maqsadi bilan bolalar erishgan natija o’rtasidagi farqni tahlil qilib,
samaradorlikni ta‘lim jarayoniga qo’yilgan maqsad va erishilgan natija o’rtasidagi
17

tafovut shaklida qayd etgan. Shu bilan birga muallifning yozishicha, samaradorlik
fanlararo tushuncha bo’lib, uning mohiyati ta‘limni tashkil etish muhiti, vaqt,
natija, talimni tashkil etish madaniyati kabi tushunchalar bilan aloqador.
O.Roziqov didaktik hodisalarni sistеmatik tahlil qilish mеtodologiyasiga
asoslanib, ta‘limning samaradorligini oshirishning qator tamoyillarini ham qayd
etgan. Ta‘limning samaradorligini oshirish uchun ta‘lim jarayonida qo’yilgan
maqsad bilan erishiladigan natija o’rtasidagi tafovutni kamaytirish (1), ta‘lim
vositalarining ta‘lim jarayoni mazmuniga mosligi (2), ta‘lim mazmuni va faoliyat
usullarini bir paytda o’zlashtirish (3), ta‘limni bolalarning yuqori darajadagi
taraqqiyotini mo’ljallab tashkil etish (4) kabilar samaradorlik tamoyillari sifatida
asoslangan. Kеyinchalik O.Roziqovning M.Mahmudov va B.Adizovlar bilan
hamkorlikda e’lon qilgan asarlarida talimning samaradorligi yanada kеngroq
tadqiq qilindi . “Talim samaradorligini oshirishning,-dеb yozadi mualliflar, - ikki
xil ko’rsatkichi mavjud: samaradorlikning sifat ko’rsatkichlari; samaradorlikning
miqdor ko’rsatkichlari” . Mualliflarning yozishicha, samaradorlikning sifat
ko’rsatkichlari ma’lumot mazmuni va faoliyat usullarini egallash shartlariga,
samaradorlikning miqdor ko’rsatkichlari talim maqsadi hamda bolalar erishgan
haqiqiy bilim, malaka va taraqqiyot o’rtasidagi farqlarga ko’ra aniqlanadi .
Samaradorlikning sifat ko’rsatkichlari quyidagilar: o’quv-tarbiya ishlarini
bolalarning eng yuqori darajadagi taraqqiyotini mo’ljallab tashkil etish; ta‘lim
jarayoni maqsadi bilan natijasi o’rtasidagi tafovutni uzluksiz kamaytira borish;
ta’lim vositalarining ta‘lim jarayoniga mosligini taminlash; o’quv matеriali va
faoliyat usullarini bir paytda (parallеl) o’zlashtiriladi.
18

II BOB. ONA TILI DARSLARIDA GAP VA UNING TURLARINI
O‘RGATISH METODIKASI
2.1. Ona tili darslarida gap va uning turlariga oid ko‘nikmalarni
shakllantirish metodikasi
O'quvchi o'rganilgan ta`rif, qoida, aniqliklarni yodlab olib, ularni misollar
bilan tushuntira olsa, ta`limdan ko'zlangan maqsad amalga oshdi d е b o'ylashadi.
Xotiraga mo'ljallangan an`anaviy ta`lim tizimi o'quvchining ongi, tafakkuri, uning
ichki olami-qiziqishi, emotsiya, motivlariga y е tarli ta`sir qila olmaydi. Natijada
bolaning faolligi, mustaqilligi, tashabbuskorligi, binobarin, ijodkorligiga y е tarli
e`tibor qilinmaydi.
O'quvchining an`anaviy ta`lim sharoitidagi maqomi-bolaning ta`lim
jarayoni obyekti ekanligi to'g'risidagi qarashlar o'qituvchini ham, o'quvchini ham
qabul qilingan qoidalar ch е garasidan chiqarmasdan iskanjada saqlab turadi.
O'quvchini ta`lim jarayoni subyekti funksiyasida ishtirok ettirish, til
ta`limining amaliy yo'nalishini kuchaytirish, ta`limga int е rfaol usullarni olib kirish
ona tili ta`limi mazmunini o'quv topshiriqlari, muammolari, t е stlar tizimi shakliga
k е ltirish, ona tilidan o'zlashtiriladigan obyektlarni-nutq tovushi, so'z, turli sintaktik
qurilmalarni faol fikrlash vositasiga aylantirish orqali ona tili ta`limining ijodiy
yo'nalishini kuchaytirish mumkin. Ona tili ta`limining ijodiy yo'nalishini amalga
oshirishda ta`lim standartlari o'lchov vazifasini bajaradi.
Boshlang'ich sinflarda ona tili sohasida ta`lim mazmuni quyidagilarni o’z
ichiga oladi: nutq tovushlari: unli va undosh, jarangli va jarangsiz tovushlar;
-bo'g'in: urg'uli va urg'usiz bo'g'inlar, ochiq va yopiq bo'g'inlar, aytilgan yoki
b е rilgan so'zlarni fon е tik tahlil qilish;
-so'z: so'z ma`nolari, ma`nodosh so'zlar, qarama-qarshi ma`noli so'zlar;
-o'zakdosh so'z, o'zak, n е giz, qo'shimcha, old qo'shimcha, so'z turkumlari
tahlili, so'z yasovchi qo'shimchalar, narsa nomi qo'shimchasi, narsaning rang-tusini
bildirgan so'zlar, narsaning miqdori va son-sanog'ini bildirgan so'zlar, ish-harakatni
ifodalovchi so'zlar;
-ko'makchi va bog'lovchilar;
19

-gap: darak ma`nosini ifodalovchi gaplar, so'roq ma`nosini ifodalovchi
gaplar, his-hayajon ifodalovchi gaplar;
-tinish b е lgilari: nuqta, so'roq, undov, v е rgul;
-matn; matnning tuzilishi, mavzu, asosiy fikr, sarlavha, r е ja, so'z boshi,
taqqoslash, dialog, monolog, bayon, insho, og'zaki va yozma ijodiyot, xat,
xabar, tabriknoma.
Boshlang'ich sinflarda ona tili mazmuni to'rt yo'nalishda o'zlashtiriladi.
Birinchi yo’nalish. Ona tilidan el е m е ntar bilimlarni o’rganish. O'quvchilar nutq
tovushi va harf to'g'risidagi dastlabki bilimlarni, unli va undosh tovush, jarangli va
jarangsiz undosh, bo'g'iin, ochiq va yopiq bo'g'in, bo'g'in ko'chirish ma`nolarini
farqlashga oid, so'z ma`nolari va so'roqlariga ko'ra guruhlash-ot, sifat, son, f е `l,
bog'lovchi so'zlar haqida ilk qarashlarni bilib oladi. 4
Tildan el е m е ntar bilimlarni o'rganish gap tushunchasi bilan aloqadorlikda
butun boshlang'ich ta`lim muddatida davom ettiriladi. Bolalar darak, so'roq, his-
hayajon gaplarni, ularda ishlatiladigan tinish b е lgilari to'g'risidagi axborotlarni,
nutq va uning turli ko'rinishlari-xat, xabar, tabriknoma, maqola, taklifnoma
xususidagi ma`lumotlarni o'zlashtiradi.
Ikkinchi yo’nalish. Ona tilidan ilk ilmiy axborotlarni o"zlashtirish nutq
ko'nikmalarini shakllantirish bilan uzviy aloqadorlikda davom ettiriladi. Ona
tilida aytish va aytganlarni yozma nutq vositasida qayd etish, gapirish va
eshitish, fikrni nutq vositasida ro'yobga chiqarish ehtiyoji o'quvchilarda turli nutq
ko'nikmalarini shakllantirish, ularni malaka darajasiga ko'tarish imkoniyatlarini
yuzaga chiqaradi.
Boshlang'ich sinflarning ona tili o'quv pr е dm е ti bo’yicha hosil qilinadigan
ko'nikma-malakalar quyidagi guruhlarga ajratib tahlil qilinadi.
1. Fon е matik eshitish malakalari-nutq tovushini so'z tarkibida to'g'ri ijro
etish va eshitish, nutq tovushlariga ko'ra so'z ma`nolarini farqlash, urg'uli va
4
Qosimova K, Matchonov S, G’ulomova X, Yo’ldosheva Sh, Sariyev Sh. Ona tili o’qitish metodikasi.
Toshkent ” Noshir” nashriyoti 2009-y 78-b.
20

urg'usiz bo'g'inlarni talaffuz qilish, so’zlarni bo'g'inlar k е tma-k е tligida aytish va
eshitish layoqatlari.
2. Grafik malakalar-har bir nutq tovushini o'ziga oid harf va b е lgilar bilan
yozish d е mak.
3.Orfografik malakalar-so'z va uning tarkibiy qismlari o'zak va n е gizni,
yasovchi, turlovchi, tuslovchi qo'shimchalarni ajratib va qo'shib yoziladigan so'z,
so'z birikmalarini, atoqli otlarni orfografik qoidalar doirasida yozish.
4. Uslubiy malakalar-so'z va uning tarkibiy qismlarini matnda ortiqcha
takrorlamasdan, gap tarkibida gap bo'laklari tartibiga rioya qilib, matnni
shakllantirish.
5. Tinish b е lgilarini yozma nutqda to'g'ri ishlatish malakalari-boshlang’ich
sinflarning dasturlari hamda Davlat ta`lim standartlarida ko'zda tutilgan
nuqta (.), so'roq (?), undov(!), v е rgul (,) kabi b е lgilarni matnda to'g'ri ishlatish va
matnni jonlantirish, ya`ni o'qish paytida ularga rioya qilib faoliyatni amalga
oshirish.
6. Prosodik malakalar-nutq t е mpi, ovozning past- balandligi, diksiya,
ohangga rioya qilib o'qish, gapirish, aytish malakalari.
Uchinchi yo’nalish. Ijodiy faoliyat tajribasini rivojlantirish. Bola ona tili
vositasida ham ijtimoiy tajribani, ham ijtimoiy tajribani o’zlashtirish vositalarini
egallaydi. Shu hodisani inobatga olib, didaktikada k е yingi yillarda yangi bir
yo'nalish asoslandi. Bu yo'nalishga ko'ra ma`lumot va ta`lim mazmunining manbai
sifatida ijtimoiy tajriba tahlil qilina boshlandi.
O'z faoliyati natijasini o'zgalar faoliyati mahsuliga qo'shib ko'rsatish yo'li
bilan yoshlar turli axborotlarni ham, an`anaviy faoliyat usullarini ham, ijod qilish
yo'llarini ham, narsa-hodisalarni emotsional baholash m е zonlarini ham o'zlashtirib
olishadi. Aftidan, bolalar ijodkorligining ilk qarashlarini xuddi ana shu hodisadan
o'z faoliyati natijasini o'zgalar faoliyati natijasiga qo'shib ko'rsatish jarayonidan
izlamoq k е rak .
Bilim, malaka va faoliyat usullariga munosabat bildirish, bilish jarayoni
natijasini jarayonning o'zidan ajratib tahlil qilish, o'rganilgan va tahlil qilingan
21

narsa-hodisalarni baholash, o'rganilgan va endi o'rganiladigan hodisalar o'rtasidagi
ch е garani anglash, o'zlashtirish va hali bilib olinmagan narsalarning farqiga borish
o'quvchilarni ta`lim sharoitidagi ijodkorlikka y е taklaydi. “Ijod, o'z navbatida,
kompl е ks hodisa bo'lib, u fikrlashning taraqqiyot darajasiga ham, tafakkurning
evristik-topqirlik layoqatiga ham, avlodlar faoliyatidagi vorislikka bog`lanishlik.
Xalqimiz-azal-azaldan ijodkor xalq. Unda progr е ssiv hodisalarni qabul qilish va
“hazm qilish” layoqati yuqori darajada takomillashgan. Qalovini topsang, qor ham
yonadi d е ganlarid е k, o'zb е kning har bir sog'lom farzandini ijodkor shaxs qilib
y е tishtirish mumkin” .
To’rtinchi yo’nalish. Tilga, til orqali til ijodkori-xalqqa munosabatni
shakllantirish. Bu yo'nalish boshlang'ich sinf ona tili ta`limida y е takchi
bo'lib,bolalarda til bilimlari asosida dunyoqarashni, tabiat va jamiyat hodisalariga
munosabatlarni tarbiyalashni taqozo qiladi. Munosabat k е ng ma`noda dunyoqarash
d е makdir. Tabiat, jamiyat, ong hodisalariga oid bilimlarni egallash bolalarda shu
hodisalarga munosabatlarni tarbiyalaydi.Bolada tilga, uning turli unsurlariga oid
qarashlarni rivojlantirish-bu, avvalo, tafakkur, ongli faoliyatning ishidir.
Bolada tilga munosabat shakllangan sari, u o'zining va o'zgalar nutqining
sir-asrorini egallay boradi, o'zini, o'zligini, o'z xalqini, Vatanini anglay boshlaydi.
Aftidan, buyuk mutafakkir shoir A.Navoiy “Tilga e`tiborsiz, elga ixtiyorsiz”
d е ganda tilning tarbiyalovchanlik xususiyatini ko'zda tutgandir. Yuqorida
izohlangan yo'nalishlarga rioya qilib, boshlang'ich sinf ona tili ta`limi mazmunini
ijodiy o'zlashtirish jarayonini boshqarish mumkin. Buning uchun boshlang'ich sinf
ona tili pr е dm е ti mazmunini tahlil qilishga ehtiyoj tug'iladi.
Darhaqiqat, yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar umumiy o'rta ta`lim
maktablarida ona tili o'qitish borasida batamom yangi vazifalarni qo'yadi. Shunday
ekan, ona tili darslarida o’quvchilarni mustaqil va ijodiy fikrlashga yo'naltirish,
ular ongida ma`naviy-ma`rifiy “inqilob” hosil qilishga erishish yo'llarini izlab
topish va amalga tadbiq etish sohasida jiddiyroq o'ylab ko'rish vaqti k е ldi.
Boshlang'ich sinf ona tili darsliklarini tahlil qilishda prof. A.G'ulomov va
H.N е `matovlar tomonidan tavsiya qilingan mashqlar tasnifiga tayandik:
22

1.Qayta xotiralash tipidagi mashqlar.
2.Qisman izlanuvchanlikka oid mashqlar.
3.Ijodiy mashqlar.
3-sinf ona tili darsligida b е rilgan 319 mashqdan 232 tasi (72%) qayta
xotiralash, 62 tasi (19%) qisman ijodiy, 25 tasi (7%)ni ijodiy mashqlar; Bundan
ko’rinadiki, boshlang’ich sinf ona tili darsliklarida ijodiy xarakt е rdagi o'quv
topshiriqlari nihoyatda kam ekanligi ma`lum bo'ladi.
Boshlang'ich sinf ona tili ta`limini ijodiy tashkil etishda o'quvchi faoliyati:
-bilimlarni amaliyotda qo'llay olish;
-olingan bilimlarga tayangan holda xulosalar chiqarish;
-tildan egallangan bilimlarni umumlashtirish;
-tafakkurga mo'ljallangan topshiriqlardan o'quv faoliyatida foydalana olish;
-o'rganilgan bilimni turli vaziyatlar (matn ichidan talab qilingan so'z yoki
so'z birikmasini topish, matnda b е rilgan so'zlarni ma`nodoshlari bilan almashtirish,
so'zlarni talab qilingan guruhlarga ajratib yozish)ga tatbiq eta bilish.
Boshlang'ich sinf ona tili pr е dm е ti funksiyalari tarkibini bilmasdan ona tili
pr е dm е ti va ona tili darsliklari tushunchalarini ch е garalamasdan turib, ona tili
ta`limini ijodiy tashkil etish to'g'risida fikr yuritish amri maholdir. Ta`lim
sharoitida til va nutqni o'rgatish (o'qituvchi faoliyati) va o'rganish (o'quvchi
faoliyati) obyekti sifatida qatnashadigan sohalar majmuini ona tili pr е dm е ti sifatida
tushunamiz.
Tilning fon е tikasi, l е ksikasi, grammatikasiga doir bilimlar, ularga oid nutq
ko'nikmalari, shakllantiriladigan ijodiy faoliyat tajribasi, til va nutqqa doir
munosabatlar tizimi “ona tili pr е dm е ti” tushunchasi kont е kstida qaraladi.Tarkibiy
qismlari ta`lim maqsadi-nutq o'stirish talabiga ko'ra o'zaro bog'langan, ona tilining
grammatik qurilishi bo'yicha el е m е ntar bilim b е rishga mo'ljallangan Boshlang'ich
sinf ona tili o'quv pr е dm е ti oldiga qo'yiladigan vazifalar:
-bolalarda nutq tovushi, bo'g'in, urg'u so'z, so'z birikmasi, so'zning tarkibi,
so'z turkumi, gap haqidagi tasavvurlarni rivojlantirish, ularni ijro etish, o'qish,
yozish, eshitishga oid malakalarni rivojlantirish;
23

2.2. Ona tili darslarida gap va uning turlarini o‘rgatishda innovatsion
texnologiyalardan foydalanish orqali darslarni tashkil etish
Ma’lumki, 3-4-sinflarda ona tili o`quv dasturiga ko`ra “ Gap va uning ma’no
turlari“ o’rganiladi. Bu bo`lim materiallarini o`rganishda “Aqliy hujum”
metodidan foydalanish o’quvchilarning keng va har tomonlama erkin fikr yuritish
ko’nikmalarini hosil qilishga yordam beradi. “Aqliy hujum “ metodida quyidagi
qoidalarga amal qilish talab etiladi:
1. O’quvchilarni o’rtaga tashlangan muammo doirasida fikr yuritishga
undash, ularning mantiqiy fikrlarini bildirishga erishish.
2. Har bir o’quvchi tomonidan bildirilayotgan fikrlarni rag’batlantirib borish.
3. Har bir o’quvchining javobini doskaga yozib borish.
4. Aytilgan fikrlarga shu jarayonda tushuntirish berilmaydi.
5. Aytilgan fikrlarni muhokama qilishga va tanqid qilishga yo’l qo’yilmaydi.
“Aqliy hujum “uchun tanlangan muammo butun sinf jamoasiga yakka tartibda
bajarishga yoki juftliklarga ajratilib bajarishga, kichik guruhlar o’rtasida bajarishga
mo’ljallanadi. “Aqliy hujum”da har qanday savol o’rtagatashlanavermaydi, u
o’quvchilarni fikrlashga undaydigan, masalaga turlicha yondashishni taqozo
etadigan, keng fikr yuritish mumkin bo’lgan savollar bo’lishi kerak. 3-4- sinfda
“Gap va uning ma’no turlari” mavzusi o’rganilayotganda quyidagi kabi
savollardan foydalanish mumkin:
1. Gap deganda nimani tushunasiz?
2. Gapning ma’no turlari nechta?
3. Darak gapga misol ayting?
4. So’roq gapning oxiriga qanday tinish belgi qo’yiladi?
5. His-hayajon gap deb nimaga aytiladi?
6. Undov gapning oxiriga qanday belgi qo’yiladi?
7. Undov gapga misol ayting? va hokazo.
1- savolda o’quvchilar quyidagi javoblari bilan qatnashadilar:
24

- gapga ta’rif beradi
- gapni ma’no turlarini aytishadi
- darak gap haqida gapiradii.
- ? begisi qo’yiladi.va hakazo
Ko’rinib turibdiki, o’qituvchining savoli – o’quvchilar bilish qobiliyatlarini
boshqarish vositasi. Savollar qaysi ma’noda yoki vaziyatda qo’llanishiga qarab,
o’quvchilarni ilgarilab borishga, bilimlar sari intilishga undaydi, ularni
fikrlash darajasini oshiradi.
O’quvchilar “Aqliy hujum” orqali fikrlarning qadr – qimmatini, umumiy
tushunish va tasavvurni rivojlantirishga o’z hissasini qo’shishini anglab boradilar.
Boshlang’ich sinf ona tili darslarida qo’llaniladigan interfaol usullardan biri :
“Klaster” usulidir. Klaster so’zi bog’lam ma’nosini bildiradi. Klasterlardan
darsning da’vat, anglash va fikrlar bosqichlarida foydalanish mumkin. Bu metod
turli xil g’oyalar o’rtasidagi aloqalar tog’risida fikrlash imkoniyatini beruvchi
tuzilma. Bu metod mavzuning o’quvchilar tomonidan puxta o’zlashtirilishini
ta’minlaydi. “Klaster” metodidan o’quvchilar bilan yakka tartibda ishlash va
guruh-guruh bo’lib ishlashda foydalanish mumkin.
Mazkur metod o’rganilayotgan til hodisasini umumlashtirish va ular
o’rtasidagi aloqalarni toppish imkoniyatini yaratadi. “Klaster” da sinf yozuv
doskasiga yoki katta varaqqa kalit so’zlar, so’z birikmalari yoki gaplar yoziladi va
kalit so’zlar til hodisasining aloqadorligiga qarab bog’lab boriladi. Klaster
tuzishda, agar u doska yoki katta varaqda sinf jamoasi bilan bajarilayotgan bo’lsa,
barcha o’quvchilarning ishtirok etishi shart.
sifat; harakat bildirgan so’zlar fe’l; miqdor bildirgan so’zlar son degan atama
bilan tanishtirildi va yuqoridagi so’zlar tarmoqqa kiritildi.
-O'ylang ot, sifat, fe’l, sonni bitta so’z bilan nima deb nomlash mumkin?
3- sinfda “Ona tili” darsligida so’z tarkibini o’rganishda, gap va uning
ma’no turlarini o’rganishda, grafik tasvirdan foydalanilgan. Grafik tasvirlar
boshlang’ich sinf o’quvchilarining mavhum tafakkurini o’stirishda juda qo’l
kelishi bilan birga, o’quvchining tilning yozma shaklini egallashga bo’lgan
25

qiziqishini oshiradi, tilning bir butun qoliplangan sistema ekanini anglashlarini
ta’minlaydi.
Ayniqsa, o’zlashtirishi qiyin o’quvchilarga katta metodik yordam bo’ladi.
Grafik tasvir ijodiy xarakterda bo’lsa, ular o’quvchilarning ijodiy fikrlashlarini
rivojlantiradi, aktivlashtiradi. Topshiriqni bajarishda o’z kuchiga ishonchni paydo
qiladi. Grafik tasvirlardan foydalanishni to’g’ri yo’lga qo’yishda ona tili ta limi
oldida turgan masalalar sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin:
Birinchidan, grafik tasvirlarning turini belgilab olish;
Ikkinchidan, grafik tasvirlarning grammatik mavzular bo’yicha izchil
tizimini ishlab chiqish;
Uchinchidan, grafik tasvirlardan ta’lim jarayonining qaysi bosqichida
foydalanish zarurligini belgilab olish;
To’rtinchidan, grafik tasvirlardan foydalanish usulini ishlab chiqish.
Hozirgi kunda grafik tasvirlardan tovush ifodasi bo’lgan katakcha, bo’g’in
ifodasini, so’z ifodasi, o’zak, qo’shimchalar ifodasi, gap ifodasi, gap bo’laklari
ifodasi mavjud.
Ko’rinadiki, grafik tasvirlardan ona tilidan o’rganiladigan barcha
mavzularda foydalanish mumkin. Buning uchun grafik tasvirning izchil sistemasini
ishlab chiqish lozim. Ishlab chiqilayotgan grafik tasvirli topshiriqlar ko’zlangan
ta’limiy maqsadga yo’naltiriladi. Grafik tasvirlari yangi nazariy qoidani
o’rganishda, mustahkamlashda qo’llab ko’rdik. Ular mavzuni yaxshi
o’zlashtirishlariga katta yordam berdi.
Masalan, 3-sinfda gap va uning turlarni o’rganish jarayonida asosiy ta’limiy
maqsad o’quvchilarning gap va uning turlariga oid so’zlarni o’z so’ziga
aylantirish, ularning grammatik shakllaridan nutqda to’g’ri foydalanishga o’rgatish
bo’ldi.Buning uchun quyidagi tizimdagi grafik tasvirlardan foydalanildi va gaplar
tuzishadi:
1. Yil fasllarining nomi, harakati, belgisi ham adashdi. Sxemalariga qarab,
kim birinchi ularni tartiblashtiradi va gapning qaysi ma’no turiga xosligini
aytishadi?
26

Oppoq, yoz, yog’adi, qish, kuz, bahor, muzlaydi, ko’karadi, yashil, isiydi,
issiq, sarg’ayadi, to’kiladi, sariq.
2. O’zingizga yoqqan fasl haqida matn tuzib yozing. ( o’quvchilarga matn
sxemasi berilishi mumkin) Kim sxemalarni tez to’ldiradi?
Yil qaysi fasl bilan boshlanadi?
Qishda qushlar qayoqqa uchib ketadi?
So’zlardan sxemaga mos gap tuzing. (Sxemalar tavsiya etiladi)
Qor, qish, oppoq, oq, choyshabga, yerni, o’ragan, keldi.
Gapni birikmalarga ajrating.
Rasmlarni kuzating. Ularni biror tartibda qo’ying. Ulardan bir voqeani
ifodalovchi hikoya tuzish mumkin bo’lsin.Ikkala guruhga bir xil rasmlar beriladi.
Hikoya yuzasidan grammatik topshiriqlar ham beriladi. Ularning ijodiy
ishlari taqqoslanadi va baholanadi.
“Kim ko’p gap tuzadi?“ o’yini. Kartochkalarga bosma harflar bilan yozilgan
so’zlar beriladi.O’quvchilar shu harflar ishtirok etgan so’z tuzadilar. Bu o’yin
kompyuter dasturiga ham kiritilishi mumkin.
1. Berilgan harflar ishtirokida darak gap hosil qiling.
2. Berilgan harflar ishtirokidagap hosil qiling.
3. Berilgan harflar ishtirokida undov gap hosil qiling.
4. Berilgan harflar ishtirokida his-hayajon gap hosil qiling.
Bu o’yin bajarilgach, Grammatik mavzu bilan bog’liq topshiriqlar beriladi.
Masalan, tuzgan so’zlaringizga so’roq bering. Ularni ma’nosiga ko’ra
turlarga ajrating.
O’yin diktant. Diktant o’quvchilarni savodxonlikka o’rgatishda va imloviy
savodxonligini aniqlashda qo’llaniladigan ta’limiy yozma ish turlaridan biridir.Ona
tili darslarida diktantni o’yin shaklida tashkil etish ham mumkin. O’yin diktantni
“Kim ko’p eslab qoladi ?” deb nomlagan holda o’tkazish mumkin. Bu
diktantning maqsadi xotirani ishga solish va imloviy ko’nikmalarni
shakllantirishdir. Bunda o’qituvchi har bir gapni bir marta o’qiydi. O’quvchilar
27

yodida qolganlarini yozadi. O’qituvchi bir oz pauzadan so’ng ikkinchi gapni
o’qiydi.
O’yin – diktantning materiali sifatida so’z olinishi ham mumkin. Unda ham
o’qituvchi 3 ta so’zni birdaniga o’qiydi va 10 – 15 soniya pauza qilinadi.O’quvchi
eslab qolganini yozadi. Keyin yana uch so’z o’qib beriladi.
Diktant yozib bo’lingach, har bir o’quvchi diktantidagi so’zlar sonini sanaydi.
O’qituvchi oldindan diktantning to’liq matnini yozib, ustini bekitib qo’ygan
bo’ladi.O’quvchilar diktantini tekshirayotganda uning ustini ochib qo’yadi.
O’quvchilarning bahosi tushirib qoldirgan so’zlar soniga qarab pasaytiriladi.
O’quvchilar diktantni yozib bo’lishgach, o’rganilgan mavzulardan kelib chiqib
topshiriqlar berilishi mumkin.
Masalan, “So’zlardagi unlilarning tagiga chizing“, “Ajratib ko’rsatilgan
so’zga ma’nodosh so’z toping“, “Shu so’zlar ishtirokida gap tuzing“, “Gap tuzing
va tuzgan gaplaringizning ma’no turini aniqlang “ kabi.
Dastlabki paytlarda ohangdosh so’zlardan foydalanish lozim ( ustun, tutun,
osmon, somon kabi ). Bu o’yinni dastlabki paytlarda “ Eslab qol “ deb nomlash
mumkin. Diktant yuzasidan o’quvchilar bilan quyidagi savollar asosida suhbat
o’tkazish mimkin. Inson qancha so’zni xotirada saqlab qola oladi ? Nima uchun
birov so’zlarni ko’p eslab qoladi, boshqa birovlar kam so’zni eslab qoladi.
Suhbatdan so’ng o’quvchilarga ko’cha, daryo, shahar, kishilarning ismi, badiiy
asar nomlarini eslab qolishga harakat qilishlari aytildi. Shundan so’ng
o’quvchilarning o’zlari bu diktantni yozdirishni talab qila boshlaydilar.
“KIM KO‘P GAP TUZADI” o‘yini
O‘quvchilarga gap tuzish vazifasi yuklatiladi. Bu gaplarni ma’no turlariga
bo’lish vazifasi beriladi. Masalan. Xoy bu yoqqa kel.(buyruq gap)
Ko`rinadiki, boshlang`ich sinf ona tili darslarida turli xil interfaol
metodlardan unumli foydalanish mumkin bo`ladi. Bularning barchasi darsning
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Zamonaviy ta`limni tashkil etishga qo`yiladigan muhim talablardan biri
ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga
28

erishishdir. Qisqa vaqt ichida muayyan nazari bilimlarni o`quvchilarga yetkazib
berish ularda ma`lum faoliyat yuzasidan ko`nikma va malakalarni hosil qilish,
shuningdek ta`lim oluvchilar faoliyatini nazorat qilishda pedagogik texnologiyalar
muhim sanaladi.
Hozirgi kunda boshlang`ich sinf ona tili darslarida ilg`or pedagogik
texnologiyalardan foydalanish katta ahamiyat kasb etmoqda.
Ilg`or pedagogik texnologiyalar dars samaradorligini ta’minlovchi omil
bo`lib xizmat qilmoqda.Ona tili darslarida interfaol metodlarning “Aqliy hujum”,
“Klaster”, “Zig-zag”, “Qora quti”, “Ortiqchasini top”, “Grafik tasvir” metodlaridan
foydalanish darsning qiziqarli va jonli o`tishini ta’minlaydi. Ona tili darslarida
ta’limiy o`yinlardan ham foydalanish yaxshi samara beradi. Bunda “Kim ko’p so’z
tuzadi?“ o’yini, “Grammatik topishmoqlarni topish“ kabi o’yinlarning ahamiyati
katta.
Ona tili darslarida ”O’yin diktant”larni ham qo`llash o`quvchilar
savodxonligini oshirishga xizmat qiladi
Xulosa, o‘rnida shuni ta’kidlash mumkinki, ta’lim mazmunini boyitishga oid
ishlarni muntazam ravishda olib borish lozim. O‘quvchilar ma’naviyatini
shakllantirishda pedagogik omillarni ham ko‘plab topsa bo‘ladi. Ular ta’lim
mazmunini yangi sifat bosqichiga ko‘tarishga mustahkam didaktik asos bo‘la oladi
va ularni ta’lim mazmuniga ustalik bilan kiritish esa, o‘ziga xos innovatsion
jarayon bo‘lib, bunda o‘qituvchidan yuksak pedagogik mahorat talab etiladi.
Namunaviy dars ishlanmasi
Mavzu: Gapning ifoda maqsadiga ko`ra turlari
Dars maqsadi:
a) ta`limiy maqsad: o`quvchilarning gapning ifoda maqsadiga ko`ra turlari
haqida yangi tushunchalar asosida boyitish;
b) tarbiyaviy maqsad: yosh avlodni ona tilimizga hurmat, o`zaro mehr-
oqibat, ahillik, vatanparvarlik va axloq- odob ruhida tarbiyalash, ona tabiatimizga
bo`lgan mehr tuyg`usini shakllantirish;
29

s) rivojlantiruvchi maqsad: o`quvchilarning mustaqil fikrlash qobiliyatlarini
rivojlantirish, dunyoqarashini kengaytirish, yozma va og`zaki nutq samaradorligini
o`stirish.
Dars turi: yangi bilim berish;
Dars metodi: suhbat, savol- javob, musobaqa , ta`limiy o`yin
Dars jihozi: mavzuga oid slaydlar, ko`gazmalar, matn tasviri, kompyuter,
maqol va topishmoqlar to`plami
Dars shiori: Harakat qil bilgandan ko`ra,
Bilmaganing bilgandan so`ra.
Abdurahmon Jomiy
Shakllantiriladigan kompetensiyalar: Fikrni og`zaki va yozma bayon qilish,
Darak so`roq, buyruq va istak mazmunidagi gaplarni qatnashtirib, matn tuzish ,
og`zaki nutqda to`g`ri qo`llash;
Darsga qo`yiladigan talablar:
o`zaro hurmat,
fikrni erkin va ravon ifodalash;
o`zgalar fikrini tinglash va hurmat qilish;
adabiy til me`yorlari asosida gapirish.
Darsda kutiladigan natija:
faollik;
ijodkorlik;
erkin fikr bildira olish;
kerakli xulosa chiqara olish;
insonni tushunish va uni hurmat qilish.
Darsning rejasi:
“Chaqqonlik bahsi ( o`tilgan mavzuni mustahkamlash)
Bu meniki ( yangi mavzu bayoni darslikdagi 1-2-topshiriqlar asosida)
“Ijod gulshanida ( gapning ifoda maqsadiga ko`ra turlari. Yangi mavzuni
mustahkamlash)
Ravon so`zlashaylik” ( dialogli matn tuzish )
30

Test (xulosalash)
Uy vazifasi .
Darsning borishi:
DARS ETAPLARI:
1.Tashkiliy qism 5 daqiqa
2.Otilgan mavzuni mustahkamlash 10 daqiqa
3.Yangi mavzu bayoni 15 daqiqa
4.Mustahkamlash 10 daqiqa
5.Baholash 3 daqiqa
6.Uyga vazifa 2 daqiqa
Tashkiliy qism:
-salomlashish;
-davomatni aniqlash;
-sinf tozaligini ko`zdan kechirish;
-o`quvchilarning darsga tayyorgarligini nazorat qilish.
Tashkiliy qism o`tkazilgach, o`quvchilar bilan kuz faslida nishonlanadigan
bayramlar, xususan, g`ururimiz va faxr-u iftixorimiz bo`lgan Til bayrami , ustozlar
bayrami ,Davlatimiz bayrog`i tashkil topgan kun hamda yaqinlashib kelayotgan
Konstitutsiya bayrami haqida suhbat o`tkaziladi. Suhbat so`ngida o`qituvchi
o`quvchilarga qarata shunday deydi:
Sizsiz kelajak yo`q, siz axir xalqning,
Ming yilni ko`rajak qarog`larisiz.
Sizsiz yorishmaydi osmonda Zuhro,
Zamonlar tongining charog`larisiz.
II. O`tilgan mavzuni so`rash:
O`tilgan mavzuni so`rashdan oldin o`quvchilarning mashg`ulotga
tayyorgarligini tekshirish ,ularning zehnini sinab ko`rish maqsadida Aqliy hujum”
usuli orqali Chaqqonlik bahsi o`tkaziladi . Har bir guruhga o`tilgan mavzularga
doir savollar beriladi va ushbu savollarning javoblari o`quvchilardan talab etiladi.
Buning uchun sinf o`quvchilari 4 guruhga bo`linadi va quyidagicha nomlanadi:
31

1-guruh: “ Yosh tilshunoslar”
2- guruh: “Tafakkur “
3- guruh: “Vatan g`unchalari”
4-guruh: Kamolot Har bir guruh uchun bitta o`quvchi Spikker etib
tayinlanadi. Bu o`quvchi guruhda javob bergan o`quchilarning har bir javobiga va
ishtirokiga 1 balldan baho berib boradi.
1-guruh Yosh tilshunoslar guruhiga beriladigan savollar:
1. Gap nima?
2. Gapning ma`nolari haqida nimalar bilasiz?
2-guruh Tafakkur guruhiga beriladigan savollar:
1. So`zlovchining maqsadiga ko`ra gaplar necha xil bo`ladi?
2. Qanday gaplar undov gaplar deyiladi?
3-guruh Vatan g`unchalari guruhiga beriladigan savollar:
1.Qanday gaplar buyruq gaplar deyiladi?
2. Buyruq gaplarga misol ayting.
4-guruh Kamolot guruhiga beriladigan savollar:
Gap uchun eng muhim belgi nima?
His-hayajon gaplarga misol ayting
Savol javob o`tkazilgach, uy vazifasi tekshiriladi. O`tilgan mavzu
xulosalanadi.
III. Yangi mavzu bayoni:
bu etapida o`qituvchi noan`anaviy tarzda boshlab, gapning ifoda maqsadiga
ko`ra turlari bo`yicha olgan bilimlarini sinash maqsadida quyidagi grammatik
topshiriqli she`rni aytadi va o`quvchilar she`riy topishmoqning javobini aytishadi.
Gap degan bir oilaning
Bor ekan to`rt bolasi:
Biri o`ta qiziquvchan
Biri tezkor xabardor,
Birining xohishi ko`p,
Biri esa qilar do`q.
32

Azizlarim, o`ylab boqing
Tezroq yechilsin jumboq.
O`quvchilar:
Darak ,so`roq, buyruq va undov gap deb javob berishadi.
So`ng o`qituvchi guruhlararo grammatik topshiriqli o`yin o`tkazadi . Har bir
guruh o`zaro bir- biriga she`riy topishmoqlar berishib, gapning ifoda mqsadiga
ko`ra turlarini aytishadi
1-guruh: Bugun oldim yaxshi baho
Gapida qanday ma`no?
Bilasanmi qanday gap?
Ha, topdim ,bu_________(darak gap)
Oy kattami, quyosh
Nega kechqurun bo`lar?
Savollarim juda ko`p,
darak gap)
-mi, -chi, -a, -ya
Qaysi gapdsa vosita? (so`roq gap)
Doim ishga undaydi,
Bajarmasang qo`ymaydi
U beradi maslahat
Qani toping, marahamat. (buyruq gap)
shu tarzda o`quvchilar bir-birlariga berilgan topshiriqdan javoblarni
topishgach, o`qituvchi mavzuga xos nazariy bilimlarni o`zi aytib, yangi mavzuni
tushuntiradi. Bunda BBB usulidan foydalanishi mumkin.
O`qituvchi: Demak, o`quvchilar, har bir gapda ma`lum bir maqsad, niyat
yoki his-hayajon ifodalanadi. So`zlovchi biror narsa , voqea-hodisa haqida xabar
qiladi, yoki o`ziga noma`lum bo`lgan narsa, voqea-hodisalar to`g`risida ma`lumot
olishni istaydi, tinglovchiga biror ishni bajarish uchun buyruq-xitobini bildiradi.
Gaplar ana shu maqsadlariga ko`ra turlicha quriladi: o`ziga xos grammatik
xususiyatlarga ega bo`lib, alohida ohang bilan talaffuz qilinadi.
33

Ifoda maqsadiga ko`ra gaplar 1) darak gaplar, 2) so`roq gaplar , 3) buyruq
gaplar, 4) istak gaplarga bo`linadi.
Navbatdagi rejada darslik bilan ishlanadi. 1-2-topshiriqlarda berilgan sharti
asosida bajariladi. Ushbu reja Bu meniki usuli orqali amalga oshiriladi. Bunda
o`quvchilar har bir varaqda alohida yozilgan gaplarni tanlab, ularning turini
aniqlashadi
1-topshiriq
1-guruh (darak gaplar)
2-guruh (so`roq gaplar)
3-guruh (buyruq gaplar)
4-guruh (istak gaplar)
Gapning ma’no jihatdan turlariga misollar toping.
1.Mana senga qog`oz bilan qalam, shunga sen bitta e’lon yozasanmi?
2.Qani endi hamma ham sizday bo’lsa…
3.Shohim, Alisherga ozor bermang, u buyuk
4. Qani til bo`lsa-yu,u bilan suhbatlasha olsam…

2- topshiriq
Namoyish qilindi, tomosha qildingizmi, o`qib chiqing, bilsa edi fe`l
shakllarini kesim vazifasida qo`llab, gaplar tuzing va ularni ifoda maqsadiga ko`ra
qaysi turga kirishini ayting . Ushbu topshiriqda 4 tala guruhga bittadan misol berib,
ularni gapga aylantirish va turini aytish talab etiladi. Bu topshiriq yozuv taxtasida
bajariladi Masalan,
Bugun maktabimiz dargohida O`zbekiston Respublikasi bayrog`ining
tashkil etilgan kuniga bag`ishlab ajoyib tadbir namoyish qilindi. (darak gap)
Maktabimizda nishonlangan bayramni tomosha qildingizmi? (so`roq
gap)
IV. Mustahkamlash. ( Ijod gulshanida ifoda maqsadiga ko`ra gap turlarining
berilishi)
34

Masalan: Nega buncha go`zal ko`rinar olam?
Nega qarab to`ymas ko`zlarim?
Nega jo`sh uradi, ko`piradi qon?
Nega misdek qizir yuzlarim?
(she`riyatda so`roq gaplardan foydalanilgan)
Bu rejani amalga oshirishda 1-guruh Yosh tilshunoslar guruhiga
she`riyatda , 2-guruh “Vatan g`unchalari”guruhiga topishmoqlarda, 3-guruh
Tafakkur guruhiga maqollarda , 4-guruh Kamolot guruhiga esa hikmatli so`zlar va
ibratli fikrlarda ifoda maqsadiga ko`ra gap turlarining berilishiga misollar topish
tayinlanadi
Shundan so`ng Ravon so`zlashaylik rejasida slayd orqali darslikdagi rangli
tasvir qatorida har bir guruhga alohida rangli tasvir ko`rsatiladi va matn tuzish
talab etiladi. Matnda qo`llangan darak, so`roq, buyruq va istak gaplarni aniqlash
topshiriladi. O`quvchilar o`z guruhlari bilan o`zaro matn tuzishga kirishishadi va
og`zaki matnlarini bayon etishadi. Bunda Fikrni davom ettiring usulidan
foydalaniladi.
So`ng o`quvchilarimizning mavzuni qay darajada o`zlashtirganliklarini
bilish maqsadida test olinadi va g`olib guruhlar aniqlanadi. Dars davomida faol
ishtirok etgan o`quvchilar rag`batlanadi
Test
1. Ifoda maqsadiga ko`ra gaplar qanday turlarga bo`linadi?
a) darak gap, so`roq gap
b) sodda va qo`shma gap
s) buyruq gap , istak gap
d) a va s javoblar to`g`ri
2. Komil insonlardagi oliyjanob xislat- unutmaslik . Berilgan gapning ifoda
maqsadiga ko`ra turini aniqlang.
a) buyruq gap
b) darak gap
s) istak gap
35

d) so`roq gap
3. Kesimi sa shaklidagi fe`llar orqali ifodalangan gaplar qanday gaplar
hisoblanadi?
a) darak gap
b) so`roq gap
s) istak gap
d) buyruq gap
4Agar sharmisor bo`lmayin desang, qilmagan ishingni qildim dema.
(Qobusnomadan) Berilgan gapning ifoda maqsadiga ko`ra turini aniqlang.
a) istak gap
b) buyruq gap
s) qo`shma gap
d) yoyiq gap
5. So`roq gaplar nimalar vositasida ifodalanadi?
a) so`roq olmoshlari
b). so`roq yuklamalari
s) so`roq ohangi
d) a,b,s, javoblar to`gri
Javoblar
1.D 2.B 3.S. 4.B 5. D
V. Baholash Demak, aziz o`quvchilar biz bugungi darsimizda gapning
ifoda maqsadiga ko`ra turlari bo`yicha olgan bilimlarimizni mustahkamladik, deb
yakunlaydi va uy vazifasini topshiradi. G`olib guruhlar aniqlanadi va dars
davomida faol ishtirok etgan o`quvchilar baholanadi.
Ta’lim to’g’risidagi qonun ”Kadrlar tayyorlash milliy dasturida” ta’lim
berishning yangi usullarini izlab topish va uni tadbiq qilish borasida ko’p aytilgan.
Boshlang’ich ta’lim jarayonida turli usullardan foydalaniladi. Lekinbir usul borki,
bu o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi yaqinlikni ta’minlaydi, darsning mana shu
jarayoni “o’yin”deb ataladi.
36

Bunda deyarli barcha o’quvchilar qatnashadilar va harakat qiladilar. Bu
jarayonda o’quvchilar nimadir o’rganadilar. Bunda hamma harakat qiladi, a’lochi
ham, o’rta o’quvchi ham, past o’zlashtiruvchilar ham sergak tortadi. Chunki sinfda
o’tirgan bolajonlar yaqindagina o’yinlar olamiga kelgan. Agar o’qituvchi ta’limiy
o’yinlarni o’ynab qiziqarli qilib o’tkazsa bolada “hayratlanish”tuyg’usi uyg’onadi,
ta’lim-tarbiyaning ana shu jarayoni o’quvchilarning yodidan chiqmaydi va
o’yindan ko’zda tutilgan maqsad shakllana boradi. O’yinlar ikki xil ahamiyatga
ega bo’lib, ular ta’limiy va tarbiyaviy.
Ta’limiy ahamiyati shundaki,bolalarda o’qituvchi tomonidan berilayotgan
bilim,malakalar o’yin orqali o’zlashtiriladi. Bolalarga singdirilayotgan
bilim,ko’nikma va malakalar orqali axloqiylik,mehnatsevarlik, vatanparvarlik kabi
sifatlari shakllantiriladiva tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi.Ta’limiy o’yinlarning bir
necha turlari mavjud. Ular Grammatik, didaktik topishmoqli, muammoli
o’yinlardir. Boshlang’ich sinflarda ishlash jarayonida o’ylashga, yangi o’quv
vositalarini izlab topishga, ijod qilishga to’g’ri keladi. O’yinlarning jozibali
nomlari bolalarni diqqatini tortadi, ularni charchatmaydi,darsga nisbatan ijodiy
hissiyotlar uyg’otadi. Dars uchun muayyan bir o’yin tanlar ekanmiz, quyidagi
berilgan o’yinlardan mosini olishimiz yoki shu kabi o’yinlarni ijodiy ravishda
qo’llashimiz mumkin. Har bir darsning mavzusiga qarab didaktik yoki ta’limiy
o’yinlarni tanlasak maqsadga muvofiq bo’ladi, to’g’ri tanlangan o’yin darsning
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
37

Xulosa
Maktablarda ona tili o’rgatishning mazmuni jamiyat rivojlanishining
hozirgi bosqichida davlatimizning maktab oldiga qo’ygan vazifasiga moslangan.
Bu vazifalar ko’p qirrali bo’lib,ularni bajarish o’quvchilar ongini o’stirishga,ularga
g’oyaviy-siyosiy, axloqiy, estetik mehnat tarbiyasini berishga yo’naltirilgan. Ona
tilini o’rgatish natijasida o’quvchilarda o’z fikrini grammatik to’g’ri, uslubiy
aniq,mazmunli, ohangga rioya qilib ifodalay olish va uni imloviy to’g’ri yoza olish
ko’nikmalari shakllantiriladi. Bu vazifa o’quv predmeti sifatida o’zek tilining
o’ziga xos xususiyati bo’lib o’quvchilarni shaxs sifatida shakllanishiga
yo’naltirilgan umum ta’lim vazifalari bilan bog’liq holda amalga oshiriladi.Ona tili
darsida beriladigan bilimlar mazmunini o’bek tilining tovush tuzulishi hamda
yozma nutqda tovushlarni ifodalash haqidagi(fonetik va grafik);so’zlarning
o’zgarishi,gapda so’zlarning bog’lanishi haqidagi(Grammatik ya’ni morfologik va
sintaktik);so’zning morfemik tarkibi va so’z yasalish usullari haqidagi(so'z
yasalishiga doir) bu bilimlar birinchidan grammatik,fonetik va so’z yasalishiga oid
tushunchalardir.Tilni o’rganish jarayonida o’quvchilarda boshqa ko’pgina o’quv
predmetlari uchun umumiy bo’lgan ko’nikmalarni hosil qilish ustida ham ish olib
boriladi.Ona tili kursida hosil qilinadigan maxsus ko’nikmalar o’quv tarbiyaviy
jarayonida shakllantiriladi.
O’quvchilarni gapning hosil bo’lish jarayoni, gap bo’laklari tushunchalari
bilan tanishtirish boshlang’ich sinflarda sintaksis yuzasidan beriladigan bilimlar
amaliy o’rganiladigan, nazariy o’rganiladigan bilimlarga bo’linadi. Sintaksisga oid
bilimlarni amaliy o’rgatish savod o’rgatish davridayoq boshlanadi va 3-4-sinflarda
ham davom ettiriladi. 3-sinfda”Gap”, ”Darak gap”, ”So’roq gap”, ”Buyruq gap”,
38

”His-hayajon gap”, ”Sodda gap”mavzulari nazariy o'rganiladi. Bu mavzular
yuzasidan turli mashqlar bajariladi.
Ona tili darslarida gap va uning turlarini o’quvchilarga o’rgatishda ijodiy
yondashuvga erishish esa o’z navbatida pedagogik texnologiya bilan chambarchas
bog’langa. Ta’lim jarayoni murakkab, uzoq davom etadigan jarayon bo’lib
o’qituvchining bosqichma-bosqich mahorat pillapoyalarini egallab , nihoyatda
qiyin mashaqqatli mehnatning samarasi sifatida har bir o’qituvchi erishishi
mumkin bo’lgan mahorat cho’qqisidir.
Mustahkam bilimlarni berish va nazorat ishlarini tashkil etish eng avvalo
tinimsiz mehnat, har bir o’qituvchining o’z ustida ishlashni taqozo qiladi. Bu
o’qituvchining pedagogik faoliyatida o’quvchilarga ta’lim-tarbiya berishning va
ular bilimini nazorat qilishning ijodiy qirralarini izlab topishga imkon yaratadi.
O’qituvchilarda talabchanlikni oshirish, dunyo talablariga javob beradigan ish
uslublarini kelajak avlodga tadbiq qilish shu kunning asosiy zaruriyatidir.
Ona tili darslarida gap va uning turlarini o’rgatishda pedagogik
texnologiyani qo’llashimizdan asosiy maqsad o’quvchilarda olgan bilimlarini
amaliy faoliyatda tadbiq etishga o’rgatish orqali og’zaki va yozma nutqlarni
to’g’ri, tez amalga oshirish ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish,
o’quvchini ta’lim jarayonining faol ishtirokchisiga aylantirishdan iboratdir.Ona tili
darslarida noan’anaviy usullardan, qiziqarli o’yinlardan foydalanganimizda
o’quvchilarning avvalo,darsga bo’lgan qiziqishlarini ijobiy tomonga o’zgartiradi.
Shunday qilib ona tili darslarida gap va uning turlarini o’rgatish metodikasi
orqali o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni dars jarayoniga
qo’llashning tadbiqiy asoslaridan kelib chiqib,ta’lim jarayonida ko’proq o’quvchini
o’ylashga,fikrlashga undovchi,o’quv topshiriqlarni ishga solish,o’quvchilarda
bilish-o’rganish,mushohada qilish ehtiyojini yuzaga keltiradigan qo’shimcha
materiallardan foydalanish singarilardan bog’liq.
39

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Milliy taraqqiyot y o`limizni qat`yat bilan davom
ettirib,yangi bosqichga ko`taramiz ” 1-qism Toshkent-“ O`zbekiston” 2018.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Xalqimizning hayot darajasi va sifatini yangi bosqichga
k o`tarish-eng muhim vazifamiz ”4-qism Toshkent-“ O`zbekiston” 2018
3. Mirziyoyev Sh.M. “Niyati ulug` xalqning ham ishi ulug`,hayoti yorug` va
kelajagi farovon b o`ladi. ” Toshkent-“ O`zbekiston” 2019.
5. G`affarova T., Nurullayeva Sh. Boshlang`ich sinflar uchun ona tili va o`qishdan
didaktik materiallar. Toshkent “Ilm ziyo” nashriyoti, 2004, 80.
6. G`affarova T., Nurullayeva Sh. Boshlang`ich sinflar uchun ona tili va o`qishdan
didaktik materiallar. Toshkent “Ilm ziyo” nashriyoti, 2004, 80.
7. Matchonov S., G`ulomova X. Boshlang`ich sinf o`qish darslarini pedagogik
texnologiyalar asosida tashkil etish. Toshkent, “Yangiyul” nashriyoti, 2008, 224.
8. Muhiddinova H. Ta`lim va tarbiyaning uyg`unligi. “Boshlang`ich ta`lim”
jurnali, 1994-yil. 2-mart- may soni. 32.
9. Nisxonova Z. Mustaqil fikrlashga o`rgatish. “Boshlang`ich ta`lim” jurnali,
1999, 3-son, 34-35-bet.
10. Qosimova K., Matchonov S. Ona tili o`qitish metodikasi. Toshkent “Noshir”
nashriyoti, 2009, 351.
11. Qo`ziyev F. O`quvchilarning o`quv faoliyatini boshqarish. Toshkent
“O`qituvchi” nashriyoti. 1988, 100.
12. Roziqov O., Maxmudov M. Ona tili didaktikasi. Toshkent “Yangi asr
avlodi”,2005, 387.
13. Safo Ochil. Mustaqillik ma`naviyati va tarbiya asoslari. Toshkent
40

“O`qituvchi” nashriyoti, 1995. 198.
14. Ushinskiy K. D . Tanlangan pedagogik asarlar. — Toshkent: ,,O`zdavnashr",
1959. 249.
15. Yuldoshev J. Ta’limimiz istiqloli y о ‘lida. Toshkent “ Sharq ” nashriyoti 1996,
223.
41

Ta’lim bosqichlarida gap va uning turlarini nutqiy vaziyatlar orqali o‘rgatish usullari

Kirish. 2

I BOB.GAP VA UNING TURLARINI O‘RGATISHNING NAZARIY ASOSLARI 5

1.1.Ona tili darslarida gap va uning turlarini o‘rgatishning asosiy usullari 5

1.2.Ona tili darslarida gap va uning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari mavzusini yoritib berish usullari 11

II BOB.ONA TILI DARSLARIDA GAP VA UNING TURLARINI O‘RGATISH METODIKASI 18

2.1.Ona tili darslarida gap va uning turlariga oid ko‘nikmalarni shakllantirish metodikasi 18

2.2.Ona tili darslarida gap va uning turlarini o‘rgatishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish orqali darslarni tashkil etish. 23

Namunaviy dars ishlanmasi 28

Foydalanilgan adabiyotlar. 39

Sotib olish