Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024
265 SotishTarbiyaviy ishlarda oila va mahallaning o‘rni
![8I. BOB. Oila, mahalla va ta’lim muassasasining bola tarbiyasidagi o‘rni.
1.1.Oilada bolani tog‘ri tarbiyalashning asosiy shartlari.
Oila, maktab, mahalla hamkorligining shaxs ma’naviyatini shakllantirishdagi
o‘rni Inson atalmish zotning tug‘ilib, kamolga yetishi uchun ozmuncha vaqt
yetmaganidek, uning shaxs sifatida kamol topishida, shu yurt, qolaversa, oilasiga sodiq
farzand bo‘lib voyaga yetishiga ko‘pchilikning mehnati „singadi“. Jumladan, inson
ma’lum bir oilada tug‘ilib, tarbiyalana boshlaydi. Uning kamol topishida keyingi
muhim vazifa maktabning zimmasiga tushadi. Shuningdek, jamoatchilik ham bu
vazifadan chetda qolmaydi. Uzoq va boy tarixga ega bo‘lgan xalqimiz o‘zining ta’lim-
tarbiyaga oid ulkan merosiga ega. Bu meros bugungi avlodni insonparvarlik, mehr-
muhabbat, oqibat, mehnatsevarlik, yuksak axloq ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi.
Har bir inson dunyoga kelar ekan, uning insoniyligi, axloq-odobi, xulq-atvori dastlab
o‘z oilasida shakllanadi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, yosh avlod qalbida
vatanparvarlik, o‘z oilasiga mehr-muhabbat tuyg‘usini shakllantirish har bir ota-
onaning, tarbiyachi-murabbiylarning Vatan oldidagi burchidir. Barkamol shaxsni
voyaga yetkazish uchun, eng avvalo, oila, mahalla, maktab, jamiyat va davlat
hamkorligini yuqori pog‘onada ko‘rish lozim. Oila jamiyatning asosi, mahalla — milliy
qadriyatlar beshigi. „Ahil xonadonda, ma’rifatli mahallada, insonparvar jamiyatda, —
deb ta’kidlagan edi Islom Karimov, — zukko yigitlar, oqila qizlar, umr bo‘yi elim deb,
yurtim deb yonib yashaydigan komil farzandlar ulg‘ayadi“. 1
Oila muhiti farzand
tarbiyasida eng muhim va dastlabki bo‘ g‘in hisoblansa-da, u shaxsni to‘liq tarkib
toptira olmaydi. Ana shunda maktab va mahallaga ehtiyoj seziladi. Bola maktabga
kelgunga qadar ham, maktabda o‘qish davrida ham, asosan, oilada tarbiyalanadi. Oila
davlatning asosiy kurtagi sifatida bolalarning dunyoqarashi, xulqi, didiga ta’sir
ko‘rsatadi. Oila a’zolarining ma’naviy birligi yoshlarni har tomonlama kamol
toptirishning dastlabki va asosiy omillaridan biridir. Oilada kundankun kamolga yetib
borayotgan farzand atalmish ne’mat, eng avvalo, shu oilaning azaliy qadriyatlariga, urf-
1
Karimov I.A. «Huquq xalq e’tiqodi va buyuk kelajagiga ishonchdir» T.: «O‘zbekiston», 2000. [18]](https://docx.uz/documents/59d0834d-3af1-46ff-9ae3-489fa5fb2597/page_8.png?v=1)
![13muntazam shug‘ullanmasalar, bu yoshdagi o‘smirlarning barkamollik darajasini
rivojlantirib borish ancha mushkul kechadi. Chunki ta’limning bu bosqichida
o‘qituvchi-murabbiylar ilmiy savodxonlikni kuchaytirish, kasbiy savodxonlikka erishish
uchun o‘quvchilar bilan tinimsiz muloqot qiladilar. Sergak tarbiyachi o‘smirlarning
yosh xususiyatlaridan kelib chiqib, ularga to‘g‘ri ta’sir eta bilishi lozim. Umuman,
ta’limning qaysi bosqichida bo‘lmasin, tarbiyachi o‘qituvchi yuksak pedagogik,
psixologik va metodik tayyorgarlikdarajaga ega bo‘lgan holda, ularning yosh
xuxsusiyatlarini inobatga olib, ta’lim-tarbiya jarayonini to‘g‘ri tashkil etishi lozim.
“Ertangi kun, porloq kelajakka ishontirish, yomon illatlardan xoli bo‘lishga o‘rgatib
borish barcha oila, mahalla va maktab ahlining vazifasidir. Tobora rivojlanib
borayotgan jamiyatimizga sog‘lom fikrlovchi avlodni tarbiyalash uchun ota-onalar va
o‘qituvchilar hamkorligi muhimdir”. 2
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, har qanday ezgu
maqsadimizni yoshlar orqali amalga oshiramiz. Ularning yetuk inson bo‘lib voyaga
yetishlarida esa, oila, mahalla-ko‘y, maktab va davlatning o‘zaro hamkorlikdagi
faoliyati juda muhim hisoblanadi.
Oila – tarbiya o‘chog‘i. Oila – jamiyat negizi har bir insonda ilk yoshligidan
boshlab ongida shakllanadigan barcha insoniy fazilatlar, ezgu niyat, maslaklar,
qadriyatlar takomil topadigan, mafkuraviy va ma’naviy tarbiya amalga oshiriladigan
muhitdir. O‘zbek oilasi o‘zida ko‘p asrlik mustahkam ma’naviy qadriyatlarimiz ravnaq,
topadigan shunday maskanki, uning barqarorligi va mustahkamligi jamiyatimiz
rivojining muhim omillaridan biridir. Agar oiladagi muhit sog‘lom bo‘lsa, unda kamol
topayotgan yosh avlod qalbi va ruhiga shu xususiyatlar, milliy va umuminsoniy
qadriyatlarni, milliy istiqlol g‘oyasini singdirish uchun qulay sharoit yaratilgan bo‘ladi.
1.2. Oila, maktab, mahalla bilan hamkorlikda ish olib borish usullari.
2 2
Begmatov A. Tarbiya jarayoni va pedagogik diagnostika. //”Xalq ta’limi” jurnali, 2007. 5-son. -25 bet. [5]](https://docx.uz/documents/59d0834d-3af1-46ff-9ae3-489fa5fb2597/page_13.png?v=1)
![14Oila manfaatlarini ta’minlash borasida 1998 yilda qabul qilingan va
muvaffaqiyatli amalga oshirilayotgan tadbirlar to‘g‘risida davlat dasturi va ushbu
dasturda belgilangan tadbirlarning strategik yo‘nalishlariga e’tibor berilsa, ular
mamlakatimizdagi oilalarning mustahkam bo‘lishiga imkon beruvchi vazifalarni
nazarda tutadi.
1998 yilning «Oila yili» deb e’lon qilinishi va shu yilning o‘zida Oila
kodeksining qabul qilinishi hamda mamlakatimiz tarixida ilk bor tashkil etilgan
Respublika «Oila» ilmiy-amaliy markazining maqsadi ham davlatimizning oilani har
tomonlama mustahkamlash, himoya etish borasidagi siyosatga hamohang bo‘lib, oilaga
taalluqli boy va sermazmun milliy an’analarni avaylab-asrash, ularni umuminsoniy
qadriyatlar bilan uyg‘unlashtirish, oila va nikohning muqaddasligini yosh avlod ongiga
chuqur singdirish yo‘li bilan oilani mustahkamligi, barqarorligini ta’minlash, oila
a’zolarining huquqiy savodxonligini oshirish muammolarini: ilmiy o‘rganish, oilaviy
hayotga bog‘liq, muammolarni tadqiq etish va fuqarolarga bu masalalarda amaliy
yordam berishdan iboratdir.
Markazning muhim maqsad va vazifalaridan biri oila-konsepsiyasini yaratish va
uni hayotga joriy etishning uslub va vositalarini joriy etish orqali hukumatimizning
ijtimoiy sohadagi insonparvar siyosatini amalda har bir fuqaro ongiga oila instituti
orqali singdirishdan iboratdir.
Davlatimiz rahbari I.A.Karimov har chiqishlarida oid masalalariga katta e’tibor
berar ekanlar, uning tarbiya beradigan maskanlar orasida eng muhimi qadrli ekanligiga
oid fikrlari alohida ahamiyatga ega. «Oila haqida gapirar ekanmiz, avvalambor oila
hayotning abadiyligini, avlodlarning davomiyligini ta’minlaydigan muqaddas urf-
odatlarimizni saqlaydigan, shu bilan birga kelajak nasllar qanday inson bo‘lib
yetishishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan tarbiya o‘chog‘ ekanligini tan olishimiz
darkor». 3
Mustaqillik yillarida respublika hukumati va Prezidenti I.A. Karimov
3 3
Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yо‘lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. – T.: О‘zbekiston,
2015 yil. [20]](https://docx.uz/documents/59d0834d-3af1-46ff-9ae3-489fa5fb2597/page_14.png?v=1)
![18- Javobingizdan ma’lum bo‘ldiki, shaxsning kamol topishi avvalo oila muhitiga
bog‘liqdir. O‘zbek xalqining buyuk shoiri Alisher Navoiyning quyidagi she’riy
parchasiga e’tibor bering.
Ulcha erur tiflg‘a shoyista ish,
Bilki kichiklikda erur parvarshi,
Qatraga chun tarbiyat etdi sadaf,
El boshiga chiqquncha topdi sharaf.
Tifl, ya’ni bolani kichikligida parvarishlash, ya’ni tarbiyalash kerak, sadaf
qatoriga kirgan qatra, ya’ni dur odamlarning boshida turish sharafiga muyassar bo‘ldi.
Huddi shuningdek, ota-ona go‘yo sadaf, bolalar esa ularning bag‘ridagi qatralar -
durlardir.
Oiladagi sharoit, oziq-ovqat va jihozlar ta’minoti, o‘zaro munosabatlar: er-xotin,
bobo-buvi, qaynona-qaynota, aka-uka, opa-singil, tog‘a-amaki hamda boshqa
qarindoshlarning bir-biriga muomalasi oila a’zolarining birgalikda ishlashi, dam olishi,
adabiyot, san’at, ilm-fan va sport bilan shug‘ullanishi, daromad, ruhiy-ma’naviy
holatlar, qo‘ni-qo‘shnichilik aloqalari, mahalladagi to‘y-ma’rakalarga qatnashish va
hokazolar oila muhitini tashkil etadi.
“Oila muhiti axloq-odob, madaniyat qoidalari asosida tashkil topsa, bola
shaxsining to‘g‘ri shakllanishi uchun shart-sharoit yaratilsa, bunda oiladagi bolalar
to‘g‘ri kamol topadi”. 4
Misol tariqasida Ulyanovlar oilasidagi muhitni, unda aka-
ukalarning bir-biriga o‘qish-yozishni o‘rgatgani, aqlni rivojlantiruvchi shaxmat va
boshqa o‘yinlarni doimiy o‘ynagani, ota-ona esa bolalarining mashg‘ulotlariga rahbarlik
qilishgani, ularga yaxshi sharoit yaratib berishgani, Volodya akasi Aleksandr va opasi
bilan kitoblar, ijtimoiy hayot xususida qizg‘in bahslar qilganini gapirish, shuningdek,
mahalladagi, qishloqdagi ibratli oilalardan misollar keltirish maqsadga muvofiqdir.
Oila muhitining ahamiyati shundaki, boladagi tabiiy iste’dodning qirralari dastlab
shu yerda ko‘zga tashlanadi. «Insonlarda bo‘lgan tabiiy iste’dod yog‘ochdagi yonish
4 4
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarni ma’naviy axloqiy va jismoniy barkamol etib tarbiyalash, ularga
ta’lim –tarbiya berish tizimini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish chora tadbirlari to‘g‘risida” PQ-3907-son Qarori.
2018. 14- avgust. [7]](https://docx.uz/documents/59d0834d-3af1-46ff-9ae3-489fa5fb2597/page_18.png?v=1)
![26Ul odat ila kasbi saodat qilgay,
Xar kimki atoga ko‘p rivoyat qilgay,
O‘glidan anga bu ish siroyat qilgay.
Sharq mutafakkirlaridan Nasriddin Tusiy o‘zining «Axloqi Nasriy» asarida
yaxshi tarbiyaning muhimligiga ko‘p to‘xtalgan. U ota-onalarning xuquq va burchlari,
saxovatlilik, baxt, insoning olijanob hislatlari, qadr-qimmat, sadoqat va samimiylik,
salomatlik to‘grisida juda qimmatli fikrlarni berganki, oradan yetti asr o‘tib ham, ular
o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.
Bola tarbiyasida ota-onaning vazifasi, rolini ko‘plab xalq maqol va matalllarida
ham uchratish mumkin. Ota-onaning tarbiyachilik roli to‘grisida quyidagi xalq maqolini
keltirish mumkin:
Boging bo‘lsa, kura q il,
O‘gling bo‘lsa, mulla q il.
Daraxtdan meva olaman desang,
Nixoligidan parvarishq qil.
Suv bilan ekin o‘sar,
Tarbiya bilan – odam.
Bola tarbiyasida kattalarning ibrati to‘grisida quyidagicha maqollar mavjud:
Daraxtga ko‘ra – mevasi,
Otagonasiga ko‘ra – bolasi.
“Madaniy va ma’naviy merosimiz bo‘lgan hadisda tarbiya, axloq -odob, o‘zaro
do‘stona munosabatlar, qarindoshlik, mehr-oqibat, adolat, insof bilan bir qatorda ota-
ona va farzandlarning xaq-huquqlari ham o‘z ifodasini topgan. Masalan, hadisda
“Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga axloq-odobini ham yaxshilangizlar”,
deyilgan. Agar oila ma’nosiz xayot kechirsa, faqat shaxsiy huzur-xalovati bilan
mashg‘ul bo‘lsa, agar oilada raxmsizlik va xudbinlik hukm surayotgan bo‘lsa, bularning
xammasi bolaning ma’naviy kiyofasiga salbiy ta’sir etmasdan qolmaydi, albatta”. 7
7 7
R. Mavlonova, K. Xoliqberdiyev, "Pedagogika". T: "O’qituvchi nashriyoti". 2002- yil [1]](https://docx.uz/documents/59d0834d-3af1-46ff-9ae3-489fa5fb2597/page_26.png?v=1)
![28tarbiya bizning kelajakdagi qaygu –hasratimiz, ko‘z yoshlarimiz boshqa kishilar
oldidagi, butun jamiyat oldidagi, butun mamlakat oldidagi aybimizdir”, degan fikrlarni
tushunishlari kerak. O‘z bolasini tarbiyalashni shaxsiy ish deb qarab bo‘lmaydi, balki
butun jamiyat oldidagi fuqorolik burchini bajarishdir.
2. Ota-onalar o‘z bolalaridan qanday kishilar tarbiyalab yetishtirishlarini, unda
qanday fazilatlar hosil qilishlarini aniq tasavvur qilishlari kerak. Bolani to‘gri
tarbiyalash uchun uni yaxshi bilish va tushunish kerak, buning uchun esa pedagogik
bilimlar zarur bo‘ladi. Ular ota-onalarning bola xulqini to‘gri tahlil qilishga, uning
tarbiyasi uchun to‘gri yo‘lni tanlashga yordam beradi.
Ota-onalar bola tarbiyasida pedagoglik odobiga rioya qilishlari zarur. Pedagoglik
odobi nima? Bu, bolaga bo‘ladigan munosabatda meyorga rioya qilish, ya’ni bolaning
ongiga, qalbiga, shaxsiga ta’sir etadigan tarbiyaviy choralarni uning yosh
xususiyatlarini, imkoniyatlarini hisobga olib mavjud sharoitga qarab tanlay bilishdir.
“Pedagoglik odobi - bolani tarbiyalashdagi mohirlik bo‘lib, bunga tarbiyachilarni
o‘rgatgandek ota-onalarni xhm o‘rgatish kerak. Ota-onalar o‘z xulqi, fe’l-atvorini
tashkil eta bilishlari, bolaning qalbida, ongida nima kechayotganliklarini seza olishlari,
shunga qarab muomala qila bilishlari lozim”. 8
Shu bilan bir katorda bolalarga talabchan munosabatda bo‘lishlari, ularda iroda,
ong xulkni, o‘z xatti-xarakati uchun boshkalar oldida javob berishni tarbiyalashlari
kerak.
Keyinchalik borib ota-onalarning pedagoglik odobi bolalarda aks eta boshlaydi,
bu avval taxlid tarzida namoyon bo‘lsa, keyinchalik esa odatga aylanadi va ular
o‘rtogining muvaffaqqiyatsizligi yoki tabiiy, jismoniy kamchili ustidan kulmaydigan,
kattalarning gapi va ishiga aralashmaydigan, o‘zini batartib tutib yuradigan, o‘z
xulqidagi kamchiliklarni tuzatishga urinadigan bo‘lib qoladilar.
Oilaning turmush madaniyati, oila a’zolarining bir-biriga xurmatli munosabati va
butun oilaviy xayotni to‘gri tashkil etishni o‘z ichiga oladi. Bunday betartib oilalarda
tarbiyalanayotgan bolalar sekin-asta kattalarning xayot tajribalarini egallab boradilar.
8 8
Agzamxodjaeva S.S. Ijtimoiy ideal va ma’naviy hayot. - T.: ”Falsafa va huquq” instituti nashriyoti, 2007. -229 bet. [4]](https://docx.uz/documents/59d0834d-3af1-46ff-9ae3-489fa5fb2597/page_28.png?v=1)
Tarbiyaviy ishlarda oila va mahallaning o‘rni
MUNDARIJA
KIRISH....................................................................................................................... 3-7
- BOB. Oila, mahalla va ta’lim muassasasining bola tarbiyasidagi o‘rni......8-16
- Oila, maktab, mahalla bilan hamkorlikda ish olib borish usullari................13-16
- BOB Tarbiyaviy ishlarda atrof-muhit va mahallaning o‘rni......................16-34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI........................................37-39