• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 56.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 07 Май 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Telzor Uchun

Дата регистрации 21 Апрель 2025

13 Продаж

Tarix o’qitish metodlari nazariyasining rivojlantirilishi

bosqichlarida o‘qitish usullaridan turlicha foydalanib kelindi 1 . 1920 yillarda tarixni o‘rganishning asosiy usuli-o‘quvchilarning tarixni materiallar ustida olib boradigan mustaqil ishlaridan iborat bo‘lsa, 1930-yillarda esa, o‘qituvchining jonli so‘zi o‘quvchilar bilimining yagona manbai va asosiy o‘qitish usuli bo‘lib xizmat qildi. O‘qituvchilarning asosiy etibori material tanglash va uni bayon qilishga qaratiladi. O‘qishning natijasini tekshirish va bah’olash, ayniqsa o‘qituvchining ishida eng murakkab metodik muammo h’isoblanadi. Tekshirish va baholash tarixini o‘qitish jarayonida hal xil funktsiyalarni amalga oshirish bilan birga, u bilimni to‘liqtirish, chuqqrlashtirish, mustahkamlash, umumiylashtirish, o‘quvchilarni yangi bilimlarni o‘zlashtirishga tayerlash, ko‘nikma va malakalarni, duneqarash va etiqodni shakllantirish vazifasiniechadi. Shuningdek tekshirish jarayonida o‘quvchilarning so‘zlab berish va uylashini rivojlantirish amalga oshiriladi. Tizimli (sistemali) nazorat o‘quvchilarning bilish imkoniyatlarini kengaytiradi. O‘quvchilarning o‘qituvchi oldida hisob berishlari tarbiyaviy sifatga hal egadir. Tekshirish jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchining va o‘quvchilarning o‘zlari orasidagi birga ishlashish vujudga keladi. Bu munosabatlar yuqori talabchanlikga aylanadi 2 . O‘qitish natijasini tekshirish o‘qituvchining pedagogik faoliyati uchun hal ahaliyatli. O‘qituvchi bu orqali qo‘llanib yurgan metodlari natijasini ko‘radi, kamchiliklarini yo‘qotishga, pedagogik bilimlarini etishtirishga, darsliklar, yangi o‘quv qo‘llanmalarni izlab topish imkoniyati paydo bo‘ladi. Tekshirish orqali h’attoki butun bir maktabning ish faoliyati natijasi h’aqida malumot olishga bo‘ladi. Demak, bog‘liklik hosil bo‘ladi. Tekshirishning mazmuni-tarix kursi bo‘yicha dastur (programma) talabiga loyiq aniqlanadi. Shuning uchun o‘qitish darajasi faqat o‘quvchilarning bilim hajmi bilan aniqlanib qo‘ymasdan, balki ularning shu bilimni amalda qo‘llana bilishi bilan hal aniqlanadi. Masalan: ”Birinchi salb yurishi” degan mavzuni olsak, o‘nda 1) kambag‘allarning va birinchi rıtsarlar yurishi haqida izchil aytib berish 2) o‘ni 1 Gaffarov YA, Gafforova M. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish usullari.Toshkent., 1996. -B.55 2 N. Abdurahmonov. Pedagogik innovatsiyasi. Andijon,2008. -B.17 15 2) Bu hol uning mazmunan sayozlanishi bilan birga egasiz halda mavqum va zerikarli tafsilotlarga aylanib qolishiga sabab bo‘ldi. Ajdodlar tarixi ularning shonshuh’rati va jabrjafolari haqidagi erqin xotiralar tarix darsliklarida o‘z ifodasini topa olmadi. Tarixiy bilimlarning bir xil yo‘nalishi va tizimga solib qyo‘ilishi o‘quvchilarning ijodiy fikrlashga, fikr doirasi kengayishiga to‘sqinlik qildi. 3) Tarix kursining tkzilishi uni o‘qitish o‘rganish tartibini milliy asosga qarshi printsipining buzilishi va bu narsa pedagogika-didaktika talablariga javob ermasligi yana bir kamchiligidir. Sobiq SSSR xalq talimi davlat qo‘mitasi raisi G.A.Yagodin 1988 yil dekabrda shu soh’adagi kamchiliklarning asosiy sabablaridan biri milliylik printsipidan voz kechilganligi bilan bog‘liqligini ko‘rsatib bunday degan edi: “Talim-tarbiyani milliy madaniyatdan ajralgan holda yo‘lga qo‘yish o‘quvchilarni nasl-nasabini namalum kishilar, deb h’isoblash demakdir. Ayni milliy o‘zligini anglab etmaganalik, milliy va madaniy masalalarda tayergarlikka ega emaslik millatlararo munosabatlarda buzilishlar milliy xudbinlik ko‘rinishlari uchun ko‘pgina qulay zaminni vujudga keltiradi. SSSR tarixi darsliklari talay darajada qamon rus xalqining, rus davlatchiligining tarixi bo‘lib qolmoqda”. Maktablarda tarix o‘qitishni Evropa xalqlari tarixidan emas, balki O‘zbekiston xalqlari tarixini o‘rganishdan boshlash maqsadga muvofiqdir. Bu pedagogik didaktik ilmiy printsipga hal mos keladi. Balki jah’on xalqlari tarixini o‘rganishni o‘quvchilarning O‘zbekiston xalqlari tarixidan olgan bilim va ko‘nikmalariga suyangan h’olda tashkil qilish maqsadga muvofiqdir 1 . 1 yo‘l. O‘zbekiston xalqlari tarixini o‘rganib bo‘lgandan keyin jah’on xalqlari tarixini o‘rganish. 2 yo‘l. O‘zbekiston xalqlari tarixini taraqqietdagi malum davrlarni jah’on xalqlari tarixi taraqqietining ana shu davrdagi bog‘lab, birgalikda qiesiy o‘rganish. Ana shu 2 yo‘l tarix bilimlari yangi kontseptsiyasiga asos qilib olindi. Prezident I.A.Karimov ”O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li” asarida: 1 T. Toshpo`latov, Ya. G`afforov Tarix o`qitish metodikasi. Toshkent, 2002. -B.70. 13 To‘rtinchidan, zamonaviy metodlar yangi vositalar va axborot usullarini qo‘llashga asoslanganligi sababli, ularning qo‘llanilishi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablarini amalga oshirishni ta’minlaydi. Shuning uchun ham, ta’lim muassasalarining o‘quv-tarbiyaviy jarayonida zamonaviy o‘qitish uslublari – interfaol uslublar, innovatsion texnologiyalarning o‘rni va ahamiyati beqiyosdir.Zamonaviy metodlar va ularning ta’limda qo‘llanilishiga oid bilimlar, tajriba o‘quvchilarni bilimli va yetuk malakaga ega bo‘lishlarini ta’minlaydi. Zamonaviy metodlarda pedagogik jarayon hamda o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatiga yangilik, o‘zgarishlar kiritish bo‘lib, uni amalga oshirishda asosan interfaol uslublardan foydalaniladi.Bugun ta’lim tizimida interfaol, pedagogik texnologiya, texnologiya, innovatsiya kabi tushunchalarni qo‘llab kelmoqdamiz. 31 Surashda yuboriladigan asosiy kamchilik, bu bilimni tekshirishda faktlarni va malumotlarni tariflashni so‘zma-so‘z talab qilish h’isoblanadi. Bu o‘qituvchining bosh masalaga etiborni jamlay olmasligini ko‘rsatadi. Tekshirish uchun material tanlay o‘tirib, o‘qituvchi 2 kriteriyani boshchilikga oladi: a) Mazmunning ahaliyati va g) uni o‘zlashtirishning murakkabligi. Tarix kursi mazmunini o‘quvchilarning o‘zlashtirishlarini tekshira utirib, o‘qituvchi savollarning mazmunini, ularning shakllarini, usullarini uylab topadi, izlanadi, ishlab chiqadi. Bunda tekshirishning qiziqli bo‘lishi uchun halakat qilinadi. O‘qituvchi tomonidan tashlangan savolga halma o‘quvchilar tayerlanishi shart. Shuning uchun sinfga: ”Kelinglar aniqlaymiz..” , ”Qani esimiga tushuraylikchi...”, ”Sizlar qanday uylaysizdarO‘..”, ”Bu tug‘rimiO‘...”, kabi savollar bilan murojaat qilingani maqsadga muvofiq. Bu esda saqlash uylash, mustaqqillikni rivojlantirishga erdam beradi. Bu o‘quvchilarning mukohalaga faol qatnashishlariga imkon qiladi. Tekshirishni tashkil qilishda malum shartlarni saqlash zarur: So‘rash paytida darsliklar epib qo‘yilgani maqul, bu halmaning birga ishlashga halaqt berishi mumkin. Agarda zarur malumotlar kuriladigan bo‘lsa, o‘qituvchi kerakli sahifasini aytish shart. Tashlangan savollar bo‘yicha o‘qituvchi o‘quvchini doskaga chiqarish mumkin, yoki kartina, karta bo‘yicha ishlaydi. O‘quvchi butun sinfga va o‘qituvchiga javob beradi. O‘quvchini faqat mavzudan chiqib ketgan payitdagina tuxtatiladi. O‘qituvchining vazifasi ularga yo‘naltiradigan savollar berish. Ayrim o‘quvchilar bo‘lib yuborilgan baynini davom ettirishi qiyin bo‘ladi. Shu sababdan ularga cheklangan tarzda ko‘rsatuvlar avaylab beriladi. Ayniqsa sekin uylaydigan va gapiradigan o‘quvchilarga nisbatan usullar hal tomonlama uylanib olib boriladi. Agar o‘quvchi xatoga yo‘l qo‘ysa, dastlab uning o‘zini tug‘rilashiga imkon berish kerak. Sinfdoshlarining javoblarini tug‘rilash va tuliqtirishda ayniqsa IV-VI sinf o‘quvchilari faollik kurastadi, yuqori sinflarda bu faollik so‘stlashadi. Bu ”ajralib” turishini hohlamaslik, tortinish sabablar bilan izohlanadi. Bu sharoitdan qanday chiqish mumkinO‘ Bunda uslubchilar tavsiya qilgan sinfdoshlarining javobarini ezma ravishda retsenziya qilish qo‘llaniladi. Tekshirish 17 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixini xolisona o‘rganish, o‘zbek xalqining qadimiy va boy tarixiga haqqoniy baho berish ustuvor vazifaga aylandi. O‘zbek xalqining hayoti va taqdiriga keskin burilish yasagan mustaqillik soyasida ilm-fan, xususan milliy o‘zlik va ma'naviy yuksalish asosi bo‘lgan tarix fani ham o‘ziga xos rivojlandi. O‘zbekiston tarixini xolisona yoritishda O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh. M. Mirziyoyevning “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” asarida aytilganidek, "... jahondagi ilg‘or tajribalarni chuqur o‘rganish amalda joriy etishni oldimizda turgan keng ko‘lamli vazifalarni amalga oshirishning muhim shartlaridan biri, deb hisoblaymiz" 1 . Ma'naviyatning ajralmas tarkibiy qismi bo‘lgan tarix fani so‘ngi yillarda ilk bor o‘zining qonuniy vazifasini bajarishga – xalqning o‘zligini anglatishga xizmat qilishga kirishdi. "Tarixiy xotira tuyg‘usi to‘`laqonli ravishda tiklangan, xalq bosib o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvaffaqiyat va zafarlari, yuqotish va qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo‘ladi. Tarixiy voqea, hodisalarni o‘rganish, tahlil etish va yoritishda xolislik, haqqoniylik, adolatli yondashuv muhim hisoblanadi. Tarix fanini samarali tashkil etish haqida fikr yuritishdan oldin “samarali ta’lim” tushunchasini mahalliy va xorijiy tadqiqotchilar fikrlarini tahlil etgan holda o‘rganib chiqsak maqsadga muvofiq bo‘ladi. Samarali o‘qitish - bu o‘qituvchilarning turli xil o‘qitish uslublarini birlashtirib yoki ularni alohida qo‘llash orqali talabalarda mustaqil o‘rganish qobiliyati, dars atmosferasini idrok etish, tushunish va va kerakli bilimlarni egallash darajasi yuqori bo‘lgan ta'lim jarayoni hisoblanadi. Shuningdek, samarali o‘qitish bu o‘z o‘lchovlari bilan baholanishi kerak bo‘lgan keng tushunchadir. Shuning uchun samarali o‘qitish, 1 Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016. -B. 29. 3 faollishtirishda o‘qitishning ”real”, “laborotoriya”, ”referat”, ”dramatizatsiya” metodlari qo‘llanildi. XX asr boshida tarixiy manbalar asosida tarix o‘qitishning ”real” metodi tiklandi. M.N.Pokrovskiy va N.A.Rojkovlar uning tarafdorlari bo‘ldi. Laborotoriya metodi o‘quvchilarning tarixiy h’ujjatlar va ilmiy ommabop adabietlar bilan mustaqil ishlashiga asoslandi. Referat metodining astoydil targ‘ibotchisi N.P.Pokatilo bo‘ldi. O‘ning fikricha o‘quvchi refarat orqali bosh manoni ikkinchi darajalidan ajrata oladi. U referatni mustaqil ishlash ko‘nikmasini shakllantirishning asosiy usuli deb h’isobladi., Dramatizatsiya metodi A.F.Gartvich tomonidan tasvirlanadi. O‘nda o‘quvchilarga tarixiy materiallarini roller bo‘yicha o‘qish tavsiya qilindi. Usullar har xil bo‘ldi: badiiy va ilmiy ommobap dabietlar asosida tarixiy voqeani instsenirovka qilish, materialni mutah’kamlash uchun darsda eshitganlarini dramalashtirish va hakozalar. O‘quvchilarda o‘qitishda aniq obrazlarni shakllantirish tarix darslari uchun karta va kartinalarning ishlab chiqilishiga olib keldi. O‘qitish jarayonining ajralmas bo‘lagi sifatida ekskursiya ishlari paydo bo‘ldi 1 . Tarixni o‘rganishda o‘lkashunoslik materiallari hal jalb qilina boshladi. XIX asrning oxiri XX asr boshida o‘qituvchilar uchun birinchi uslubiy qullanmalar paydo bo‘ldi. Nijegorodli o‘qituvchi A.Krolyunitskiyning “Tarixning elementar kursi metodikasi tajribasi” tarixni o‘qitish masalasi bo‘yicha qimmatli maqalolardan iborat bo‘ldi. N.P.Pokatiloning ”Boshlovchi o‘qituvchi uchun amaliy boshchilik” (Spb, 1912), kitobida o‘z davri uchun etakchi tavsiyanomalar berildi. Qo‘llanmada qo‘shimcha berilgan bo‘lib, unda darslik qullanmalar, badiiy, ilmiy- ammabop va uslubiy adabietlarning tizimi berildi. XIX asr oxiri- XX asr boshida har xil tipdagi darsliklar, kitoblar, ko‘rsatma qurollar chiqarildi, lekin metodika ilmiy-nazariy umumiylashtirish darajasiga ko‘tarila olmadi. Shurolar hokimiyati o‘rnaganadan keyin xalq talimi hal mustamlakachilik tizimiga moslashtirildi. 1929 yilda eski imloning avval lotin imlosiga, keyin rus imlosiga o‘tishi eshlarning madaniyat va avlodlar boy tarixiy merosidan mah’rum bo‘lib qolishiga sabab bo‘ldi. Maktablardan talim-tarbiya milliy zamindan uzib tashlandi. Bunday 1 Gaffarov YA, Gafforova M. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish usullari.Toshkent., 1996. -B.55 9 turli qo‘lda yasalgan ko‘rgazmalar asosida o‘tishga harakat qiladi. Xalqimizda “Beshikdan qabrgacha ilm izla” degan naql bor, o‘qituvchi xalqi bir daqiqa ham izlanishdan va o‘qishdan to‘xtamasligi lozim. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida zamonaviy metodlardan foydalanib, ta’limning samaradorligini ko‘tarishga bo‘lgan qiziqish, e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Zamonaviy texnologiyalar qo‘llanilgan mashg‘ulotlar o‘quvchilar egallayotgan bilimlarni o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishlariga qaratilgan. O‘qituvchi bu jarayonda shaxs va jamoaning rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi, shu bilan bir qatorda, boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik vazifasini bajaradi. Bunday o‘quv jarayonida o‘quvchi asosiy figuraga aylanadi. Pedagog-olimlarning yillar davomida ta’lim tizimida «Nega o‘qitamiz?» «Nimani o‘qitamiz «Qanday o‘qitamiz?» savollariga javob izlash bilan bir qatorda «Qanday qilib samarali va natijali o‘qitish mumkin?» – degan savoliga ham javob qidirdilar. Bu esa, olim va amaliyotchilarni o‘quv jarayonini texnologiyalashtirishga, ya’ni o‘qitishni ishlab-chiqarishga oid aniq kafolatlangan natija beradigan texnologik jarayonga aylantirishga urinib ko‘rish mumkin, degan fikrga olib keldi.Bunday fikrning tug‘ilshi pedagogika fanida yangi pedagogik texnologiya yo‘nalishini yuzaga keltirdi.Bugungi kunda ta’lim muassasalarining o‘quv- tarbiyaviy jarayonida zamonaviy metodlardan foydalanishga alohida e’tibor berilayotganining asosiy sababi quyidagilardir: Birinchidan, zamonaviy metodlar shaxsni rivojlantiruvchi ta’limni amalga oshirish imkoniyatining kengligida. «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da rivojlantiruvchi ta’limni amalga oshirish masalasiga alohida e’tibor qaratilgan. Ikkinchidan, zamonaviy metodlar o‘quv-tarbiya jarayoniga tizimli faoliyat yondashuvini keng joriy etish imkoniyatini beradi. Uchinchidan, zamonaviy metodlar o‘qituvchini ta’lim-tarbiya jarayonining maqsadlaridan boshlab, tashxis tizimini tuzish va bu jarayon kechishini nazorat qilishgacha bo‘lgan texnologik zanjirni oldindan loyihalashtirib olishga undaydi. 30 XULOSA Har bir yurtning buguni va kelajagi tom ma’noda, mamlakat ta’lim tizimining qay darajada rivoj topgani bilan belgilanadi. Zero, Vatan taraqqiyoti, millat istiqboli shu zaminda voyaga yetayotgan o‘g‘il-qizlar kamoli bilan chambarchas bog‘liqdir. Bugungi kunda xalq ta’limi tizimidagi eng muhim vazifalardan biri ta’lim sifati va mazmunini yangi bosqichga ko‘tarish, ma’naviy jihatdan barkamol, axloqan pok, shaxsiy va kasbiy fazilatlarga boy, mustaqil fikrlaydigan, tashabbuskor, faol yoshlarni shakllantirish, o‘qituvchilarning bilimi va kasbiy mahoratini rivojlantirish, ularga amaliy metodik yordam berish, xususan, yosh o‘qituvchilarning tanlagan kasbiga nisbatan ishtiyoqini oshirishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirishdir. O‘quvchilarning ijodkorligini rivojlantirishi, yangiliklarni ko‘ra bilishi, fan- texnika yutuqlarini amalda qo‘llashni o‘rganish, o‘quv dargohida “o‘qish, o‘rganish va amalda qo‘llash, natijalarni tahlil qilib, yanada samaraliroq ishlash” muhitini yaratib, yangi zamonaviy metodlarni izlab topish yo‘lida tinmay mehnat qilish bugungi kun pedagoglari oldidagi katta vazifadir. Darslarni iloji boricha qiziqarli va samarali bo‘lishi uchun o‘qituvchi doim izlanishda, yangiliklar yaratishda, o‘quvchi tafakkurida mavjud yashirin imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarish uchun, eng avvalo, mahorat sohibi, o‘quvchi qalbini teran tushunadigan ruhshunos, xalq pedagogikasi va zamonaviy o‘qitish uslublaridan xabardor mutaxassis bo‘lishi, mahalliy imkoniyatlardan kelib chiqib ishlashi lozim. Izlanuvchan pedagog o‘qituvchi darslarda “Ortiqchasini top”, “Begona so‘zni top”, “Kim chaqqon?”, “Blits-so‘rov” , “Rost-yolg‘on”, “Bilmaganingni o‘rgan, o‘rganganingni –o‘rgat”, “Klaster”, “Aqliy hujum”, “Venn diagrammasi”, FSMU, “Kichik guruhlarda ishlash”, “Xotira mashqi”, “Debatlar”, “Ta’rif egasini toping”, “Zanjirli savol-javob” kabi zamonaviy interfaol usullaridan foydalanadi va bu usullar o‘quvchilarni chuqur bilim egallashiga hissa qo‘shmoqda.Darslarni ko‘rgazmali tashkil etish o‘quvchilar bilimini yanada mustahkamlashga omil bo‘ladi. O‘quvchi o‘rganayotgan materialni ko‘rgazmali tashkil etilishi 70-90% ni o‘zlashtirishga erishiladi. Shu bois ham o‘qituvchi darslarni AKT dan foydalanib, 29 “yangi demokratik talim kontsepsiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish lozim bo‘ladi. Bunda o‘zbek xalqining va respublika xududida yashovchi boshqa xalqlarning milliy tarixiy va madaniy ananalari, manaviy tajribasi talim va tarbiya tizimimizga o‘zviy ravishda kiritilishi zarur”, -degan fikrlari pedagoglarimizni tarix talimini davr talabi darajasiga ko‘tarish yo‘lidagi muh’im vazifalari bo‘lmog‘i kerak 1.2 Maktablarda tarix o‘qitish usullari tizimi. Tekshirish va o‘qitish natijasini baholash Hozirgi davrda talim mazmuni insoniyat to‘plagan tayer bilimlar ko‘nikma va malakalarni puxta egallash bilan birga, o‘quvchilarning mustaqil fikr yuritish, ijodiy ishlash qobiliyatlarining usishini taminlay oladigan ijodiy faoliyatni ham uzida birlashtirmog‘i lozim. Bunda talim mazmuni bilan birga o‘qitish metodlari ham muh’im rol uynaydi. O‘qitish metodlari murakkab muammo bo‘lib, maktab oldiga qushilgan masuliyatli vazifalarning hal etilishi ko‘p jih’atdan uning to‘g‘ri hal qilinishiga bog‘liqdir. Biroq h’ozircha tarix o‘qitish metodlari sistemasi etarli darajada ishlab chiqilmagan. Metodik adabietda metodistlar tomonidan “metod”, “metodik usullar” tushunchasi turlicha talqin etiladi va klassifikatsiya qilinadi. O‘qitish metodlarini ilmiy asosda klassifikatsiyalash masalasi pedagogika fanida o‘qitishning turli bosqichlarida turlicha hal qilib kelindi. O‘qitish metodlari klassifikatsiyasiga bazan analiz sintez deduktsiya va induktsiya kabi mantiqiy operatsiyalar asos qilib olinib, o‘qitish metodlari intuktiv, analitik va boshqa mantiqiy usullar sifatida, xarakterlanadi 1 . O‘qitish metodiga bu xil qarash, A.Vagin takidlaganidek, tarix o‘qitish metodikasida tan olinadi. Bu mantiqiy operatsiyalar o‘qitish va o‘rganishning barcha bosqichlarida turli xarakterdagi xilma-xil didaktik va metodik vazifalarni hal qilishda ishtirok etsa da, mustaqil o‘qitish metodlari bo‘lib xizmat qila olmaydi. Uslubi A.I.Strajev aytganidek: “Tarix o‘qitish metodi tarixiy material bo‘yicha qilinadigan ana shu mantiqiy operatsiyalardan tashkil topadi” (Strojev A.I.) Metodika prepodavaniya M., 1964, c-17). Maktabda tarix talimi taraqqietining turli 1 O‘zbekiston tarixi fanidan inovatsiyalar., Ilmiy to’plam., Toshkent:., “Noshir”., 2012. -B.82 14 II BOB. TARIX O‘QITUVCHISINING AXBOROT TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH 2.1 Maktab tarix xonasi (kabineti) va uning tarbiyaviy talimdagi o‘rni Ta'limning vositalari o‘qitish va o‘rganish sifatini ko‘tarishga xizmat qiladi. Tarix darslarida ta'limning texnika vositalaridan foydalanish darsning samaradorligini oshiradi. Ta'limning texnika vositalari o‘qitish va o‘rganish sifatini ko‘tarishga, o‘quvchilarning o‘quv materialini qiziqib o‘rganishiga va puxta o‘zlashtirishiga xizmat qiladi. Tarix o‘qitish tajribasiga ko‘ra maktabda ta'limning quyidagi texnika vositalaridan foydalanilmoqda : 1.Oddiy texnika qurilmalari: Karta va o‘quv kartinalari ilinadigan, yog‘ochdan yoki boshqa materialdan yasalgan siljiydigan oddiy qurilmalar: ko‘chma sinf yozuv taxtasi, sinf devoriga ilinadigan ikki yoqlama ochiladigan yozuv taxta. 2. Ovozli apparatlar: plastinkalar qo‘yib ovoz chiqaradigan asbob, magnitofon, radiopriyomniklar, bundan tashqari hozirgi paytda kompyuter texnoligiyalardan, disklarga tushirilgan tasvirlardan foydalanish dars samaradorligini oshirishda katta ahamiyatga ega bo‘lib bormoqda. Maktab tajribasida plastinkalar va magnit lentalar, zamonaviy disklar yordamida, shuningdek, radiopryomniklar vositasida o‘quvchilarni mumtoz va o‘zbek, chet el bastakorlarining asarlari bilan tanishtirishb, tarix fanlarini orgatish keng quloch yoymoqda 1 . Chunki musiqiy ijodiy asarlarga doir maktab kursining madaniy – tarixiy materialini plastinka va tasma yozuvlarisiz ko‘rsatib bo‘lmaydi. Masalan, madaniyatga doir mavzularni o‘tgan paytda musiqa asarlarini eshittirish darsni maroqli bo‘lishiga yordam beradi. Badiiy asarlar yozilgan plastinka va mangit tasmalari ham bor. Darsda G‘.G‘ulomning "Sen yetim emassan" she'ri yozilgan plastinkadan foydalanish mumkin 2 . Bu manbalardan foydalanishda quyidagi usullar qo‘llaniladi: 1 F.X. Xazratov, S.S. Muxlisov, I.E. Abdurasulov – Tarix fanida innovatsiyalar: texnologiyalar, modellar va metodlar., Buxoro., “Durdona”., 2021. -B.63. 2 T. Toshpo`latov, Ya. G`afforov Tarix o`qitish metodikasi. Toshkent, 2002. -B.79. 19 texnik(audiovizual) vositalari shular jumlasidandir. Bularning barchasi o‘quvchilarga tarixiy davrning muhitini tasavvur qilish, o‘zini o‘tmishda tarixiy hodisalar ichida his qilish tuyg‘usini boshdan kechirish imkonini beradi. Tarixiy empatiya shakllanishining yana bir usuli, bu shaxsiyatdir. Ta’lim oluvchining qalbida taqdirlar, harakatlar, hayot sharoitlari, tarixiy shaxsning faoliyati haqida tasavvur taixiy shaxsning holati va faoliyatini ijtimoiy hayotdagi. Metodikaning rivojlanishi ijtimoiy-iqtisodiy va siesiy tarix bilan, tarixiy va pedagogika ilmlarining rivojlanishi bilan bog‘liq. Metodikada to‘plangan tarixiy tajribani o‘rganish bugungi kundagi tarixiy talimning murakkab va dolzarb muammolarini ilmiy, haqiqiy echimini topishga erdam beradi. Maktabda tarix predmet sifatida o‘qitila boshlaganidan keyin o‘qitishning maqsadi va mazmunini belgilash, uni eshlarga tushuntirish soh’asidagi savollarga amaliy javob berish zaruriyati ostida tarix o‘qitish metodikasining dastlabki elementlari yuzaga kela boshladi. XIX asrning oxiri-XX asr boshlarida tarixiy bilim beradigan xususiy maktablar paydo bo‘ldi. Yirik shahallarda jamoatchilik pedagogik tashkilotlar vujudga keladi. Maktab tarixiy talimining rivojlanishida P.G.Vinogradov, N.I.Kareev, S.F.Platonov kabi tarixchilar-”liberal” yo‘nalishda to‘rdi. Ularning darsliklarida jamiyatning siesiy, tarixiymadaniy turmush hayot, iqtisodiy rivojlanish bo‘yicha faktlar berildi. O‘lar tarix o‘qitishda kursatmali obrazli o‘qitish usullarini va o‘quvchilarning fikrlashini faollashtirishni tavsiya qilgan. M.N.Pokrovskiy, N.A.Rojkov, M.N.Kovalenskiy va boshqalar ”radikal” yo‘nalishda deb qaralgan. N.A.Rojkov darsliklarida 1- o‘ringa manba, hujjatlarni qo‘yib, ular bilan ishlash o‘quvchilarning aqliy mustaqilligini o‘yg‘otishi kerak edi. Kovalenskiy 5 jildli xrestomatiyasida va darsligida iqtisodiy va sinfiy kurash masalasiga ko‘proq etibor qiladi. Sotsiologik maktab vakili R.Yu.Viller-umumiy tarix bo‘yicha darsliklarida induktiv metod asosida sotsiologik tushunchalarni va tarixiy jarayon qonuniyatlarini ochishni tavsiya qiladi. O‘quvchilarning bilish ischanligini 8 c) xonada juda katta yozuv taxtasi bo‘lishi kerakki, uning bir qismi tasvir bilan band bo‘lsa, bir qismi tasvirlarni ko‘rsatish yoki boshqa maqsadlar uchun bo‘shu bo‘lsin. d) xarita va rasmlar ilinadigan maxsus moslama bo‘lsin. e) zarur texnika vositalari va ularni ko‘rsatadigan apparatlar xonada mavjud bo‘lishi bilan birga ular tuzuk, ishga yaroqli holda saqlansin. Bunday maxsus tarix xonasi bo‘lmagan taqdirda sinfni uni texnika vositalaridan foydalanadigan qilib jihozlasa bo‘ladi. Bu holda tegishli vosita va jihozlar maxsus javonda saqlanadi. Shisha yoki plyonkadan ishlangan rangli diapozitlar epidiaskop yordamida ko‘rsatiladi. Keyingi yillarda, shishaga tushirilgan diapozitlar o‘rniga diafilmlar yordamida namoyish qilinadi. Diafilmlardan har bir o‘qituvchi hattoki, o‘quvchilar ham foydalana oladilar. O‘qituvchi darsda diapozitif yoki diafilmdan to‘liq yoki qisman foydalanishi, ba'zan butun darsni o‘sha materillar asosida o‘tkazishi mumkin. Diapozitiflardan yangi mavzuni bayon qilishda ham takrorlash darslarda ham foydalaniladi. Har qanday holatda ham diapozitif va diafilmlar o‘qituvchi bayonining aniq va jonli bo‘lishiga yordam beradi. O‘quv kinofilmlari ham ta'limning ko‘rsatmali vositalari jumlasidandir, tarix o‘qitishda o‘quv kinofmlmli vositadir. Kinofilm o‘quvchilar ko‘z o‘ngida tarixiy voqeaning jonli obrazini ko‘rsatmali qilib to‘liq harakatda gavdalantiradi. O‘quvchilar boshqa ko‘rgazmali qurollardan ko‘ra kinofilmlar vositasida tarixiy o‘tmishni jonliroq idrok etadi. Tarixiy mavzularga bag‘ishlangan badiiy filmlar (masalan "Muz jangi") "Jahon tarixi" fanini o‘qitishda o‘zining mazmuni va tarixiy voqealarni jonli qilib ko‘rsatish jihatidan tarixiy badiiy asarlarga o‘xshab ketadi. Kionfilmlar, ayniqsa badiiy filmlar o‘quvchilarga ijobiy ta'sir ko‘rsatish, estetik va axloqiy tarbiya berish vositasi hamdir. Kinofilmlar bilim olish vaqtini iqtisod qilishga yordam beradi. O‘quvchilar oddiy sharoitda o‘quvchining 21 2) o‘qishdan tashqari vaqtlardagi teleko‘rsatuvlar. O‘quvchilar bu eshittirishlarni uyda tomosha qiladilar. O‘quv teleko‘rsatuvlarini qabul qilish uchun maktabda oynalari parda bilan berkitilgan, ikki televizorli maxsus yoritish apparatlari muhayyo bo‘lgan sinf xonasi bo‘lishi zarur. Maktablardagi tarix xonasi o‘quvchilar bilan mashg‘ulotlar bazasi bo‘lib qolmasdan, o‘qituvchining metodik ishlarining h’am bazasi h’isoblanadi. O‘quv-ko‘rgazma qo‘llanmalari fondi, o‘qitishning texnik usullari, kutubxona fondi joylashgan tarix xonasi o‘qituvchi xizmatini yana h’am yuksaltiradi. Metodik ijodietga sharoit yaratib berib tarix xonasi o‘qituvchining tayergarligiga yuqori talab quyadi. O‘qituvchi xonadagi diafilm, kinofilm, fonozapis va h’okozalarning mazmuni bilan yaxshi tanish bo‘lishi kerak. Har tomonlama jih’ozlangan kabinetlardagi bor materiallarni darsda kompleks foydalanish masalasi turadi. Bunday kabinetlar talim usul va natijalariga, o‘quvchilarning rivojlanishi va tarbiyasiga tasir etadi. Kabinet o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otadigan, faolligini o‘stiradigan o‘rin bo‘lishi kerak. 60 Kabinet tarixiga to‘xtalsak, 1917 yilga qadar maktablar kabinetlarga ega emas edi. 30- yillardagi maktab tarixiy talimidagi qayta qurishga muvofiq kabinetlar yo‘qotilib, o‘quvkurgazma qo‘llanmalar maktabning metodik kabinatlariga berildi. Maktablarda kabinet tizimining qayta tiklanishi Vatan urushidan keyingi davrga tug‘ri keladi.1945 yil avgustda jih’ozlangan kabinetlari bilan maktablar tashkil qilish h’aqida qaror qabul qilindi. (Narkompros va RSFSR ped. fanl. Akademiyasi tomonidan). 60 yillarning II yarmidan boshlab bosma uo‘rgazma qo‘llanmalarning o‘sishi bilan tarix xonalari to‘ldirilib borildi. Shu vaqttan boshlab o‘qituvchilarning tajribalari asosida eng yaxshi tarix xonalari tashkil qilindi. Hozirgi tarixiy talimni yuksaltirish masalasi turgan bir paytda tarix xonalarining o‘ziga xos o‘rni bor. Faqat eng zarur, eng zamonaviy diqqatiga sazovor qilish o‘qituvchi mah’oratiga bog‘liq. Kabinet bazasi uchta asosiy elementlardan shakllanadi: a’) maxsus va qurilmalar bilan jih’ozlash; g‘) zarur apparatura va; q) o‘quv qo‘llanmalari fondi. Tarix kabinetlarini jih’ozlash, talim, tarbiya ishlarida katta effekt bo‘lishini taminlashga qaratilishi kerak., 23 MAVZU: TARIX O‘QITISH METODLARI NAZARIYASINING RIVOJLANTIRILISHI MUNDARIJA: KIRISH ……………………………………………………………………..…..3 I BOB. O‘QITISH METODLARINI TANLASH VA ULARNING AHAMIYATI ……………………………………………………………..……5 1.1. Tarix o‘qitish usullarining shakllanishi va rivojlanishi ……………….……5 1.2. Maktablarda tarix o‘qitish usullari tizimi. Tekshirish va o‘qitish natijasini baholash ………………………………………………………….….14 II BOB. TARIX O‘QITUVCHISINING AXBOROT TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH ………………………..……19 2.1. Maktab tarix xonasi (kabineti) va uning tarbiyaviy talimdagi o‘rni ….…..19 2.2. Tarix o‘qitishda texnika vositalaridan foydalanish …………………...…..26 XULOSA …………………………………………………………………..….29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………… ……….32 1. Yozuv materiallari yuzasidan o‘quvchilarga savollar berish bilan bu yozuvlar dars materiali tarkibiga kiritiladi. 2. Avvalo gramplastinka yoki tasma, disk yozuvi eshitiladi va ko‘rsatiladi. So‘ngra bu yozuv suhbat yordamida tahlil qilinadi. 3. Yozuvlar asosida o‘quvchilarning mustaqil ishlari tashkil qilinadi. Ovozli texnika vositalariga radio eshittirishlari ham kiradi. O‘qituvchi o‘quvchilar uchun radio orqali maxsus dastur yoki umumiy dastur bo‘yicha tarixdan beriladigan eshittirishlarni eshittirishni tashkil etadi. Hozirgi vaqtda bunday eshittirishlar ko‘pincha magnit tasmasiga yozib olingan bo‘ladi. Tarix darslarida magnitofon yozuvlaridan keng foydalaniladi. Radio va televideniye orqali beriladigan o‘quv va sinfdan tashqari ishlarga bag‘ishlangan eshittirishlar tarixiy voqealarning ishtirokchilari, mehnat qahramonlari, yozuvchilar va ijtimoiy arboblar bilan o‘tkazilgan uchrashuv materiallari ana shu magnitofon yozuvlarining asosini tashkil etadi. Bu uchrashuv va suhbatlar aynan takrorlanmaydi, yozib olingan magnitofon tasmasidan uzoq yillar davomida va istagan vaqtda darsda va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda foydalanish mumkin. Bu o‘rinda ham texnika vositasi o‘quvchiga qo‘l keladi. Har xil ko‘rsatuv asboblari va qo‘llanmalari ta'lim texnika vositalarining uchinchi guruhini tashkil etadi. Ular epidiaskop, diapozitiv, diafilmlar va o‘quv kinofilmlaridan iborat. Tarix darslarida bunday texnik sharoiti mavjud bo‘lgan kino xonasi yoki texnika vositalaridan foydalanishga moslangan maxsus tarix xonasi bo‘lishi kerak. Texnika vositalari bilan ta'minlangan xona asosan quyidagi talablarga javob berishi loz im : 1. xonani tezda qorong‘ulatish va tezda yorug‘latish mumkin bo‘lsin. b) qorong‘u paytda o‘quvchilarning yozuv – chizuv ishlarini olib borshi, tasvirlarni daftarga tushirishi, darslik matni bilan ishlashi uchun o‘tirgan o‘rinlari maxsus lampochkalar bilan yoritiladigan bo‘lsin. 20 jarayonlaridan foydalangan holda tarixni o‘qitish amaliyotlari ko‘plab tarixiy muammolar va mavzularni tushunishda muhim hissa qo‘shishini ta'kidlaydilar. Bugunig zamonaviy ta'lim holati ta'lim tushunchasini qayta ko‘rib chiqish va aniqlashtirishni, shaxsga yo‘naltirilgan pedagogikaning toifalari va tamoyillarini tahlil qilish jarayoniga kirishni talab qiladi. Pedagogik ongning yangi modeli astasekin o‘qituvchining ta’lim oluvchiga bevosita ta'sir etish amaliyotidan voz kechadi va ta’lim oluvchining o‘z rivojlanish imkoniyatlarini ta'minlash uchun barcha pedagogik makonning tuzilishini yanada samarali tashkil etishga imkon beradi. Shunday qilib, har bir o‘qituvchi o‘z darslarini qiziqarli va mazmunli bo‘lishga intiladi, bu esa ta’lim oluvchininglarning mavzuga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Xususan, tarix darslarida faktlarni assimilyatsiya qilish emas, balki turli davrlarning qadriyatlarini rivojlantirish, o‘tmish odamining o‘rniga o‘zini qo‘yish, uning fikrlarini, harakatlarini tushunish qobiliyati orqali shaxsni rivojlantirishga alohida e'tibor qaratiladi. Bularning barchasi tarixiy empatiya yordamida amalga oshirilishi mumkin. Empatiya yunoncha - "ehtiros", "azob", "tuyg‘u", boshqa odamning hozirgi hissiy holati bilan ongli hamdardlik ma’nosini bildiradi. Tarixiy empatiya esa tarixiy hodisalar va tarixiy shaxslar hayotini o‘zida his etish demakdir. Tarixiy empatiyani shakllantirish usullaridan biri tarixiy hodisalarni hikoyasi hisoblanadi. Rus tadqiqotchilari asarlarida hikoya usulidan darslarida samarali foydalanish haqida so‘z boradi. Ular orasida P.V.Goran, A.A.Vagin, P.S.Leibengrublar alohida qayd etiladi. Hikoya orqali bolalarda empatiya shakllanishiga hissa qo‘shish uchun A.A.Vagin tomonidan aytilganidrek turli xil maxsus vositalardan foydalanish talab etiladi. Tarixiy hodisalarni jonlantirish orqali tarixiy mavzu yanada ishonchli bo‘lishiga erishiladi va o‘rganilayotgan tarixiy hodisalarning o‘ziga xosligini yaxshiroq ochib berishga imkon beradi.Tarix darslarida badiiy adabiyot namunalaridan foydalanish ham tarixiy haqiqatni aniqlashtirishga, o‘tmishning yorqin tasvirlarini yaratishga yordam beradi. Bundan tashqari, tarixiy voqealarni hikoya qilishda turli xil namoyishlarni qo‘llash samrali hisoblanadi. Misol uchun, moddiy madaniyat obektlarining tasviriy ko‘rinishlari, o‘qitishning 7 badiiy qilib tariflab berish (armiya tarkibi va qurollanishlari, Vizantiyaga salbchilarning kelishi, Ierusalimni egallashi); 3) salibchilarning maqsadini ochib berish; 4) Ierusalim qirolligini tipik feodal davlat sifatida tariflash; 5) Krest yurishining natijasida kim yutib chiqqanligini tushuntirish; 6)nomlar, sanalar, jug‘rofik namlarni edlab qolish, o‘larni xaritadan kursatish talab qilinadi. Bilimni tekshirish jarayonida ko‘nikma va malakalarni tekshirish hal amalga oshiriladi. O‘quvchi qo‘yidagilarga o‘rganish kerak; 1) tariflab berish yani bayonlash; 2) Izchillikni saqlash, taraqqietning asosiy etaplarini bilish; 3) Belgilangan tushunchalarning mazmunini ochish; 4) voqea va hodisalarga tah’lil berish va ahaliyatini ko‘rsatish; 5) nom, atama, sanalarni eslab qolish; 6) Belgilangan terminlarni bilish; 7) Xaritani bilish, reja, sxema, tablitsalarni foydalana bilish. Shunday qilib, tekshirishning vazifasi va mazmuni ko‘rsatadiki, ular nafaqat nazorat va baholash funktsiyasini bajaradi, balki ular tarix o‘qitishning aniq bir etapi h’isoblanadi: Nazorat va baholash: a) bilimlarni o‘zlashtirishda; b) bilish imkoniyatlarini rivojlantirishda; c) g‘oyaviy-siesiy qarashlar, etiqodni shakllantirishda ahaliyatga ega. Hattoki, bo‘lar o‘quvchilarning shaxs sifatida shakllanishiga hal erdam beradi. Tekshirish vazifasi va mazmuni uning tashkil qilinishini, forma (shakl) va uslublarini aniqlaydi. Tarix bo‘yicha tekshirish maqsadli yo‘nalishda bo‘lishi kerak. Uy vazifalarini tekshirish yani so‘rash uchun hal yangi materialni bayonlashga tayergarlik kabi hal tomonlama tayergarlik kurishlari metodik jih’atdan talab qilinadi. Shu tayergarlik jarayonida o‘qituvchi malum mavzuni o‘rganish oldidan qanday asosiy maqsad turganligini h’isobga olishi shart. Bunda qanday tushunchalar, sabab-natija bog‘lanishlar fakt, nom, sana, jug‘rofik ko‘rsatkichlarni o‘zlashtirish zarurligi aniqlanadi. Tekshirish tashkil qilishda, butun barcha materialni surash shart emas. 16 siesatga norozilik bildirganlar millatchilikda ayblanib, taqib ostiga olindi, 1911 yilda Toshkentda ochilgan musulmon xalq dorilfunonini va uning xodimlari taqdiri shunday bo‘ldi. 1920 yilda Turkiston xalq dorilfununi tugatilib, u O‘rta Osiyo davlat universitetiga qo‘shib yuborildi. Uning mudiri va o‘qituvchilarining aksariyat ko‘pchiligi xalq dushmoni-jadidchi, panturnizm g‘oyasi targ‘ibotchisi, millatchi tashg‘asi bosilib, qatog‘on qilindi. Shu dorilfunun mudiri, olim, ezuvchi va shoir, otashin marifatparvar, ijtimoiy-siyosiy halakatlarning faol ishtirokchisi Mukovvarqori Abdurashidxonov hisobga olinib, otib tashlandi. 1920 yillar oxirlariga kelib, mamuriy buyruqbozlikka asoslangan mustabid markaz uzilkesil shakllanib ulgirdi. Maktab tarix bilimlari tizimi hal xuddi shu yillarda yani 1930yillar boshida shakllandi. Xalq talimiga rah’barlik qilishdagi demokratik printsip butunlay buzildi. Tarix o‘qiitish o‘rganishni bir xil tizimga solib, uni siesat manfaatiga bo‘ysindirishda partiya va davlat rah’barlarining tegishli qarorlari halda ko‘rsatmalari asosiy rol o‘ynadi. Fanlar bo‘yicha yagona, maxsus va majburiy halda barqaror darsliklarning bo‘lishi, markazda rus tilida nashr qilinishi, joylarda, tarjima qilib, o‘qitishni mamlakat miqiesida maktab talimiga vasiylik qilish va uning ustidan siesiy nazoratning kuchaytirilishi eshlarni davlat siesati, yagona partiya g‘oyasiga sodiq kishilar qilib tayerlashni ko‘zda tutar edi. 1934 yildan etiboran sobiq SSSR miqiesida, shu jumladan O‘zbekiston maktablarida tarix quyidagicha o‘qitildi: IIIIV sinflarda SSSR tarixining qisqacha kursi, V-VI sinflarda qadimgi dune va o‘ota asrlar tarixining elementar kursi, VIII-X: sinflarda SSSR tarixi va yangi tarix kursi; Keyinchalik eng yangi tarix kursi kiritildi. O‘zbekiston xalqlari tarixi mustaqil fan sifatida o‘qitilmay, balki undagi bazi voqealarnigina Rossiya tarixi tarkibida o‘qitish, eshlarni ajdodlarimizning boy merosidan, ananlaridan mah’rum etish maqsadida ularni chetga surib qo‘yish ana shu davlat siesatining erqin ifodasi natijasi edi. Darsliklarda tarixiy faktlar va nomlarga to‘ldirib yuborgan edilar. Bazi muh’im tushunchalarning mazmuni 10 bayonidan muzey va har xil tarixiy joylarga ekskursiyalarda bo‘lib soatlar sarf qilib oladigan bilimlarni 10 – 15 daqiqali filmni ko‘rib ham olishlari mumkin. O‘quv filmilarining emotsional, estetik ta'siri ham boshqa ko‘rsatmali qurollarga nisbatan shubhasiz kuchlidir. Hozirgi davrda barcha jabxeni o‘z ichiga olib borayotgan kompyuter tizimidan ham tarix darslarida foydalanish ijobiy natijalarga olib keladi. Masalan, o‘quvchilarning olgan bilimlarini aniq baxolashda kompyuterdan foydalanish mumkin. Bunda o‘tilgan bob buyicha test savolllari to‘zib javoblarini kompyuterdan olish mumkin 1 . Kinofilmni o‘quvchilarga ko‘rsatishdan oldin, o‘qituvchining o‘zi uni sinchiklab ko‘rib chiqishi va o‘rganishi lozim. Bu bilan o‘qituvchi filmning umumiy mazmuni bilan, asosiy diqatni jalb qiladigan eng muhim kadrlar va suxandon matni bilan tanishtiradi. Shundan keyingi film o‘quvchilarga ko‘rsatiladi, so‘ngra film yuzasidan suhbat o‘tkaziladi, eng muhim kadrlar yuzasidan savollar beriladi, film mazmuniga bog‘lab uyg a vazifa topshiriladi 2 . Tarix o‘qitish tajribasida o‘quv filmlaridan foydalanishning quyidagi asosiy usullari mavjud: a) o‘qituvchi o‘z bayonini o‘quv filmining eng muhim va yorqin kadrlarni ko‘rsatish bilan bog‘lab olib boradi. Tanlab olingan o‘sha kadrlarni izohlaydi va tegishli xulo a chiqaradi. b) 10-15 daqiqali qisqa o‘quv filmlariga bag‘ishlab dars o‘tkaziladi. c) maxsus kino darsi tashkil etiladi. d) darsdan tashqari vaqtda film tomosha qilinadi. Ta'lim tizimida ijobiy o‘zgarishlar davom etayotgan bir paytda tarix o‘qitishda teleeshittirishdan ikki xilida foydalanilmoqda. 1) sinfda qabul qilish uchun beriladigan o‘quv ko‘rsatuvlarini komyuterlar orqali o‘quvchilarga yetkazish. 1 O‘zbekiston tarixi fanidan inovatsiyalar., Ilmiy to’plam., Toshkent:., “Noshir”., 2012. -B.84 2 https://fayllar.org/1 -- mavzu - tarix - fanida - innovatsiyalar - texnologiyalar - modellar - v.html 22 2.2 Tarix o‘qitishda texnika vositalaridan foydalanish Umuman tarix darslarida talimning texnika vositalaridan foydalanish darsning samorodorligini oshiradi. Texnika vositalari o‘qitish va o‘rganish sifatini ko‘tarishga o‘quvchilarning o‘quv materialini qiziqib o‘rganishga va puxta o‘zlashtirishiga xizmat qiladi. O‘qitishning texnik vositalari (T.S.O) ekran qo‘llanmalar yani diafilmlar diapditivlar kodopditivlar, kinofilmlar, radio- teleeshittirishlar kiradi. Texnika vositalarining o‘qituvchi qo‘yidagi o‘ziga xos o‘quv qo‘llanmasi ekanligi haqida uslubchi N.M.Shaxmayov ”O‘rta maktablarda o‘qitishning texnik vositalarini qo‘llanma didaktik talablar” asarida keng aytiladi. Ammo texnik vositalar o‘qitish jarayonida o‘qituvchining o‘rnini bosa olmaydi. Amaliyotda qo‘yidagicha situatsiya yuz berishi mumkin, yani bitta mavzudagi dars bo‘yicha darslikda illyustratsiyalar, devoriy (tablitsa) jadvallar, doskaga sxematik kuratlar ishlanishi mumkin, yana bundan boshqa diafilm, kinofilm va boshqa xillari ham bo‘lishi mumkin 1 . Masalan: Uyg‘onish davri madaniyati haqidagi darsda darslikdagi (rangli) illyustratsiyalar, davriy tablitsalar”Stalingrad jangi” diapozitivlarda, ”Volgadagi jang” filmida, 2 bo‘lim.M., 1964 jang qatnashchilarining fonozapislarida (tarix bo‘yicha fonoxrestomatiya. III “Ulug‘ vatan urusha”) tasvirlangan. Albatta, h’ech bir darsda bularning hammasini foydalanish imkoniyati yo‘q. Demak, nimani tanlash kerak, ular bilan ishlishni qanday tashkil qilish mumkin. Bu savollarga o‘qituvchi o‘qitish sharoitini va sinfning xususiyatlarini hisobga olib javob beradi. Dastavval bu qo‘llanmalarning mazmunligi, qo‘layliliga etibor berish kerak. Masalan, italyan o‘yg‘onish davrining sanati bo‘yicha darsda ko‘proq rangli diapozitivlardan eki diafilmlardan parchalar deyarli jivopis asarning yaxshi qabul qilish imkoniyatini bera oladi. O‘quv diafilmlari, oq-qora tasvirdagi kinofilmlarda tasviriy materiallar ko‘p berilgan bo‘ladi, va o‘larni bu mavzu bilan birinchi bor tanishtirishda qiyinchilik to‘g‘dirishi mumkin. Agarda rangli ekran qo‘llanmalari bo‘lmasa, D.N.Nikiforov 1 Gaffarov YA, Gafforova M. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish usullari.Toshkent., 1996. -B.67 26 Maktabda tarix o‘qitishning yangi tartibi amalga oshirildi. SSSR tarixi dasturiga birinchi marta kiritilgan O‘zbekiston tarixi materiallarini tanlash printsipini takomillashtirish, uni o‘rganish asoslarini ishlab chiqish, o‘quv-uslubiy adabietlar yaratilishida 1940 yil avgustdan o‘z faoliyatini boshlagan. O‘zbekiston maorif Vazirligi qoshidan o‘quv uslubiy kengashi, tarix sektsiyasi muh’im rol o‘ynadi. Shu sektsiya azolari K.O.Oqilov, N.V.Teyx tomonidan 1960 yida IV sinf o‘quvchilari uchun O‘zbekiston tarixiga oid 26 hikoyadan iborat qo‘llanma yaratildi. T.1961), Sektsiyaning azosi R.K.O‘rmonova esa 1963 yilda VII sinf tarix o‘qutuvchilari uchun O‘zbekiston tarixidan qo‘llanma yaratildi. (M.Voxatov, K.E.Jestov, B.T.Dagtler O‘zbekiston SSR tarixi O‘zbekiston maktablarining VIII sinf o‘qituvchilari uchun o‘quv qo‘llanma T. 1964). Shu yil K.O.Oqilovning ezgan sakkiz yillik maktablarning VII cinflari uchun o‘quv qo‘llanmasi nashr etildi. Shunday qilib 60 yillarining o‘rtalariga kelganda O‘zbekiston tarixi bo‘yicha bazi qo‘llanmalarni yaratishga muvofiq bo‘lindi. 1965 yil may oyida maktabda tarix o‘qitish tartibini o‘zgartirish to‘g‘risidagi qaror qabul qilindi. 1966-1967 yillarda o‘rta maktablarning VII-X sinflari uchun O‘zbekiston tarixi bo‘yicha yangi o‘quv qo‘llanmalari yaratildi. 1971-yilda pedagogika fanlari bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlarning mavofiqlashtirilishi munosabati bilan O‘zbekiston Oliy va o‘rta maxsus talim vazirligi va O‘zbekiston maorif Vazirligining buyrug‘i bilan ”O‘rta maktabda O‘zbekiston SSR tarixini o‘qitish muommasi bo‘yicha olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlariga rah’barlik qilish Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika oliygoh’i tarix qulmietida tashkil etilgan. Tarix va jamiyatshunoslikni o‘qitish uslubieti kafedrasiga yuklatildi. Bunda O‘zFA akademigi Ya. G‘ulomov katta xizmat qildi. Tarix talimini o‘z vazifasini h’ozirgi milliy maktab talabiga javoban bajara almadi. Undan kamchiliklar asosan uch guruh’ga bo‘linadi. 1) Tarix ta’limi mazmunining yagona mafkura iskanjasiga tushib qolganligi uning inqirozning asosiy sabablaridan biri edi. 12 I. BOB. O‘QITISH METODLARINI TANLASH VA ULARNING AHAMIYATI 1.1 Tarix o‘qitish usullarining shakllanishi va rivojlanishi “Ta’lim" va "sifat” tushunchalarining mohiyatini uyg‘unlashtiradigan bo‘lsak, ta'lim sifati, bu uning xususiyatlari yaxlitligi, ta'lim oluvchi o‘qishi va shaxsiy rivojlanishi uchun xizmat qiladigan eng qulay usullar birikuvidan iborat jarayondir.Ta lim sifati - bu butun ta lim tizimi tarkibiy qismlarining sifatʼ ʼ vazifalari, murakkab rivojlanish kuchi(dinamika)ga ega bo lgan jarayon bo lib, bu ʼ ʼ ta lim muassasalari faoliyatidagi o zgarishlar, ya ni ularning ijtimoiy, iqtisodiy, ʼ ʼ ʼ texnologik va siyosiy muhitining o zgarishi bilan izohlanadi. ʼ А yni vaqtda ta lim ʼ sifati innovatsion rivojlanish natijalaridan biri emas, balki uni amalga oshirish uchun zarur bo lgan shartlardan biridir. Ushbu tadqiqot sohasi bo‘lgan tarix ʼ tushunchasi ilmiy soha va fan sifatida vaqt o‘tishi bilan odamlar tomonidan qilingan harakatlar va faoliyatlarni o‘rganish jarayoni hisoblanadi 1 . Biroq, tarixiy jarayonda sodir bo‘lgan barcha narsalarni o‘rganish va ochib berish imkonsizdir. Chunki, tarixning pozitiv nuqtai nazarida aytilganidek, tarixiy ma'lumot sifatida qabul qilinishi mumkin bo‘lgan har qanday da'vo dalillarga, ayniqsa yozma dalillarga asoslanishi kerak. Shuning uchun tarixni o‘tmish voqealari va dalillari haqida yozilgan axborot deb ta 2 riflash mumkin. J. Slater bu fikrni quyidagicha ifodalaydi: “mohiyatan tarix o‘tmishni o‘rganish va bizning bilimlarimiz va fikrlarimizni bir vaqtning o‘zida tasdiqlash usulidir”. Tarix tushunchasining g‘arbdagi muqobili bo‘lgan "history" qadimgi yunon tiliga tegishli bo‘lib, "izlanish" yoki haqiqatni tadqiq qilish ma'nosini anglatadi. Bir fan sifatida tarix insoniyat tarixini o‘zining noyob metodologiyasi orqali o‘rganadi. Tarixiy metodologiya, tadqiqot sohasini, muammoni yoki mavzuni aniqlash, ushbu mavzu yoki muammoga tegishli gipotezalarni ishlab chiqish, olingan dalillar va manbalardan ma'lumot to‘plash, ushbu ma'lumotlarni tahlil va tanqid qilish, 1 F.X. Xazratov, S.S. Muxlisov, I.E. Abdurasulov – Tarix fanida innovatsiyalar: texnologiyalar, modellar va metodlar., Buxoro., “Durdona”., 2021. -B.48. 2 Ishmuhamedov R. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta'lim samaradorligini oshirish yo`llari. - Toshkent., Nizomiy nomidagi TDPU, 2009. -B.71. 5 tashkil qilish tarix o‘qitish jarayonida bilim va ko‘nikma shakllantirishning barcha etaplarida: o‘quvchilarning yangi materialni o‘zlashtirishga tayergarligida, yangi mavzuni o‘rganish va mustah’kamlashda, uy vazifasini tekshirishda, takrorlashda hal amalga oshiriladi. Tekshirishni tashkil qilishda o‘qituvchi differentsial h’olatni saqlashi kerak. Faqat past o‘zlashtiradiganlarni so‘rab, quymasdan talabchan o‘quvchilarni hal nazorat ostiga olish talab etiladi. Ko‘nikma va malakalarini egallashga erdam beradigan usullar qo‘llaniladi: bitta o‘quvchiga reja tuzish, ikkinchisiga kartina (tasvir) bo‘yicha h’ikoya qilish, uchinchisiga esa yangi faktlarni talqin qilishni topshirish mumkin. Tekshirishning asosiy formalari (shakllari)- bu kengaytirilgan og‘zaki javob, o‘rinda turib qisqa javob berish, doskada ezma va grafikalik ish, frontal ezma va grafik javoblar. Bilim va ko‘nikmani hisobga olishning asosiy turi-bu og‘zaki so‘rash 1 . O‘qituvchi mavzu mazmunini ochadigan savollarni berishi kerak, ushnga binoan javob talab qilinadi. O‘quvchi javobni darslik betidagi suzma-so‘z qatorlarni izlamasligi kerak, eki o‘quvchi mazmun h’aqida uylashi kerak. Asosiy savol bilan birga o‘qituvchi hal xil yo‘nalishda qo‘shimcha savollar hal beradi. Masalan: Frank imperiyasi inqirozi h’aqidagi savolga qo‘shimcha savol tariqasida bu inqirozning Arab xalifatligi inqirozi bilan uxshash tomonini so‘rash mumkin. Ezma tekshirishning sinfga eskirtmasdan olish metodik jihatdan tug‘ri h’isoblanadi. Bu bilimni aniqlashga yaxshi erdam qiladi. Ezma tekshirishga 15 minut beriladi. Bu vaqtni tejashga hal imkon beradi. Yangi mavzuni o‘rganishda kontur karta bilan, tablitsa tuzish, sxema, reja tuzish bilan bog‘lik mustaqqil ish tashkil qilish mumkin. Tarix o‘qitishda yangiliklarga kiradigan tekshirishda kompyuterlarda ham foydalanish yaxshi natija beradi. Tarix o‘qitishda bilim, kunikma, o‘quvchilarning mustaqil ishlashi baholanadi. 1 F.X. Xazratov, S.S. Muxlisov, I.E. Abdurasulov – Tarix fanida innovatsiyalar: texnologiyalar, modellar va metodlar., Buxoro., “Durdona”., 2021. -B.50. 18 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma majlisidagi nutq. -Toshkent.: O‘zbekiston, 2016. 2. I.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent. “Sharq”. 1998 3. Ishmuhamedov R. Innovatsion texnologiyalar yordamida ta'lim samaradorligini oshirish yo‘llari. - Toshkent., Nizomiy nomidagi TDPU, 2009. 4. O‘zbekiston tarixi fanidan inovatsiyalar., Ilmiy to‘plam., Toshkent:., “Noshir”., 2012 5. T. Toshpo‘latov, Ya. G`afforov Tarix o‘qitish metodikasi. Toshkent, 2002. 6. N. Abdurahmonov. Pedagogik innovatsiyasi. Andijon,2008. 7. F.X. Xazratov, S.S. Muxlisov, I.E. Abdurasulov – Tarix fanida innovatsiyalar: texnologiyalar, modellar va metodlar., Buxoro., “Durdona”., 2021 8. Gaffarov YA, Gafforova M. O‘zbekiston xalqlari tarixini o‘qitish usullari.Toshkent., 1996 Internet ma’lumotlari 1. www.ziyonet.uz 2. https://fayllar.org/1 -- mavzu - tarix - fanida - innovatsiyalar texnologiyalar modellar - v.html 32 chuqur ochib berilmasdan, ko‘pincha ularga qisqacha izoh berish bilan kifoyalanilgan edi, ularda o‘quvchilarni mustaqil ishga rag‘batlantiruvchi sovallar va vazifalar halda tarixiy hujjatlardan namunalar berilmagan edi. Maktab tarix o‘qitishning shakl va usullarini hal ishlab chiqishni hal talab etdi. 1939 yili V.N.Bernadskiyning “Yuqori sinflarda tarix o‘qitish metodlari” N.V.Andrevskaya bilan V.N.Bernadskiylarning ”Yetti yillik maktablarda tarix o‘qitish metodikasi” va boshqa uslubiy qo‘llanmalar nashr etildi va o‘zbek tiliga tarjima qilindi. Jumh’uriyatimizda 1911 yil dekabr oyidan boshlab nashr qilina boshlangan ”Maorif (h’ozirgi xalq talimi”) jaridash maktabda tarix o‘qitishni yo‘lga qo‘yish va o‘qituvchilarning pedagogik mah’oratini oshirishda muh’im ahaliyatga ega bo‘ldi. O‘zbekistonda tarixiy uslubiy fikrlarning taraqqietida 1940 yil avgustda O‘zbekiston Moarif Vazirligi h’uzurida tashkil etilgan tarix va jamiyatshunoslik o‘quv-uslubiyat kengashi tarix sektsiyasining faoliyati hal katta ahaliyatga ega. U darsliklar tarjimasi va qo‘llanmalarning narsh qilinishiga etibor berildi. 1941 yil 22 iyundan Vatan urushi boshlandi. Bu yillikda mamlakat tarixinigina emas, balki jah’on xalqlari tarixini hal chuqur o‘rganish aloh’ida ahaliyat kasb etdi 1 . 1942 yilda Yu.S.Sokolovning uslubiy qo‘llanmasi nashr etildi. (Sokolov Yu.A. Ulug‘ Vatan urushi va o‘rta maktabda qadimgi dune o‘rta asrlar hamda yangi tarixni o‘qitish vazifalari UzSSR maorif xalq kommisarligining maktab boshqarmasi Uzbavnashr T.1942. Ammo bundan keyin ham talim mazmuni sayozlashib, u asosan ijtimoiy iqtisodiy jarayonlar sinfiy kurash va ommaviy harakatlar doir mavqum va murakkab tushunchalar majmuldan iborat bo‘lib qolaverdi. Tarixning bu taxlitda o‘qitilishi o‘quvchilarning ijodiy fikrlashga to‘sqinlik qildi, tarixiy jarayonni tarixiy tarzda tasavvur qilishdan nariga o‘tmadi. O‘quvchilarning darsda material mazmunini yaxshi tushunolmay, uni edlab olish ularning fikr doirasi kengayishiga to‘sqinlik qiladi 2 . 1 Gaffarov YA, Gafforova M. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish usullari.Toshkent., 1996. -B.58 2 T. Toshpo`latov, Ya. G`afforov Tarix o`qitish metodikasi. Toshkent, 2002. -B.66. 11 Tarix kabinetlarida auditorial o‘qitish usullarining 3 guruhining bo‘lishi talab qilinadi: 1) diafilm, diapozitiv, grafoproektor uchun transparantlar; 2) dinamik ekran qo‘llanmalari- o‘quv kino va televidenie; 3) radioko‘rsatuvlar, tarixiy voqealarning guvohlarining chiqishlari ezilgan magnit plenkalari. Tarix kabinetlarida o‘qituvchi boshchiligida o‘quvchilarning maketlar, modellar tayerlashi amalga oshiriladi. Kabinet sharoitida ishni tashkil qilish va uning samarali natijasiga erishish o‘qituvchining faoliyatiga bog‘liq. Tarix kabinetida dars o‘tishda faqat kinodars bilan cheklanib xatoga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Dars materiallariga qo‘shimcha bor imkoniyatlardan foydalanish kerak. Kabinetda ishni tashkil qilish o‘qituvchiga hal xil malumotlardan foydalanishga imkon beradi. Bu erda hal xil o‘qitish usullarini qo‘llashga imkon tug‘iladi. Kabinet devorlariga o‘quvchilarning mustaqil ish ko‘nikmalarini hosil qilishda erdam beradigan instruktiv materiallar joylashtiriladi. Masalan: “Konspektani qanday yozish kerakO‘”, Tezislar qanday tuzuladi” va hokoza. Har tomonlama jihozlangan va taminlangan tarix kabinetida hal xil darsdan tashqari ishlarni tashkil qilish mumkin. Masalan, tarixiy tugarak, lektoriya, o‘lkashunoslik burchagini eki tarixiy burchlar, muzey tashkil qilish ishlari, disputlar, viktorinalar, ko‘rgazmalar, tarixiy voqea guvohlari bilan uchrashuvlar, tarixiy byulletenlar chiqarish, devoriy gazeta chiqarish, darsdan tashqari o‘qishlar tashkil qilish. Demak, tarix kabinetlarida o‘qitish jarayonida talim-tarbiyaga kompleks endashuv amalga oshiriladi. 25 mavzu bo‘yicha boshqa izlanishlarni ko‘rib chiqish va mavzuni tushunish, shuningdek mantiqiy asosda izohlangan tadqiqotni ochib berishdan iboratdir. Shunga asoslanib, tarixchining roli sifatida o‘zining mustaqil ilmiy rivojlanishi jarayonida o‘tmishni o‘rganish, mavzuni aniq, real va to‘liq tushunchalarini yoki tasvirlarini yaratish va barcha bu bosqichlar haqida fikrlash kabilar belgilanadi. An'anaviy tarix darslarini tashkil etishda talabalarga ma'lumot uzatish jarayoni odatda darslik yoki boshqa ikkilamchi tayyor manbalarini o‘qish orqali amalga oshiriladi. Bu jarayon talim oluvchiga tayyor ma’lumotlarni eslab qolish va axborot sifatida qabul qilish ko‘nikmasini hosil qiladi xolos. Noan’anaviy interfaol, samarali tarix darslarida esa o‘tmish haqida ishonchli ta'riflar va tushuntirishlarga erishish uchun yuqorida aytib o‘tilgan ko‘nikmalar va tarix o‘qitish metodikasidan foydalanishga urg‘u beriladi. Chunki tarix darslarida va tarixni tadqiq qilishda qo‘llaniladigan pedagogik va tarixiy tadqiqot usullari o‘quvchilarga o‘tmishni tushunishda turli xil foydali qulayliklar berishi mumkin. Manbalarni o‘rganish va yozma dalillarni aniqlash, manbani yoki berilgan dalillarni tayyorlagan shaxs(lar)ning shaxsiy fikrlarini aniqlash va yozma yoki boshqa manbalarda keltirilgan fikrlarning asl ma'nosini o‘rganish jarayoni tarix o‘qitishning yana bir jihatlaridir. Bu tarixiy haqiqatni qanday o‘rganish mumkinligini o‘rgatish demakdir. Samarali tarix o‘qitish o‘quvchilarga tayyor tarixiy xulosa qilingan ma’lumotlar bilan birga manba va dalilarni taqdim etishni talab etadi 1 . O‘quvchi ma’lum tarixiy manbalarni (xoh yozma, xoh og‘zaki bo‘lsin) tahlil etgan holda tarixiy bilim va tasavvur hosil qilishi pedagogik nuqtai nazarda g‘oyat samaralidir. Zotan, darslarida ta’lim oluvchining xotirasini rag‘batlantiruvchi usullardan ko‘ra, uning mustaqil fikrlashini ta’minlaydigan usullardan foydalanish foydali hisoblanadi. Tarixiy bilimlarni tushunish va o‘tmishni anglash uchun dalillarni o‘rganish va ko‘zdan kechirish talab etiladi. Ammo tarixni tashkil etuvchi elementlar nafaqat ular haqida balki, o‘tmish voqealari, bugungi kunda ma'lum bo‘lgan tajrabilar majmuasi hamdir. Ba'zi tadqiqotchilar tarixiy tafakkur 1 T. Toshpo`latov, Ya. G`afforov Tarix o`qitish metodikasi. Toshkent, 2002. -B.66. 6 bilan bog‘lab olib boradi; b) 10-15 minutda qisqa o‘quv filmlariga bag‘ishlab dars o‘tkaziladi; v) massus kino darslari tashkil etiladi. Hozirgi vaqtda O‘zbekiston xalqlari tarixi va boshqa fanlarni o‘qitishda teleeshitirishlarning ikki xilidan foydalanilmoqda: a) sinfda qabul qilish uchun beriladigan ertalabki teleko‘rsatuvlar o‘qishdan tashqari vaqtdagi teleko‘rsatuvlar O‘quv teleko‘rsatuvlarini qabul qilish uchun maxsus tarix xonasi bo‘lishi kerak. Tarix darsida o‘quv teleko‘rsatuvlarining ikki xil turi qabul qilinadi. 28 albomdagi tablitsalardan foydalaniladi. Mavzuni uyda mustaxkamlash va takrorlash uchun darslik illyustratsiyalari beriladi. Kinofilmlar esa kelgusi darslarda parchalarda bo‘lsa ham qo‘llanilishi mumkin. Unda o‘quvchilar ulardan yangi bo‘lgan tomonlarini anglay olishlari kerak. Ekran ko‘rsatmaliligining o‘qituvchi uchun eng qo‘laylisi bu-diafilm va dipozitivlardir. Tarixiy vaqealarni qamrab olish, syujetlarning h’ar xilligi bo‘yicha, tasviriy materiallarga boyligi bilan boshqalaridan ustun turadi 1 . Diapozitivlarni ko‘rsatish izchilligini o‘qituvchining o‘zi aniqlab beradi. Kadrlarga tayanib o‘qituvchi hikoya qilish, tushuntirish va suhbat utkazish mumkin. Agar texnik imkoniyatlar bo‘lsa ekranda ikkita kadrni ko‘rsatish mumkin. Bunda masalan taqqoslash uchun, o‘zgarishlarni aniqlash uchun kerak bo‘ladi, aytaylik shah’arlarning kurinishida, meh’nat kurslaridagi har xil tarixiy davrlardagi o‘zgarishlar va hokozolarni ko‘rsatish mumkin bo‘ladi. Maktab amalietida kodoskoplar foydalaniladi. U ekranda eki sinf doskasida matnlarni, sxematik rasm, chizilma, diagramma va ko‘rsatishda qo‘llaniladi. ShuningdekYu kodoskop bilan ishlashda xonani qarong‘ilotmoq talab qilinmaydi. Bu o‘quvchilarning materialni nafaqat ko‘rishlarini balki matnlardan kerakli joylarini daftarlariga yozib olishlariga ham imkon beradi 2 . O‘qituvchi ham o‘quvchilar bilan kontaktni yo‘qotmaydi. Teleeshitirishlar, kinofilmlar qisqa vaqt ichida keng malumot bera oladi. Ular orqali tarixiy voqealar qatnashchilarining (akterlar ijrasida) jonli ovozini eshita oladi. Telekursatuvlar filmlarga nisbatan (aktual) dolzrblikga ega. Ular orqali ayniqsa o‘quvchilar yaqin vaqtlardagi voqealar bilan tanishib boradi. Bularga nisbatan filmlarni ishlashning uziga ancha vaqt ketadi. Kinofilmni o‘quvchilarga ko‘rsatishdan oldin, o‘qitiuvchining o‘zi uni sinchiklab kurib chiqishi va o‘rganishi lozim. Tarix o‘qitish tajribasida o‘quv filmlaridan foydalanishning bir qancha usullari bor: a) o‘qituvchi o‘z bayanini o‘quv filmining eng muhim va erqin sah’ifalarini ko‘rsatish 1 Gaffarov YA, Gafforova M. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish usullari.Toshkent., 1996. -B.69 2 N. Abdurahmonov. Pedagogik innovatsiyasi. Andijon,2008. -B. 22 27 ta'lim sifatini oshirish uchun tashkil etilgan turli xil murakkab jarayonlar majmuasi hisoblanadi. Samarali o‘qitishning ikkita asosiy xususiyati mavjud. Mavzuni o‘rganilganlik darajasi . Tarix fanining rivojlanishi natijasida ko‘plab xududlarni tarixini o‘rganishga imkon yaratildi. Ayniqsa mustamlakachi davlatlar o‘z mustamlakalari haqida har qanday va ko‘proq ma'lumotga ega bo‘lishi uchun u hududdagi xalqlarni to‘liq o‘rganishga harakat qilishadi va ko‘plab tarixchilar, arxeologlar va etnologlar olimlaridan foydalanishadi. ushbu mavzu nafaqat kecha yoki bugun paydo bo‘lgan, balki u qadimgi davrladanoq shakllanib kelgan. Yana bu haqda buyuk pedagog Ya. A. Komenskiy ham o‘z fikr - mulohazalarini bildirgan. Tarixchi metodist olimlardan esa Ya. G`afforov, M.G. G`afforova, R. Ishmuhammedovlar ilmiy tadqiqot ishlari olib borishib, kitoblar chiqarishgan. Bundan tashqari yana bu mavzu ayniqsa Yevropalik olimlar tomonidan keng o‘rganilgan. Pedagog va psixolog olimlar D.N.Uznadze, L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, S.A.Shmakov, G.K.Selevko, P.YA.Galperin, I.Olloyorov, A.A.Verbitskiy, A.F.Osborn, E.A.Aleksandrov, G.Ya.Bush, D.Kolb va boshqalar ilmiy tadqiqot ishlari olib borishgan. Mavzuning maqsad va vazifasi kurs ishimning yozishimdan maqsad shundan iboratki, mamlakatimiz rahbari “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” asarida “ tarix fanining imkoniyatlaridan foydalanib, Aql – zakovatli, yuksak ma’naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga qo‘ygan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi”,- deb ta’kidlaydi. Shundan kelib chiqib shuni alohida ta’kidlash lozimki, tarix fani o‘qituvchilari oldida tarix darslarining samaradorligini yana ham oshirish vazifasi ko‘ndalang turibdi. Bunda esa tarix darslarida interfaol usullarni qo‘llashyaxshi samara berayotganligi o‘tkazilayotgan tajribalardan ham ko‘rinib turibdi. Kurs ishining tuzilishi: kirish, ikkita bob, har bobda ikkitadan rejalar, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar. 4 Jah’on talablariga javob beradigan tarix kabinetlarida o‘qituvchi va o‘quvchilarning faoliyatini yuksaltiradigan jih’ozlar talab qilinadi. Pult bilan boshqariladigan texnik o‘qitish usullari katta ah’amiyata ega. Agar u o‘qituvchi stolida o‘rnatilsa vaqt tejaladi. Kabinetning old devorida stendlar, montaj, kartinalar qo‘yish kerak emas. Faqat portretlar bo‘lishi mumkin. Intererning jih’ozlanishi o‘quvchilarni o‘quv jarayonidan shalg‘itmasligi kerak. O‘rtadagi sinf doskasi qo‘zg‘olmali bo‘lishi mumkin. Oq rangga buyalgan doskaning bir qismini ekran sifatida eki hal xil applikatsiyalar uchun foydalanish mumkin. Aloh’ida kinoekran doska tepasiga o‘rnatiladi. Karta, tablitsalar bilan ishlash uchun doskada ilgichlar o‘rnatiladi. Orqadagi devorda (kombinirovannıy) shkaflar qo‘iylishi mumkin. Bunda karta, atlas, kitoblar qo‘yiladi va (diopozitivlar, diafilm, lentalar saqlanadi. Derazalarga qarama-qarshi devorda ekspozitsion qurilmalar o‘rnatilgan bo‘ladi. Shuningdek kabinetda inventarizatsiya kitobi bo‘lishi kerak. Kabinet kartotekasi rubrikalar bo‘yicha olib boriladi 1 . Masalan: ”Karta” rubrikasi yanada rubotkalarga bo‘linishi mumkin: ”O‘rta asrlar tarixi bo‘yicha kartalar”, “Amir Temur Davlati” har bir kartaning orqa tomoniga uning atamasini va inventarizatsiya kitobidagi nomerini qo‘shib ezib qo‘iyladi. Kabinet apparaturasiga 16 mm kinoproektor, grafoproektor, diaproektor, magnitafon, proigrıvatel, televizorlar kiradi. Kutubxona-tarix kabinetidagi zaruriy komponentdir. Bunda darsdan tashqari o‘qishlar uchun mos ravishda ilmiyommobop, badiiy-tarixiy kitoblar yig‘ilgan bo‘ladi. Ayniqsa, malumotnoma adabietlar ah’amiyatli. Kabinet kutubxonasida hal xil gazetalar, mah’alliy gazetalarning yangi sonlari bo‘lishi kerak. Malumotnoma bo‘limida tematik materiallar bilan "papka” lar saqlanadi. Masalan, “Tarixda yangiliklar”, “Bizning kunlarimizning qah’ramonlari”, ”Arxeologiya yangiliklari” va boshqa mavzu bo‘yicha materiallar to‘planadi. Bularni dars paytida ham. ko‘rgazmalar tashkil qilish, ah’amiyatli sanalarni belgilash va boshqa ishlarda foydalanish mumkin. 1 F.X. Xazratov, S.S. Muxlisov, I.E. Abdurasulov – Tarix fanida innovatsiyalar: texnologiyalar, modellar va metodlar., Buxoro., “Durdona”., 2021. -B.84. 24

Tarix o’qitish metodlari nazariyasining rivojlantirilishi

Купить