Tayyorlov guruhlarida nutq, muloqot ko’nikmalarini shakllantirish metodlari - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	112.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

246 Sotish

Tayyorlov guruhlarida nutq, muloqot ko’nikmalarini shakllantirish metodlari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA
INNAVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
_________________________________FAKULTETI
“______________________________________” KAFEDRASI
______________________
________________________________ yo'nalishi
_-kurs ________-guruh talabasi ______________________ning
Maktabgacha ta’limda pedagog jarayonlarni loyihalashtirish
fanidan
KURS ISHI
Mavzu : Tayyorlov guruhlarida nutq, muloqot ko’nikmalarini
shakllantirish metodlari
Topshirdi: ____________________
Qabul qildi: ______________________
Urganch 2024 y
1

Mavzu: Tayyorlov guruhlarida nutq, muloqot ko’nikmalarini shakllantirish
metodlari
Kirish
I. BOB Maktabga tayyorlov guruhi uchun nutq o’stirish ta’limi faoliyati uchun
dastur
I.1. Bolalarni nutqini rivojlantirish metodikasi fanining tashkil topishi va
rivojlanishi.
I.2. Bolalar nutqini o’stirishga oid nazariy ishlar
I.3. Maktabgacha ta’lim me’yoriy hujjatlari asosida bolalarni tarbiyalash
II. BOB Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning ilmiy –
pedagogik shart -sharoitlar
II.1. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning nutqini rivojlantirishda badiiy
adabiyotning o'rni
II.2. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida til va nutq mashg'ulotlarini
loyihalashning shakli, usullari, amaliy ish tahlili
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
2

Kirish
Har bir mamlakatning taraqqiyoti, istiqboli, farovonligi, ma’naviy
yuksalishi, jahonning eng rivojlangan davlatlar qatoridan o‘rin olishi – bilimli,
yuqori intellektual salohiyatli, qalbiga va ongiga ezgu fazilatlarni mujassamlagan
yoshlarga bog‘liq hisoblanib, har jihatdan yetuk va barkamol, Vatan taqdiri uchun
sidqi dildan xizmat qiladigan, fidoyi, iymonli avlodni voyaga yetkazish, o‘qitishni
sifatli va mazmun jihatdan yuqori pog‘onalarga olib chiqish avvalo o‘qituvchi va
tarbiyachi murabbiylar zimmasiga sharafli va ayni paytda mas’uliyatli vazifani
yuklaydi.
Hozirgi paytda maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishga
yanada yuqori talablar qo‘yilmoqda. Bu talablarga javob berish nutqni
rivojlantirishga oid yangi izlanishlarni taqozo etadi. Shunday qilib, pedagogika
ilmining hozirgi bosqichida maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini
rivojlantirishga nisbatan qo‘yiladigan talablar bilan ushbu talablar ijrosi o‘rtasida
ziddiyatlar namoyon bo‘lmoqda.
O‘zbekistonda milliy genofondni mustahkamlash, yosh avlodni yetuk
kadrlar etib tarbiyalash masalalariga doimiy e’tibor qaratib kelinmoqda. 16-avgust
kuni bo‘lib o‘tgan yig‘ilishda ta’lim tizimini rivojlantirishning ko‘plab
yo‘nalishlari belgilab berildi. Xususan, maktabgacha ta’lim tizimini tarkibiy
jihatdan tubdan isloh qilish, mazkur muassasalarga bolalarni to‘la qamrab olish
bo‘yicha muhim vazifalar qo‘yilgan edi. 1
Prezidentning 30-sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni hamda
“O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish
to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq bu sohada yangi tizim yaratildi.
Yangi vazirlik oldiga maktabgacha ta’lim sohasida yagona davlat siyosatini
ishlab chiqish va amalga oshirish, maktabgacha ta’lim muassasalari davlat va
nodavlat tarmog‘ini kengaytirish va moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, ularni
1
16.10.2024 Sh.Mirziyoyev raisligida o’tkazilgan “Ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish” masalalasida
o’tkazilgan majlis.
3

malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, maktabgacha ta’lim muassasalariga
bolalarni qamrab olishni keskin oshirish, ta’lim-tarbiya jarayonlariga zamonaviy
ta’lim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish orqali bolalarni har tomonlama
intellektual, ma’naviy-estetik, jismoniy rivojlantirish hamda ularni maktabga
tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash vazifalari qo‘yildi.
Hayotimizda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan ta’lim-tarbiya tizimi
haqida gapirganda, Abdulla Avloniy bobomizning dono fikrlarini takror va takror
aytishga to‘g‘ri keladi: ta’lim-tarbiya – biz uchun hayot-mamot masalasidir. Qaysi
sohani olmaylik, biz zamonaviy yetuk kadrlarni tarbiyalamasdan turib biron-bir
o‘zgarishga, farovon hayotga erisha olmaymiz. Bunday kadrlarni, millatning
sog‘lom genofondini tayyorlash, avvalo, maktabgacha ta’lim tizimidan
boshlanadi 2
.
Maktabgacha ta’lim tizimi uzluksiz ta’limning birlamchi, eng asosiy
bo‘g‘ini hisoblanadi. Mutaxassis va pedagoglarning ilmiy xulosalariga ko‘ra, inson
o‘z umri davomida oladigan barcha axborot va ma’lumotning 70 foizini 5
yoshgacha bo‘lgan davrda oladi. Prezidentning ta’kidlashicha, shu dalilning o‘zi
bolalarning yetuk va barkamol shaxs bo‘lib voyaga yetishida bog‘cha tarbiyasi
qanchalik katta ahamiyatga ega ekanini yaqqol ko‘rsatib turibdi.
Bunga qo‘shimcha isbot qidirib uzoqqa borishning hojati yo‘q. Bog‘cha
tarbiyasini olgan bola bilan bog‘chaga bormagan bolani solishtirganda, ularning
fikrlash darajasi o‘rtasida yer bilan osmoncha farq borligini sezish qiyin emas.
Shuning uchun ham biz maktabgacha ta’lim tizimini qayta ko‘rib chiqish
masalasini davlat siyosati darajasiga ko‘tarib, bu borada katta ishlarni boshladik.
Agar shu ishni har tomonlama puxta o‘ylab amalga oshirmasak, butun ta’lim
tizimida sifat o‘zgarishiga erishishimiz, ta’limning uzluksizligini ta’minlashimiz
qiyin bo‘ladi.
Ilg‘or xorijiy tajribalar asosida maktabgacha ta’lim tizimidagi pedagog
kadrlar malakasini oshirish bo‘yicha o‘quv-reja va dasturlarni takomillashtirish,
oliy ta’lim muassasalari maxsus sirtqi bo‘limlarining “Maktabgacha ta’lim”
2
«Yangi O‘zbekiston strategiyasi» Sh. MIrziyoyev 2024 y
4

yo‘nalishi bo‘yicha 2018—2023-yillar uchun kvotalar ajratish masalasiga e’tibor
qaratildi 3
.
Yagona interaktiv davlat xizmatlari portalida “Bolalarni davlat
maktabgacha ta’lim muassasalariga qabul qilish va navbatga qo‘yish bo‘yicha
elektron dastur”ni joriy etish bo‘yicha topshiriq berildi.
Shuningdek, davlat maktabgacha ta’lim muassasalarining axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari vositalari bilan ta’minlanganlik va internet
tarmog‘iga ulanganlik holati tanqidiy o‘rganilib, ularni bosqichma-bosqich
zamonaviy kompyuter texnikasi bilan ta’minlash va internet tarmog‘iga ulash
bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi ishlab chiqiladi.
Maktabgacha ta’lim muassasalariga shifokorlar ajratish, tibbiyot
hamshiralarining malakasini oshirish, tez tibbiy yordam ko‘rsatish uchun dori-
darmon, sanitariya-gigiyena vositalari bilan to‘liq ta’minlash, bolalarning
ovqatlanishini belgilangan me’yorlar darajasida tashkil etish zarurligi ta’kidlandi.
"Tayyorlov guruhlarida nutq va muloqot ko‘nikmalarini shakllantirish
metodlari" mavzusi bugungi kunda dolzarb hisoblanadi. Chunki o‘quvchi va
talabalarning o‘z fikrlarini aniq, ravon va tushunarli bayon etishi, shuningdek,
jamiyat bilan samarali muloqot o‘rnatishi ularning shaxsiy va kasbiy
muvaffaqiyatlarining asosiy omillaridan biridir. Shunday ekan, bu mavzuga
bag‘ishlangan o‘quv jarayonida nutq madaniyatini rivojlantirish, muloqot
qobiliyatlarini shakllantirish va turli pedagogik metodlardan foydalanish muhim
ahamiyat kasb etadi. Ushbu jarayon nafaqat bilim berish, balki o‘quvchilarni
amaliy ko‘nikmalar bilan ta’minlashga ham qaratilgan bo‘lib, ular kelgusida
ijtimoiy hayotda, ish joyida va turli vaziyatlarda muvaffaqiyatli muloqot olib
borishga tayyor bo‘lishadi.
3
Mirziyoev SHavkat Miromonovich. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik — har bir raxbar
faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirishning
asosiy yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan
Vazirlar Maxkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar SH.M. Mirziyoev. — Toshkent :
Uzbekiston, 2017.-104 6.
5

Kurs ishining maqsadi: Tayyorlov guruhlarida o‘quvchilarning nutq va muloqot
ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish uchun samarali metodlarni aniqlash,
ularni amaliyotda qo‘llash yo‘llarini tahlil qilish, o‘quv jarayonini takomillashtirish.
Shu orqali, talabalar va o‘quvchilarning kommunikativ qobiliyatlarini oshirish,
mustaqil fikrlash va o‘z fikrlarini aniq ifodalash imkoniyatlarini kengaytirish.
Kurs ishi obyekti: Tayyorlov guruhlarida bolalarning orasida nutq va muloqot
ko‘nikmalarini shakllantirish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Nutq madaniyati va muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish
uchun qo‘llaniladigan pedagogik metodlar, strategiyalar va texnologiyalar.
Kurs ishining vazifalari:
- maktabga tayyorlov guruhi uchun nutq o’stirish ta’limi faoliyati uchun dastur
bolalarni nutqini rivojlantirish metodikasi fanining tashkil topishi va rivojlanishi;
- bolalar nutqini o’stirishga oid nazariy ishlar ;
- maktabgacha ta’lim me’yoriy hujjatlari asosida bolalarni tarbiyalash ;
- maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning ilmiy – pedagogik shart -
sharoitlar ;
Kurs ishining asosiy qismi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob , xulosa , foydalanilgan
adabiiyotlar va 37 sahifadan tashkil topgan.
6

I. Maktabga tayyorlov guruhi uchun nutq o’stirish ta’limi faoliyati uchun
dastur
I.1. Bolalarni nutqini rivojlantirish metodikasi fanining tashkil topishi va
rivojlanishi.
Har bir davlatning taraqqiyoti, istiqboli, farovonligi, ma’naviy yuksalishi,
jahonning eng rivojlangan davlatlar qatoridan o‘rin olishi – bilimli, yuqori
intellektual salohiyatli, qalbiga va ongiga ezgu fazilatlarni mujassamlagan
yoshlarga bog‘liq hisoblanib, har jihatdan yetuk va barkamol, Vatan taqdiri uchun
sidqi dildan xizmat qiladigan, fidoyi, iymonli avlodni voyaga yetkazish, o‘qitishni
sifatli va mazmun jihatdan yuqori pog‘onalarga olib chiqish, avvalo, o‘qituvchi va
tarbiyachi murabbiylar zimmasiga sharafli va ayni paytda mas’uliyatli vazifani
yuklaydi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida nutq o‘stirish mashg‘ulotlarining
vazifasi tarbiyalanuvchilarni o‘z fikrlarini, ko‘rgan-kechirganlarini og‘zaki va
yozma nutq orqali atrofdagilarga bayon etishga o‘rgatish hamda ularning bilim
doiralarini kengaytirish, hayot haqidagi tushuncha va tasavvurlarini boyitish,
ularning ma’naviyatini yuksaltirishdan iborat.
Ta’limiy va tarbiyaviy ishlardan tashqari, maktabgacha ta’lim
muassasasida barcha mashg‘ulotlarda korreksion ishlar keng tarzda amalga
oshiriladi. Maktabgacha ta’lim tashkilot dasturining barcha bo‘limlariga nutq
o‘stirish ishlari - korreksion ish sifatida kiritilgan.
Dasturdagi talablarni amalga oshirishda nutq o‘stirish ishlari asosiy o‘rin
tutadi, chunki bolaning bilish faoliyatidagi kamchiliklar nutq o‘stirish orqali
bartaraf etiladi, shu ish asosida korreksionpedagogik ishlar amalga oshiriladi.
Nutq va tafakkur bir biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan psixik jarayonlar.
Ularning biridagi nuqson ikkinchisiga, albatta, ta’sir ko‘rsatadi. Nutq o‘stirish
mashg‘ulotlarida tarbiyalanuvchilar so‘zning fonetik tuzilishi, so‘zni bo‘g‘inlarga
bo‘lish, ma’noli qismlarga ajratish, ayrim so‘z turkumlari va ularning muhim
belgilari bilan tanishadilar gap va gap bo‘laklari haqida ma’lumot oladilar maxsus
mavzularga aloqador imlo va tinish belgilari qoidalarini o‘rganadilar. Dasturda
tarbiyalanuvchilarni so‘zning leksik ma’nosi, ko‘p ma’noli, ma’no jihatidan bir-
7

biriga yaqin ma’nodosh so‘zlar bilan tanishtirishga alohida e’tibor beriladi. Shu
bilan birga tarbiyalanuvchilarda nutqni tinglash iqtidori o‘stiriladi, adabiy tilda
muloqotda bo‘lish ko‘nikmalari hosil qilinadi, tilning asosiy belgilariga (tovush,
so‘z, gapga) ongli munosabatda bo‘lishga o‘rgatiladi. Tarbiyalanuvchilar
tovushlarni idrok etish va talaffuz qilishga, bir biridan ajratish, analiz va sintez
qilishga, ovozning kuchayishi va pasayishini nazorat qilishga, pauza qilishga, unli
va undosh, jarangli va jarangsiz tovushlarni farqlashga o‘rganadilar. Tovush va
harflar bo‘limida tarbiyalanuvchilar nutq tovushlarini eshitib va talaffuz kilib,
ularni bir biridan farq qiladigan xolatlarni, adabiy til talaffuzi qoidalarini
o‘rganadilar. So‘zni fonetik va morfologik taxlil qilishga asoslanuvchi imlo
qoidalarini o‘zlashtirgan holda hatosiz yozish ko‘nikma va malakalarini hosil
qilish ishlariga xam dasturda aloxida o‘rin ajratilgan. Amaliy mashqlar asosida
tarbiyalanuvchilar buyum va narsalarning nomi,harakati,sifatini bildiradigan
so‘zlarni o‘zlashtirib oladilar. Har bir mashg‘ulotda bolaning og‘zaki nutqi
rivojlantiriladi, bilish faoliyatidagi kamchiliklari izchillik bilan bartaraf etib
boriladi. Pedagog dastur talablariga rioya kilgan holda ishni frontal shaklda
barcha bolalar bilan amalga oshiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasidagi
psixologik, pedagogik tadqiqotlarni tahlil qilish quyidagi xulosalarga kelish
imkonini beradi:
– nutqni rivojlantirish
– bolaning individual psixik rivojlanishida markaziy o‘rin tutuvchi
ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirishining murakkab, ko‘p omilli jarayonidir;
– nutqni rivojlantirish
– bu malakali pedagogik rahbarlikni nazarda tutuvchi ijodiy jarayon, lekin
u stixiyali jarayon emas;
– bola nutqini rivojlantirish jarayonini boshqaruvchi pedagog bu
jarayonning turli yosh bosqichlaridagi qonuniyatlari, mexanizmlari, o‘ziga
xosliklarini bilishi, nutqiy rivojlantirishning o‘ziga xosliklarini ko‘ra olishi va
bolaning individualligini hisobga olgan holda, uning nutqiga ta’sir ko‘rsatishning
8

eng samarali yo‘llarini tanlashi lozim. Ta’lim tizimidagi islohotlar va davlat tili
to‘g‘risidagi qonun bolalar nutqini shakllantirish, xususan, maktabgacha katta
yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish metodikasi va amaliyotida o‘zgarishlar
bo‘lishini taqozo etadi. Bu o‘zgarishlar me’yoriy o‘quv-metodik adabiyotlarda
muayyan darajada o‘z aksini topgan. Lekin, ularga hozirgi talablar nuqtayi
nazaridan tanqidiy yondoshmoq talab etiladi. Metodist olimlarning ko‘pchiligi
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarning nutq madaniyatining kamchiliklari
bola shaxsiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi deb baholashadi 4
. Xususan, bola
tengdoshlari bilan muloqotda qo‘rs, odamovi, quntsiz bo‘lib qoladi. Bundan
tashqari, bunday bolada tevarak-atrofni o‘rganishga bo‘lgan qiziqish pasayadi,
keyinchalik esa maktabda darslarni o‘zlashtira olmaslikka sabab bo‘ladi. Shu
sabab, bola nutqini rivojlantirishda, nutqning orfoepik jihatdan to‘g‘riligi ustida
ishlash (bu namunaviy adabiy talaffuz qoidalarining jami) o‘z fikrini erkin va
izchil bayon etish malakasini shakllantirishdan iborat.
Bolaning nutqining rivojlanishi uning tug'ilishidan boshlanganiga
qaramasdan, buning uchun zarur shart-sharoitlar allaqachon uterolga qo'yildi. Agar
chaqaloq yaxshi eshitib ko'rsa, u til va mushaklarning mushaklariga ta'sir qiladigan
nevrologik kasalliklarga ega bo'lmasa, unda u tovushlarning talaffuzini osongina
boshqaradi. Muloqotni yaxshilash, jumladan, yangi so'zlarni o'zlashtirib olish
uchun, muloqotda muloqot quvonch va foyda keltirishi uchun ishonch hosil qilishi
kerak. Ajabo, g'alati, lekin siz bolangizning yoshligida nutqni rivojlantirishga hissa
qo'shasiz. Buni amalga oshirish uchun uning chaqirig'iga javob bering, chunki u siz
bilan hamkorlik o'rnatishga harakat qilmoqda va sizning yordamingizga muhtoj. U
bilan tez-tez aloqada bo'lib turing, qo'shiqlar kuylang, she'r o'qing. Qaytariladigan
tartiblarni oyatlar bilan birgalikda qiling. Kun davomida, turli xil musiqalarni o'z
ichiga olishi, uni tinglash, qo'shiq aytish va uyquga yotqizilganda, siz no'noq
singdirishingiz mumkin.
Erta nutqni rivojlantirishning asosiy ko'rsatkichlari ko'proq tabassum yoki
chaqaloqning yuz ifodalariga javob bo'ladi. Baxtli karapuz, "a", "e", "o" kabi sodda
4
Nizomiddinovna H. N. et al. Tarbiyachi Faoliyatida Nutqiy Etiketning O ‘Rni //BOSHQARUV VA ETIKA
QOIDALARI ONLAYN ILMIY JURNALI. – 2022. – Т . 2. – №. 3. – С . 5-9
9

tovushlarni aytib, quvonch bilan birga keladi. Bir ozdan so'ng, biroq, bu shodlik.
Sizning tongingiz "oy", "ay", "y-s", "gy-s" kabi tovushlar bilan boshlanadi.
Ko'pgina bolalar hayotning birinchi yiliga yaqin bo'lgan tovushlarni ko'rsatadigan
biror narsa aytishni boshlaydilar. Lekin gapirishga shoshilmaydigan mukammal
sog'lom bolalar bor. Shunday qilib, bolaning nutqi rivojlanishi uning tabiati va
tabiat xususiyatlariga bog'liq. Do'stona fikr yuritgan bola, bolakay, ilgari
gapirishga harakat qilmoqda, ammo uning fikrini ifoda etish istagini bildirmasdan
oldin uning atrofida dunyoni uzoq vaqt davomida kuzatishi mumkin.
Bolaning nutqini rivojlantirishning asosiy xususiyatlari
Nutqni rivojlantirishning o'ziga xos xususiyati atrofdagi bolaning
atmosferasi va uning atrofidagi odamlarning munosabati bilan bog'liqdir. U doimiy
e'tiborni talab qiladi, hatto u sizga biror narsa aytolmasa ham, u hali ham sizning
aloqangizga juda muhtoj. Agar biron sababga ko'ra, onaning bolaga aloqasi
bo'lmasa, u o'z-o'zidan yopilishi mumkin. Siz ularga buyruq bermasligingiz kerak,
shuning uchun siz uni har qanday tashabbusdan mahrum qilasiz, chunki u o'z
fikrini ifoda etish uchun juda yosh, yoki faqat ketish kerak.
Keyin ular gaplasha boshlaydi va butun oila uchun g'amxo'rlik qiladigan
bolalar. Eng kichik istakni nazarda tutib, siz faqatgina chaqaloqni aralashtirasiz -
bu bolalar o'z ota-onalaridan so'rash yoki talab qilishni rag'batlantirmaydi.
Bolaning nutqini rivojlantirishning yana bir o'ziga xos xususiyati shundaki, bolalar
xorijiy tillarni o'rganadigan kattalarga qaraganda ancha murakkabroq. Ular faqat
ob'ektning talaffuzini emas, balki uning maqsadini esga olishlari kerak. Shunday
qilib, mavzuning maqsadini aniqlab bermasdan, siz so'zdan keyin takrorlashni
so'rashingiz mantiqiy emas. Shunday qilib, bolaning nutqi bir yilgacha butunlay siz
bilan muloqot qilish istagingizga bog'liq. Biroq, chaqalog'ining nutqning
rivojlanishi bilan bog'liq muammolar bor.
Bolalarda nutqni kechiktirish sabablari:
 markaziy asab tizimining perinatal patologiyasi. Boshqacha qilib aytganda,
miyaga moyillik xomilalik kislorod etishmovchiligi, ichki a'zo infektsiyasi yoki
homiladorlikning tugash xavfi tufayli kelib chiqadi;
10

 intrakranial bosimni oshirishi yoki gidroksifalus;
 tug'ma travma mavjudligi - tug'ruqdan keyin tug'ruqdan keyingi miyaga
zarar.
11

I.2. Bolalar nutqini o’stirishga oid nazariy ishlar
Bog‘lanishli nutqda eng muhim metod bu dialogik nutq, ya’ni bolalar bilan
so‘zlashishdir. So‘zlashish og‘zaki nutqning eng oddiy shakli bo‘lib, unda bola
o‘zini tutishi, ko‘z qarashi, xatti-harakati, ovozining past-balandligi, tezligi kabi
turli holatlar hisobga olinadi. So‘zlashish – dialogik nutq, asosan kattalar
yordamida amalga oshiriladi va u ayniqsa, tevarak-atrofni bilish jarayonida yaxshi
natijalar beradi. Jumladan, jamoat joylarida, ko‘pchilik o‘rtasida nutq
madaniyatiga rioya etishga e’tibor qaratiladi. Bunda bir-birining nutqini to‘ldirib
borish, tuzatishlar kiritish, so‘rash, so‘rab bilib olish dialogik nutqqa o‘rgatishning
usullari sanaladi.
Ma’lumki, muloqot ikki shaklda – erkin va maxsus tayyorlangan
mashg‘ulotlarda amalga oshiriladi. Kundalik hayot va taassurotlar asosida
uyushtiriladigan muloqot erkin muloqot bo‘lib, yo‘l-yo‘lakay o‘tkazilsa-da, bola
nutqining ifodali bo‘lishiga yordam beradi, ularda jumlalarni grammatik jihatdan
to‘g‘ri tuzish malakalarining paydo bo‘lishiga, so‘z zahirasining boyishiga olib
keladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ham bog‘lanishli nutqni rivojlantirish
texnologiyasi ishlab chiqilganda tavsiya etilgan matnni hikoya qilishda voqeani
kattalarning yordamisiz, mustaqil ifodalay olishga, lug‘at boyligiga, matn
mazmunini bayon etishda izchillikka rioya qilishi, tilning ifoda vositalaridan
foydalana olishi, nutqning ravonligi, tezligi, jumlalarni grammatik jihatdan to‘g‘ri
tuza olishi, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etishi, nutq madaniyatiga rioya etishiga
qaratiladi. Misol tariqasida, “Ovchilar va quyonlar”, “Oqsoq bo‘ri va qo‘ylar”,
“Nimaning pati?” kabi o‘yinlardagi savol-javoblar ham bolalarning dialogik
nutqini rivojlantiradi. Tarbiyachi bolalarga “nimaning pati?” deb savol beradi.
Bolalar o‘rdakniki, qarg‘aniki, burgutniki deya javob qaytaradilar. O‘yin shartiga
asosan qushning nomini takror aytgan bola biror shartni bajaradi: o‘yinga tushadi,
she’r aytadi yoki qo‘shiq kuylaydi.
Bolalarning nutqini rivojlantirishda monologik nutq (bog‘lanishli, hikoya
qilib berish) ayniqsa, muhim ahamiyat kasb etadi. Monologik nutqda yuqorida
sanab o‘tilgan bog‘lanishli nutq talablarining barchasi jamlangan bo‘ladi.
12

Bolalarning monologik nutqining shakllanishi ularni maktabga tayyorlashning
asosiy shartlaridan biridir. Zero, bog‘lanishli nutq bolalarning mantiqiy tafakkurini
va unga bog‘liq bo‘lgan zehnni o‘tkirlash, zukkolik kabi xislatlarni ham tarkib
toptiradi. Bolalarda hikoya qilish ko‘nikmasi uning lug‘at boyligi, jumla tuzish
malakasi bilan ham ahamiyatlidir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga muayyan mavzular bo‘yicha ertaklar,
rasmlar asosida hikoya tuzish topshirig‘i ham berilishi mumkin. Bunday topshiriq
ustida ishlash orqali ularda mustaqillik, ijodiy faollik rivojlantiriladi. Masalan,
“Bizning oila”, “Bahor fasli”, “Yoz - o‘tar soz”, “Qaldirg‘ochlar uchib keldi” va
hokazo mavzularda hikoya tuzishni tavsiya etish bolalarni nihoyatda qiziqtiradi.
Hikoya qilish bolalarning jumlalarni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzish,
tovushlarni, qo‘shimchalarni to‘g‘ri talaffuz etish, yoshiga mos darajada tasviriy
vositalardan to‘g‘ri foydalana olishiga yordam berib boriladi. Kattalarning mehnat
jarayonini kuzatish, tabiatga, ishlab chiqarish korxonalariga, daryo, cho‘l, dalalarga
sayohatlar asosida hikoyalar tuzishni tavsiya etish ham bolalarning bog‘lanishli
nutqini rivojlantirishda eng qulay usullar sanaladi.
Bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirishda badiiy adabiyotning
imkoniyatlari kattadir. Maktabgacha tarbiya muassasalari tarbiyalanuvchilari
badiiy adabiyotning eng yorqin namunalari bilan har kuni tanishtirilib boriladi.
Hikoyatlar, rivoyatlar, ertaklar, maqollar, topishmoqlar, tez aytishlar va qo‘shiqlar
ular nutqining ifodaliligini ta’minlab qo‘ya qolmaydi, balki so‘z zahirasini ham
boyitadi, adabiy til imkoniyatlaridan bahramand qiladi. Ertaklarda bolalarning
yosh xususiyatlari alohida e’tiborga olinadi. Voqealar qiziqarli, sodda, ixcham,
izchil, qisqa bayon etilishi talab qilinadi. Yertaklar juda katta tarixiy, ta`limiy-
yestetik ahamiyatga egadir. Chunki ertaklar juda qadim zamonlarda mavjud
bo`lgan dunyoqarashlarning davomidir yoki aytish mumkinki, zamonaviylashgan
shaklidir. Ayni kunlarimizda ertak tinglamagan va ertakni yoqtirmaydigan
bolajonlarni uchratish qiyin. Ayniqsa, hayvonlar haqidagi va sehrli ertaklarni sevib
tinglaydigan, o`qiydigan bolalar har bir xonadonda bor, desak mubolag`a emas.
Ertaklar ayni kunlarda kattayu kichik barobar qiziqish bilan tomosha qiladigan
13

mult’fil’mlarga zamin bo`lib xizmat qilmoqda: «Senimi, shoshmay tur, quyon!»,
«Tom va Jerri», «Oloviddinning sehrli chirog`i», «Qirol Sher» va hokazolar
ertaklar asosida yaratilganligini ta`kidlash lozim. Demak, ertaklar yangi-yangi
shakllarda yashashni davom ettiradi.
Bolalarga ertak aytib berishda va uni qayta hikoya qilib berishga undashda
«Stol teatri»dan foydalanish yaxshi samara beradi. Bunda bola o‘z qo‘llari bilan
tarbiyachisi ko‘magida ertak qahramonlarini yasaydi va stol atrofida ertakni jonli
tomosha qiladi. Qayta hikoya qilib berishda u o‘zi yasagan ertak qahramonlarini
gapirtiradi. Masalan, «Sholg‘om» ertagini stol teatri orqali namoyish etish uchun
biz ertak qahramonlarini oddiygina qog‘oz, yelim va qaychi ko‘magida yasab
olamiz. Bunda o‘quvchilarning qaychini, yelimni ishlatish ko‘nikmasi ham
rivojlanadi. Bolalar ertakni eshitishni qiziqish bilan kutadilar. Quyida ana shu ertak
qahramonlarining ayrimlarini yasash bo‘yicha chizmalar berilgan: Rasmlar ketma-
ketligida hikoya tuzish orqali bolaning diqqat, idrok va tafakkurining
rivojlanganlik darajasi aniqlanadi. Bolaga ko‘rsatilgan quyidagi rasmlar orqali
tasvirlangan voqealarni ketma-ketlik bo‘yicha hikoya qilib berish so‘raladi. Bu
jarayonda bola birinchi navbatda rangli suratlarni ko‘radi, ularda tasvirlangan
voqealarni o‘z so‘zlari bilan ifodalashga harakat qiladi, buning uchun esa u
mantikiy fikrlashga kirishadi.
Hikoya tuzish metodi orqali bola nutqining leksik-grammatik
xususiyatlariga xamda bola tafakkurining umumlashtira bilish xususiyatlariga
e’tibor berish talab etiladi.
O’qituvchi: “Menimcha, har biringizning uyingizda ko‘zgu bo‘lsa kerak,
shundaymi? Ko‘zgusiz ko‘rinishimiz qandayligini bilish qiyin kechadi. Xo‘sh, agar
qo‘lingizda ko‘zgu bo‘lmasa nima qilish kerak? Kelinglar, bugun sizlar bilan
ko‘zgular o‘yinini o‘ynaymiz. Hozir har biringiz o‘zingizning juftingizni topib, bir-
biringizga qarab turib olasiz. Kim odam, kim ko‘zgu rolini bajarishini aniqlab
oling. Keyin esa rollaringiz bilan almashasiz. Ko‘zgu odamning har bir harakatini
aniq takrolasin. Chunki noaniq harakat qiluvchi ko‘zgular bo‘lmaydi.
Tayyormisiz? Qani bir harakat qilib ko‘raylikchi”.
14

Ta’limning jarayonini texnologik yondashuvga muvofiq tashkil etish
individual va ijodiy xususiyatga ega bo‘lib, fan o‘qituvchilarining ichki
imkoniyatlari, shuningdek, ularning tashqi omillardan qay darajada foydalan
olishlariga bog‘liqdir. Multimedia texnologiyalarining barcha imkoniyatlarini
to‘liq ochib berish va ulardan samarali foydalanish uchun ta’lim oluvchilarga
salohiyatli (kompetentli) o‘qituvchining ko‘magi zarur bo‘ladi. Darsliklardan
foydalanilgandagi singari, multimedia vositalarini qo‘llashda ham ta’lim
strategiyasi ta’lim jarayonida o‘qituvchi nafaqat axborotlarni taqdim etish, balki
ta’lim oluvchilarga ko‘maklashish, qo‘llab-quvvatlash va jarayonni boshqarib
borish bilan shug‘ullangandagina mazmunan boyitilishi mumkin. Odatda, chiroyli
tasvirlar yoki animatsiyalar bilan boyitilgan taqdimotlar oddiy ko‘rinishdagi
matnlarga qaraganda ancha jozibali chiqadi va ular taqdim etilayotgan
materiallarni to‘ldirgan holda zaruriy emotsional darajani ta’minlab turishi
mumkin.
Multimedia vositalari har xil ta’lim yo‘nalishlari (stillari) uyg‘unligida
qo‘llanilishi va ta’lim olish hamda bilimlarni qabul qilishning turli ruhiy va yoshga
doir hususiyatlariga ega bo‘lgan shaxslar tomonidan foydalanilishi mumkin: ayrim
ta’lim oluvchilar bevosita o‘qish orqali, ba’zilari esa eshitib idrok etish, boshqalari
esa (videofilmlarni) ko‘rish orqali ta’lim olishni va bilimlarni o‘zlashtirishni xush
ko‘radilar.
Interfaol multimedia texnologiyalari akademik ehtiyojga ega bo‘lgan ta’lim
oluvchiga noan’anaviy qulaylik tug‘diradi. Xususan, eshitish sezgisida defekti bor
ta’lim oluvchilarda fonologik malakalar va o‘qish malakalari o‘sishiga,
shuningdek, ularning axborotlarni vizual o‘zlashtirishlarini ta’minlaydi. Nutqi va
jismoniy imkoniyati cheklanganlarda esa vositalardan ularning individual
ehtiyojlaridan kelib chiqib foydalanishga imkon beradi 5
.
Bolalarda bog‘lanishli nutqni rivojlantirish ularni savodxonlikka o‘rgatish
bilan davom ettiriladi. Bu jarayon eshitganini anglab olishga ko‘nikma hosil qilish,
5
Makaev E. A., Kubryakova E. S. Morfonologiya va uning birliklari holati to‘g‘risida tavsiflar // Tilning grammatik
tuzilishining turli darajadagi birliklarivaularning o‘zarota’siri.-M.,1969yil.b-132
15

o‘z fikrini ifodali, aniq, tushunarli, grammatik jihatdan to‘g‘ri ifodalay olish bilan
bog‘liq bo‘ladi.
Bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirishda eng muhim vazifalar
sifatida ularning lug‘atini boyitish va faollashtirish, nutqining grammatik
tuzilishini, tovush madaniyatini, dialogik va monologik nutqni shakllantirish,
badiiy adabiyot namunalaridan foydalanish hamda savod o‘rgatishga tayyorgarlik
kabilarni kiritish mumkin. Tevarak-atrofni o‘rganish jarayoni bola tafakkurini
rivojlantirishda boshqa hech narsa bilan almashtirish mumkin bo‘lmagan hissiy
rag‘batlantirishga sabab bo‘ladi. Bunday rag‘batlanish bog‘cha yoshidagi katta
bolalar tarbiyasida muhim ahamiyatga ega. Chunki, tevarak-atrofdagi predmetlar,
voqeliklar asosida tug‘iladigan hissiyot bola tafakkurida rivojlanib, uning tiliga,
jonli ifodaga ko‘chadi. Shuning uchun ham bolaning tevarak-atrofdagi voqelikni
bilib borishi, uning go‘zalligini, bitmas - tuganmas murakkabliklarini his etishi,
ijtimoiy munosabatlar va kattalar dunyosiga kirib borishi, uning har tomonlama
kamol topishi bilan birga, bog‘lanishli nutqining ham boyib, shakllanib borishiga
olib keladi. Zero, bolalik dunyoni zavqlanib, hissiyotlarga to‘lib idrok etish, uni
kashf etish bilan uyg‘undir.
Demak, bog‘lanishli nutqni rivojlantirish, xilma-xil va betakror dunyoni
metodik tomondan qiziqarli, turli shakl va vositalardan foydalangan holda zamon
talablari asosida bolalarga yetkazishni tashkil etish zaruratini keltirib chiqaradi. Bu
borada zamonaviy texnologiyalardan foydalanish bolalarning yoshi, o‘ziga xos
xususiyatlari, lug‘at boyligi, nutq madaniyati, nutqni grammatik jihatdan to‘g‘ri
tuza olish kabi juda ko‘p talablarni hisobga olish zarurati tug‘iladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun tuzilgan dasturlarning markazida
o‘yin yotadi. Izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, o‘yinlar kichik yoshdagi bolalar
hayotining muhim qismi hisoblanadi. O‘yin va rivojlanish bir-birining qo‘lidan
yetaklaydi, shuning uchun bolalar o‘sadigan sharoit ularning erkin o‘ynashlari
uchun imkoniyatlarga boy bo‘lishi, ya’ni boshqa bolalar bilan uyushgan holda
o‘ynash, faol va murakkab drammatik o‘yinlar, tizimli o‘yinlar, guruh bo‘lib
o‘ynash. Ekspertlarning fikricha, «O‘yin bolalarning bilish va harakatlanish
16

ko‘nikmalarining o‘sishi, shuningdek, atrofimizni o‘rab turgan kishilar olami va
unda o‘zining o‘rnini bilish uchun kerak».
Bolalarning ijtimoiy ko‘nikmalari o‘z tengdoshlari bilan o‘zaro ta’sir
paytida rivojlanadi, bunda ular qoida nima, bu qoidalar qanday ishlab chiqiladi va
xaqiqat, adolat nima ekanligi to‘g‘risida bilib oladilar. Ular hamkorlik qilishni va
bir-birlari bilano‘rtoqlashishni o‘rganadilar. Vazifalar, topshiriqlar qo‘yish va
ularni muvaffaqiyatli hal etish, boshqa bolalar bilan birgalikda harakat qilish ia
shaxsiy, jismoniy, aqliy va ijtimoiy muammolarni hal qilish chog‘ida ularning
o‘ziga-o‘zi baho berishlari rivojlanadi». Shuning uchun ham tarbiyachilar oldidagi
mas’uliyat juda katta. Tarbiyachi o‘yinni tashkil qilar ekan, o‘yin harakatlari
turlicha, qiziqarli, ko‘rgazma va tarqatma jihozlari xilma-xil, eng muhimi, bola
uchun sevimli bo‘lishini ta’minlashi lozim, bundan tashqari o‘yin harakatlari,
shartlarini bola yaxshi o‘zlashtirgan bo‘lishi kerak va bu harakatlar bola uchun
qiyinchilik tug‘dirmasligi, uning jismoniy zo‘riqishiga olib kelmasligi muhim. Ana
shundagina o‘yin bolalar uchun zavqli tuyulishi, maroqli o‘tishi mumkin va bola
bunday o‘yinlarni jon-dili bilan berilib o‘ynaydi, bunday o‘yinlar o‘z-o‘zidan
bolani aqliy faoliyatga tayyorlaydi va mantiqiy fikrlashni oshirib boradi.
Misol tariqasida mantiqiy harakatli o‘yinlardan birini olish mumkin. Bunda
bolalar ikki guruhga bo‘linadilar va guruh sardorini saylaydilar. Tarbiyachi
bolalarga o‘yin qoidasini tushuntiradi, bunda sardor borib, belgilangan doira ichiga
shaklning bir qismini chizib qaytadi, navbatdagi bola boshqa qismini, o‘yin
so‘ngida berilgan namunadagi shakl chizilishi lozim, o‘yinni shunday tashkil qilish
kerakki, shaklning har bir detali guruhdagi bolalarga yetarli tarzda bo‘lishi va
oxirgi bola oxirgi detalni chizib tugatishi lozim. Qaysi guruh oldinroq chizib
tugatsa, u guruh g‘olib hisoblanadi va bunda shaklning sifatiga ham baho beriladi.
O‘yinga quyidagi «quyon» shakli tanlanishi mumkin 6
.
Mana shu shaklni chizishda 2 ta guruhda 14 ta bola, ya’ni 7 tadan bola
ishtirok etadi. O‘yin ohirida suhbat uyushtiriladi. Savol-javob tashkil etilib, manna
6
X.A.Xaitov “Boshlang’ich yoshidagi bolalar nutqini o’stirishda ontogenez psixo-lingvistikaning
ahamiyati”
17

shu quyon haqida qisqacha ertak yoki hikoya tuziladi. O‘yinni boshqacha tashkil
etish ham mumkin.
Masalan, “mevalar” va “sabzavotlar” dan iborat tarqatma rasmlar orasidan
guruhlar ularga topshirilgan ko‘rsatmaga binoan “meva” yoki “sabzavot”ni topib,
“doira” ichiga joylashtirib qaytishlari lozim bo‘ladi va har safargidek har bir bola
bittadan rasm qo‘yib kelishi kerak, bu rasmlarda harflar yoki sonlarni ifodalash
ham mumkin. Bunday o‘yinlar uchun tanlagan u yoki bu mavzu bola uchun
mashg‘ulotlar davomida o‘rganilgan, o‘zlashtirilgan bo‘lishi kerak.
Sog‘lomlashtirish oylarida qo‘llash ham mumkin. Bunday mantiqiy harakatli
o‘yinlarni o‘ynash bola uchun faqatgina ijobiy samara beradi va nafaqat aqlan,
jismonan, ruhan rivojlanadi, balki bog‘lanishli nutqi ham shakllanib boradi.
Bolalik davridagi o‘yinlar, ularning kamol topishidagi ahamiyati to‘g‘risida
ko‘plab ilmiy maqolalar, asarlar yaratilgan. Chunki, o‘yinlar bolalik yillarida
bolaning boshqa har qanday ishlaridan ustivorlik qiladi. Har bir sog‘lom bola
o‘yinni bor vujudi bilan o‘ynaydi, chunki, o‘ynar ekan quvonch olamida kezadi.
O‘yin bolaning didini o‘stiradi, mantiqiy tafakkurini rivojlantiradi, tevarak – atrof
bilai tanishtiradi.
O‘yin maktabgacha yoshdagi bolaga rivojlantiruvchi ta’sir ko‘rsatadi.
O‘yinlarturiga ko‘ra bolalarga turlicha ta’sir etadi. Masalan, harakatli o‘yinlar bola
harakatini muvofiqlashtiradi, harakat malaka ko‘nikmalarinishakllantiradi, kuch va
chidamlilikni rivojlantiradi. Voqeaband o‘yinlar bolalarni katta yoshlar olamiga
kirib borishiga yordam beradi. Bunday o‘yinlarda bolalar, o‘zlari katta yoshlilar
hayotida ko‘rgan narsalarini amalda mujassamlashtiradilar. Ular hech bir o‘ylamay
turib shifokor, bog‘bon, haydovchi, o‘qituvchi, tarbiyachi, hamshiraga aylanib
qolishlari mumkin.
Bolalar katta yoshlilar mehnati va faoliyati sohasidagi bilimlariga
ijodkorligi va orzu xayollarini qo‘shib qiziqarli o‘yinlarni uyushtirishlari mumkin.
Bularga albatta bolalar kattalarga taqlid qilish orqali erishadilar. Bolalarda jamoa
bo‘lib o‘ynaladigan bunday o‘yinlar o‘zgalar bilan muloqotda bo‘lishga, o‘zaro
munosabatga kirish va o‘yinni belgilangan qoidalarga muvofiq o‘ynash
18

ko‘nikmasini rivojlantiradi. Bolaga oila doirasidagi o‘yinlar juda xush yoqadi.
Akalari, opalari va umuman katta yoshdagilar bilan bola bajonidil o‘ynaydi. Katta
yoshdagilar bola voqeaband o‘yinlarini bevosiga yoki belvosiga ishtirokchilari
bo‘lishlari mumkin.
Ma’lumki, bolalar o‘ynaydigan o‘yinlar turli mavzu va voqeaband
o‘yinlarga ega bo‘lishi mumkin. Tabiiy mavzudagi, bolaning oz bo‘lsada tabiat
sohasidagi bilimlariga asoslanadigan hamda kishilarning tabiatdagi u yoki bu
faoliyatlarini aks ettiradigan o‘yinlar bola hayotida muhim o‘rinni egallaydi. Agar
ota-onalar, katta yoshdagilar bolaga tabiatni bevosita ko‘zatish mehnat, badiiy
adabiyot, teleko‘rsatuvlar, diafilmlar va shu kabi boshqa qo‘llanmalar orqali
tanishtirsalar, bolaning voqealikni bu sohasidagi qiziqishi uning o‘yinlarida albatta
o‘z aksini topadi. Bolalar sayr paytida baland binolar oldidan o‘tishlari mumkin.
Shunda quruvchilik kasbi, qurilishda ishlatiladigan g‘isht, ganch, qum, ohak va
boshqa qurilish materiallari, quruvchilik kasbi – ganchkorlik, g‘isht teruvchi,
suvoqchi; binolarning balandligi, go‘zalligi va hokazolar haqida jumlalar tuzadilar.
Gulzorlar, bog‘larga sayohatlar davomida tarbiyachi samolyotlar, poezdlar, gullar,
favvoralar haqida suhbatlar uyushtirishi mumkin. Suhbatlarda predmetlarning
rangi, tusi, soni, katta-kichikligi, turi, o‘xshash va farqli tomonlari haqida ham
mashq qilib boriladi. Shu bilan birga, “Nima shirin?”, “Nima uchadi?”, “Tushirib
qoldirilgan so‘zlarni toping”, “Men boshlayman, sen davom et” kabi mashqlar ham
grammatik jihatdan jumlalarni to‘g‘ri tuzishga yo‘llaydi.
O‘yin orqali bolalar nutqini shakllantirish yo‘llari: Bugungi kunda
mashg‘ulotlarni interfaol ko‘rinishdagi o‘yinlardan foydalanib o‘tkazish dolzarb
masalalardan biriga aylandi. Ma’lumki, “Pedagogik texnologiya” deganda o‘quv-
tarbiya jarayonini oldindan ma’lum tizimda uzviy loyihalash, ma’lum pedagogik
tizimning hayotda amalga oshiriladigan loyihasi, qurilishi degan ma’no
tushuniladi. Shu bilan birga, pedagogik texnologiya – bu pedagog tomonidan
qo‘llaniladigan ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi uslublar
yig‘indisi hisoblanadi. Pedagogik texnologiyalarni qo‘llashning bir qator
afzalliklari mavjud bo‘lib, ularga quyidagilar kiradi: mashg‘ulotni yaxshi
19

o‘zlashtirishga yordam beradi; motivatsiya yuqori darajada bo‘ladi; bola
qiziqishlarini kuchaytiradi; ta’lim samaradorligini oshiradi; mustaqil fikrlashga
olib keladi; ta’lim mazmunini o‘zlashtirishga
Shu nuqtai nazardan qaraganda maktabgacha katta yoshdagi bolalarda
bog‘lanishli nutqni rivojlantirish ham ma’lum pedagogik tizimning loyihasidir.
Ya’ni, bolalarda bog‘lanishli nutqni rivojlantirish maqsadi, mazmuni, tarbiya
metodlari, shakllari va vositalari ifodalangan bir butun tizim texnologiyasi
hisoblanadi.
Ayni muammoga oid tadqiqotlar jarayonida hozirgi davr talabi darajasida
maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishning bir butun tizimi,
mazmuni, o‘ziga xos xususiyatlari aniqlab chiqildi hamda eng yangi talablar
darajasida uni amalga oshirish metodlari, shakllari va vositalari texnologiyasi
ishlab chiqilmoqda. Mana shu masala yuzasidan ko‘rib chiqadigan bo‘lsak,
maktabgacha yoshdagi bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirish,
mustahkamlashda interfaol usullardan, enerjayzek tarzda tashkil etiladigan
o‘yinlardan mashg‘ulotlar jarayonida o‘rinli foydalanish muhim ahamiyat kasb
etadi. Masalan, “Kompot”, “Quvnoq sharchalar”, “Dengiz va delfin”, “Suvda,
quruqda” kabi o‘yinlar shular sirasiga kiradi. Misol tariqasida “Dengiz va delfin”
o‘yinini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, bu o‘yinda bolalardan biri boshlovchi rolida
bo‘lib, uning bir qo‘li dengizning sathi, ikkinchi qo‘li delfin bo‘ladi. Boshlovchi
delfinni dengizdan otilib chiqishini qo‘l harakatlari orqali ko‘rsatadi. Delfin suvdan
necha marotaba otilib chiqsa, o‘yinda ishtirok etayotgan bolalar shuncha marta
chapak chalishlari lozim bo‘ladi.
Agar ishtirokchilardan biri o‘yin davomida o‘yin shartini buzsa yoki
chapak sanog‘ida xatoga yo‘l qo‘ysa, u holda bu ishtirokchi biror shartni bajarishi
lozim bo‘ladi. Masalan, dengiz yoki delfin haqida topishmoq, she’r, qo‘shiq, ertak
yoki hikoya aytib berishi talab etiladi. O‘yin tugagach, bolalarga quyidagicha
savollar beriladi: Bolalar o‘yin sizga yoqdimi? Nima uchun yoqdi? Siz delfinga
o‘xshashni istaysizmi? Nima uchun? O‘yin davomida siz nimalarni his etdingiz?
va hokazo. Bu kabi o‘yinlar bolalar diqqatini jamlaydi, bolalarning sanash
20

ko‘nikmalarini mustahkamlaydi, nutqini faollashtiradi, xotirasini charxlaydi.
Bunday o‘yinlarni ertalabki suhbatlarda, mashg‘ulotlarda, sayrlarda qo‘llash
mumkin. Shuningdek, tarbiyachilar har bir mashg‘ulot avvalo bola uchun tashkil
etilayotganligini yodda tutishlari lozim. Guruhdagi har bir bolaga alohida e’tibor
berib, qalbiga quloq tutishi, ular tomonidan aytilayotgan javoblarni, bildirayotgan
fikrlarini diqqat bilan tinglashi, oqilona munosabatda bo‘lishi, uni samimiyat bilan
qo‘llab-quvvatlab borishi qisqasi, kichkintoyni shaxs sifatida hurmat qilishi juda
muhim.
21

I.3. Maktabgacha ta’lim me’yoriy hujjatlari asosida bolalarni tarbiyalash
Ta’lim tizimidagi islohotlar va davlat tili to‘g‘risidagi qonun bolalar nutqini
shakllantirish, xususan, maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish
metodikasi va amaliyotida o‘zgarishlar bo‘lishini taqozo etadi. Bu o‘zgarishlar
me’yoriy o‘quv-metodik adabiyotlarda muayyan darajada o‘z aksini topgan. Lekin,
ularga hozirgi talablar nuqtayi nazaridan tanqidiy yondoshmoq talab etiladi.
Metodist olimlarning ko‘pchiligi bolalar bog‘chalarida bolalarning nutqini o‘stirish
shartlarini to‘g‘ri ta’kidlaydilar.
Mazkur mualliflarning fikricha, nutq madaniyatining kamchiliklari bola
shaxsiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Xususan, bola tengdoshlari bilan muloqotda
qo‘rs, odamovi, quntsiz bo‘lib qoladi. Bundan tashqari, bunday bolada tevarak-
atrofni o‘rganishga bo‘lgan qiziqish pasayadi, keyinchalik esa maktabda darslarni
o‘zlashtira olmaslikka sabab bo‘ladi. E’lon qilingan tadqiqot ishlarini
umumlashtirib o‘rgangan holda ularning ko‘pchiligida maktabgacha yoshdagi
bolalarda nutq madaniyatini shakllantirishga oid vazifalarni hal etishga nisbatan
quyidagicha yagona yondashuv zaruriyatini aniqladik 7
:
– tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishni shakllantirish (bolada avvalo nutq
eshitish shakllanadi, talaffuzni u keyinroq egallaydi);
– aniq talaffuz hosil qilish (so‘z va so‘z birikmalarini dona-dona hamda
aniq talaffuz qilish);
– so‘zni talaffuz qilganda urg‘uni to‘g‘ri qo‘yish ustida ishlash;
– nutqning orfoepik jihatdan to‘g‘riligi ustida ishlash (bu namunaviy
adabiy talaffuz qoidalarining jami);
– nutq sur’atini rivojlantirish;
– nutqning ifodaliligini shakllantirish (nutqning tabiiy, erkin, ya’ni
nutqning ongli ifodalanishi);
– nutqiy aloqa ko‘nikmalarini tarbiyalash;
7
R.M.Qodirova. Maktabgacha yoshdagi bolalarda dialogik nutqni rivojlantirishning ruhiy omillari. Qoz.,Sariog’och,
2012
22

– nutqiy eshitish ko‘nikmalarini shakllantirish;
– nutq’iy nafas olishni shakllantirish;
– o‘z fikrini erkin va izchil bayon etish malakasini shakllantirish.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqiy aloqani tarbiyalashda tarbiyachi va ota-
onalarning roli benihoya kattadir.
Bolalar nutqi ustida ishlash jarayonida:
a) tengdoshlari bilan suhbatda xushmuomala bo‘lishlariga;
b) tabiiy ohangda gapirishlariga;
d) so‘zlashganda suhbatdoshining yuziga qarab turishlariga ;
e) qo‘llarini bamaylixotir holatda tutib turishiga e’tibor bermoq zarur.
Bizga ma’lumki, til bilan tafakkur o‘rtasida uzviy aloqa mavjud, ular bir-
birisiz yashamaydi. Manbalar tahlili shuni tasdiqlaydiki, maktabgacha katta
yoshdagi bolalarning so‘z boyligini rejali, tarzda izchil kengaytirib borish zarur.
Bolalar nutqini to‘g‘ri rivojlantirish uchun:
a) nutq o‘stirishga doir tevarak-atrof obyektlarini oldindan ajratish va ular
bilan tanishtirish;
b) bolalarning eslab qolishi va to‘g‘ri talaffuz etishi, so‘zlashganda tez-tez
foydalanishi, ahamiyatini tushunishi, zarur bo‘lgan so‘zlarning taxminiy ro‘yxatini
tuzish lozim.
Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning faol lug‘atini boyitishda ularni
tevarak-atrof bilan tanishtirish muhim vosita sanaladi, tadqiqotchi A.M.Borodich
shunday deb yozadi: «Bolalarni borliq bilan tanishtirishning ikkita yo‘li bor»:
1) hissiy organlar bilan tashqi olamni bevosita idrok etish – bolalar
predmetlarni kuzatadilar, ushlab ko‘radilar, eshitadilar, tatib ko‘radilar, u bilan
harakat qiladilar;
2) bolalar tevarak-atrofdagilar haqida bevosita ma’lumot oladilar ;
tarbiyachi mehnat kishilari to‘g‘risida, tabiat bilan bog‘liq 30 hayot haqida gapirib
beradi, bolalar kuzatgan hodisalarni tushuntiradi, kitob o‘qib beradi, rasmlar,
diafilmlar, kinofilmlar namoyish etadi.
23

Xuddi mana shu tavsiyalar maktabgacha yoshdagi bolalar bilib oladigan
tevarak-atrof obyektlarini tasniflash uchun asos sifatida qabul qilinishi mumkin.
Shu bilan birga, bolalarda faol va passiv lug‘at boyligi asta-sekin ortib boradi, nutq
rivojlanadi.
Maktabgacha yoshdagi bola eshitadigan, ma’nosini tushunadigan, eslab
qoladigan hamda qo‘llaydigan so‘zlarni asta-sekin tevarak-atrof bilan tanishish
jarayonida ota-onalari, tengdoshlari axborotlari orqali , shuningdek, o‘zining uncha
ko‘p bo‘lmagan so‘z zaxirasiga tayanib bilib oladi. Bola o‘sib boradi, uning
ehtiyojlari ko‘payadi, yangi istaklari, qiziqishlari paydo bo‘ladi. Biroq tarbiyaning
aqliy , axloqiy, mehnat va boshqa turlari bir maromda (bolaning yoshiga muvofiq)
amalga oshishi uchun maktabgacha yoshdagi bolalar lug‘atidagi so‘zlar miqdori
ustida yetarlicha o‘ylab ko‘rilmaydi. Afsuski, bu masalaga tadqiqotchilar
tomonidan ham tegishli darajada e’tibor berilmaydi.
Ta’limiy-tarbiyaviy jihatdan nihoyatda dolzarb bo‘lgan bu muammo
nazariy-metodologik va metodik jihatdan tadqiq etilmagan va ishlanmagan.
Hozirgi davr tadqiqotchilari maktabgacha yoshdagi bolalar uchun (shu jumladan,
nutqni rivojlantirish bo‘yicha ham) namunaviy faol va passiv so‘zlar lug‘atini
(hech bo‘lmaganda taxminiy) tuzishlari ham kun tartibidagi dolzarb masaladir.
Ayniqsa, 5, 6 va 7 yoshdagi bolalar uchun lug‘atlar tuzish nihoyatda muhimdir.
Shu bilan birga, nafaqat so‘zlarning miqdoriy tarkibini aniqlash (1500, 2000 yoki
3000 – 4000 so‘z), balki ularni mavzular va hayotiy ahamiyati bo‘yicha ham
hisobga olish muhimdir. Shunday qilib, maktabgacha katta yoshdagi bolalar
nutqini rejali tarzda rivojlantirish uchun nafaqat tevarak-atrofni o‘rganish,
obyektlarni asosli ravishda tanlash, balki ayni paytda eng ahamiyatli so‘zlarni
ularning mavzu jihatdan xilma-xilligi (ya’ni sifat tarkibi, ma’nosi) bo‘yicha
o‘rganishni ta’minlash ham dolzarb masaladir.
Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning tevarak-atrofni o‘rganishda
nutqini rivojlantirish uchun nazarda tutish lozim bo‘lgan so‘zlarni mavzu jihatidan
guruhlarga quyidagicha bo‘lish mumkin:
– ota-onalar, qarindosh-urug‘lar, tengdoshlar bilan bog‘liq so‘zlar;
24

– maishiy predmetlar, o‘yinchoqlarni anglatadigan so‘zlar;
– bola yashab turgan joydagi predmetlar va boshqa narsalarni anglatadigan
so‘zlar;
– hovli, ko‘cha, xiyobon, bog‘, tomorqadagi narsa-predmetlarni
anglatadigan so‘zlar;
– hayvonot olami, qushlar, sudralib yuruvchilar, hasharotlarni anglatadigan
so‘zlar;
– jonsiz tabiat obyektlarini anglatadigan so‘zlar;
– inson kasb faoliyatining har xil turlari (kasbi, ixtisosi, ish turlari va
hokazo)ni anglatadigan so‘zlar;
– buyumlar, moslamalar , asbob-uskunalar, mashinalar, materiallar va
hokazolarni anglatuvchi so‘zlar;
– pedagogika, psixologiya, sotsiologiya, tarix (axloq, ma’naviyat, qadriyat)
kabilar bilan bog‘liq so‘zlar;
– ijtimoiy-siyosiy hodisalar bilan bog‘liq bo‘lgan so‘zlar. Maktabgacha
ta’lim muassasalarida maktabgacha katta yoshdagi bolalar ayrim so‘zlarni
o‘rganish bilan bir qatorda, iboralarni (osmonda yarim oy, oyoq yalang) ham
talaffuz qilishni o‘rganishlari ularning bog‘lanishli nutqini o‘stirishga samarali
ta’sir ko‘rsatar ekan.
Ma’lumki, maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish
faoliyatning har xil turlarida amalga oshiriladi:
– tabiat obyektlari bilan tanishtirish mashg‘ulotlarida;
– badiiy asarlar bilan tanishtirish mashg‘ulotlarida;
– savod o‘rgatishda;
– o‘yin faoliyatida;
– ijtimoiy foydali mehnat jarayonida turli ishlarning bajarilishida.
Tadqiqotchilardan L.P.Fedorenko va G.A.Fomichevalar metodik jihatdan
muhim g‘oyani ilgari suradilar: «Bolani nutqqa o‘rgatish, – deb yozadi ular, – unga
til materiyasini (nutq organlarini mashq qildirish) til belgilari, leksik va grammatik
belgilar (intellektni mashq qildirish) ma’nosini tushunishni osonlashtirish, leksik
25

va grammatik belgilar yordamida borliqni baholashni ifodalashni o‘rgatish,
adabiyot me’yorlarini eslashni osonlashtirishga ko‘mak berish demakdir». Bola
tomonidan nutqni o‘zlashtirishga asosli yondashuv bilan kelishgan holda biz
shunga e’tiborimizni qaratdikki, qo‘llanma mualliflari tez-tez «yordam berish»,
«mashq qildirish» va boshqa iboralarni qo‘llaydilar-u, biroq qay tarzda yordam
berish , mashq qildirish mumkinligiga kam e’ibor qaratadilar 8
.
Nutq o‘stirish bo‘yicha aniq maqsadga qaratilmagan mashqlar bolalarning
bog‘lanishli nutqini o‘stirishga ijobiy ta’sir ko‘rsata olmasligi mumkindir.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish va ularga ona tilini o‘rgatish
sohasidagi psixologo-pedagogik tadqiqotlarni tahlil qilish quyidagi xulosalarga
kelish imkonini beradi:
• Nutqni rivojlantirish – bu bolaning individual rivojlanishida markaziy
o‘rinni egallovchi ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirishiga oid o‘ta murakkab va
ko‘p omilli jarayondir.
• Bu stixiyali jarayon emas, balki pedagogik rahbarlikni taklif qiluvchi
ijodiy jarayondir.
• Bolaning nutqiy rivojlanish jarayonini boshqaruvchi pedagog ushbu
jarayon qonuniyatlari, mexanizmlari va uning turli yosh bosqichlaridagi
xususiyatlarini bilishi, nutqiy rivojlanishning individual xususiyatlarini ko‘ra
bilishi va bolaning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda uning nutqiga
pedagogik ta’sir ko‘rsatishning eng samarali yo‘llarini tanlashi shart. «Bola nutqini
rivojlantirish» hodisasining o‘zini va uni boshqarish jarayonini tahlil qilish
maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasida ishlash uchun
pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o‘tishlari zarur, degan xulosani keltirib
chiqaradi.
Yetti yoshga kelib, bola odatda, nutqning barcha grammatik shakllarini,
ya’ni: otlarni turlash, eng ko‘p qo‘llaniladigan fe’llarni tuslashni bilishi lozim.
Harakat belgisini (kenglik, vaqt, harakat obrazi) tavsiflash uchun ular ravishlardan
foydalanadilar, buning uchun bolalar ularni so‘z birikmasi va gap qatorida
8
F.R.Qodirova. R.M Qodirova. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ikkinchi tilni o'rgatish metodikasi. T ., “ Sano -
standart ”, 2004
26

qo‘llaydilar: tez yurdi, sekin gapirdi, chapga burildi va boshq. Yetti yoshli bolalar
nutqida old ko‘makchilar ko‘pincha nafaqat o‘z ma’nosida, balki chet ma’noda
ham qo‘llaniladi. Shunisi diqqatga sazovorki, old ko‘makchilar dastlab kenglik
ma’nosi ko‘rsatkichi sifatida to‘rt-besh yoshli bolalar nutqida paydo bo‘ladi
(uydan, devordan uzoqlashdi); so‘ngra besh-olti yoshli bolalar ushbu old
ko‘makchini obyektiv ma’no ko‘rsatkichi sifatida ham qo‘llaydilar (onamning
sovg‘asi, dadamning xati) va faqat , keyinroq, yetti-sakkiz yoshlarga kelib, bola
sabab ma’nosini ifodalash uchun «dan» old ko‘makchisidan foydalanishi mumkin
(qo‘rqanidan qichqirib yubordi, og‘riqning zo‘ridan yig‘lab yubordi).
Yetti yoshga kelib, odatda, nutqning sintaktik qatori shakllanadi: bola
oddiy gaplarni, bir xil a’zoli gaplarni to‘g‘ri tuzadi, bunda u biriktiruvchi,
zidlovchi, ajratuvchi bog‘lovchilarni qo‘llaydi; u o‘z nutqida qo‘shma gaplardan,
ko‘pincha esa turli xil sintaktik munosabatlarni ifodalovchi ergashgan qo‘shma
gaplardan foydalanadi: qo‘shimcha gaplar – «Kamol nima ko‘rganligimizni
so‘radi»; maqsadli gaplar – «Biz oziq-ovqat xarid qilish uchun do‘konga
ketayapmiz»; shartli gaplar – «Agar yomg‘ir yog‘masa, biz sayr qilgani chiqamiz»
va boshq. O‘z taassurotlari haqida hikoya qilar ekan, olti yoshli bola ravon
monologik nutq shaklidan foydalanishi lozim. Aynan bir fikrni turli vositalar
yordamida rasmiylashtirish maktabga tayyorlash guruhidagi bolalarda grammatik
nutq ko‘nikmalarini shakllantirishga doir ishlarning asosiy turi bo‘lishi mumkin.
Masalan, bolalar o‘yin-kulgi qilayotgan syujetli suratni tahlil qilishda qator
gaplarni tuzish mumkin: «Bolalar quvonchdan sakrab yuborishdi», «Xursand
bo‘lib, bolalar osmonga sakradilar»; «Bolalar sakrab yuborishdi, chunki ular
xursand edilar». Aynan bir mavzuda turlicha gaplar tuzishga doir bunday ishlar
maktabgacha yoshdagi bolalar bitta fikrni turlicha ifodalash imkonini beradi.
Mashg‘ulotlarda tarbiyachi ataylab bolalarga bir-birining o‘rnini bosishi
mumkin bo‘lgan gaplar tuzishni o‘rgatadi. Aynan bir mavzuga oid gaplar
variantlarini yaratish uchun didaktik o‘yinlar, syujetli rasmlar, badiiy matnlardan
foydalanish mumkin. Bitta fikrni ifodalash uchun turlicha gaplar tuzishga oid
ishlar yetti yoshli bolalarda grammatik to‘g‘ri nutq ko‘nikmalarini shakllantirishda
27

asosiy o‘rinni egallashi lozim. Bu yoshdagi bolalarga nutqda sifatdoshlarni
qo‘llashni o‘rgatish ular nutqini rivojlantirishga doir ishlarning ikkinchi yo‘nalishi
bo‘lishi mumkin.
Bolalar nutqiga sifatdosh shakllarni kiritish uchun bolalar , kattalar,
hayvonlar, qushlarning turli harakatlarini tasvirlovchi suratlardan foydalanish
mumkin (o‘qiyotgan bola, raqs tushayotgan qiz, yugurayotgan quyon va h.k.).
Bolalar surat asosida gap tuzadilar: «Bola o‘qiyapti». Tarbiyachi o‘qiyotgan bola
so‘z birikmasini tuzishga yordam beradi. Tarbiyachi so‘z birikmasidagi sifatdoshni
aytadi, so‘ngra bolalardan so‘raydi: «Qaysi bola?» – «O‘qiyotgan bola».
Mashg‘ulot uchun eng ko‘p qo‘llaniladigan fe’llarni olish va ulardan hozirgi
zamondagi haqiqiy sifatdoshlarni hosil qilish darkor. Bolalarga hech qanday
atamalar ma’lum qilinmasligi kerak, bunda ularning ayrim sifatdoshlarni esda
saqlab qolishlari va zarur bo‘lganda ularni o‘z nutqiga qo‘sha olishlari juda
muhimdir.
Bolalarning sifatdoshlarni qo‘llashlariga oid ishlar tabiatni kuzatish
chog‘ida, rasm chizish mashg‘ulotlarida, badiiy adabiyotni o‘qish jarayonida
o‘tkazilishi mumkin. Bunda quyidagi usullardan foydalanish mumkin:
1. Predmetni, uning belgilarini ko‘rsatish va nomini aytishni ularning
mohiyatini ochib beradigan izohlar bilan birgalikda amalga oshirish lozim.
Masalan, tushayotgan barg so‘z birikmasida – bu tushayotgan bargdir. Bolalarga
tanishtiriladigan sifatdoshlarni yaxshisi, oldin alohida-alohida, keyin jo‘r bo‘lib
aytgan ma’qul.
2. Muayyan so‘zning hosil bo‘lishini tushuntirib berish: «chizayotgan»
so‘zi chizmoq so‘zidan, «raqsga tushayotgan» so‘zi raqsga tushmoq so‘zidan hosil
bo‘lganligini aytish lozim.
3. Sifatdoshga savollar qo‘yish: «Dala qanday, sarg‘ayaptimi?» –
«Sarg‘ayapti».
4. Ot va sifatdoshdan iborat bo‘lgan so‘z birikmasi asosida gap tuzish:
«sarg‘ayayotgan barglar – olmaning sarg‘ayayotgan barglari ko‘rinib turibdi»,
28

«varillayotgan samolyot – varillayotgan samolyot shahar ustidan uchib o‘tdi» va
h.k.
Agarda o‘qilayotgan asar matnida sifatdosh uchrasa, bolalarning uni hikoya
qilib berishida mazkur sifatdoshni u taalluqli bo‘lgan otlar bilan birgalikda
qo‘llashlariga, tarbiyachi savol berganida esa ushbu sifatdosh hosil bo‘lgan fe’l
nomini ayta olishlariga e’tibor berish juda muhimdir. Maktabgacha yoshdagi katta
bolalarga mustaqil hikoyatavsiflar (o‘yinlar, narsalar bo‘yicha) yoki syujetli
suratlar turkumi asosida hikoyalar tuzishni o‘rgatish maqsadida nutqni
rivojlantirishga doir maxsus ishlarni o‘tkazishda tarbiyachi bolalarning o‘zlariga
ma’lum bo‘lgan barcha grammatik shakllarni qo‘llashlariga erishishi lozim:
otlarning kelishik shakli va sifatlar, sifatlar to‘liq va qisqa shaklda, sifatlarni
taqqoslash darajalari (yuqori, baland, eng baland); fe’llarning tuslanadigan
shakllari ; eng keng tarqalgan ravishlar (o‘ngga, chapga, oldinga, orqaga, bu yerda,
anavi yerda, yuqorida, pastda, yaxshi, tez), hozirgi zamon haqiqiy sifatdoshlari; old
ko‘makchilar va bog‘lovchilar.
29

II. BOB Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning ilmiy –
pedagogik shart -sharoitlar
II.1. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning nutqini rivojlantirishda badiiy
adabiyotning o'rni
Bolalar nutqining sintaktik qatorini rivojlantirar ekan, tarbiyachi
bolalarning oddiy gaplarni, bir xil a’zoli, oborotli gaplarni, qo‘shma gaplarni
to‘g‘ri tuzishlariga e’tiborni qaratishi lozim. Faqat yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan
barcha grammatik shakllarni o‘zlashtirgan taqdirdagina bola maktabda o‘qishga
yaxshi tayyorlangan bo‘ladi.
Boshlang‘ich sinfga qadam qo‘ygan bolaning o'rtacha so'z boyligi
taxminan 5000 so'zni tashkil qiladi 9
. Bu shuni anglatadiki, bir yoshdan besh
yoshgacha bo'lgan bolalar har kuni (o'rtacha) taxminan 3,5 so'zni o'rganishadi.
Buni amalga oshirish uchun bolalar nutqiga rivojlantirishga e’tibor qaratish kerak.
Bolalar nafaqat ko'p eshitishlari, balki nimani tinglashlari ham muhimdir.
Badiiy adabiyot, kitoblar bolalarning lug‘at boyligini oshiradi, nutqini
rivojlantiradi, chunki ular:
 ko'pincha notanish so'zlarni o'z ichiga oladi:
 kitob o‘qib berish davomida bolalar uchun yangi bo‘lgan so‘zlarni ular
bilan birgalikda takrorlash, bolalarga so'zlarni tushunishga yordam beradi.
Bolalarga bir xil so'zlarni takroriy o'qish bilan qayta-qayta eshitish
imkoniyatini taqdim eting. Nutqning rivojlanmasligi bolaning hayotiga sezilarli
ta'sir ko'rsatishi va nutqning kechikish darajasi va ijtimoiy-iqtisodiy holat
9
Бердиева, Ханифа Мейлиевна Изучение научных основ механизации и автоматизации управления
сельским хозяйством в курсе физики средней школы (на материале сельских школ Узбекистана).
https://nauka-pedagogika.com/pedagogika-13-00-02/dissertaciyaizuchenie-nauchnyh-osnov-mehanizatsii-i-
avtomatizatsii-upravleniya-selskim-hozyaystvom-v-kursefiziki-sredney-shkoly-na-m
30

o'rtasidagi bog'liqlikni hisobga olsak, barcha ijtimoiy-iqtisodiy guruhlar uchun
ochiq va samarali bo'lgan til vositalariga bo'lgan ehtiyoj juda katta.
Bolalar nutqining rivojlantirishning eng samarali usuli ular bilan birgalikda
ko‘proq turli xildagi kitoblarni, ya’ni syujetli rasmlardan iborat bo‘lgan matnlarni
tahlil ilish, ertak kitoblarini birgalikda birgalikda o‘qishdir. Birgalikda kitob o'qish
bola bilan kitob almashish yoki o'qish amaliyotini anglatadi. Bunga maktabgacha
yoshdagi bolalar o'zlari o'qishni boshlashdan oldin ular bilan birgalikda badiiy
adabiyotni o‘rganish individual yoki guruhli shaklda amalga oshiriladi.
Biroq, kitob yo'qligida hikoya qilish, kontekstsiz suhbatlar bilan
shug'ullanish, o'tgan voqealarni eslash yoki kelajak haqida gapirib kabi boshqa
maktabgacha ta’lim tashkilotlarida olib boriladigan faoliyat shakllari ham o‘zining
samarali ta’sirini ko‘rsatadi. Birgalikda kitob o'qishning ko'plab shakllari mavjud.
Masalan, interfaol (yoki dialogik) o'qish kattalar va bolalar o'rtasidagi kitob
haqidagi o'zaro ta'sir yoki suhbatni rivojlantirish uchun ma'lum bir texnik
vositalardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida
bolalaning nutqini rivojlantirish va maktabga tayyorgarlikni qo'llab-quvvatlash
uchun pedagog va tarbiyachilarning kichik guruhdan boshlab bolalar bilan kitob
o'qishlari muhim.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarning nutqini rivojlantirishda
badiiy adabiyotlardan samarali foydalanish borasida juda ko‘plab tadqiqotlar
bo‘lsa-da, bir qator masalalar o‘zining yechimini kutmoqda.
Birinchidan, pedagog va bolalarning birgalikda kitob o'qishi uchun
kitoblarning rang-barangligini boyitish zaruriyati mavjud. Masalan, bolalarning
sezish, his qilish sohalarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan adabiyotlarni yaratishga
e’tibor qaratish. Janubiy Koreya bog‘chalarida bu shakldagi kitoblardan keng
foydalaniladi.
Buyuk pedagog Lev Tolstoy: «Besh yashar boladan menga qadar bir
qadam, yangi tug‘ilgan chaqaloqdan esa mengacha dahshatli masofa bor», degan
ekan. Bu fikrni hozir neyrofiziologiya ham isbotladi 10
. Ya’ni maktabgacha bo‘lgan
10
Bondarevich A.A. ”Bolalar nutqida morfonologik o‘zgarishlar:.Sankt-Peterburg.2010.b18-24
31

davr inson rivojlanishida eng muhim va keskin palla hisoblanadi. Ayni shu davr
kelajagimizni hal qiladi. Maktabgacha yoshda olgan psixologik jarohatlar ham
ulg‘ayganimizda ruhiy holatimizga eng ko‘p ta’sir etishi ilmiy isbotlangan faktdir.
Demak, kitobxon jamiyat tuzmoqchimizmi, maktabgacha bo‘lgan davrni tanlaylik.
Ikkinchidan, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida kutubxona mavjud emas.
Bog‘chada bolalarning yoshiga mos rang-barang kitoblardan iborat maxsus
kutubxonalarning bo‘lishi, bolalarning badiiy adabiyotga bo‘lgan qiziqishini
oshiradi. Bolalarga quruq nasihat qiluvchi kitoblarning birortasi amaliy yordam
berolmasligi neyrofiziologiya, neyropsixologiya, pedagogika va psixologiya ilmiy
tadqiqotlarida aniqlandi va bolalar adabiyotini mutlaqo boshqa yondashuv, qarash
bilan yozish kerakligi haqida ilmiy yo‘nalishlar paydo bo‘ldi.
Hozirgi zamon bolasiga bilim berish o‘rniga, bilim topishni o‘rgatish zarur.
Masalan, bolaning ikki daqiqada telefon yoki kompyuterdan barcha dinozavrning
nomini topadi va sizga aytib beradi. Hozir dogmatik usulda — «bu shunday, bu esa
bunday», deb bilim berish samarasiz. Bilishimcha, oxirgi yigirma yilda paydo
bo‘lgan yangi bilimlar o‘tgan 100 yildagi bilimlardan ham ko‘proq. Bunday
vaziyatda nima muhim — analytical thinking, ya’ni tahliliy tafakkur qilish muhim.
Uchinchidan, maktabgacha ta’lim tashkiloti pedagog va tarbiyachilarining
bolalar nutqini rivojlantirishga xizmat qiladigan badiiy adabiyotlar bilan ishlash
malakalarini rivojlantirish zarur.
To‘rtinchidan, makabgacha ta’lim tashkiloti va ota-onalarning hamkorligi
juda muhim. Uy— kutubxona—bog‘cha birligi birinchi o‘rinda. Kutubxona bola
uchun eng yoqimli maskanga aylanishi
Hozirgi taraqqiyot bosqichida jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarini
tashkil qilishning istiqbollari: muammo va yechimlar. Xalqaro miqiyosidagi ilmiy
amaliy-anjuman. 2022 yil 28-29 aprel 1264 zarur. Pedagog-tarbiyachi ota-onalarga
bolalarga uyda qanday kitoblarni o‘qib berishlari uchun o‘zlarining tavsiyalarini
berib borishlari lozim. Chunki, qo‘liga biror marta kitob olmagan odamning
bolaga: “kitob o‘qi”, deb maslahat yoki buyruq berolmaydi. Janubiy Koreyada bir
an’ana bor, onalar bolalari nechta to‘garakka borishi bilan maqtanib gaplashadi.
32

Chunki ota-onalar farzandi qo‘shnisining farzandidan ortda qolishini xohlamaydi.
Bu tizimga o‘rgangan bolada o‘z-o‘zidan «Men doim bandman va shunday
o‘qishim kerak», degan fikr shakllanadi. Makarenko ayni haqiqatni so‘zlagan edi.
Kitob o‘qiladigan xonadonlarda mutolaaga mehr qo‘ygan bolalar kamolga yetadi.
Albatta, bu mutlaq haqiqat emas. Kitobi yo‘q uylarda ham kitobxonlar bor. Ammo
hamma joyda, har doim ham emas.
Aksariyat oilalarda vaziyat taxminan quyidagicha: ona kuni bo‘yicha uy-
ro‘zg‘or ishlari bilan band, ozgina bo‘sh vaqt topdi deguncha qo‘shni ayollar bilan
hasratlashishga oshiqadi. Televizor, serial ko‘rish, to‘y-ma’rakalarda qatnashish va
boshqalarga ajratilgan vaqt kitob o‘qishga yetmaydi. Ota esa kuni bo‘yi ishda
bo‘lib, kechqurun kelib ovqatlanadiyu, bir oz televizor ko‘rgandek bo‘lib, so‘ngra
uxlashga kirib ketadi. Bolasi bilan kitob o‘qish, muhokama qilish, qanday
kitoblarni o‘qish bo‘yicha maslahatlar berish, afsuski, oilalarda juda kam
uchraydigan holat.
Maktabgacha yoshda nutqning rivojlanishi bir yoshdan oldin boshlanadi.
Tug'ilgandan 12 oygacha bo'lgan davrda nutq apparati shakllanishi, shuningdek,
uni to'g'ri talaffuz qilishga tayyorlash amalga oshiriladi.
Qichqirish va yig'lash orqali chaqaloq o'z ehtiyojlarini etkazishga harakat
qiladi. Onalar yig'lash qachon salbiy his-tuyg'ulardan kelib chiqqanligini va
aksincha, quvonch va salomlashish bilan birga kelganini bilishadi.
Sovutish ikki oydan etti oygacha bo'lgan davrda sodir bo'ladi. Bu
chaqaloqning birinchi suhbatlari deb hisoblanadi. Chaqaloq allaqachon unli va
undoshlarni birlashtira oladi, masalan, "agu", "abu". Eng hayratlanarlisi shundaki,
tinglash va intonatsiya tabiatiga ko'ra siz bolaning qaysi millatga mansubligini
taxmin qilishingiz mumkin. Axir, bunday holatda chaqaloqyosh ona tilining hissiy
xususiyatlarini o'zlashtirish uchun allaqachon xosdir.
Nutqni rivojlantirishdagi navbatdagi sakrash - bu gap-so'z. To'rtinchi oydan
boshlanadi. Shuni ta'kidlash mumkinki, takroriy bo'g'inlar allaqachon hissiyotga
aylanadi. Old til va lab undoshlari paydo bo'ladi, masalan, "ma-ma-ma".
33

Chaqaloqlar 11 oydan 12 oygacha bo lgan davrda o zlarining birinchiʻ ʻ
so zlarini ayta boshlaydilar. Albatta, bu juda qisqa va sodda so'zlar (am, yum,
ʻ
mom, give). Ammo chaqaloq ularni tushungan holda ishlatadi va ba'zan hatto imo-
ishoralar bilan talaffuzga hamroh bo'ladi.
Bir yoshga to`lgandan so`ng bolalar urg`u va oxirgi bo`g`inlarni
o`zlashtiradilar. Aksariyat so'zlarning talaffuzini allaqachon tushunarli va
tushunarli deb atash mumkin.
34

II.2. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida til va nutq mashg'ulotlarini
loyihalashning shakli, usullari, amaliy ish tahlili
Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida til va nutq mashg'ulotlarini loyihalash,
bolalarning til va nutq qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan jarayon bo‘lib,
mazkur jarayon maqsadga muvofiq shakllantirilgan pedagogik strategiyalarni talab
etadi. Quyida ushbu mashg'ulotlarni loyihalashning asosiy shakllari, usullari va
amaliy ish tahlili keltirilgan.
1. Mashg‘ulot shakllari:
Til va nutq mashg‘ulotlarini loyihalashda quyidagi shakllardan foydalanish
mumkin:
Frontal mashg‘ulotlar: Guruh bilan birgalikda olib boriladigan darslar.
Bunda barcha bolalar bir xil vazifalarni bajaradilar va o‘qituvchi umumiy
tushunchalarni beradi.
Individual mashg‘ulotlar: Har bir bola bilan alohida ishlash. Bu shakl
asosan nutqida nuqsoni bor yoki tilni o‘zlashtirishda qiyinchiliklarga duch
kelayotgan bolalar bilan qo‘llaniladi.
Kichik guruh mashg‘ulotlari: 3-5 bolalik kichik guruhlarda ishlash, bunda
har bir bola o‘z navbatida faollik ko‘rsatadi va ularga ko‘proq e'tibor qaratiladi.
O'yin shakllari: O'yin orqali o'rgatish samaradorligi yuqori, chunki bolalar
tabiiy ravishda o'z nutq qobiliyatlarini rivojlantirishga intiladilar.
Taxminan 1,5 yoshda chaqaloqlar hali so'zlarni umumlashtira olmaydi.
Shuning uchun "yum" so'zi nafaqat ovqatlanish istagini, balki qoshiqni ushlab
turish yoki ovqat eyishga harakat qilish so'rovini ham anglatishi mumkin.o'z-
o'zidan. Bundan tashqari, bu yoshdagi bolalar oxir-oqibat tashlab ketishadi.
Ehtimol, bola ma'lum bo'g'inlar yoki harflarni e'tiborsiz qoldirishga
urinayotgandek, ba'zi so'zlarni talaffuz qilayotganini payqadingiz. Bu haqda
tashvishlanishga hojat yo'q, chunki bunday kamchiliklar odatiy hisoblanadi. Vaqt
35

o'tishi bilan bola tovushlar va so'zlarni to'g'ri talaffuz qilishni o'rganadi. Ayni
paytda ota-onalarning vazifasi bolaga buni qanday qilib to'g'ri bajarish kerakligini
tushuntirishdir.
Maktabgacha yoshdagi nutqni rivojlantirish jarayoni chaqaloq bilan tez-tez
suhbatlar bilan birga bo'lishi kerak. Bundan tashqari, hikoya yoki tushuntirish
paytida imo-ishoralardan foydalanish juda muhimdir. Kichkintoy uchun yuz
ifodalarini, talaffuzni va hissiy komponentni kuzatish juda muhimdir. Ko'rish
sohangizdagi ob'ektlarni ko'rsating va nomlang. Yurish paytida tabiat, itlar,
mushuklar va muntazam ravishda ko'rishingiz mumkin bo'lgan qushlar haqida
gapiring. Bunday hodisalar nafaqat bola tomonidan eslab qolinadi, balki nutq
apparatining rivojlanishiga sezilarli yordam beradi.
Ikki yoshga to'lgandan keyin bolalar intonatsiyalarni osongina ajrata
oladilar. Shuning uchun, ertakni o'qiyotganda ovozning tembrini o'zgartirish juda
muhimdir. Masalan, ayiq bas ovozida gapiradi, sichqon esa ingichka ovozda
jimgina chiyillaydi. Bolalar bu rolni yaxshi ko'radilar. Bundan tashqari, ularga
hikoyada nima bo'layotganini tushunish osonroq.
Boshlang'ich maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining ikki yarim yoshdan
keyin rivojlanishi iboralarda gapirish qobiliyati bilan birga keladi. Odatda jumlalar
2-3 so'zdan iborat. U turli so'zlarni o'zaro muvofiqlashtirishda muntazamlikni
o'zlashtiradi. Farqni allaqachon tushunishga qodirbirlik va ko‘plik o‘rtasida. Bola
ma'lum bir idrok tizimidan faol foydalana boshlaydi, bu nutq rivojlanishining
keyingi bosqichiga o'tish uchun asosiy poydevor bo'ladi.
2. Usullari:
Dialog va muloqot usuli: Bolalar o‘zaro suhbat qurish va savol-javob qilish
orqali nutq qobiliyatlarini rivojlantiradilar.
Vizual usul: Tasviriy vositalar (rasmlar, kartochkalar, video lavhalar)
yordamida bolalarga yangi so‘zlar va tushunchalar o‘rgatiladi.
Tinglash va gapirish usuli: Bolalar oldin eshitgan narsalarini qayta so‘zlab
berish, hikoya qilish orqali nutq malakalarini mustahkamlaydi.
36

Interaktiv usul: Bolalar faolligini oshirish uchun interaktiv o‘yinlar,
dramatik mashqlar va rol o‘yinlari kabi usullar qo‘llaniladi.
Vizual modellashtirish bolalar nutqini tuzatishning samarali usuli
hisoblanadi. Ushbu uslub tufayli bola so'zlar va tovushlar bilan bog'liq mavhum
hodisalarni tasavvur qila boshlaydi. Aynan shu yondashuv bolaga jarayonni
tushunishni sezilarli darajada osonlashtiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning ushbu vositasining
mohiyati muhokama qilinayotgan ob'ektning xususiyatlarini namoyish etishdan
iborat. Aytaylik, nutq terapevti bo'g'in komponentining buzilishini tuzatishga
qaratilgan bola bilan ishlayapti. Buning uchun u bolani "Piramida" deb nomlangan
o'yinga jalb qilishi mumkin. Uning mohiyati shundaki, rasmlarni halqalarga
nisbatan qanday tartibda joylashtirish kerakligini aniqlab olish va uni amalda
bajarish kerak. Aytaylik, pastki halqada bir bo‘g‘inli so‘zlar, o‘rtada ikki bo‘g‘inli,
uchinchi halqada uch bo‘g‘inli so‘zlar bor.
3. Amaliy ish tahlili: Amaliy ishlar bolalarning individual qobiliyatlari va
nutq rivojlanish darajasiga moslashtirilgan bo‘lishi kerak. Quyida ba'zi amaliy
mashg‘ulot turlari va ularning tahlili keltirilgan:
So‘z boyligini oshirish uchun mashqlar: Bu usullar bolalarga yangi
so‘zlarni o‘rgatish va ularni kontekstda to‘g‘ri ishlatishga o‘rgatadi. Masalan,
bolalar bilan mavzuli so‘zlar o‘yinlari o‘tkazish (hayvonlar nomlari, uy-ro‘zg‘or
buyumlari, ranglar, shakllar va boshqalar).
Hikoya tuzish mashqlari: Bolalarga oddiy hikoyalarni eslatish, ularga
so‘zlash va ularni to‘ldirishni o‘rgatish. Bu usul bolalarning izchil fikrlash va ifoda
etish qobiliyatlarini rivojlantiradi.
4-5 yoshda biror narsaning hikoyasi yoki tavsifi nafaqat ota-onalarga, balki
ularning atrofidagi odamlarga ham tushunarli bo'lsa, bu odatiy hisoblanadi.
Bundan tashqari, bola nafaqat jumlalarda gapiradi, balki turli hayvonlarning
ovoziga taqlid qilishni ham biladi.
37

Yangi iboralar va so'zlar soni doimiy ravishda bolaga tushishiga qaramay, u
ularni kerakli mezonlarga ko'ra osongina taqsimlaydi va tasniflaydi. Uning so‘z
boyligi shunday shakllangan. Bu yoshdagi bolaning nutqi juda oddiy shakllanadi.
Qiziqarli fakt! Tilshunos sifatida K. I. Chukovskiy nima uchun bolalar har
daqiqada yangi maxsus bolalar dialektlarini yaratishga moyilligini aniqladi. Va
ma'lum bo'lishicha, bolalar bunday neologizmlarni tasodifan yaratmaydilar. Ular
grammatik qoidalarga amal qilgan holda so‘zlarni mantiqiy ma’nosiga ko‘ra
saralaydilar. Natijada, biz qanday qilib krakerlarni eshitishimiz mumkintishlash
so‘zining ma’nosini semantik tushunish tufayli “achchiq” bo‘ladi. Uzun sochli itni
esa bolalar "shaggy" deb atashlari
Nutq nuqsonlarini tuzatish uchun maxsus mashg‘ulotlar: Nutq terapevtlari
tomonidan olib boriladigan darslar, bunda maxsus artikulyatsiya va fonetik
mashqlar orqali bolalar nutq nuqsonlarini bartaraf etadilar.
Tahlil va natija:
Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan til va nutq mashg‘ulotlarini
loyihalashda o‘quv jarayoni iloji boricha qiziqarli va interaktiv bo‘lishi zarur.
Amaliy mashg‘ulotlar bolalarning o‘z qobiliyatlariga ishonch hosil qilishlariga
yordam berishi va ularni kelajakda maktabda tilni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishga
tayyorlashi kerak. Tahlillardan ko‘rinib turibdiki, o‘yin shakli va interaktiv usullar
nutq va tilni o‘rgatishda eng samarali hisoblanadi, chunki bolalar bu jarayonda faol
ishtirok etib, o‘rganishdan zavq olishadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish xususiyatlari bevosita
ularning atrof-muhitiga bog'liq. Axir, ular birinchi so'zlarni qarindoshlari va
do'stlaridan o'rganishadi. Bu davrda bolaga ma'lumotni to'g'ri va aniq ovoz bilan
taqdim etish juda muhimdir.
Shuning uchun mutaxassislar chaqaloq bilan tez-tez va iloji boricha
gaplashish qanchalik muhimligini aytishadi. Yorqin rasmlar va bolalar kartalari
bilan juda ko'p chiroyli kitoblar mavjud. Bunday yordamchi vositalar tufayli
maktabgacha yoshdagi nutqni rivojlantirishni rag'batlantirish mumkin. Har qanday
rasmni bola bilan muhokama qilish mumkin. Tavsifni yoki uning yonidagi matnni
38

o'qish shart emas. Bola orzu qilsin. U sizga nima ko'rganini aytib bersin. Agar
chaqaloq aloqa qilmasa, avval boshlashga harakat qiling.
Bola rivojlanish psixologiyasi nutqning bolaning nozik motorli
ko'nikmalari bilan uzluksiz bog'liqligini tasdiqlaydi. Bu xulosa miyaning nutq va
harakat markazlari yaqin joyda joylashganligi haqidagi bilimga asoslanadi.
Shuning uchun nutqni rivojlantirish davrida barmoq o'yinlaridan foydalanish juda
muhimdir. Eng mashhurlari - maxsus bo'yoqlar yordamida modellashtirish va
barmoqlarni bo'yash. Don, tugma va boshqa tafsilotlarni saralash yaxshi kasb deb
hisoblanadi. Farzandingizdan ularni rangi va o‘lchamiga ko‘ra saralashni so‘rang.
39

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirishda ularni
o‘rab olgan tevarak-atrof, mehnat jarayoni, badiiy adabiyot asosiy manba bo‘lib
hisoblanadi. Shuningdek, Ona-Vatan haqidagi tushunchalar, buyuk siymolar,
an’anaviy bayramlar, o‘zbek xalqining urf-odatlari, marosimlari, mashhur
sarkardalar haqidagi hikoyalar, rivoyatlar, xalq amaliy san’ati namunalari,
transport va aloqa vositalari, kundalik buyumlar ham bolalarning bog‘lanishli
nutqini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bolalarda ko‘proq guruh bilan
qilingan sayrlarda tevarak-atrofni kuzatib, tarbiyachi va do‘stlari bilan so‘zlashadi,
uyda esa oila a’zolari bilan muloqot natijasida bog‘lanishli nutqi shakllana boradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirishda eng
zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash, fikr va jonli so‘z, ona tilining hissiy-estetik
ma’no qirralarini anglab olish, uning go‘zalligi, sofligi, boyligini his etish orqali
amalga oshiriladi. Shu asnoda bog‘lanishli nutq malakasining o‘zlashtirilishiga
zamin yaratiladi.
Inson tajribasining tarixan shakllangan mazmuni so‘zli shaklda
umumlashtirilgan, uni bayon etish va o‘zlashtirish esa ushbu jarayonda nutqning
ham ishtirok etishini nazarda tutadi. Nutq bolaga inson madaniyatining barcha
yutuqlariga yo‘l ochadi.
– Nutqni egallab olishning eng muhim bosqichlari maktabgacha yoshga
to‘g‘ri keladi.
40

– Maktabgacha ta’lim bola sog‘lom, har tomonlama kamol topib
shakllanishni ta’minlaydi, unda o‘qishga intilish hissini uyg‘otadi, uni muntazam
ta’lim olishga tayyorlaydi.
– Maktabgacha yoshdagi bola eshitadigan, ma’nosini tushunadigan, eslab
qoladigan hamda qo‘llaydigan so‘zlarni asta-sekin tevarakatrof bilan tanishish
jarayonida ota-onalari, tengdoshlari axborotlari orqali, shuningdek, o‘zining uncha
ko‘p bo‘lmagan so‘z zaxirasiga tayanib bilib oladi.
– «Bola nutqini rivojlantirish» hodisasining o‘zini va uni boshqarish
jarayonini tahlil qilish maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish
sohasida ishlash uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o‘tishlari zarur.
Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda nutqni tuza bilish
darajasini ko‘tarish maktabgacha ta’lim tizimi metodistlari oldidagi asosiy
vazifalardandir. Shuni hisobga olgan holda tevarak-atrofni o‘rganishda
maktabgacha tarbiya yoshidagi katta bolalarning nutqini rivojlantirish
muammosiga oid tadqiqotni nutqni rivojlantirishni ta’minlaydigan omillarni
aniqlashdan boshlash maqsadga muvofiqdir.
Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning yuqori
darajasiga quyidagilar evaziga erishilishi mumkin ekan:
– tilning adabiy me’yorlari va qoidalaridan xabardorlik;
– o‘z fikr-mulohazalarini erkin bayon eta olish;
– muloqotga kira bilish, kattalar va tengdoshlar bilan muomala qila olish;
– suhbatdoshni tinglay bilish, so‘rash (savollarni to‘g‘ri bera olish), javob
berish, e’tiroz bildirish, zarur bo‘lganda esa tushuntirish, izohlash.
Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishda nutqdialogik va
monologik nutqni rivojlantirishga alohida e’tibor berish zarur bo‘ladi.Maktabgacha
katta yoshdagi bolalar dialogik nutqni nisbatan oson o‘rganadilar.
Xulosa o‘rnida ta’kidlash joizki, badiiy adabiyot nafaqat bolalaning nutqini
rivojlantirishga, balki ularni turli jihatdan intellektual qobiyatlarini rivojlantirishga
xizmat qiladi. Bu borada maktabgacha ta’lim tashkiloti pedagog-tarbiyachilari va
ota-onalar hamkorlikda faoliyat olib borsa, bolalarning kelajagi porloq bo‘ladi.
41

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoev SHavkat Miromonovich. Erkin va farovon , demokratik
O’zbekistan davlatini birgalikda barpo etamiz. O’zbekiston Respublikasi
Prezidenpgi lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bagishlangan Oliy Majlis
papataparining qo’shma majlisidagi nutq, SH.M. Mirziyoev. -
Toshkent: Uzbekiston , 2016. - 56 b.
2. Mirziyoev SHavkat Miromonovich. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va
shaxsiy javobgarlik — har bir raxbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.
Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari
va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor
yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Maxkamasining kengaytirilgan majlisidagi
ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar SH.M. Mirziyoev. — Toshkent : Uzbekiston, 2017.-
104 6.
3. Mirziyoyev SHavkat Miromonovich. Buyuk kelajagimizni mard va
oliyjanob xalkimiz bilan birga quramiz. Mazkur kitobdan O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga
qadar Qoraqalpogiston Respublikasi , viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari
vakillari bilan o’tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so’zlagan nutqlari o’rin
olgan. SH.M.Mirziyoev. - Toshkent: “Uzbekiston”, 2017. - 488 6
4. R.M.Qodirova. Maktabgacha yoshdagi bolalarda dialogik nutqni
rivojlantirishning ruhiy omillari. Qoz.,Sariog’och, 2012
5. Sharipova M. Yosh avlod ruhiy va ma’naviy dunyosini boyitishda
qahramonlik eposining o’rni: DOI: 10.53885/edinres. 2021.17. 14.046 Sharipova
42

Maxbuba Baxshilloyevna BuxDU, Maktabgacha ta’lim kafedrasi o’qituvchisi
//Научнопрактическая конференция. – 2021. – С. 116-117.
6. Nizomiddinovna H. N. et al. Tarbiyachi Faoliyatida Nutqiy Etiketning O
‘Rni //Boshqaruv va etika qoidalari onlayn ilmiy jurnali. – 2022. – Т . 2. – №. 3. –
С . 5-9
7. X.A.Xaitov “Boshlang’ich yoshidagi bolalar nutqini o’stirishda ontogenez
psixo-lingvistikaning ahamiyati”
https://pedagoglar.uz/index.php/ped/issue/view/155
8. Bondarevich A.A. ”Bolalar nutqida morfonologik o‘zgarishlar:.Sankt-
Peterburg.2010.b18-24.
9. Makaev E. A., Kubryakova E. S. Morfonologiya va uning birliklari holati
to‘g‘risida tavsiflar // Tilning grammatik tuzilishining turli darajadagi
birliklarivaularning o‘zarota’siri.-M.,1969yil.b-132.
10. Бердиева, Ханифа Мейлиевна Изучение научных основ механRаци и
автоматRаци управления сельским хозяйством в курсе фRики средней
школы (на материале сельских школ Узбекистана). https://nauka-
pedagogika.com/pedagogika-13-00-02/dissertaciyaizuchenie-nauchnyh-osnov-
mehanizatsii-i-avtomatizatsii-upravleniya-selskim-hozyaystvom-v-kursefiziki-
sredney-shkoly-na-m
11. Бердиева Х.М., Шаманов М.Ҳ., Абдураҳмонова Р.Х., Гулбоева Б.Н.
Технология и методика обучения учащихся общеобразовательных школ //
Студенческий вестник: электрон. научн. журн. 2018. № 29(49). URL:
https://internauka.org/journal/stud/herald/49 (дата обращения: 10.03.2022). 3. Б
12. F.R.Qodirova. R.M Qodirova. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ikkinchi
tilni o'rgatish metodikasi. T., “Sano-standart”, 2004.
13. F.R.Qodirova. R.M Qodirova. “Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va
metodikasi”. T., “Istiqlol”, 2006.
14. Babayeva D.R. “Nutq o'stirish” T., “Istiqlol”, 2020
15. http://eduportal.uz/uzb/info/axborOliy ta’lim/59uzb/priloj/
16. http://fikr.uz/posts/Fikr_maktabgacha_talim/1O’138 . hta’lim muassasasil
43

17. http://fikr.uz/posts/Fikr_maktabgacha_talim/1O’839 . hta’lim muassasasil
44

Sotib olish