Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 569.2KB
Покупки 1
Дата загрузки 16 Август 2023
Расширение docx
Раздел Дипломные работы
Предмет Ботаника

Продавец

Bohodir Jalolov

Topinambur oʻsimligining sanoat chiqindilari bilan ifloslangan maydonlarda oʻsish imkoniyatlari

MUNDARIJA: Kirish 3 I.ADABIYOTLAR SHARHI 6 1.1. Sanoat chiqindilarining atrof-muhit va organizmlarga ta`siri 6 1.2. Topinambur (Heliantus tuberosus l.) o simligi biologiyasiʻ 1 4 1.3.Topinamburda uchrovchi saxaridlar va ularni o ziga xos xususiyati ʻ 24 1.4.Topinamburni sanoatda qo llanishi ʻ 30 1.5.Topinamburdan olingan mahsulotlar va ularni xalq xo jaligidagi ahamiyati ʻ 37 II. TADQIQOT SHAROITI, OBYEKTLARI VA USULLARI 41 2.1. Tadqiqot sharoiti 41 2.2. Tadqiqot obyektlari 41 2.3. Tadqiqot usullari 47 V.BOB. TOPINAMBUR O’SIMLIGINING UMUMIY TAVSIFI VA RIVOJLANISH DAVRLARI 48 5.1. Topinambur o’simligining -ahamiyati, tarqalishi, biologiyasi 49 5.2. Topinambur o’simligining yetishtirish texnologiyasi 51 5.3. Topinambur o’simligining agrotexnologiyasi 53 5. 4 .Topinambur kuzatishlar 55 VI. BOB.MEHNAT MUHOFAZASI 57 VII.BOB TABIAT MUXOFAZASI 67 XULOSALAR 77 TAVSIYALAR 77 ADABIYOTLAR 78 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi . Ma`lumki,tabiiy manbalardan biotexnologik usullar yordamida polisaxarid va xalq xo jaligiʻ uchun zarur oziqa mahsulotlarini olish oziq-ovqat biotexnologiyasini oldida turgan dolzarb muammolardan biridir. Bu masalada topinambur o simligi ʻ anchayin istiqbolli hisoblanadi. Mazkur o simlikdan ʻ turli oziq-ovqat uchun turli saxarid va mineral moddalar olish mumkin. Shuningdek, o simlikning tugunagini turli usullar yordamida iste`mol ʻ qilish inson salomatligiga ijobiy ta`sir qilishi hech kimga sir emas. Tabiiy manbalar hisoblangan o simliklardan ʻ oziq-ovqat va tibbiyot maqsadlarida turli biologik faol moddalar va polimerlarni olishiga sabab sifatida sintetik sintez jarayonlari uchun sharoitlarni yaratish qiyinligi va uni ajratib olish hamda tozalash usullarini maxsulot tan narxini oshishiga olib kelishi, sintetik sintezlangan mahsulotlarni organizmga qay tariqa ta`siri borasidagi ma`lumotlarni yetarli emasligi va o simliklar manbalari keng tarqalganligi va ulardan olinadigan ʻ moddalar tabiiylik xususitiyaga ega ekanligini ko rsatib ʻ o tish ʻ lozim. Bugungi kunda dunyo miqyosida chiqindilar muammosi eng dolzarb ekologik masalalardan biriga aylanib bormoqda. Tahlillar ko rsatmoqdaki, so nggi yillarda maishiy va ʻ ʻ sanoat chiqindilari yildan yilga ko payib borayapti. Ayniqsa, XX asrning ikkinchi ʻ yarmidan boshlab sanoat chiqindilar hajmining o sishi ekologik barqarorlikka juda ʻ katta salbiy ta’sir ko rsata ʻ boshladi. Hozirgi kunda O zbekistonda birlamchi energetik manbalar sifatida tabiiy ʻ gaz (91,8%), neft (7,0 %), gidroenergetika (1,3 %), ko mir (0,01%) va boshqalar ʻ (0,03%)dan keng foydalanilmoqda [9]. O zbekistonda ʻ mavjud uglevodorodlar zahirasi taxminan 5,1 milliard tonna neftga ekvivalent miqdorda bo lib, jumladan, ʻ neft taxminan 245 mln tonna, tabiiy gaz 1979 mln tonna va ko mir 2850 mln tonna ʻ neftga ekvivalent miqdordagi zahiraga ega. Respublikamizda aholi soni dinamikasi bugungi kundagi ko rsatkichga teng bo lganda, ʻ ʻ mavjud neft zahiralari 10-12 yilga, tabiiy gaz zahiralari 28-30 yilga, ko mir zahiralari esa 50 yildan ortiqroq ʻ muddatga 2 yetishi bashorat qilinmoqda. Shu bois, O zbekistondaʻ energiya ishlab chiqarishning noan`anaviy usul va texnologiyalarini ishlab chiqish, ular uchun muqobil energetik manbalar yaratish hamda ularni amaliyotga tatbiq etishga qaratilgan ilmiy-tadqiqot ishlariga alohida e tibor ʼ qaratilmoqda. Chunki iqtisodiy taraqqiy etgan va rivojlanib borayotgan mamlakatlarda uglevodorod xomashyosining jahon miqyosida kamayib borayotgan sharoitda iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi va raqobatbardoshligini oshirishning eng muhim omili sifatida muqobil energetik manbalardan foydalanish imkoniyatlarini o rganish ʻ muhim ahamiyat kasb etadi [1]. Yuqorida keltirilgan muammolarni hisobga olgan holda, topinambur o simligini sanoat korxonalari bilan ifloslangan maydonlarda o stirishning uning ʻ ʻ biologik hususiyatlariga ta’sirini aniqlash va topinamburning vegetativ organlari biomassasidan polisaxaridlar, jumladan muqobil energetik manba bioetanol olish uchun sellulozani olish texnologiyalarini ishlab chiqish hozirgi kundagi dolzarb masalalardan biri deb hisoblaymiz. Tadqiqotni maqsad va vazifalalari. Bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi topinambur o simligining ʻ sanoat chiqindilari bilan ifloslangan maydonlarda o sish imkoniyatlari ʻ ni o rganish hamda o simlik biomassasi (poya va ʻ ʻ barglari) tarkibidagi polisaxaridlar, jumladan, bioetanol olish uchun muqobil manba bo laoladigan ʻ sellulozani ajratib olishdan iboratdir. Tadqiqot obyekti va predmeti. Bitiruv malakaviy ishida tadqiqot obyekti topinambur o simligi va fermentatsiya jarayonida ishtirok etuvchi produtsentlar, ʻ sanoat korxonalari chiqindilari hisoblansa, predmeti sifatida ishda keltirilgan biotexnologik uslublar va texnologiyalar majmualari olingan. Mavzuning o rganilganlik darajasi ʻ . Ayni paytda topinambur o simligini ʻ biologik xossalarini va o simlik asosida ʻ xalq xo jaligi uchun polisaxaridlar olish ʻ bo yicha ko plab ilmiy-tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Jumladan, topinambur ʻ ʻ o simligi ʻ bilogiyasi bo yicha ʻ X.Otaboeva [31], L.A.Dorofeeva [21-24], V.V.Arasimovich [11], o simlikning ʻ turli qismlaridan saxaridlar olish boyicha 3 S.Ya. Koryachkina [29], U.B. Djanikulova [18-20], T.N. Emelinalar [34] ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishgan. Ammo, topinambur sanoat korxonalari chiqindilari bilan qoplangan maydonlarda o sishʻ imkoniyatlari o rganilmagan ʻ Ilmiy yangiligi: mazkur tadqiqot ishida sanoat korxonalari bilan ifloslangan sharoitda yetishtirilgan topinambur asosida turli polisaxaridlarni biotexnologik usullar bilan ajratib olish va ularni oziq-ovqat va tibbiyot maqsadlari uchun qo llashga ʻ tavsiya etish kabi masalalar ishning ilmiy yangiligini tashkil qiladi. BMI ning ilmiy va amaliy ahamiyati . Biotexnologik usullar yordamida olingan polisaxaridlar kichik sexlardа yoki tadbirkorlar tomonidan kam kaloriyali ichimliklar, bioetanol ishlab chiqishda hamda tibbiyot maqsadlarida turli moddalar almashinuvi kasalliklarini oldini olishda va davolashda qo llanilishi ʻ mumkin. Tadqiqot asosida olingan natijalar ilmiy-tadqiqotlar uchun uslubiy ko rsatma ʻ sifatida ham tavsiya etiladi. Tadqiqot usullari: Mazkur tadqiqotlarda biokimyoviy va kimyo-tahlil usullari, texnik-laboratoriya usullari, statistik usullardan foydalanildi. Ishning e`lon qilinganligi . Tadqiqot natijalari asosida olingan ma`lumotlar asosida 2016-yilda o tkazilgan ʻ Samarqand davlat universiteti talabalar ilmiy konferensiyalarida chiqish qilindi va 1 ta konferensiya materiallarida tezislar chop etildi. Ishning hajmi. Mazkur bitiruv malakaviy ish 65 betdan iborat bo lib, ʻ uning tarkibida 4 ta jadval va 15 ta rasmlar mavjud. 4 I. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Sanoat chiqindilarining atrof-muhit va organizmlarga ta`siri Ko p asrlar davomida chiqindilarni noto g ri boshqarish tabiiy resurslarningʻ ʻ ʻ o zgarishiga, ʻ tabiatning kutilmagan o zgarishlariga ʻ sabab bo lmoqda. ʻ Tibbiyot chiqindilari atrof-muhit va uning deyarli barcha elementlari — suv, havo, tuproq, oziq-ovqat mahsulotlarining ifloslanishi sababli aholi orasida nafaqat to g ridan- ʻ ʻ to g ri, balki, bilvosita infeksion va noinfeksion kasalliklarning tarqalishi xavfini ʻ ʻ tug diradi [2]. ʻ Ushbu xavfning qay darajadagiligini anglash uchun Samarqand Kimyo kombinati haqida ayrim ma`lumotlarni keltiramiz. Samarqand superfosfat zavodi 1954-yildan 1975-yilgacha jadal, yuqori ko rsatkichda faoliyat ko rsatib, har yili 320 ming tonna atrofida superfosfat va ʻ ʻ 120 ming tonna sulfat kislota ishlab chiqargan. Bundan tashqari har yili zavodda 1250-1800 tonna natriy-kremniy ftoridi va selen konsentrati olindi. Ushbu maqsadda yiliga 220 ming tonna qoratov fosforiti va bir necha minglab tonna appatit konsentrati hamda 100-120 ming tonna temir kolchedoni sarf qilingan. Zavodning asosiy qattiq chiqindisi bo lgan ʻ pirit kukuni 250 ming tonna atrofida to planib tozalovchi ʻ qurulmalar changi bilan birga temir yo l orqali ʻ sement zavodlariga va avtomobil transporti orqali atrof-muhitga chiqarilgan. 1975-yil superfosfat zavodi tubdan rekonstruksiya qilingandan keyin u ammofos ishlab chiqaradigan kimyoviy kombinat deb atala boshladi. Ishlab chiqarish quvvati oshgandan so ng (1 yilda 600 ming tonna ammofos) ʻ oltingugurt IV-oksidi (5000 tonna yiliga) va ftorli birikmalar (85 t yiliga) ning tashqariga chiqarilishi ortdi. Zavod rekonstruksiya qilingandan so ng ham pirit ʻ kukunining uyumlari atrof-muhitni og ir metallar bilan ifloslantiradigan ʻ asosiy manba bo lib qolaverdi. Bir necha marta chiqindi ʻ chiqargich yorilib ketdi, bu esa atrof-muhitni qo shimcha ʻ ifloslanishiga olib keldi. Demak, Kimyo kombinat superfosfat va ammofos ishlab chiqargan davrlarda uning xom ashyo va chiqindilari atrof-muhitni og ir metallar bilan kuchli ʻ zararlagan. 5 Turli xil texnologik jarayonlar hamda harorat, namlik va atrof-muhitdagi oksidlanish-qaytarilish jarayonlari natijasida turli kimyoviy elementlarning zararlilik darajasi ortadi. Bunga turli xil chiqindilar tarkibidagi quyidagi elementlarni misol qilib ko rsatishʻ mumkin: mis, rux, mishyak, qo rgoshin, ʻ kumush, bariy, nikel, kobalt, simob, oltin. Bu metallar kombinatga keltirilayotgan xomashyo va uning chiqindilari tarkibida quyidagicha: mis elementi kolchedon tarkibida 0,29 mg/kg, pirit kukunida 0,37 mg/kg atrofida. Rux elementi esa pirit kukunida ko proq uchraydi, ʻ ya`ni 0,83 mg/kg, quruq elektrofiltr va gaz chiqaruvchi qurilmalar changida deyarli bir xil 0,76 mg/kg atrofida bo lib, kolchedonda kamroq- 0,59 mg/kg. Qo rg oshin ʻ ʻ ʻ elementi gaz chiqaruvchi qurilmalar changida eng ko p 0,2 mg/kg, shuningdek ʻ mishyak, kobalt, simob, kumush va oltin elementlari ham, qo rg oshin singari gaz ʻ ʻ chiqaruvchi qurilmalar changida ko proq uchraydi va mos ravishda ʻ qo yidagicha, ʻ 0,24; 0,007; 32; 12; 1,5 mg/kg. Qo rg oshinning eng kam miqdori kolchedonda ʻ ʻ 0,06; mishyak va simob pirit kukunida 0,06 va 0,6 mg/kg, kobalt, kumush va oltin kolchedln tarkibida 0,005; 8,2; 0,6 mg/kg uchraydi. Bariy va nikel elementlari miqdori esa 1,73 va 0,0005 mg/kg dan 2,55 va 0,0015 mg/kg gacha bo lib, bu ʻ elementlar asosan quruq elektrofiltr changida ko p ʻ uchraydi. Kombinat xom- ashyosi va chiqindilari tarkibida og ir metallar miqdori ʻ qo yidagicha. Kolchedon ʻ tarkibida og ir metallar miqdori: mis-0,29; rux -0,59; qo rg oshin-0,06; mishyak- ʻ ʻ ʻ 0,12; bariy-1,73; nikel-0,0005; kobalt-0,005; simob-1,5; kumush-8,2; oltin-0,6 mg/kg ni tashkil etdi. Chiqindilar tarkibida esa bu elementlar miqdori kolchedonga nisbatan o zgaradi. Ya’ni pirit kukunida, mis, rux, qo rg oshin, bariy, ʻ ʻ ʻ nikel, kobalt, kumush va oltin miqdori oshishi kuzatilsa, mishyak, simob, elementlari kamaygan. Quruq elektrofiltr changida esa kolchedonga nisbatan simobdan boshqa hamma elementlar ko payishi ʻ kuzatiladi. Gaz chiqaruvchi qurilmalar changida esa kolchedonga nisbatan bu elementlar miqdori ortgan, ayniqsa simobning miqdori nihoyatda ko p, ya’ni simob 21 marta ʻ ko paygan, ʻ 6 qo rg oshin 3 marta, mishyak - 2 marta, nikel - 3 marta, oltin-2,5 marta, kumushʻ ʻ va bariy 1,5 martagacha ko paygan. ʻ Qoratov fosforiti xomashyosi va tayyor mahsulot o rtasida ancha farq borligi ʻ kuzatildi. Mis, rux, qo rg oshin, oltin va simob singari elementlar superfosfat ʻ ʻ tarkibida ko proq bo lib, ularning miqdori mos ravishda quyidagicha 0,006; 0,015; ʻ ʻ 0,007; 0,004; 0,17 mg/kg, ya’ni dastlabki xomashyoga nisbatan superfosfat tarkibida mis 3 barobar, rux 2 barobar, qo rg oshin 1,5 barobar, simob elementi esa ʻ ʻ salkam 10 barabar ko p. Mishyak, bariy, nikel, kobalt, oltin singari elementlar esa ʻ fosforit va superfosfat tarkibida o zgarmagan. Ittiriy va itterbiy esa superfosfatda ʻ fosforit uniga nisbatan ikki, uch barovar kam. Kadmiy esa fosforitda 0,5 mg\kg, superfosfatda esa topilmadi. Superfosfatda bir qator elementlar konsentrasiyasini ortishi texnologik jarayonda ishtirok etadigan sulfat kislotaning mayda despersli kolchedon zarrachalari bilan ifloslanganligi bilan tushintiriladi. Davlat standarti bo yicha tayyor mahsulotning har bir tonnasiga 68 foizli ʻ sulfat kislotadan 350 kg sarflanadi. Bundan past konsentrasiyali sulfat kislota qo llanilganda ʻ namligi yuqori bo lgan ʻ superfosfat olinadi. Sulfat kislota konsentrasiyasi yuqori bo lishi ʻ fosforit kukunining sekinlik bilan ushlanib olinishiga olib keladi. Talab qilingan konsentrasiyaga erishish uchun yig gichda ʻ birinchi tizimning yuvigich hovuzining kislotasi (40%) bilan monogidratli absorber (98 %) ma’lum bir nisbatda aralashtiriladi. Shu yo l ʻ bilan hosil bo lgan ʻ "siroplashgan (sharbatlashgan) kislota" tarkibida ham qator kimyoviy elementlar uchraydi. Superfosfat sexining oqavasi ftor, sulfat va fosfatlar bilan ifloslangan. Ular zavod hududidan tashqarida joylashgan maxsus havzalarga kelib tushadi. Demak, sulfat kislota va superfosfat ishlab chiqarish faoliyati natijasida chiqindilar bilan atrof muhitga ko plab og ir metallar tushadi va atrof-muhitni ifloslantiradi. Bu ʻ ʻ elementlar ichida ekologik toksikligi va xavfligi bilan atrof-muhit uchun eng xatarli bo lib ʻ Pb, Hg, Cd va As hisoblanadi. 7 1975-yildan kombinat qaytadan rekonstruksiya qilinib ammofos ishlab chiqarila boshlagandan so ng ham har yili bir necha yuz minglab tonna fosforit uniʻ va fosfogips chiqindilari atrof-muhitga chiqarilgan. Ushbu davrlarda kombinat atrofida mazkur chiqindilarning o ziga xos uyumlari hosil bo lgan. Bu chiqindilar ʻ ʻ ham atrof muhitni og ir metallar bilan ifloslantiruvchi asosiy manbaalardan biri ʻ bo lib ʻ xizmat qilgan. 1990-yildan boshlab kimyoviy kombinatning ishlab chiqarish quvvati kamaya boshladi, ishlab chiqariladigan assortiment turlari bir necha marta o zgardi. ʻ Hozirgi paytda kombinat o z ʻ quvvatining 20-30 % darajasida ishlamoqda. Atmosferani ifloslantirishda eng muhim rolni texnogen ifloslantirish ya’ni issiqlik elektrostonsiyalari, metallurgiya va kime sanoati korxonalari, isituvchi moslamalar o ynaydi. ʻ Bu korxonalar qazib olinadigan umumiy yoqilg ining ʻ taxminan 70%ni iste’mol qiladi. Asosiy ifloslantirishni ta’minlaydigan zararli chiqindilar quyidagilardir: -ko mir ʻ oksidlari, ayniqsa, ko mir ʻ ikki oksid – ko mirli ʻ birikmalarni to liq ʻ yonmasligi tufayli hosil bo ladi; ʻ bu moddada asosan qattiq chiqindilarni yondirish natijasida, avtomashinalardan chiqariladigan gazlar va sanoat korxonalari chiqindi. Har yili atmosferaga 1250 mln.t. miqdorda tashqi muhitga ko mir oksidi ʻ chiqariladi. -oltingugurt VI-oksid – bu moda oltingugurt IV – oksidining oksidlanishidan hosil bo ladi. Uning so nggi mahsuloti aerozol yoki sulfat kislota ʻ ʻ hisoblanib, u tuproqni nordonlashtiradi, odamning nafas yullariga kuchli ta’sir etib kasalliklarini og irlashtiradi. ʻ Shu xildagi moddalar bilan atmosferani ifloslantiruvchi korxonalar faoliyat ko rsatayotgan ʻ hududlarning 11 km chegarasidagi tevarak-atrofdagi o sadigan ʻ barcha daraxtlarning barglari mayda nekrotik dog lar ʻ hosil qiladi; -azot oksidlari asosan azotli o gitlar ʻ ishlab chiqaruvchi, nitrat kislota, nitratlar, anilinli bo yoqlar, ʻ nitrobirikmalar, viskoz shoyi, selluloid ishlab chiqaruvchi korxonalar tomonidan chiqariladi. Jahon bo yicha ʻ tashqi muhitga chiqariladigan azot oksidlarining umumiy miqdori 20 mln.t.ni tashkil qiladi; 8 -ftor birikmalari Bilan ifloslantiruvchi manbalar – amominiy, emal, shisha, keramika, po lat,ʻ fosforli o g itlar ʻ ʻ ishlab chiqarish korxonalari hisoblanadi. Ifloslantiruvchi moddalar ftor vodorod tarzidagi gazlar yoki natriy va kalsiy ftorid tarzidagi changlar holida chiqariladi. Bu moddalar o zining ʻ zaharliligi bilan tavsiflanadi; -xlor birikmalari xlorid kislota, tarkibida xlor tutuvchi pestisidlar, organik bo yoqlar, ʻ gidroliz spirti, xlorli ohak, soda ishlab chiqaruvchi kimyoviy korxonalardan atmosferaga chiqarib tashlanadi. Ptmosferada molekulyar xlor va xlorid kislota holatidagi ifloslanishlar paydobo ladi. ʻ Metallurgiya sanoatida cho yan ishlab chiqarishda va uni po latga aylantirishda atmosferaga har xil og ir ʻ ʻ ʻ metalla rva zaharli gazlar chiqariladi. -atmosferani aerozol ifloslanishi ham mavjud. Aerozollar – bu havoda muollaq holda mavjud bo ladigan ʻ qattiq yoki suyuq zarrachalar demakdir. Atmosferada ayrazol ifloslanishi tutin, tuman, qurim tarzidagi ko rinishda bo ladi. ʻ ʻ Yer atmosferasidagi xar yili 1 kub. km. Miqdordagi su’niy hosil qiladigan changsimon zarrachalar kelib qo shiladi. ʻ Havoning asosiy aerozol ifloslantiruvchilariga, issiqlik elektrostansiyalari (IES), metallurgiya, sement magnezit va qurim zavodlari kiradi. -fotokimyoviy tuman bu xilma-xil gazlar va aerazol zarrachalarining aralashmasi xisoblanadi. Uning tarkibiga – azon, azot va oltin gugurt oksidlari peroksid tabiatli ko pdan ko p organik birikmalar (fotooksidantlar) kiradi [4; 39; ʻ ʻ 42]. Atmosferaning ifloslanishi barcha o simliklariga, jumladan, qishloq xo jalik ʻ ʻ ekinlariga, shaxa rva uning atrofidagi ko kalamzorlarga kata zarar keltiradi. Zaxarli ʻ moddalar o simliklarning ʻ bevosita yer usti qismiga shuningdek, tuproq orqali ildizlariga salbiy ta’sir qiladi. Havoda uchib yuruvchi, kul, ko mir, ʻ uning birikmalari va xar xil zaxarli moddalar tuproqning fizik xususiyatini yomonlashtiradi, o simliklarning ʻ barklaridagi og izchalarni ʻ berkitib quyib assimilyasiya jarayonini susaytiradi. Sanoat va transportdan chiqqan gazlar o simliklardagi fotosintez jarayoniga salbiy ta’sir ko rsatadi, transpirasiya bargidan ʻ ʻ suvning bug lanishi jarayoni ʻ ham 1,5 – 2 barabar qisqartiradi. 9 O simliklar uchun vodorod ftorid, xlor, oltingugurt gazi va boshqa zaxarliʻ moddalar eng zararli xisoblanadi. Ftor va uning birikmalari o simliklarga kata ʻ zarar yetkazadi. Masalan: Tojikiston Respublikasining Tursunzoda shaxri atrofida joylashgan alyuminiy zavodi atrof-muhidni ifloslantirmoqda va insonlarning sog lig iga ʻ ʻ kata ziyon yetkazmoqda. Kuzatishlar shuni ko rsatadiki, ʻ katta shaxarlarda o stiriladigan ʻ daraxtlar tabiiy sharoitda, ya’niy o rmonlarda o sib yotgan daraxtlarga nisbatan ancha kam ʻ ʻ yashar ekan. Masalan, oddiy shumtolning «umri» urmonda 250-300 yil bo lsa, ʻ shaxar parklarida 60-80 yil, xiyobon va ko chalarda ʻ esa 40-50 yilgi teng bular ekan. Oddiy qayrag och ʻ daraxti esa, o rmonda ʻ 350 – 400 yil, parklarda 120-220 yil, ko cha ʻ va xiyobonlarda 50-60 yilgacha yashar ekan. O simliklarning ayrim turlariga atmosferaning ifloslanish darajasi juda past ʻ ko rsatgichga ʻ ega bo lgan ʻ holatda ham kuchli ta’sir ko rsatadi. ʻ Masalan yo ng ichga (beda), paxta, bug doy, karam va boshqa o simliklar oltingugurt to rt ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ va olti oksidlari ta’siriga juda ham sezgirdir; piyoz, qaragay, gladiolislar esa ftor birikmalari ta’siriga o ta ʻ sezgirlikni nomoyon qiladi. Atmosferadagi zararli moddalar hayvonlarning nafas olish organlarni shikastlaydi va hayvonlarning ichki organlariga asta sekin to planib, ʻ ularning zaxarlanishiga, ba’zan esa nobut bo lishiga ʻ olib keladi. Masalan, Germaniyadagi mis, Shvesariyadagi alyuminiy zavodlari atrofida boqilgan qora mollarni ko pi ʻ anashu yo l ʻ bilan zaxarlanib o lganligi ʻ aniqlangan. Planetamizda atmosferaning texnogen ifloslanishini kuchayishi ona – zaminimizga katta moddiy zarar yetkazmoqda. Atmosfera ifloslanishidan o simliklar, hayvonat ʻ olami va insoniyat katta ziyon ko rmoqda. Uning ko lami ʻ ʻ havo, tuproq va suv havzalari yuzasiga tushgan qattiq, suyuq va gaz simon moddalarning xillari, anashu texnogen maxsulotlarning fizik – kimyoviy xossalari va muayyan tabiiy – georafik sharoitga (landshaftlarga) bog liq holda namayon ʻ bo ladi. ʻ Atmosfera havosining ifloslanishi insonning sog lig iga va uning hayotiga ʻ ʻ salbiy ta’sir ko rsatadi. Masalan, inson o rtacha 70 yildan iborat bo lgan umri ʻ ʻ ʻ davomida 10 nafas olish uchun 600 ming kub metr havoni sarflasa, bu havoning zararli moddalar bilan ifloslanishi uning sog lig iga putur yetkazadi va umriningʻ ʻ ancha qisqarishiga sababchi bo ladi ʻ [41]. Shaharlarda yer sathiga yetib keladigan nurlarning kamligi, ayniqsa, biologik, jixatidan faol hamda inson va hayvonlar sog ligi uchun zarur bo lgan ʻ ʻ ultrabinafsha nurlarning kam miqdorda tushishi bokterialarning rivojlanishi uchun qulaylik tug diradi, ʻ o simlik ʻ va hayvonlarning rivojlanishini bug ib ʻ ko yadi, ʻ odamlarning kasalliklariga qarshilik kursatish qobiliyatini pasaytiradi. Xususan, ultrabinafsha nurlarning yetishmasligi tufayli raxit kasalligini rivojlanishi o rtasida ʻ bevosita bog liqlik ʻ borligi aniqlangan. Havoning ifloslanishi bilan turli kasalliklar (yo tal, bosh aylanishi, o pka, ʻ ʻ ko zning ʻ xar xil kasalliklari) paydo bo ladi, ʻ organizmning tashqi muhitga moslashuvi susayadi, kishilarning mehnat qobiliyati pasayadi. Keyingi yuz yillikda sanoatning rivojlanishi natijasida planetaning mineral resurslaridan jadal foydalanilmoqda – meneral xom ashyoni iste’mol qilish 1000 mlrd.tonnadan ortiqqa yetdi. Shunday usulda mineral xom ashyodan foydalanish katta miqdordagi chiqindilar va ularni qayta ishlashning turli boshqichlaridagi chiqindilar chiqishi - konchilik korxonalarida tashish vaqtida va qayta ishlash korxonalarida chiqindilar miqdori ko p xollarda olingan mahsulotdan ko p bo ladi. ʻ ʻ ʻ Tog dagi ʻ ishlanmalar, metallurgiya va kimyo zavodlari, issiqlik elektr stansiyalarini ishlatish jarayonida katta miqdorda qattiq chiqindilar, masalan, fosfogips, ogorka, shlak, kul va xokozalar hosil bo ladi. ʻ Bu chiqindilar katta maydonda uyulib yotadi va bir qator hollarda tuproqqa, suv manbalariga va atmosferaga halokatli ta’sir qiladi. Qattiq chiqindilarga metal va yog och ʻ chiqindilari plastmassa va boshqa materiallar, sanoat korxonalarining chang va gaz tozalagich sistemalaridan mineral va organik changlar: turli organik va meneral moddalardan tashkil topgan sanoat axlatlari kiradi (rezina, qog oz, ʻ mato, qum va boshqalar). Suyuq chiqindilariga oqindi suvlarga ishlov bergandan keyin ularning 11 chiqindilari, gazlarni nam tozalash sistemalaridagi mineral va organik chang shlamlari kiradi [39; 40]. Atrof muhitga tushadigan qattiq chiqindilar uchta toifaga bo linadi: sanoat,ʻ qishloq xo jalik ʻ va shahar xo jaligining ʻ maishiy chiqindilari. Sanoat chiqindilarining asosiy qismi kon-kimyo (uyumlar, shlaklar va boshqalar); qora va rangli metallurgiya (shlak, shlamlar, chang va boshqalar), metalni ishlash korxonalari (qirindi, brakka chiqqan buyumlar va boshqalar), o rmon va yog ochga ʻ ʻ ishlov berish sanoati (yog och ʻ tayyorlash chiqindilari, yog och ʻ qipig i, ʻ mayda bo lakchalari va boshqalar), issiqlik elektr stansiyalari energiya xo jaligining (ko l ʻ ʻ ʻ shlaklar va boshqalar), kimyo va turdosh sanoat tarmoqlari (fosfogips, ogarka, shlaklar, shlamlar, shisha sinig oari, siment changi), organik ishlab chiqarishlar ʻ (rezina, plastmassa va boshqalar), oziq-ovqat (suyak, jun va boshqalar); yengil, to qimachilik va paxta tozalash sanoati (mineral va organik, chang, shlam, paxta ʻ tozalagandan keyin organik va meniral iflos aralashmalar va boshqalar). 12 1. 2. Topinambur ( Heliantus tuberosus l .) o simligiʻ biologiyasi Topinambur ( Helianthus tuberosus ) murakkabguldoshlar ( Asteraceae ) oilasiga mansub bo lib, ko p yillik tuganakli o simlik hisoblanadi. Bo yi 1,5-2 ʻ ʻ ʻ ʻ metrga yetadigan o simlik. ʻ Poyasi serbarg, g adir-budur ʻ tukli, yuqoriga qarab shoxlagan. Barglari yirik, sertuk, uzun bandli, barg plastinkasi tuxumsimon, chetlari arrasimon qirqilgan, poyasi qarama-qarshi joylashgan. Gullari savatchaga to plangan bo lib, yakka-yakka joylashgan. Savatchaning o rtasida naychasimon ʻ ʻ ʻ chetlarida soxta tilsimon gullar joylashgan. Gullarning rangi tiniq to q sariq rangda ʻ bo ladi. ʻ Bu o simlik ʻ urug ʻ bermaydi. Iyul-avgust oylarida gullaydi [31]. 1.1-rasm. Topinambur o simligini ʻ tashqi ko rinish ʻ Geografik tarqalishi. Vatani asosan Shimoliy Amerika. Hozirgi kunda topinambur Amerika, Frantsiya, Angliya, Norvegiya, Shvetsiya, Rossiya, Ukraina va O rta ʻ Osiyoda katta maydonlarda yetishtirib kelinmoqda. Mahsulotning tashqi ko rinishi. ʻ Yer ostki poyalarining uchlaridagi mevalarning shakli noksimon. Asosiy mevasi ildiz markazida hosil bo lib, ularning ʻ shakli har xil kartoshkaga o xshaydi. ʻ Mahsulotning o ziga ʻ xos hidi va mazasi bor. 13 Kimyoviy tarkibi. Yer osti va yer usti qismlarida A, B 1 , B 2 va C vitaminlari mavjud. Tuganaklarida 16-18 foiz inulin hamda qand moddalari, 16 xil aminokislotalar va pektin moddasi ham mavjud. Ishlatilishi . Topinambur o simligiʻ oshqozon va ichak funksiyalarini faollashtiradi, unda uchraydigan, kasallik qo zg atuvchi ʻ ʻ bakteriya, virus va zararkunandalarga nisbatan chidamlilikni oshiradi. Tuberkulyoz, osteoxondroz, buyrak kasalliklari, gripp, angina, onkologik kasalliklarni oldini olishda va davolashda eng samarali o simlik ʻ hisoblanadi. Topinambur ( Helianthus tuberosus ) asosan chorva uchun oziq o simligi ʻ sifatida foydalaniladi. Tibbiyotda uning tuganagidagi inulin moddasi ishlatiladi. U sovuqqa chidamli, qisqa kun o simlik ʻ bo lgani ʻ uchun shimoliy viloyatlarda ham yetishtirish mumkin. Uni yer ustki qismi 6 gradusli sovuqqa ham bardosh bera oladi. Tuganagi muzlagani bilan erib yana o z holiga kelishi mumkin. Topinambur ʻ boshqa madaniy o simliklarga ʻ nisbatan O zbekistonning ʻ barcha tuproq iqlim sharoitlarida (sho rlangan yerlardan tashqari) ʻ moslanuvchandir. Topinambur almashlab ekish tizimida juda ehtiyotkorlik bilan joylashtirilmasa va yerda necha yil o sishi ʻ hisobga olinmasa, u o zidan ʻ keyin ekiladigan o simliklarga ʻ begona o tlar ʻ kabi katta zarar yetkazishi mumkin. Topinambur bir yerda 10 yil, hatto 40 yilgacha o stirilganligi ʻ to g risida ʻ ʻ ma`lumotlar bor. Lekin bir yerda 3-4 yil mobaynida yetishtirishni tavsiya qilinadi. Topinamburdan bo shagan yerlarga beda ʻ ekilsa, u yil davomida 5-6 marta o rilishi ʻ natijasida yer nokidan o sib chiqqan ʻ nihollar yo qotiladi va yer undan tozalanadi. ʻ Topinamburga ishlatiladigan agrotexnik tadbirlar kartoshkaning ishloviga juda yaqin turadi. Topinambur ekiladigan yerlarni kuzda shudgor qilishdan oldin gektariga 30- 40 tonna go ng va 40 kg dan fosfor o g iti berib 27-30 sm chuqurlikda haydab ʻ ʻ ʻ qo yiladi. ʻ Yer nokining 25-50 grammlik tuganaklari ekiladi. Uni kesib ekilsa hosildorligi 25-30 foizga kamayib ketishi mumkin. Agar tuganak juda yirik (70-80 g) bo lsa, uni ekishdan oldin kesib ekilgani ma`qul. Kesilgan tuganaklarni faqat ʻ bahorda ekishni tavsiya qilinadi. Kuzda ekilsa undan rejalashtirilgan hosilni olish 14 mumkin bo lmaydi.ʻ Bir gektar maydonga 50-60 ming tuganak yoki 0,6-2,0 tonnagacha urug ekiladi. ʻ Topinambur yetishtiriladigan iqlim sharoitiga ko ra ikki muddatda fevral ʻ oyining oxiri-martning boshlanishida va oktabr oxiri - noyabr boshida ekiladi. Ekish chuqurligi ekilayotgan tuganak hajmiga bog liq ʻ bo lib, ʻ u 5-12 sm chuqurlikda 70 x 35 x 40 sm sxemada ekiladi. Ekilgandan so ng nihollar ko karib ʻ ʻ chiqqunicha yer bir-ikki marta boronalanadi. Nihollar to liq ko karib chiqqandan ʻ ʻ keyin har sug orishdan so ng ko chat oralari kultivatsiya qilinadi. Agar begona ʻ ʻ ʻ o tlar ʻ ko payib ketgan bo lsa qator oralari chopiq qilinadi. Topinambur tuproq ʻ ʻ tarkibidagi oziqa elementlarni ko proq ʻ talab qiladi. Uning bir tonna hosili tuproqdan 3 kg azot, 1,5 kg fosfor va 4,5 kg kaliy elementini olib chiqib ketadi . Topinamburni o g itlash ʻ ʻ eng muhim agrotexnik omillardan hisoblanadi. O simlik ʻ azot va fosfor o g itiga ancha talabchan. Topinambur ekilayotgan azotli ʻ ʻ o g itlarning 15-20 foizini va fosforli o g itlarning qolgan 20-25 foizini, o simlik ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ unib chiqqandan keyin azotli o g itlarning 30 foizini, shonalash davrida esa 50 ʻ ʻ foizini solinadi. Kaliyli o g itlarni ʻ ʻ hammasini yer haydash oldidan solinadi. Umuman mavsum davomida topinambur ekilgan yerlarga gektariga 120-150 kg azot, 70-80 kg fosfor va 60 kg kaliy o g iti ʻ ʻ bilan oziqlantirish tavsiya etiladi. O simlikni ʻ oziqlantirish sug orishdan ʻ oldin oshiriladi. Vegetatsiya davomida topinambur 8-10 marta sug oriladi. O suv davri 120-200 kun bo ladi. Topinambur ʻ ʻ ʻ hayotining ikkinchi va uchinchi yili u o sayotgan yerni erta bahorda 2-3 marta ʻ borona qilish bilan boshlanadi. Ikkinchi va uchinchi yili topinambur o simligi ʻ ko payib ketadi, shuning uchun qator orasi kultivatsiya qilinadi, o g itlanadi va ʻ ʻ ʻ undagi ortiqcha o simliklar olib tashlanadi. Topinamburni faqat tuganagidan emas, ʻ poya qalamchalaridan ham ko paytirish mumkin. Topinambur poyasi O zbekiston ʻ ʻ sharoitida oktabr oxirida, tuganaklari esa noyabr oxirida silos yig adigan ʻ kombaynlar bilan yig ishtiriladi. ʻ Tuganak hosilini yig ishtirish ʻ qish fasligacha davom etadi. Topinambur oq chirish kasalligi bilan zararlanadi, undan tashqari 15 simqurt, may qo ng izi va sholg om kanalari uni zararlaydi. Ularga qarshi anabazinʻ ʻ ʻ sulfat sepilishi kerak [31]. Yer nokning yem, sabzavot, sanoat va dorivor xususiyati uning kimyoviy tarkibiga bog liqdir. Yer nok bioenergetik o simlik bo lib uni oziq-ovqat, dorivor ʻ ʻ ʻ va texnik mahsulotlarga aylantirish mumkin. Uning ildiz mevasida uglevodlar ko pligi ʻ sababli masalan inulin (15-35% gacha) uni fruktozaga aylantiriladigan xomashyo, siroplar olish, sharbat, shira, marmelad, un ham olish (dietik non tayyorlanadi) da qo llaniladi. ʻ Topinambur (yer nok) kletchatka tutadi va katta miqdorda ma’danli elementlarga ega, shu jumladan, temir, marganes, kalsiy, magniy, kaliy, natriy.Topinambur tuproqda faol kremniyni akkumulyasiya qiladi va hisoblanganda ildizpoyasidagi miqdori 8 % (quruq massa bo yicha) to g ri keladi. Undagi temir, ʻ ʻ ʻ kremniy va rux miqdori kartoshka, sabzi va lavlagidan yuqoridir. Topinambur kartoshkalarida oqsillar, pektin, aminokislotalar, organik va yog ʻ kislotalar aniqlangan. Pektin moddalari topinamburda 11% (quruq modda massasiga nisbatan aniqlangan). Vitamin B l , B 2 , C miqdori bo yicha topinambur kartoshka, ʻ sabzi va lavlagiga qaraganda 3 marta ko pdir. Boshqa mevalarga, sabzavotlarga ʻ qaraganda topinamburning farqi uning kartoshkasida oqsil (3,2 % gacha quruq massaga nisbatan) uchrashidir. Ushbu o simlik polivitaminli hisoblanadi. Yer ustki ʻ qismidagi vitamin yer ostki qismidagi - kartoshkasidagidan ko p. Shuningdek, ʻ undagi vitamin C miqdori oddiy kartoshkadagidan 5 barobar bisyor. Topinambur kartoshkalarining vitamin tarkibi, mg % quruq massaga nisbatan quyidagicha: C- 98,1-108,1; B l -1,2; B 2 -4,0-7,9; B 3 -2,4-8,8; B 5 -0,2-0,9. Topinambur ruscha nomi "zemlyanaya grusha", o zbekchasiga "yer nok". ʻ Topinamburning vatani Shimoliy Amerika hisoblanadi. U birinchi bo lib 1605- ʻ yilda Leskabo sayohatchisi tomonidan Yevropaga olib kelingan. Uni non, pishirib qo llash ʻ mumkinligi, hayvonlar to yimli ʻ yemi bo lgani ʻ (gulidan tomirugacha) hammani qiziqtirgan, Rossiyaga XVIII asrda kirib kelgan. Yer nok ko p yillik ʻ bo lishiga qaramay bir yillik shakllari ham qo llanilayapti, bundan maqsad ildiz ʻ ʻ 16 mevasining kattaligini kamaytirmaslikdir. Bir maydonda yer nok 3-4 yil o stirilishiʻ mumkin, keyin boshqa yerga ko chirish kerak. Bir to p yer nokdan 2 kg gacha ʻ ʻ mevasini olish mumkin. 1911-yilda V.I. Kozlovskiy yernok haqida "Bu yagona o simlik, ʻ o stirilayotganda ʻ mehnat katta qilmaganda ham hosil beradigan, sovuq, quruq, yomg irsiz, yomon ʻ yer yoki kuchsizlangan yerda ham o suvchi, o g itsiz, bir yerda ʻ ʻ ʻ o n yillab ʻ o sadigan, umuman o ziga e’tibor talab qilmaydigan, qishga kelib uni ʻ ʻ yerdan kovlamaslikga ham rozi yagona o simlikdir. Bu bir so zda, ideal ʻ ʻ taqdir yuborgan slavyanlar uchun o simlikdir" ʻ deb ta’rif bergan. Yer ustki tuzilishi ko proq ʻ kungaboqarga o xshash, ʻ bo yining ʻ balandligi 3- 4 metr, barglari tuxumsimon, cho zinchoq, ʻ uchi o tkir, ʻ chetlari nishli, pastki barglari qarama - qarshi, yuqori barglari ketma -ket joylashgan. Gul to plami - ʻ savatcha bo lib, ʻ diametri 2-5 sm, gullari poyaning eng yuqorigi qismida joylashadi. Bir to p ʻ o simlikda 30-50 ta savatcha bo ladi. Yer ʻ ʻ noki chetdan changlanadi. Mevasi - urug , kungaboqar pistasidan maydaroq, 1000 donasining ʻ vazni 7-9 g. Janubiy mintaqalarda urug lari pishib yetiladi. Ildizi popuk ʻ ildiz, yaxshi shoxlangan. 2 m chuqurlikkacha kirib boradi. Shoxlari yer ustki va yer osti bo ladi, stolonlari yer ostki shoxlanishi deyilib, uzunligi 8-40 sm gacha bo ladi. ʻ ʻ Stolonlari qancha katta bo lsa, ʻ tuganaklari shuncha zich bo ladi. ʻ [19]. Biologik xususiyatlar. Tuganaklari bemalol qishlab chiqadi, sovuqdan yer ustki qismi nobud bo ladi. ʻ Tuganaklari tarkibida inulin va uglevodlar bo lganligi ʻ uchun sovuqqa chidamli bo ladi. Yer noki iqlimning sovuq va issiq bo lishiga ʻ ʻ moslashadigan ekindir. Yer uski poyalari qisqa muddatli past haroratga (-80 o C), tuganaklari esa -12 o C ga chidaydi, qor tagidagi tuganaklar 30-35 o C past darajaga yaxshi bardosh beradi. Harorat 40-42 o C darajada issiq bo lganda ham yaxshi o sib rivojlanadi. ʻ ʻ Urug lar ʻ unib chiqqanidan pishib yetilgunicha ertapishar navlar uchun 2000 o C , erta va kechpishar navlar uchun 2500- 2800 o C harorat kerak bo ldi. Yorug likga ʻ ʻ talabchan emas, shuning uchun uni zich qilib ekish ham mumkin. Qisqa kunli o simlik. ʻ 17 Yorug lik kam bo lganʻ ʻ bulutli mintaqalarda yer nokning yer ustki poyasi ko proq ʻ bo ladi. ʻ Namga talabi . Yer noki baquvvat rivojlangan, ildizlari evaziga qurg oqchilikka ʻ o rta ʻ chidamli, tuganaklar hosil bo lish ʻ davrida tuproqda nam qanchalik ko p ʻ bo lsa , shuncha ko p hosil beradi. Bu davr o simlik uchun kritik ʻ ʻ ʻ davr hisoblanadi. Tuproq va ozuqa moddalariga talabi. Yer noki biologik xususiyatiga ko ra ʻ tuproqqa mutlaqo talabchan emas, faqatgina o ta ʻ sho rlangan ʻ va botqoqlangan tuproqlarda o sa ʻ olmaydi. Uning uchun qumloq tuproqlar eng yaxshi tuproq hisoblanadi. Yer noki kartoshka va lavlagiga qaraganda tuproqdan ko p ʻ ozuqa moddalarini o zlashtirib oladi. 100 s ga ko k poya uchun o simlik tuproqdan 30 kg ʻ ʻ ʻ N, 12-14 kg P 2 O 5 , 45 kg, K 2 O, 100 s tuganak uchun 20-25 kg va P 2 O 5 7-9 kg K 2 O o zlashtiradi. ʻ Yer noki tuproqdan ozuqa moddalarini ko p ʻ o zlashtiradi, ʻ unga o sish davrida ʻ mineral va organik o g itlarini ko plab berish kerak. ʻ ʻ ʻ O sish ʻ davri navlariga qarab 120-140 va 180-200 kundan iborat. Yer noki bir joyda 5-10 yil turishi mumkin, ammo har yili mineral o g itlar ʻ ʻ bilan qayta o g itlab turish kerak. Yer noki odatda bahorda keng qatorlab ekiladi. ʻ ʻ qatorlar orasi 60-70 sm, tuganaklar orasi 20-30 sm bo ladi, bir gektarda tup soni ʻ 50-55 ming tup bo lishi ʻ kerak. Ekish tuganaklar orqali amalga oshiriladi, tuganaklar kata bo lsa kesib ekiladi. Tuganaklar hajmi 40-50 g bo lsa, me yor ʻ ʻ ʼ hisoblanadi, ekish me’yori 8-10 s, ba’zan 20 sentner tuganak sarflanadi. O simlikning bo yi 12-15 sm bo lganda o g it berib kultivasiya qilinadi va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ jo yak ʻ olinadi. O zbekistonda chorvachilikka ixtisoslashgan fermer xo jaliklarida ʻ ʻ yer nokini ekib o stirish, kam xarajat qilib, ko p mahsulot olish demakdir. Yer ʻ ʻ ustki ko k ʻ poyasi yer ostki tuganaklar chorva mollari tomonidan xush ko rib ʻ iste’mol qilinadi. Bu ekinni eng kambag al, tashlandiq joylarga ekish kerak. Bu esa ʻ bir necha yil davomida chorva mollariga ozuqa sifatida asqotadi. Yer nokning organlari ozuqa moddalarga boy bo lgan ʻ vaqtida yig ib ʻ olish samaralidir. Uning gullarini asosan sentabr-oktabr oylarida yig ib ʻ olinadi va 18 quritiladi. Tugunagini esa kech kuzda yig ibʻ olinadi. Poya va bargini bahorda ozuqa moddalar poyaga o tgan ʻ vaqtda yig ib ʻ olinadi. Yaponiya, AQSh, Kanada, Gollandiya, Germaniya, Belgiya, Vengriya va boshqa mamlakatlarda tibbiyot xodimlari unga katta e tibor qilmoqdalar. ʼ Italiya, Angliya, Gollandiya, Franziya kabi mamlakatlarda manzarali o simlik sifatida ham ʻ ekiladi. Masalan, yer nok tugunagida 19-30% inulin , 2-3% protein, 1-2,5% oqsil, 0,5-1% yog , 1-1,5% kletchatka, AEM (Azot tutmagan ekstraktiv moddalar) - 15- ʻ 25%, kul 1-2,5% ni tashkil etadi. Yashil massasida esa 26-29% quruq moddalar, 2,5- 3,5% protein, 2,5-3% oqsil, 0,32-0,58% yog , kletchatka 3,5-5,l%, AEM(Azot ʻ tutmagan ekstraktiv moddalar.)-96,3-21,6%, kul-2,l-2,7% ni tashkil etadi. 100 kg ozuqa massasida 26,6-30,6 ozuqa birligi mavjud bo lib, ʻ bu silos bo ladigan ʻ makkajuxori va kungaboqarning sut shiraga to lish fazasidagi ko rsatkichlardan ʻ ʻ ancha yuqori . Topinambur (yer nok) sug oriladigan yerlarda bir gektardan, agrotexnika ʻ qoidalariga rioya qilib o stirilganda, navlar to g ri tanlanganda 800-900 sentner ʻ ʻ ʻ silosbop ko k massa 250-300 sentner qimmatbaho tugunak hosilini beradi. Uning ʻ oziqabop silos tarkibida 24 oziqa birligi, 100 kg tugunagida 30 oziqa birligi saqlanadi. Uning tugunaklarida shifobaxsh inulin mavjudligi ahamiyatlidir. Kuzda terilgan tuganaklar yomon saqlanadi, shu sababli kerak bo lganda qazib olinsa ʻ bo ladi. Yer ostida 40 gradus sovuqda ham saqlanadi. Yengil muzlash bo lganda ʻ ʻ ustki qismi poyalari kesiladi lekin bir qismi qolishi kerak chunki u tuganakni ozuqalaydi. Bahorda kovlab olingan tuganaklarda vitaminlar saqlangan bo ladi. ʻ Amerikada yer nok ekish almashinish ekinlariga kiritilgan. Birinchi yili yer nok ekiladi, keyingi yili xashaki no xat, ʻ shunda u va yer nok qoldig i ʻ hayvonlar yemi uchun yig ib olinadi, uchunchi yili bug doy yoki javdar ekiladi, keyin kartoshka, ʻ ʻ keyin arpa, bug doy ʻ yoki suli ekiladi. Keyin hammalari qaytariladi. Bundan tashqari ekilmayotgan, tashlandiq yerlarda ekish mumkin. Chernobil AES ning 30 kilometrli zonasida ekish mumkin. Ko rsatilganki yer nok radioaktiv ʻ moddalarni yutib olmaydi. Yer nokda fotosintez jarayoni 10 marta yuqoridir, 19 boshqa o simliklarga nisbatan. Havoni kislorod bilan to ydiradi, ekologik muhitniʻ ʻ yaxshilaydi. 25 gektar yer nok 125 gektar ekinlar boshqa o simliklar bilan tengdir. ʻ K.A.Timiryazev yer nokni intensiv dala ekini hisoblagan, u havodan uglerodni yutib oladi ( o rmon o simliklardan ikki marta effektivdir) va kislorod ajratadi. Shu ʻ ʻ sababli sanoat markazlari atrofida uni ekish qo riqlash zonalariga keltiradi [25; ʻ 26]. Eng muhimi kartoshka atrofida yer nok ekilsa u kleshevina va tlyani kartoshka virus kasallarini haydaydi va hosildorlikni oshiradi. Rossiyada Maykop sinov stansiyasida yer nokning 271 sortli yig masi ʻ mavjud, ular yovvoyi, primitiv va madaniylashtirilgan tiplaridir. Bargi, poyasida 4% triptofan va leysin aniqlangan. 1 killogram yashil massada 60-130 mg karotin aniqlangan.Kul elementlar ichida ko proq ʻ Ca, Mg, Fe ucragan. 1 kg yashil massasida 5,9 gramm Ca va 3,4 g magniy aniqlangan Organik kislotalar o simlik ontogenezida 8 dan 12% quruq barg og irligida ʻ ʻ mavjud. Yer nok barglarida organik kislotalar faqat di- va trikarbon kislotalar Krebs markazidagidan tashqari polioksikislotalar uchraydi, ular shakarlarning birlamchi oksidlanish kislotalari hisoblanadi. Di- va trikarbon kislotalar o smalarda ʻ va barglarida olma, fumar kislotalar, hamda oz miqdorda limon va qahrabo kislotalar yer nokda topilgan. Topinambur qandli diabet pankreatit, ichaklarni yallig lanishi va gipertonik ʻ kassaliklarga davodir. Odam organizmiga tushgan topinambur nitratlar shlaki, toshlarni, tuzlarni eritib meyorga tushiradi. Yegulik tomonidan topinambur kartoshkadan qolishmaydi. Yer nok ta’mi yong oqga o xshash, ozgina kashtanni ʻ ʻ ham eslatadi, tuzilishi rediskani eslatadi. Uni tozalash oson emas: pichoq bilan qalin yuqori qismi kesiladi, yaxshisi terini tozalaganda xuddi yosh kartoshkaga o xshab tozalash kerak, yoki oldindan tuganakni skvorodkada ʻ blanshirovat qilish kerak [29] . Yashil massasini maydalab quritilgan holda davolashga ishlatiladi: xom xolda, hamda pishirilgan holda ishlatiladi. Qishda mevalarni o rada saqlanadi. Yer ʻ nok o simligining ʻ shifobaxsh xususiyati kuchli undan dori-darmonlar ishlab 20 chiqarilgan. Yer nok o simligidan hindularni irokez qabilasi to yimli ovqat o rnidaʻ ʻ ʻ ko rgan va undan ko p foydalanilgan. Yernokni Vavilov o simligi deyiladi, chunki ʻ ʻ ʻ uni shofobaxsh xususiyatini ochib bergan. Vavilov yernok ustida ko p ishlarni ʻ amalga oshirilgan va u haqida quidagi malumotlar bor. Kungaboqarning alohida turiga kiruvchi, pistasiz, lekin hosili yovvoyi kartoshkasi bor o simlikni Vavilov ʻ Shimoliy Amerikadan topgan edi. Ushbu o simlikdan irokez urug i foydalanganlar, ʻ ʻ ular jismonan baquvvat, haqiqiy jangchilar bo lishgan. ʻ Ular kam kasal bo lishgan. ʻ Uzoq yashagan. Irokez urug ining xotinlari ko p bolalar tug ib, intim xayotlarni ʻ ʻ ʻ tushungan holda yashab ushbu o simliklardan ko p istemol qilishgan. Bu o simlik ʻ ʻ ʻ kartoshkaga o xshab ularni ochlikdan saqlagan, uni yetishtirish oson, hosildorligi ʻ kartoshkaga qaraganda bir necha bor yuqori bo lgan. Bir marta ekilgan besh yil ʻ daviomida hosil beraveradi. Yer tanlamaydi, chopiq qilinmaydi. Bir tubidan bir paqir hosilni yig iladi. Lekin po sti yupqaligi sabablb u tez chiriydi, muzxonada ʻ ʻ saqlash kerak.Yoki hosil yig ilgandan so ng uni quruq konsentratga ayilantiriladi u ʻ ʻ ikki yil davomida o z xususiyatlarini yo qotmay saqlaydi.u nafaqat ajoyib oziq- ʻ ʻ ovqat, balki davolavchi substansiyadir. Unda rekord miqdorda organizm yengil hazm qiladigan organik kremniy, osmiy, magniy va ko plab ʻ miqdorda mikroelementlar, aminokislotalar va vitaminlar borligi aniqlangan. Konzentrat istemol qilinganda qonning T-limfozitlari kattalashgan, u esa organizmda imunitetni ta’minlaydi, insonda hayotga havas uyg otadi. ʻ Tomirlarni mustahkamlaydi, uni elastikligini oshiradi, muntazam qabul qilinganda organizmning qon sistemasi yigirma yilga yasharadi. Yernok me’da- ichak kassaliklari, siydik yo llarini, ʻ yuqori nafas yo llarini ʻ normallashtiradi Yer nokda kraxmal bo lmagani ʻ uchun uning qaynatilgan, pishirilgani ahamiyatlidir. Yer nok tarkibida xujayrada sharbati kattadir, ular muzlashdan saqlaydi, kuchli sovuqlarga chidaydi. Bir dona ildiz mevasi bir joyda 40 yilgacha o sishi mumkin. ʻ 21 Poyalari mollarga yemdir. Topinambur yilda 131,2t/ga, ildizpoyasi 160t/ga bo lishiʻ ma’lum.Har bir ildizda 15-30 ta har xil o lchamli va shaklli tuganaklar bor, ʻ har bir tuganakda 8 dan 12 tagacha ko zlar bor, ulardan bahorda o smalar paydo ʻ ʻ bo ladi. ʻ Topinambur yot o simliklar qiyoq o t, pirey va boshqalarni yerdan siqib ʻ ʻ chiqaradi. Ildizpoyasidan l00 kg dan 9-10 kg fruktoza olinadi, shakar lavlagisida esa 4-6 kg chiqadi, spirt olinganda 7-8 1/s, bu shakar lavlagisi, kartoshka, bug doyga ʻ qaraganda 1,5-3,5 marta ko pdir. ʻ Ko k ʻ massasi l000 s/g, ildizpoyasi 400 s/ga. 1 z ko k ʻ massasi 25-30 yem birl. Ko k samoni ʻ topinamburda (82%), qizil bedada (70%), xashaki no xat ʻ (66%), ajriq bosh, qoraqiyoqda (64%), yo ng ichqa,bedada ʻ ʻ (57%). Yer nokning yem, sabzavot, sanoat va dorivor xususiyati uning kimyoviy tarkibiga bog liqdir. ʻ 22 1.3 .Topinamburda uchrovchi saxaridlar va ularni o zigaʻ xos xususiyati Inulin - topinambur o simligida ko p miqdorda uchraydigan yagona tabiiy ʻ ʻ polisaxarid, asosan 95% fruktoza zanjiridan iborat. Medada inulin to la xazm ʻ bo lmaydi, ʻ bir qismi kislotali muhitida kichik fruktoza zanjirlariga va ayrim fruktoza molekulasiga parchalanadi,ular qon tomirlariga o tadi. ʻ Inulin kishi organizmiga tushishidan boshlab, organizmdan chiqquniga qadar foydali xususiyatlarini namoyon qiladi. Me’da-ichak traktiga tushishi bilan inulin xlorid kislota va fermentlar ta’sirida ayrim fruktoza molekulasiga yoki kichik fruktoza zanjirlariga parchalanadi, ular esa qon oqimi ichiga o tadi. Qolgan parchalanmagan ʻ inulin organizmdan chiqib ketayotganda unga kerak bo lmagan moddalar masalan ʻ og ir ʻ metallar, radionuklidlar, xolesterin kristallari, to yingan ʻ yog lar, ʻ har xil toksik kimyoviy moddalar qaysiki ular organizmga ovqat bilan kirgan yoki kasallik keltiradigan ichakda yashovchilari faoliyatidan hosil bo lgan ʻ bo lishi ʻ mumkin ularni u bog lanib ʻ olib chiqib ketadi.Inulin ichakning siqilib kengayishini rag batlantiradi va shu hisobida undagi ʻ shlak, qayta ishlanilmagan ovqatlar va zaharli moddalarni chiqib ketishiga sababchi bo ladi [33]. ʻ 1.2-rasm. Inulinni kimyoviy strukturasi Antitoksik effekt inulinda topinamburda uchragan kletchatka hisobida ham sodir bo ladi.Ichakga parchalangan kichik fruktoza zanjirlari hamda qondagilari ʻ antitoksik tozalash funksiyasini bajarib borib , yot va zaxarli organizmda hosil 23 bo lganʻ yoki tashqaridan kirgan kimyoviy moddalar bilan bog lanib ʻ zaxarsizlantiradi. Inulin ichakdagi disbakteriozda kerakli moddalarni ko payishiga ʻ muhit bo la ʻ oladi.Shu vaqtning ichida ko pgina ʻ mineral tuzlar, ayniqsa kalsiy adsorbsiyalanishi oshadi, qonda xolesterin miqdori kamayadi, kanserogen va chiriydigan moddalar ham yo qotila ʻ boshlanadi. Yer nok qonda shakar miqdorini kamaytiradi va ko rishni ʻ qaytarish yaxshilashga yordam beradi. U qari odamlarga , kamqonlilarga va ateroskleroz, gipertoniya, yomon ko rayotganda, ʻ sistitda, sil, leykoz, anemiya, semirganda, revmatoid artritda, umurtqa osteoxondrozid, koksartroz, tomirlar deformasiyalash osteoartrozda va boshqa kasallarda foydalidir. Qand diabetining yengil shakllarida, hamda sog lom ʻ kishilarda diabetga moyillik bo lganda shakarni kamaytiruvchi o simlik preparatlaridan foydalanish ʻ ʻ foydalidir. Mana shu vazifani yer nok bajaradi. U xujayra bilan boy, yengil hazm bo ladigan ʻ uglevodlar miqdori oz va fantastik makro- va mikroelementlar , organik kislotalar, vitaminlar to plamiga egadir. Bu o simlik aniq gipoglikemizirlaydigan ʻ ʻ xossalarga ega, ya’ni qonda shakar miqdorini ozaytiradi. O rta va yengil diabet ʻ kasalida yer nok preparatlarini qabul qilish bu kasallarning "inulin ignasi" dan qutiltiradi. Topinamburni 200 ta kasallik davosi deb bejizga aytishmagan. Dorixonalarda yer nok konsentrati, oziqa inulin preparatlari quyidagi kasallarni davolaydi: ateroskleroz, poliartrit, taxikardiya, gipertoniya, yurak ishemik kasali, tromboflebit, anemiya (kamqonlik), shamollash kasallari, sistit, pielonefrit, xronik gastrit va me’da-ichak yazva kasali, ich qotishlar, intoksikasiya, osteoxondroz, radikulit, podagra, husnbuzar toshma, yiringli yaralar, furunkulez, kuyganda, kosmetik nuqsonlarda (teri quruqligi, qurishgan, ajinlar). Hamma vaqt yer nok asosidagi ozuqa qo shimchalari ʻ organizmning immunitetini oshiradi, mehnat qobiliyatini va hayotga havasni yuqori qiladi, stress va yangi hosil bo lish ʻ (opuxol) oldini oladi, intoksikasiya (zaharlanganda) va nurlanganda organizmning reabeletasiyasiga yordamlashadi. Rossiyada sotilayotgan inulin va yer nok konsentrati preparatlari qonda shakarni ozaytiradi, xolesterin, trigliserid, 24 lipoproteidni ham ozaytiradi, uglevod va yog almashinishiniʻ normallaydi, antitoksik ta’sirga ega . Yernok tuganagini har kunlik ovqatda qabul qilish harakat hajmini oshiradi, tomirlar qotib qolishini oldini oladi, og riq ta’sirini kamaytiradi, kasal faolligini ʻ oshiradi. Inulin un shaklida topinamburdan olinib ko pgina ʻ AQSh va Yevropadagi aralashtirilgan probiotiklar sifatida kasalliklarning oldini olishda qo llanilmoqda.Inulinning ʻ oziq-ovqatga qo shimcha ʻ sifatida qo llaganda ʻ u vitaminlar sinteziga foydali, immun qo rriqlash ʻ sistemasi ishini yaxshilaydi. Hayvondagi tajribalarda shishga qarshi faolligi inulinda aniqlangan. Inulin ichak devorlari tamonidan ovqatdan glyukozani yutishini kamaytiradi .Xoxlovchi sog ʻ odamlar har kuni 9-gramdan inulin berganda , qaysiki bifidobakteriyalar miqdori kattaligi inulin berish ta’sir qilmagan , qaysiki bifidoflora oz bo lganida ʻ ichak tamonidan mikro organizmlar miqdori keskin oshgan .Shu vaqtni o zida har hil meniral tuzlar adsorbsiyasi ko paygan , ayniqsa ʻ ʻ kalsiyni,qon zardobida xolisterin miqdorini kamaytirgan , konseragen va chirigan moddalarni kamaytirgan. Inulin un shaklida yernokdan tayyorlangan,AQShda va Yevropada qo llaniladigan ʻ kombinirlangan probiotik keng foydaliniladi proflikattika uchun va ko pgina ʻ kasallarni davolash uchun ishlatiladi .Inilin oziq ovqatga qo shiladi ʻ vitaminlarni sintezlaydi va immun qo riqlash ʻ mexanizimini aktivlaydi. Fruktoza topinamburning asosiy tarkibiy qismidir. Uning miqdori terish vaqtiga qarab o zgarishi mumkin. Tomir va tugunakdagi biokimyoviy jarayonlar ʻ natijasida fruktoza inulindan hosil bo ladi. ʻ Fruktoza - dietik shakar, u glyukoza qatnashgan jarayonlarda qatnashishi mumkin va insulin yetishmayotgan vaqtida o rnini ʻ bosishi mumkin. Fruktozaning empirik formulasi C 6 H 12 0 6 bo lib, molekulyar massasi 180 ga ʻ teng. Fruktoza tabiatda D-formada keng tarqalgan (meva va sabzavot shakari, D- arabinoza-geksoza). Fruktoza birnechta tautomer formalarga ega: ochiq keton, tsiklik va -D-fruktofuranoza va boshqalar., ular suvli eritmada bir-biriga o tib ʻ 25 turadi. Fruktoza rezorzin va xlorid kislota bilan qizdirganda qizil bo yalish bo ladiʻ ʻ (Selivanov reaksiyasi), mochevina bilan esa ko k, barbitur va tiobarbitur kislotalari ʻ bilan qizg ish ranglar hosil qiladi. Fruktoza miqdoriy aniqlash uning rang hosil ʻ qilishiga asoslangan. Fruktoza erkin holda ko pchilik meva va sabzavotlarda aniqlangan, Fruktoza ʻ bilan eng boy manba bu pomidorlar, olma, asal (50%) gacha. Fruktoza o simlik ʻ oligosaxaridlari tarkibiga kiradi, shu jihatdan saxaroza, rafinoza, oligosaxaridlardan staxioza va verbaskozalarni ko rsatishimiz ʻ mumkin. O simliklardagi zaxira polisaxarid inulin va bakterial asosli polisaxaridlar lenov ʻ ham fruktoza tutadi. Fruktoza mevalardan, saxaroza va polisaxaridlarni gidrolizlab olinadi (fruktozan, polifruktozanlardan), D-glyukozani ishqorlar ta’sirida epimerizaziyalab ham fruktoza olingan. Fruktoza muhim oziqa shakar, uning shirinligi saxarozaga qaraganda 1,5 marta, glyukozaga qaraganda 3 marta shirindir. Fruktoza organizm tomonidan yaxshi hazm bo ladi ʻ ayniqsa qandli diabet kasallarida foydali. 1,6- difosfat fruktoza dorivor preparati shok holatda va yurak kasallarida qo llaniladi. ʻ Ozgina boshqacharoq holatni tipik ketozali strukturaga ega fruktoza monosaxaridda ko ramiz. Fruktoza ikki siklik formuladan (piranoza va furanoza) ʻ ikkalasini ham hosil qiladi. Suvli eritmada u tautomer aralashmalaridan iborat bo lib, bunda 15% gacha ʻ β -furanoza formasi mavjud, ko pgina asiklik forma, ʻ lekin asosan piranozit, tautomerdir. Kristall holatda β -D-fruktofuranoza ma’lum. Tabiiy poliasetal gidroksilli hosilalari ko proq furanoza ʻ strukturalidir. 26 1.3-rasm. Fruktozani kimyoviy strukturasi D-Fruktoza. Meva qandi, erkin holda o simliklardaʻ aniqlangan, ko proq ʻ shirin mevalarda, hamda asalda. U shakar qamishi qandida va inulin asosida bo ladi, ʻ uni gidrolizlaganda asosan D-fruktoza hosil bo ladi. ʻ D-Fruktoza shirin ta’mli va achchitqilar ta’sirida achiydi. Suyuqlanish harorati 1000 0 C atrofida. Suvli eritmalarda chapga buradi, shu sababli uni levulaza deyiladi. Fruktozani sifat jihatdan aniqlashda uni boshqa birikmalar bo lganda ʻ qiyin eriydigan kalsiy gidroksid tuzi shaklida olinadi (C 6 H 12 O 6 .Ca(OH) 2 +H 2 O). Aldoza va ketozalar aralashmasi (masalan glyukoza, fruktoza) miqdor jihatdan aniqlash mumkin, suyuqlikni ikki qismga bo linadi, bitta qismini feling suyuqligi ʻ bilan, ikkinchisini NaIO 4 bilan oksdidlanadi. Feling suyuqlik aldoza va geksozalarni oksidlaydi, NaIO 4 esa faqat aldozalarni. Shu o lchov farqiga qarab ʻ ketoza miqdori aniqlanadi. Fruktooligosaxaridlar-glyukoza va fruktozadan iborat kichik zanjirli aralashmadir. Fruktooligosaxaridlar ko pchilik ʻ shtam bifidobakteriy yordamida neytrallanadi, bunda ayrim laktobakteriyalarning foydasi mavjuddir. Fruktooligosaxaridlardan 27 foydalanganda ichakda mikrob statusi normallashadi va ichakdan kalsiy va magniy ionlarining absorbsiyasi ko payadi.ʻ Fruktooligosaxaridlardan foydalanganda ichakda mikrob statusi normallashadi va ichakdan kalsiy va magniy ionlarining absorbsiyasi ko payadi. ʻ Fruktooligosaxarid kichik kaloriylikga ega shu sababli semiz va shakar diabeti kasallariga taklif etilgan. Sotuvdagi fruktooligosaxarid preparatlari tri-, tetra- va pentasaxaridlar aralashmasi glyukoza va fruktozalardan iborat. Yaponiyada ular asosan ishlatiladi. Masalan 1997 yilda Yaponiyada fruktooligosaxaridlar 1 milliard yen miqdorida chiqarilgan, 75% mamlakatning o zida, ʻ 25% - eksport qilingan. Hozirgi vaqtda fruktooligosaxaridlar 500 dan ortiq an’anaviy yapon maxsulotlarida (bolalar ovqati, non, kofe ichimliklari va boshqalarda) qo shilgan.Olimlar ʻ fikricha mana shu Yaponiyada o lim ʻ ozligi va ichak rak kasaligining kamligiga sababchidir. 28 1.4.Topinamburni sanoatda qo llanishiʻ Yuqorida ta`kidlanganidek, topinambur yetishtirlgandan va uni terib olingandan so ng ʻ sanoat miqyosida qayta ishlash jarayonlariga yuboriladi. Sanoatda yer nokdan quyidagi mahsulotlar ishlab chiqiladi: 1. Ildiz mevasidan: poroshok (un), quritilgan bo lakchalar, pyure va fruktoza- ʻ glyukoza siroplari. 2. Yashil massasidan yem tayorlashda qo llaniladi. Yashil yer nok massasidan ʻ fruktoza-glyukoza siropi (FGS), ozuqa yem drojalar, spirt, biogaz, sellyuloza va boshqa maxsulotlar olinishi mumkin. FGS yer ustki qismidan olish eng katta ahamiyatga ega u shimoliy viloyatlarda samarali hisoblanadi, chunki oldin sovuq tushisishi hisobida poyalarda shakarlar tezroq hosil bo ladi. Bunda hosil bo ladigan ʻ ʻ shakar gull ta’mli va xushbo y, ʻ chiroyli rangli bo ladi. ʻ O simlikdan ʻ olingan maxsulotlarni quyidagi jadval orqali ham bilib olish mumkin. 1.1-jadval Topinambur o simligidan ʻ olinadigan moddalar Bargi va guli Yashil massa (poya, bargi,guli) Poya va guli Dorivor choy Hayvonlar uchun yem;pichan,senaj,silos,o’tuni, yem xamir turushi. Ftuktoza siropi Vanna uchun balneologik maxsulot. Spirt(etanol) Sellyuloza (karton, qog’oz) Dorivor profilaktik damlamalar xar-xil konsentrasiyali Organik o’g’itlar (biogumus) Tayyor yonadigan briket Biogaz Biogaz Biogaz 29 Yer nok bargi va poyalaridan gidrolizlangan sarflar hisobida o rtacha 160-ʻ 170% sotuvdagi yem achitqilari hosil bo ladi, bunda 1 gektar haydaladigan yerdan ʻ 5-6 marta ko p yem ʻ oqsil oves yoki boshqa ekinlarga nisbatan hosil bo ladi. ʻ Yer nok navlariga qarab 1 gektar yer ustki qismidan 2-5 tonna etil spirt olish mumkin, u esa energiya manbasi hamda biogaz manbasiga aylanadi. Hisoblarga ko ra yer nok yashil massasi va yer nok ildiz mevasi etanol va biogaz olish uchun ʻ arzon xomashyo hisoblanadi. Anaerob gidroliz ko rsatdiki yangi yoki siloslangan o simlik xomashyosidan ʻ ʻ 480- 680 litr biogaz 1 kilogram organik materialdan tarkibida 50-55% metan bo ladi, ʻ shunda 1 gektar ekindan 5000-6000 m 3 biogaz ajraladi. 1900-1992 yillarda Rossiyada selyuloza-qog oz ʻ sanoatida yer nok ustki qismidan sellyuloza pishirish boshlandi va keyin karton va yuqori qimmatli qog oz ʻ tayorlangan. Eng muhimi sellyuloza pishirishda eng kam kimyoviy reagentlar sarfiga boradi va atrof muxit ifloslanishini kamaytiradi. 1988-2002 yillarda eng ko p ʻ talabga sabab bo lgan ʻ usul bu quruq maxsulotlarni yer nok ildizmevasidan olish bo lgan (xoka, un, konsentrat). 2002 ʻ yilda Rossiyada 300 tonna porashok olinadi degan hisoblar bo lgan. ʻ Eng yomoni bu quritish masalalarini tadbirkorlar qilgan, iqtisodiy krizis vaqtida talab kamayishi bunga salbiy ta’sir qilgan. Yer nok ildizmevasidan quruq poroshok olish quyidagi usullari mavjud: kriogen, sublimasion, liofil va isitib quritish. Eng sifatli bioximik ko rsatkichli ʻ xokalar asosan kriogen va sublimasion texnologiyada olingan, lekin bunda maxsulot narxi issiq orqali quritishga qaraganda bir necha marta yuqori bo lgan. ʻ Issiq ishtirokida quritishni konveyer, kamera, stellaj shaklida, IQ nurlarni quritish shkaflarda quritish usullari qo llab ʻ oxirgi maxsulot yaxshi sifatli va bozorbop narxda tayyorlash taklif etilgan, bunday texnologiyalar Rossiyada ko pdir. ʻ Ko pgina ʻ rivojlangan mamlakatlarda yer nokdan etil spirtini olish texnologiyasi ishlab chiqilgan. Kartoshkaga o xshab yer nok ildiz mevasidan spirt ʻ olish mumkin. O rtacha 1 sentner yer nok ildiz mevasidan 8-9 litr spirt ajratilgan. ʻ Donli 30 maxsulotlardan (1 gektardan 50 sentner) bo lgandaʻ 1 gektardan dondan 1084 litr spirt olish mumkin, yer nok ( 1 gektardan 300 zentner) olinganda 2500 litr spirt olinadi. Yer nok spirtida likerlar tayyorlash mumkinligi isbotlangan. Yer nok ustki qismi hayvonlar uchun yashil yem bo ladi, undan pichan, silos, spirtni ʻ haydash, o t uniga aylantirilgan. U yaxshi siloslaydi, absolyut quruq moddalar ʻ ichida 15-20% shakarlar mavjuddir. Neft resurslar pessimistlar hisobida 20-25 yil ichida, optimistlar 50-70 yilda tugaydi degan fikrlar mavjud. Shu sababli AQSH, Kanada, Braziliya, Avstraliya, Tailandda bioetanol, biodizel yoqilg ilar qo llash ko paymoqda. Energiya bilan ʻ ʻ ʻ mamlakat ta’minoti davlat xafsizligi masalasidir, shu sababli o simlik ʻ maxsulotlaridan yoqilg i olishga katta etibor berilmoqda. Masalan 1 gektar yer nok ʻ maydonidan 11 tonna etil spirt olib benzinni almashtirish mumkin. Agar Ukrainada 3373 ming gektar yerga yani 10 qismni haydaladigan yerga yer nok ekilsa, undan olingan tabiiy yoqilg i ʻ tashqarida energo tashuvchilar keltirishni to xtadi. ʻ Ayrim mamlakatlar yer nok asosida vino zavodlari ham bor. Chunki yer nok ildizmevasi tarkibida oson achiydigan shakarlar ko pdir. ʻ Uglevodlarning aylanish koefisiyenti 80-95% ga teng. O rtacha ʻ yer nok ildizmevasidan 7-8 litr/sentner (ayrim holda 10 litr) hosil bo ladi, bu esa shakar lavlagisi, kartoshka, bug doydan ʻ ʻ 1,5-3,5 marta kattadir. Yer nok ildizmevasidan olingan 1 litr spirtning tannarxi kartoshka yoki donli o simlikdan yuqori hosildorligi hisobida yuqoriligi va kam ʻ sanoat xarajatligi bilan ajraladi. Agar donli o simliklar 30 sentner/gektardan bo lsa ʻ ʻ 1 gektardan 650 litr spirt olish mumkin, yer nok ildizmevasi 300 sentner/gektardan hosil berganida kamida 2500 litr spirt olinadi. Boshqacha hisoblanganda ildiz mevadan chiqadigan spirt 5-7 tonna/ gektardandir. Spirt olayotganda faqat ildiz mevasi emas, ko pgina redusirlaydigan uglevod ʻ tutuvchi yer nokning yuqori qismini ham qo llash ʻ mumkin, bunda 3-4 tonna/gektardan spirt olinadi. Umumiy yer nokning to la olganimizda 1 gektardan ʻ 10 tonna spirt olishimiz mumkin bo ladi. ʻ Spirt haydaganimizdan keyin qolgan qoldiq-bardaga ham sotilishi mumkin. Yer 31 nok ildizi yoki pyuresidan qolgan barda tarkibida qoldiq shakarlar, mineral tuzlar va oqsillar bo ladi.ʻ Unda yaxshi hazm bo layotgan oqsil (90% umumiy ʻ miqdoriga nisbatan), va yuqori to yimligi ʻ bo yicha ʻ yemga aylanadi. Diffuzion uslubda yoki katta bosimdagi ekstraksiyada oqsilni ko pi ʻ pulpada qoladi, bu qo shimcha ʻ maxsulotni yem sifatida qo llaniladi. Yer nok ildiz mevasining 100 kg ʻ dan 8-10 kg shakarlar olish mumkin, shakar lavlagisidan esa 4-6 kg olinadi. Fruktoza- glyukozali sirop shakar (saxarozani) mevali sharbat va ichimliklar olishda qo llash ʻ mumkin. Fruktoza - glyukoza siropidan kvas olish ishlab chiqilgan, unda kaloriya oz bo lgani uchun semirish va qand diabeti kasallarida ʻ qo llash ʻ taklif etilgan. Fruktoza-glyukoza siropini qo llash oziq ovqat sanoatida shakar (saxaroza) ʻ qo llashni ikki marta tushiradi va past kaloriyali mahsulotlar olinadi. Bunga sabab ʻ glyukoza va saxarozaga nisbatan fruktoza shirindir va fiziologik xossalari yuqoridir. Fruktoza kishi organizmda glyukozaga o xshash ʻ mexanizmda o zgarmaydi ʻ va shu sababli shakar diabetida 1g/kilogram og irligida ʻ qo llaniladi. ʻ Fruktoza semiz kishilar tomonidan, hamda glukoza va galaktozaga moslashmagan kasallarga foydalidir. Rivojlangan mamlakatlarda shakarli moddalarning 80-85% fruktozaga to g ri ʻ ʻ keladi. Shu sababli kristallik fruktoza va fruktoza-glyukozali sirop olish katta ahamiyatga ega, chunki 1 gektar ekilganda 6-12 tonna shakarli maxsulot olish mumkin. Kristallik fruktoza va FGS suvli, kislotali yoki ishqorli gidroliz, fermentativ va dezintegral usullarda, ultrafiltrasiya (membran texnologiya), hamda to g ri ʻ ʻ mexanik lentali, vintli va pakpress yordamida presslab oladi. Bularning hammasi hajm va maxsulot sifatiga talablar bo yicha ʻ qo llanilishi ʻ mumkin. Inulin olinishi o simlik xomashyoning fasldagi holati, ʻ xomashyo saqlash holi, sortiga qarab yuqorimolekulyar fruktanlar miqdoriga qarab, yig ilishi vaqtda ʻ va keyingi saqlash usuliga bog liq. ʻ Hozirgi kunda yer nokni ildiz mevasini sanoatda qo llash uchun oktyabrdan maygacha qayta ishlash uchun saqlash usullari ʻ topilgan. Inulinni oldindan quritilgan ildiz mevasidan olish katta ahamiyatga ega. Bu esa yil 32 davomida undan maxsulot olishga sababchi bo ladi. Ekstraksiya vaqtidaʻ eritmaga oqsil bir qismi o tmaydi, ʻ kolloid moddalar ham, bu esa maxsulotni tazalashga yengillashtiradi. Quruq to qimalardan ʻ inulin olish xuddi yangi xomashyodan olinganga o xshaydi. ʻ Polimerlash darajasi bir xildir. Rossiyada yer nokdan pektin va inulin olish uchun kompleks texnologiya mavjud. Yuqori miqdordagi quruq moddalar, yaxshi uglevod va vitamin ta’minlangan, oz miqdorda xujayra tutgan, yashil massa turgan yer nok yaxshi yem xashak qimmatligiga ega. Sibir sharoitida 100kg yashil massa 20-25 yem xashak birlikga ega. Bu 1,5-2 marta ko p to yimli yashil massa kungabaqarga nisbatan yer nokda ʻ ʻ bor. 1 kilogramm ildiz mevasida 0,23-0,29 ozuqa birligiga ega. Yer ustki qism o simlikni va ildiz mevasi 200-300 sentner ozuqa birligiga 1 gektardan va 12-16 ʻ sentner 1 gektarda hazm bo ladigan protein mavjud. Yer nok ozuqa birligi chiqish ʻ bo yicha ʻ 2,9-7,9 marta ortiq, hazm bo luvchi ʻ protein bo yicha ʻ 1,6-5,9 marta ko p ʻ makkajuxori, bir va ko p yilli o tlar, kartoshka bo yicha ko pdir. Sibir uchun aprel- ʻ ʻ ʻ ʻ iyunda ko k ʻ yemlar va yangi ko klar ʻ qolmaganda, omborlardan yoki bahorgi kovlab olingan ildiz mevalar ajoyib ozuqa bazasi hisoblanadi. To yimligi bo yicha ʻ ʻ yer nok qullayotgan beda va makkajuxoridan yuqori hisoblanadi. Hayvonlar yer nokni boshqa o t o simliklariga qaraganda sevib yeydi to g ridan to g ri, hamda ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ silos va senaj holda ham. Shu vaqtda og irligi oddiy yem berganga qaraganda ʻ yuqori bo ladi. ʻ Yashil massani ham hayvonlarga to g ridan ʻ ʻ to g ri ʻ ʻ yegizish mumkin. Yer nok barglarida 2 marta oqsillar ko p poyalarga qaraganda (ayniqsa ʻ iyul-avgustda). Germaniyada cho chqalar asosan barglar yegiziladi. Ularga qisman ʻ shrot va ovrat qo shiladi. Mollarga 300 kg 4% yog li sut olinadi, unga yer nok ʻ ʻ yashil massa silos berilganda. yashil massa polivitaminlari (karotin, askorbin kislota, riboflavin, nikotin kislota va boshqalar) topilgan. Hayvonlarga ovqat sifatida yer nok ildiz mevasi berilsa katta foydalidir. Mollar rasioniga 10-15 kg ildiz mevasi qo shilganda ʻ 6 kuniga kelib sut miqdori kuniga 4-5 kg oshadi, yoshlarga uni berganda og irligi sezilarli ʻ oshadi. Kartoshka o sganida ʻ zaharli solanin tutadi, yer nokda esa bahorda biologik faol moddalar va oqsil tutib, u mol, 33 qo y,ʻ cho chqalar ʻ sutini oshiradi, tovuqlar tuximini oshiradi. Yer nok ildiz mevasini qushlarga to g ri beriladi, yoki dimlab va siloslab berish mumkin. ʻ ʻ Qo ychilikda ʻ yer nok almashtirib bo lmaydigan ʻ o simlikdir. ʻ Agar cho chqalar ʻ yer nok yerlarida ovqatlantirilsa boshqa yemlar umuman kerak bo lmaydi. ʻ Cho chqa ʻ bolalarida ildiz mevasi berilsa 20-30% og irligi ʻ oshadi, cho chqalar ʻ yegizilganida cho chqa ʻ yog i ʻ "salo" yaxshilanadi. Qishda ovqatlantirilganida kombisilos tayyorlanadi (ildiz meva+yo ng ichka uni 10%) ʻ ʻ Yashil yem sifatida quyonlar, marallar va boshqa yovoyi hayvonlar yeydi, ildiz mevasini to ng izlar yaxshi ʻ ʻ yeydi. Shu sababli o rmon ʻ massivlari atrofida ekilsa ular o sib ʻ o tib ʻ bo lmas ʻ to qaylarni ʻ hosil qiladi va yovoyi hayvonlarga yem bo ladi, ʻ o g rincha ʻ ʻ ovchilardan qo riqlaydi. ʻ Chorva mollari uchun yaxshi ozuqa ham hisoblanadi. Poyasida uglevod ko p ʻ bo lib, ʻ yog ochlik ʻ kam bo ladi. ʻ Oqsilida almashtirib bo lmaydigan ʻ aminokislotalar ko p. Ko k ʻ ʻ poyasida inulin ko p, hayvon organizmiga kirgach ʻ oshqozon shirasi yordamida fruktozaga aylanadi. Ko k poyasini xo l holda chorva ʻ ʻ mollari yaxshi ko rib ʻ eydi. Poyasida 25-30 foiz, barglarida 15-20 foiz uglevod bor. 100 kg silosda 18-23 foiz ozuqa birligi bo lib, ʻ 1 ozuqa birligida 80-90 hazmlanadigan protein bor. Tuganaklarida 25-30 foiz quruq moda, 10-15 foiz inulin va 2 foiz protein bor. 100 kg tuganagida 23- 30 foiz ozuqa birligi bor. Tuganaklari hayvonlarga xom holida pishirib, dimlab berish mumkin. Ayniqsa cho chqachilik ʻ fermalarida yer noki ekish vitaminli, oqsilli ozuqa yetkazish demakdir.Yer noki o rtacha 500- ʻ 600 s tuganak bersa, bu gektaridan 12-15 ming ozuqa birligi degan gap. Yer ustki qismidan 450-650 s, yer ostki qismidan yana 350-400 s ozuqa olinishi mumkin. Yashil massasi silos uchun sentyabr birinchi dekadasida yig iladi ʻ (havo holatiga qarab) sovuq muzlaguncha. Siloslash transheyada o tqaziladi hajmi 500 ʻ tonna (kengligi 6-9 metr). Texnologiyasi makkajuxorinikiga o xshaydi, ʻ yaxshi bo ladi ʻ silos ichiga donli o simlik solomasi qo shilsa (50%). Silos namligi yer nok ʻ ʻ bo lganda ʻ 60-75% bo ladi. ʻ 34 Yer nok silosida hujayra oz, ko proq hazm bo ladigan oqsil, makkajyxori vaʻ ʻ kungaboqardan ham ko pdir. ʻ Silos yuqori sifatli hisoblanadi, unda 1,5 % sut kislotasi to planadi bu umumiy kislotalarning 50% ga yaqindir. Siloslaganda pH ʻ 3,9-4,2 pasayadi. Quruq moddalar (25-30%) bo lgani ʻ uchun yer nok silosi kungaboqarnikiga qaraganda o ta ʻ kislotali bo lmaydi. ʻ Unda hamma to yimli ʻ moddalar saqlanadi va vitaminlar ham ko pdir. 1 kg yemda karotin miqdori 35-50 ʻ mg bo ladi ʻ . Yer nok yashil massasi silosi yaxshi saqlanadi va ularni ozgina o rgatilgandan keyin hayvonlar osonlik bilan yeydilar. 100 kg silosda 18-25 ozuqa ʻ birligi va 2 kg hazm bo ladigan protein tutadi, energetik hajmi 1 kg silos 820 ʻ kkalga yetadi. Bu boshqa o simlik ʻ siloslaridan yuqoridir. Yaxshi malumotlarda hayvonlarga kombinirlangan silos yegiziladi (yer nok-sholg om ʻ bargi+ o t+makkajuxori poyasi ʻ va bargi konsentrlangan yem). Yashil massa o t ʻ uni tayyorlanganda yaxshi xomashyodir. To g ri ʻ ʻ texnologiya o t uni yaxshi to yimli ʻ ʻ narsalarni saqlashga to g ri bo ladi. To yimligi ʻ ʻ ʻ ʻ bo yicha ʻ o t ʻ uni ko pgina ʻ donli konsentratlar farq qilmaydi va to la ʻ qonligi bo yicha yuqoridir, oqsil, mineral ʻ moddalar, vitaminlar yetarlidir. To yimligi 1 kg ʻ uni yer nok ildizmevasi hosil bo ladi ʻ va 0,7-0,9 ozuqa birligiga teng, protein miqdori-16-25%, xujayra 20% ko p ʻ emas, karotin 60-130 mg/kg ga teng. 35 1.5. Topinamburdan olingan mahsulotlar va ularni xalq xo jaligidagiʻ ahamiyati Yer nokning me’da -ichak traktidagi foydasi ahamiyati. Yer nokning unikal kimyoviy tarkibi ovqat hazm bo lish sistemasi kasallarining hamma bo g inlari va ʻ ʻ ʻ rivojlanish kasalini rivojlanishiga yordam beradi, bu har xil yillarda, har xil klinikalar va institutlarda o tqazilgan ʻ bir- biri bilan bog liq ʻ bo lmagan ʻ tekshirishlarda tasdiqlangan. Birinchidan inulin faol sorbent hisoblanadi, u organizmlarda katta miqdorda toksik va ballast moddalarni ishlab keyin chiqarib ketadi , ular esa ichkariga ovqat bilan kiradi ichakda hazm bo lishida hosil ʻ bo ladi. ʻ Ikkinchidan inulin me’da ichak trakti (motorika va peristaltika) harakat faolligi stimulirlaydi. Uchinchidan inulin va mayda fruktoza tayoqchalari (inulin fragmanti) aniq o t ʻ haydovchi xususiyatga ega , u esa jigardan, o t qovug idan 12 barmoqli ichakga ʻ ʻ o t ʻ oqishiga asoslangan , bu esa ichakni tozalashini yaxshilaydi. To rtinchidan yer nok tarkibidagi organik polioksikislotalar ʻ erkin radikallar kasal qilish ta’sirini neytrallaydi, almashinish maxsulotlar orasidagi oksidlanmagan qismini yo qotadi. Shu vaqtning ʻ ichida ichak ichida fiziologik ishqoriy reaksiya hosil bo ladi, ʻ bu esa ovqat hazm bo lishining ʻ fermentativ yo nalishi ʻ normallanadi. Beshinchidan yer nok bakterial va virus infeksiyalar hazm bo lish organlar ʻ mustahkamlanishini bajaradi, har xil parazitlar (lyambliya , opistorxislar va h.zo) saqlanib qolishiga qarshilik qiladi .Ichak mikroflorasining normallanishi hisobida yashash sharoitini yaxshilaydi (bifidum - va koli-bakteriyalar ) .Oxirgi sharoit yer nok pozitiv effektini disbakteriozda tasdiqlaydi. Oltinchidan parazitlarga qarshi yer nok faoliyati va effektivli tasvirlangan (opistozxoz, lyamblioz ) va farm preparatlar qo llamasdan ʻ ham parazitlarni ham jappasiga o limiga ʻ sabab bo ladi. ʻ Yettinchidan yer nok antisklerotik tasirga ega, tomir devorlari va qon reologik ko rsatkichlarini, me’da ʻ - ichak trakti hamma qismlaridagi shilimshiq qavatini qon bilan ta’minlanishini yaxshilaydi, hamda qalqon bezida hazm bo lish ʻ ferment va 36 garmonlar umumiy miqdori ishlab chiqishini ko paytiradi [30].ʻ Ko rsatilgan ʻ tomir effektlari regeneraziy jarayonini stimulirlaydi (o z ʻ holatiga qaytaradi) kasallangan to qimalarini ʻ va shu hisobida shamollash kasallarida xronik xolatda sog lamlashtiradi, bu ʻ gastirid, duogenit , enterit ,kalit, pankreotit va boshqa holatlarda , hamda ichak yazva kasaliklarida 12 barmoqli ichak kasallarda, ham ko pgina klinik tekshirishlar og riq sindiromi, qayt qilish ʻ ʻ izjoga,o gizdagi achchiq ʻ ta’m, qorin shishi, damlanishi, qon ketishi (ich ketishi, ich qotish )kasallari farmakologik preparatlar va yer nok bilan birgalikda o tqazilganda ʻ 5-7 kun oldin tugaydi. Bundan tashqari ko pincha ʻ me’da ichak kasallari boshlanganda dorivor ovqatga yer nok qo shilsa ʻ sog ayish ʻ yoki aniq remissiyaga yetish mumkin [8]. Yer nok bolalar rasioniga kritilganda ularda ichakda funksional patologiya bo lganda ʻ faqatgina mator - evakuatar me’da ichak trakti funksiyasini normallashtirmay, immun sistemalarini optimal ishlashini ta’minlar ekan .Ichak raki va ovqat hazm bo lish ʻ trakti kasallarining bolalar va yuqori yoshdagi odamlardagi sonlarini hisoblab bog liqligini qaraganda yer nokni kasalni oldini ʻ olish uchun qabul qilinganda uning faqatgina ovqat hazm bo lish organlarining ʻ xronik patologiyasidan tashqari ichak raki birlamchi profilaktikasida ekalogik yamon regionlarda foydalanish kerakligi tasdiqlangan. Jigar bakteriyalariga qarshi ikkinchi saqlanish kurash chizig idir. ʻ Jigar bu bizning tanamizning markaziy kimyoviy laboratoriyasi, xomashyo va yoqilg i ombori, u zaharlarni neytrallaydi, ʻ yana 500 ta vazifani bajaradi, kishi jigarsiz bir necha soat yashashi mumkin . Odam yegan hamma ovqatdan foydalanmaydi, u hazm qilgani bilan yashaydi, ovqatning qolgani esa jigarni qiynaydi. Yer nok o zinig ʻ kompleks faoliyati hisobida jigar funksiyasiga faol yordam beradi. Glyukozani hazm bo lishini ʻ yaxshilab glikogen sintezini rag batlantiradi, ʻ demak yuqori sifatli energetik almashinishga sababchi bo ladi, bu esa oqsil, xolesterin, o t kislotalari va ʻ ʻ boshqalar sintezini yuqori darajada ko paytiradi. ʻ Inulin me’da-ichak trakti faoliyatini o z holiga keltiradi, bunga sorbent xossasi sababchi, ichak va qonda ʻ 37 qisman toksik moddalarni zararsizlantiradi, jigarni mehnatdan ozod qiladi va uning har xil kasallar va tashqi muhit zararli faktor ta’sirlariga qarshi kurashiga yo lʻ ochadi. [11]. Yer nokning jigardagi kasal ta’siri holatidan saqlashni (geratoprotektor ta’sir) klinik sinovlar isbotlagan. Yer nok boshqa farmakalogik preparatlardan farqli jigar kasalliklarining o tkir ʻ xronik virus gepatit, alkogol, toksik aytoimmun kelib chiqqanida serroz yog ning ʻ qayta tug ilganida ʻ qo llash ʻ uchun effektiv va istiqbolli mahsulotdir. Topinambur kimyoviy xossasi bo yicha oziq-ovqat hazm qilishiga yaxshi foyda ʻ beradi. Birinchidan inulin faol sorbent sifatida organizmda toksin va ballast moddalarni chiqarib yuboradi. Inulin ichak-qorin traktida (motorika va perestaltika) harakatni rivojlantiradi. Inulin ta’sirida jigar va o t pufagidan o t 12 ʻ ʻ barmoqli ichakka o tishini ʻ yaxshilaydi va ichakni tozalashga yordam beradi. Topinambur organik polioksikislotalari organizmida hosil bo lgan, erkin radikal va ʻ kam oksidlangan maxsulotlarini zararsizlantiradi. Shunda ichakda ishqorli holat paydo bo lib ʻ oziq- ovqat normal fermentativ parchalanadi. Topinambur ichak organlarini infeksion viruslarga ham bakteriyalarga qarshi mustahkamligini oshiradi, hamda har xil tekinxo rlar joylashishiga (lyamliya, opistorxis va x.z.o.) ʻ yo l qo ymaydi. Optimal ʻ ʻ yashash sharoitini ichak mikroflorasiga bifidum- va koli- bakteriyasi tashkil etadi. Shu sababli disbakteriozda topinambur foydasi ma’lum bo ladi. ʻ Mana shu ta’sirlar natijasida topinambur bilan davolaganda opistorxis, lyambilozni davolash yaxshi boradi va farmpreparatlardan foydalanmasdan ham parazitlarni yo qotish mumkin. Antisklerotik xususiyati natijasida u qon tomirlarini ʻ devorlarini yaxshilaydi. Qonning reologik ko rsatkichlarini ʻ yaxshilaydi, me’da- ichak traktidagi hamma bo lim ʻ shilimshiq qavatida qon almashinishini kuchaytiradi,hamda qorin osti bezi qon ta’minlashni yaxshilaydi. U esa ovqat hazm qiladigan ferment va garmonlarni katta miqdorda ajrata boshlaydi. Shu tomir effektlari natijasida kasallik natijasida buzilgan to qimalarni ʻ regenerasiyalaydi, qayta tiriltiradi, shu sababli u xronik shakldagi kasallar gastrit, duodenit, enterit, kolit, pankreatit va boshqalarda, oshqozon yarasi kasalliklarida, 12 barmoqli ichak 38 kasalliklarida foydalidir. Klinik sinovlar ko rsatdiki ko pgina og riq sindromi, qaytʻ ʻ ʻ qilish, izjoga, og izdagi ʻ achchiqlik, qorin shishi, ich ketishi, (ich yurishi yoki qotishi) agar farmpreparatlar va topinambur bilan birgalikda foydalanilsa 5-7 kun oldin standart davolagandan oldin yaxshilanadi. Agar murakkablashgan kasallik holatida ovqatga topinambur qo llanilsa ʻ kasallik tuzalishga yoki mustahkam remissiyaga sababchi bo ladi. Topinambur-ovqat xazm bo lish organlarida xronik ʻ ʻ kasalliklar tezlashadigan yilning kuz va bahorida stress holatida yaxshi doridir, hamda boshqa organlar kasalligida, virus infeksiyalarida foydalidir, shu vaqtda u oshqozon yarasi kasalliklari, pankreatit yoki gastritni oldini oladi. Olimlar ko rsatishicha funksional qorin patologiyasi bolalarda topinambur ovqat rasioniga ʻ kiritilganda, u faqatgina motor-evakuasiya xossasini oshirmay, antioksidant va immun sistemasiga ham yordam beradi. Solishtirishlar ko rsatdiki ʻ katta yoshlilar va yosh bolalarda qorin raki va ichak organlarini tinmasdan og rishi ʻ orasida bog liqlik bor ekan, shu sababli topinamburni ekologik yomon regionlarda qo llash ʻ ʻ yaxshi ta’sirga ega bo ladi ʻ [18; 20; 30]. 39 TADQIQOT SHAROITI, OBYEKTLARI VA USULLARI 2.1. Tadqiqot sharoiti Tadqiqotlarimizda bajarilishi belgilab berilgan sanoat korxonalari chiqindilari bilan ifloslangan tuproqda topinamburni o sishʻ imkoniyatlarini o rganishga ʻ qaratilgan tajribalar Samarqand davlat universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Genetika va biokimyo kafedrasi vegetatsion tajribalar o tkazish ʻ maydonchasida, topinamburning vegetativ organlari qoldiqlaridan sellulozani ajratib olish va uni miqdor jihatdan tekshirishga qaratilgan tajribalar Tabiiy fanlar fa k u l t e ti K i m y o bo ʻ l i m i ― N oor g a n i k va o r ga ni k ki m y o kaf e dr a s inin g laboratoriyasida o tkazildi. ʻ 2.2. Tadqiqot obyektlari Tadqiqot obyekti sifatida Samarqand kimyo kombinatining chiqindilari, beda, no xat ʻ va loviya o simliklari ʻ hamda ularning tugunak bakteriyalaridan foydalanildi. Samarqand kimyo kombinati chiqindilarning tavsifi, tarkibi va miqdori to g`risida ʻ quyidagi fikrlarni aytishimiz mumkin: Zavodning asosiy qattiq chiqindisi bo lgan pirit kukuni 250 ming tonna ʻ atrofida to planib tozalovchi ʻ qurulmalar changi bilan birga temir yo l orqali ʻ sement zavodlariga va avtomobil transporti orqali atrof-muhitga chiqarilgan. 1975-yil superfosfat zavodi tubdan rekonstruksiya qilingandan keyin u ammofos ishlab chiqaradigan kimyoviy kombinat deb atala boshladi. Ishlab chiqarish quvvati oshgandan so ng (1 yilda 600 ming tonna ammofos) ʻ oltingugurt 1U-oksidi (5000 tonna yiliga) va ftorli birikmalar (85 t yiliga) ning tashqariga chiqarilishi ortdi. Zavod rekonstruksiya qilingandan so ng ham pirit ʻ kukunining uyumlari atrof-muhitni og ir metallar bilan ifloslantiradigan ʻ asosiy manba bo lib qolaverdi. Bir necha marta chiqindi ʻ chiqargich yorilib ketdi, bu esa atrof-muhitni qo shimcha ifloslanishiga ʻ olib keldi. Demak, Kimyo kombinat superfosfat va ammofos ishlab chiqargan davrlarda uning xom ashyo va chiqindilari atrof-muhitni og ir metallar bilan kuchli ʻ zararlagan. Turli xil texnologik jarayonlar hamda harorat, namlik va atrof-muhitdagi 40 oksidlanish-qaytarilish jarayonlari natijasida turli kimyoviy elementlarning zararlilik darajasi ortadi. Bunga turli xil chiqindilar tarkibidagi quyidagi elementlarni misol qilib ko rsatishʻ mumkin: mis, rux, mishyak, qo rgoshin, ʻ kumush, bariy, nikel, kobalt, simob, oltin. Bu metallar kombinatga keltirilayotgan xom-ashyo va uning chiqindilari tarkibida quyidagicha: mis elementi kolchedon tarkibida 0,29 mg/kg, pirit kukunida 0,37 mg/kg atrofida. Rux elementi esa pirit kukunida ko proq ʻ uchraydi- 0,83 mg/kg, quruq elektrofiltr va gaz chiqaruvchi qurilmalar changida deyarli birxil 0,76 mg/kg atrofida bo lib, kolchedonda kamroq- 0,59 mg/kg. ʻ 2.1-rasm . Samarqand kimyo kombinatining umumiy ko rinishi ʻ Qo rg oshin ʻ ʻ elementi gaz chiqaruvchi qurilmalar changida eng ko p 0,2 mg/kg, ʻ shuningdek mishyak, kobalt, simob, kumush va oltin elementlari ham, qo rg oshin ʻ ʻ singari gaz chiqaruvchi qurilmalar changida ko proq uchraydi va mos ravishda ʻ qo yidagicha, ʻ 0,24; 0,007; 32; 12; 1,5 mg/kg. Qo rg oshinning eng kam miqdori ʻ ʻ kolchedonda 0,06; mishyak va simob pirit kukunida 0,06 va 0,6 mg/kg, kobalt, 41 kumush va oltin kolchedln tarkibida 0,005; 8,2; 0,6 mg/kg uchraydi. Bariy va nikel elementlari miqdori esa 1,73 va 0,0005 mg/kg dan 2,55 va 0,0015 mg/kg gacha bo lib, buʻ elementlar asosan quruq elektrofiltr changida ko p ʻ uchraydi. Kombinat xom- ashyosi va chiqindilari tarkibida og ir metallar miqdori ʻ qo yidagicha. ʻ Kolchedon tarkibida og ir ʻ metallar miqdori: mis-0,29; rux -0,59; qo rg oshin- ʻ ʻ 0,06; mishyak-0,12; bariy-1,73; nikel-0,0005; kobalt-0,005; simob-1,5; kumush- 8,2; oltin-0,6 mg/kg ni tashkil etdi. Chiqindilar tarkibida esa bu elementlar miqdori kolchedonga nisbatan o zgaradi. Ya’ni pirit kukunida, mis, rux, ʻ qo rg oshin, bariy, ʻ ʻ nikel, kobalt, kumush va oltin miqdori oshishi kuzatilsa, mishyak, simob, elementlari kamaygan. Quruq elektrofiltr changida esa kolchedonga nisbatan simobdan boshqa hamma elementlar ko payishi ʻ kuzatiladi. Gaz chiqaruvchi qurilmalar changida esa kolchedonga nisbatan bu elementlar miqdori ortgan, ayniqsa simobning miqdori nihoyatda ko p, ya’ni simob 21 marta ʻ ko paygan, ʻ qo rg oshin 3 marta, mishyak - 2 marta, nikel - 3 marta, oltin-2,5 ʻ ʻ marta, kumush va bariy 1,5 martagacha ko paygan ʻ [94]. Qoratov fosforiti xom- ashyosi va tayyor mahsulot o rtasida ʻ ancha farq borligi kuzatildi. Mis, rux, qo rg oshin, ʻ ʻ oltin va simob singari elementlar superfosfat tarkibida ko proq bo lib, ularning miqdori mos ravishda quyidagicha ʻ ʻ 0,006; 0,015; 0,007; 0,004; 0,17 mg/kg, ya’ni dastlabki xom- ashyoga nisbatan superfosfat tarkibida mis 3 barobar, rux 2 barobar, qo rg oshin 1,5 barobar, simob ʻ ʻ elementi esa salkam 10 barabar ko p. Mishyak, bariy, nikel, kobalt, oltin singari ʻ elementlar esa fosforit va superfosfat tarkibida o zgarmagan. ʻ 42 2.2-rasm . Samarqand kimyo kombinati chiqindilaridan bilan ifloslanayotgan maydonlar ko rinishiʻ Ittiriy va itterbiy esa superfosfatda fosforit uniga nisbatan ikki, uch barovar kam. Kadmiy esa fosforitda 0,5 mg\kg, superfosfatda esa topilmadi. Superfosfatda bir qator elementlar konsentrasiyasini ortishi texnologik jarayonda ishtirok etadigan sulfat kislotaning mayda despersli kolchedon zarrachalari bilan ifloslanganligi bilan tushintiriladi. Davlat standarti bo yicha tayyor mahsulotning har bir tonnasiga 68 foizli ʻ sulfat kislotadan 350 kg sarflanadi. Bundan past konsentrasiyali sulfat kislota qo llanilganda ʻ namligi yuqori bo lgan ʻ superfosfat olinadi. Sulfat kislota konsentrasiyasi yuqori bo lishi ʻ fosforit kukunining sekinlik bilan ushlanib olinishiga olib keladi. Talab qilingan konsentrasiyaga erishish uchun yig gichda ʻ birinchi tizimning yuvigich bashnyasining kislotasi (40%) bilan monogidratli absorber (98 %) ma’lum bir nisbatda aralashtiriladi. Shu yo l bilan hosil bo lgan ʻ ʻ "siroplashgan (sharbatlashgan) kislota" tarkibida ham qator kimyoviy elementlar uchraydi. Superfosfat sexining oqavasi ftor, sulfat va fosfatlar bilan ifloslangan. Ular zavod hududidan tashqarida joylashgan maxsus havzalarga kelib tushadi. Demak, sulfat kislota va superfosfat ishlab chiqarish faoliyati natijasida chiqindilar bilan atrof muhitga ko plab og ir metallar tushadi va atrof-muhitni ifloslantiradi. Bu ʻ ʻ 43 elementlar ichida ekologik toksikligi va xavfligi bilan atrof-muhit uchun eng xatarli bo libʻ Pb, Hg, Cd va As hisoblanadi. 1975-yildan kombinat qaytadan rekonstruksiya qilinib ammofos ishlab chiqarila boshlagandan so ng ham har yili bir necha yuz minglab tonna fosforit uni ʻ va fosfogips chiqindilari atrof-muhitga chiqarilgan. Ushbu davrlarda kombinat atrofida mazkur chiqindilarning o ziga xos uyumlari hosil bo lgan. ʻ ʻ Bu chiqindilar ham atrof muhitni og ir metallar bilan ifloslantiruvchi asosiy manbaalardan biri ʻ bo lib ʻ xizmat qilgan. Topinambur ( Helianthus tuberosus ) murakkabguldoshlar (Asteraceae) oilasiga mansub bo lib, ko p yillik tuganakli o simlik hisoblanadi. Bo yi 1,5-2 ʻ ʻ ʻ ʻ metrga etadigan o simlik. ʻ Poyasi serbarg, g adir-budur ʻ tukli, yuqoriga qarab shoxlagan. Barglari yirik, sertuk, uzun bandli, barg plastinkasi tuxumsimon, chetlari arrasimon qirqilgan, poyasi qarama-qarshi joylashgan. 2.3-rasm . Topinambur o simligining ʻ tugunaklari ko rinishi ʻ Gullari savatchaga to plangan ʻ bo lib, ʻ yakka-yakka joylashgan. Savatchaning o rtasida ʻ naychasimon chetlarida soxta tilsimon gullar joylashgan. Gullarning rangi tiniq to q sariq rangda bo ladi. Bu o simlik urug bermaydi. Iyul-avgust ʻ ʻ ʻ ʻ oylarida gullaydi. 44 Vatani asosan Shimoliy Amerika. Hozirgi kunda Topinambur Amerika, Frantsiya, Angliya, Norvegiya, Shvetsiya, Rossiya, Ukraina va O rta Osiyoda kattaʻ maydonlarda yetishtirib kelinmoqda. Shuningdek, tadqiqotlarimizda sanoat chiqindilarining tirik organizmlar, jumladan insonlar hayotiga ko rsatayotgan ta`siri, ulardan oqilona foydalanishning ʻ dunyo mamlakatlarida qo llanilayotgan ʻ usullarini mazmuni, tuproq bakteriyalarining asosiy hususiyatlari va ularning chiqindilarni zararsizlantirishdagi roli, sanoat chiqindilaridan kompost tayyorlash, uning bosqichlari, ishlatilishi hamda ahamiyatini o rganishda turli xil adabiyotlardan va ʻ internet saytlaridan olingan ma`lumotlardan material sifatida foydalandik. 45 2.3. Tadqiqot usullari Topinamburni sanoat chiqindilari bilan ifloslangan sharoitda o stirishda ʻ X. Otaboyeva (2001) ning agrotexnik usullaridan foydalanildi. Topinambur vegetativ organlari biomassasidan sellyuloza olish . Biz o simliklarning ʻ vegetativ organlari, jumladan poyasi qoldiq biomassalaridan sellulozani ajratib olishning Stipanenko (1978) taklif etgan usulidan foydalandik. Bunda quyidagi tartibda ishlar olib boriladi: 1.Qurigan holdagi o`simliklarning vegetativ organlari qoldiqlari namunalari tayyorlanadi; 2.Temir havonchada maydalanadi va undan 10 gr tortib olinadi; 3.Olingan namuna 15:1 nisbatda tayyorlangan 80 %li sirka kislota va konsentrlangan HNO 3 ni eritmasida suv hammomida 30-45 minut qaynatiladi. 4.Qaynatilgan aralashma filtrlanadi; 5.Filtrat ajratib tashlanib, hosil bo`lgan massa suvda to muhit neytral bo lgunicha ʻ yuviladi; Yuvish tugagandan keyin, xona haroratida quritiladi. 6.Qurigan kukun selluloza deb hisobalanadi va proporsiya tuzish orqali selluloza chiqish unumi hisoblanadi. Tajribalar natijalariga statistik ishlov berish tadqiqot vazifalarini amalga oshirishning yakuniy bosqichi hisoblanadi. O tkazilgan ʻ tajribalar natijasida olingan ma`lumotlarga statistik ishlov berish, ya`ni tajribalar vaqtida olingan rasmlarni joylashtirish, olingan ma`lumotlarni jadval va grafiklar asosida tasvirlash, hosil qilingan jadvallarni tahlil qilish, tegishli xulosa va tavsiyalar tayyorlashda B. A. Dospexov (1985) va Lakin(1992) usullaridan foydalanildi. 46 V.BOB.TOPINAMBUR O’SIMLIGINING UMUMIY TASNIFI VA RIVOJLANISH DAVRLARI. Topinambur, yernok (Helianthus tuberosus L.) — murakkabguldoshlarga mansub ko p yillik o simlik, tuganak mevali yemxashak ekini. Vatani — Shimoliyʻ ʻ Amerika. Yevropaga 17-asr boshlarida keltirilgan. Rossiyada 18-asrda tarqalgan. O zbekistonda silosbop ekin sifatida ekiladi. Poyasining ko rinishi kungaboqarnp ʻ ʻ eslatadi. Yer osti poyalarida 20—70 ta noksimon (yernok nomi shundan), cho zinchoq, urchuqsimon va sirti silliq yoki burushikdi tuganak hosil bo ladi. ʻ ʻ Ildizi popuksimon, tuproqqa 2–3 m kirib boradi. Bo yi 1,2—2,5, ba zan 4 m gacha. ʻ ʼ Barglari bandli, tuxumsimon, gullari savatchato pgulga yig ilgan. Mevasi pista, ʻ ʻ 1000 dona pistasi vazni 7—8 g. Toponamburning yer usti poyasi —6°, yer osti poyasidagi tuganaklar —20° ga chidaydi. Sho rlanmagan tuproqlarda o sadi, ʻ ʻ oziqaga talabchan. O suv davri 120—200 kun. Topinamburayni paytda texnik va ʻ oziq-ovqat o simligi hisoblanadi. Tuganagi oziqovqatga ham ishlatiladi. Tarkibida ʻ 2,3% oqsil, 0,2% moy, 17,9% azotsiz moddalar, 1,3% kul va boshqa, shuningdek, 16—18% inulin [undan qand (fruktoza), spirt ishlab chiqariladi], V,, S vitaminlar, 100 kg palagida 22,5 ozuqa birligi va 1,8 kg g azm bo luvchi protein bor. T.dan ʻ ʻ tibbiyotda har xil doridarmonlar tayyorlanadi. Topinambur yetishtirish uchun 25— 50 g li tuganaklari ekiladi (yiriklari faqat bahorda kesib ekilishi mumkin). Ekish sxemasi: 70x70, 60x60, chuq. 10—15 sm. Poyasi yoz o rtasida o riladi, kuzda ʻ ʻ tuganagi kavlab olinadi. Ko kati o rilmasa tuganak hosildorligi yuqori bo ladi. ʻ ʻ ʻ Hosildorligi: ko k massa bo yicha 350 — 500 s/ga, tuganagi bo yicha 200—250 ʻ ʻ ʻ s/ga. Tuganagi yer ostida yaxshi sakdanadi, shu sababli uni zaruratga qarab kavlab olinadi. 47 5.1. Topinambur o’simligining-ahamiyati, tarqalishi, biologiyasi. Topinambur - yernok (Helianthus tuberosus L.) — murakkabguldoshlarga mansub ko p yillik o simlik, tuganak mevali yemxashak ekini. Vatani — Shimoliyʻ ʻ Amerika.Hozirgi kunda Topinambur Amerika, Fransiya, Angliya,Norvegiya, Shvetsiya, Rossiya, Ukraina va O'rta Osiyoda ekilib kelinmoqda. Topinambur - O’zining betakror sariq gullari bilan hovlimizni bezab turgan manzarali o’simlik sifatida ko’pchiligimizga tanish. Topinambur nafaqat manzarali o’simlik, balki ming dardga shifo o’simlik hamdir. Hatto qadimda amerikalik hindular topinamburni yoshlik eleksiri, uzoq umr ko’rish vositasi deb qarashgan. Xalqimiz orasida esa yernok deb ataluvchi bu o’simlikning “yovvoyi kungaboqar “ , “quddus artishogi” kabi ko’plab nomlari mavjud. Ushbu o’simlikga bejiz bunday nom berilmagan. Ushbu tugunakli o’simlikning kimyoviy tarkibining o’ziyoq kuchli davolovchi xususiyatga ega ekaniligini ko’pchilik bilmasligi mumkin[ Amerikalik hindular uni uzoq umr ko rish vositasi deyishadi. Chunki, uning tanani ʻ umumiy quvvatini oshiruvchi xususiyatlari bisyor. Yernokdan muntazam iste mol qilib turilsa, a zolarga tuz yig ilishi, 2-tur qandli ʼ ʼ ʻ diabet, me da-ichak xastaliklari, kamqonlik, ateroskleroz, buyrak va siydik ʼ yo llarida tosh hosil bo lishida, asab kasalliklarining oldini olishda juda qo l ʻ ʻ ʻ keladi. Yernok bargini, kartoshkasini yangi holda yoki quritilgan holda ishlatish mumkin. Yangi terib olingan kartoshkasidan 50 g. tozalab, unga hech narsa qo shmasdan ʻ ovqatdan 30 daqiqa oldin, kuniga 3 mahal iste mol qilinsa, qondagi qand miqdori ʼ kamayadi. Bargidan salat tayyorlansa faqat qandli diabetnigina emas, balki gipertoniya, me da osti bezi xastaliklarini davolashda ham ahamiyati juda kattadir. ʼ Yangi terib olingan, yernokning sarxilidan 1 litr suvga 3 donasini solib, 10-15 daqiqa davomida meva sharbati kabi qaynatasiz. 48 Yernokning quritilgan kartoshkasidan ishlatmoqchi bo lsangiz, 1-2 litr suvga 3 oshʻ qoshiq olib 1 soat davomida mildiratib qaynatasiz. Iliq holda yoki sovutilganini kuniga 1 l.dan ichish tavsiya etiladi. Bunday qaynatma qondagi qand miqdorini kamaytiribgina qolmay, balki qon bosimini ham tushiradi. Me da osti bezining ish faoliyatini yaxshilaydi, qondagi gemoglobin ʼ miqdorini oshiradi. 5.2. Topinambur o’simligining yetishtirish texnalogiyasi. Topinambur (Helianthus tuberosus) asosan chorva uchun oziq o ‘simligi sifatida foydalaniladi. Tibbiyotda uning tuganagidagi inulin moddasi ishlatiladi. U sovuqqa chidamli, qisqa kun o ‘simlik bo'lgani uchun shimoliy viloyatlarda ham yetishtirish mumkin. Uni yer ustki qismi 6 gradusli sovuqqa ham bardosh bera oladi. Tuganagi muzlagani bilan yerib yana o ‘z holiga kelishi mumkin. Topinambur boshqa madaniy o ‘simliklarga nisbatan 0 ‘zbekistonning barcha tuproq - iqlim sharoitlarida (sho’rlangan yerlardan tashqari) moslanuvchandir. Topinambur almashlab ekish tizimida juda ehtiyotkorlik bilan joylashtirilmasa va yerda necha yil o ‘sishi hisobga olinmasa, u 0’zidan keyin ekiladigan o’simliklarga begona o’tlar kabi katta zarar etkazishi mumkin. Topinambur bir yerda 10 yil, hatto 40 yilgacha o'stirilganligi to’g ‘risida ma’lumotlar bor. Lekin bir yerda 3-4 yil mobaynida yetishtirishni tavsiya qilinadi. Topinamburdan bo’shagan yerlarga beda ekilsa, u yil davomida 6-4 5-6 marta o'rilishi natijasida yer nokidan o’sib chiqqan nihollar yo’qotiladi va yer undan tozalanadi. Topinamburga ishlatiladigan agrotexnik tadbirlar kartoshkaning ishloviga juda yaqin turadi. Topinambur ekiladigan yerlarni kuzda shudgor qilishdan oldin gektariga 30-40 tonna go’ng va 40 kg dan fosofor o ‘g ‘iti berib 27-30 sm chuqurlikda haydab q o ‘yiladi. Er nokining 25-50 grammlik tuganaklari ekiladi. Uni kesib ekilsa hosildorligi 25- 30 foizga kamayib ketishi mumkin. Agar tuganak juda yirik (70- 80 g) bo’lsa, uni ekishdan oldin kesib ekilgani m a’qul. Kesilgan tuganaklarni faqat bahorda ekishni tavsiya qilinadi. Kuzda ekilsa undan rejalashtirilgan hosilni olish 49 mumkin bo’lmaydi. Bir gektar maydonga 50-60 ming tuganak yoki 0,6-2,0 tonnagacha urug’ ekiladi. Ekish me’yori 0,6—2 t/ga o'zgaradi. Ekish uchun tuganaklar ekiladigan kuni kovlab olinadi. Erta kovlab olinsa tuganaklar so'lib qoladi. So'lishning oldini olish uchun tuganaklar qum bilan yupqa qilib ko'miladi. So'ligan tuganaklar 1—1,5 sutka suvga solinsa, ular o'z massasini tiklaydi. Topinambur etishtiriladigan iqlim sharoitiga ko’ra ikki muddatda fevral oyining oxiri-martning boshlanishida va oktyabr oxiri-noyabr boshida ekiladi. Ekish kartoshka seyalkalarida yoki qo'lda bajariladi. Ekish chuqurligi 6—8 sm, yengil tuproqlarda 8—10 sm. Yer noki urug'lari 8—10 °C da unib chiqa boshlaydi. Ekilgandan keyin 20—30 kun o'tgach maysalar hosil bo'ladi. Maysalar hosil bo'lguncha boronalash 1—2 marta o'tkaziladi. Maysalar hosil bo'lgandan keyin qator oralari kultivatsiya qilinadi, o'simlik bo'yi 40—50 sm ga yetganda tup tagiga tuproq uyumlanadi. Yashil massa hosilini oshirish uchun chekanka qilinadi. Hosil oktabrning oxiri, noyabrda Moral, KS-2,6 kombaynlarida 5—6 sm balandlikda o'riladi. Tuganaklar kuzda va bahorda yig’ishtirilishi mumkin. Tuganak hosil yig'ishtirilganda 8—10 tuganak 1 m2 qoldiriladi. Bahorda jo’yaklar olinib o’g’itanadi, sug'oriladi. Plantatsiyani yo'qotishda gerbitsidlar qo'llaniladi, yoki ko'k no'xat, xashaki no'xat yashil massa uchun ekilib, o'rib olinadi yoki o'simlik hali tuganak hosil qilmasdan savatlar hosil bo'lishdan oldin o'rib olinadi. 50 5.3. Topinambur o’simliginining agrobiotexnologiyasi. Topinamburni o ‘g ‘itlash eng muhim agrotexnik omillardan hisoblanadi. O’simlik azot va fosfor o’g’itiga ancha talabchan. Topinambur ekilayotganda azotli o ‘g ‘itlarning 15-20 foizini va fosforli o ‘g ‘itlarning qolgan 20-25 foizini, o’simlik unib chiqqandan keyin azotli o ‘g’ itlarning 30 foizini, shonalash davrida esa 50 foizini solinadi. Kaliyli o ‘g ‘itlarni hammasini yer haydash oldidan solinadi. Umuman mavsum davomida topinambur ekilgan yerlarga gektariga 120-150 kg azot, 70-80 kg fosfor va 65 60 kg kaliy o'gMti bilan oziqlantirish tavsiya etiladi. 0 ‘simlikni oziqlantirish sug’orishdan amalga oldin oshiriladi. Vegetatsiya davomida topinambur 8-10 marta sug’oriladi. O’suv davri 120- 200 kun boladi. Topinambur hayotining ikkinchi va uchinchi yili u o’sayotgan yerni erta bahorda 2-3 marta borona qilish bilan boshlanadi. Ikkinchi va uchinchi yili topinambur o’simligi ko’payib ketadi, shuning uchun qator orasi kultivatsiya qilinadi, o ‘g’itlanadi va undagi ortiqcha o ‘simliklar olib tashlanadi. Topinamburni faqat tuganagidan emas, poya qalamchalaridan ham ko’paytirish mumkin. Topinambur poyasi 0 ‘zbekiston sharoitida oktyabr oxirida, tuganaklari esa noyabr oxirida silos yig’adigan kombaynlar bilan у ig’ishtiriladi. Tuganak hosilini yig'ishtirish qish fasligacha davom etadi. Topinambur oq chirish kasalligi bilan zararlanadi, undan tashqari simqurt, may qo’ng’izi va sholg’om kanalari uni zararlaydi. Ularga qarshi anabazin sulfat sepilishi kerak. Topinambur tuproq tarkibidagi oziqa elementlarni ko'proq talab qiladi. Uning bir tonna hosili tuproqdan 3 kg azot, 1,5 kg fosfor va 4,5 kg kaliy elementini olib chiqib ketadi. Suv tanqis yillari suv ta’minoti yaxshi bo'lgan yillarga nisbatan dukkakli don ekinlari fosforni kam, kaliyni ko'proq sarflaydi. Azotni o'zlashtirish ham kamayadi. Tuproqdagi fosforning miqdori ekinlarning fosforni o'zlashtirishiga ta’sir qilmaydi. Kaliy miqdori tuproqda ko'p bo'lsa o'simliklar uni ko'proq o'zlashtiradi. 51 Tuproq va o'g'itdan oziqa elementlarining o'zlashtirilish koeffitsienti o'simlik turiga, naviga, tuproq turiga, haroratga, yog'ingarchilik miqdoriga, o'g'it turlariga, shakliga, suv bilan ta’minlanganlikka bog'liq. Ekinlarning mikroelementlarga talablari ham turlicha. Ishqorli tuproqlarda marganes va rax yetarli bo'lmaydi. Shuning uchun ishqorli tuproqlarda marganes va rux qo'llash yuqori samara beradi. Bor elementining yetishmasligi natijasida fotosintez jarayonining me’yorida o'tishi buziladi. Shuning uchun bor yetishmasa zig'irda tolaning sifati yomonlashadi, ildizmevalarda hosildorlik pasayadi. Molibden yetishmasligi dukkakli don ekinlarida tuganak bakteriyalar faoliyatini pasaytiradi. Ekinlarni yetishtirishda oziqa moddalarning maksimal o'zlashtirilishi va hosil bilan chiqib ketadigan hamda ildiz, ang'iz qoldiqlari bilan tuproqda qoladigan oziqa moddalar farqlanadi. Oziqa moddalarning o'zlashtirilish miqdori ekinlarning biologiyasiga bog'liq. 52 5.4. Topinamburdagi kuzatishlar. Ushbu tugunak mevali o’simlikni yetishtirgan inson dorivor o’simlik bilan birga hovlisida o’zining shaxsiy tabibiga ega bo’ladi, desak xato bo’lmaydi. Nega deganda, topinambur tugunagi o’zida ko’p miqdorda oqsil saqlashi hamda inulin va insulinning tabiiy ko’rinishlarini mujassam etganligi bilan boshqa bir manzarali o’simliklardan ajralib turadi. Topinambur tugunagining tarkibida 2,3-2,5 % oqsil saqlashi bilan makkajo’xoridan ustun turadi. Tugunagi tarkibida yana 0,2% moy,17,9 % azotsiz moddalar, 1,3 % kul, 16-18 % inulin, vitaminlar bir nechta guruhlari B1, B2, B12 va C kabi inson organizmi uchun juda muhim bo’lgan biologik faol moddalari mavjud. B1, B2 va C vitamini miqdori lavlagi va sabzinikiga nisbatan 3 - 4 barobar ko’p bo’lib, 200 gr topinambur tugunak mevasini iste’mol qilish bilan organizmning 1 kunlik vitamin C ga bo’lgan ehtiyoji qonadi [3, 4, 5, 15]. Topinambur o’simligidan oziq-ovqat sifatida tugunagidan uy bekalarimiz bemalol qaynatib turli taomlar, pyurelar, salatlar tayyorlashlari mumkin. Mazasi, ta’mi qolaversa tarkibi bilan kartoshkadan hech qolishmaydigan bu o’simlikdan bahor faslida ko’proq iste’mol qilib turilsa, immunitetni oshiradi, ayni bahor faslida organizmda kamayib ketgan provitaminlar, B guruh vitaminlari ayniqsa, vitamin C, inulin va insulinning o’rnini tabiiy ravishda to’ldirib beradi. Nafaqat tugunagining, balki yashil massasining ham kimyoviy tarkibi nihoyatda boy masalan 100 kg palagida 22,5 gr ozuqa birligi, 1,8 kg hazm bo’luvchi proteinlar bor. Topinambur poyasining kimyoviy tarkibini makkajo’xori poyasining kimyoviy tarkibi bilan solishtirib ko’rish orqali bu o’simlikning qanchalik ahamiyatli ekaniligini bilib olishimiz mumkin bo’ladi. Masalan topinambur poyasi tarkibida suv 70.5%, protein 3.3% protein, yog’ 0,7 %, azotsiz ekstraktiv moddalar 15,7%, klechatka 6,3%, kul moddasi 3,5% bo’lsa, makkajo’xori tarkibida esa suv 77,5 %, protein 2,7%, yog’ 0,6%, azotsiz ekstraktiv modda 11,3%, klechatka 6,6%, kul moddasi 1,3% ni tashkil etadi [4, 10, 12,] 53 MUHOKAMA Topinamburni qadimda bejiz yoshartiruvchi vosita deb hisoblashmagan. Chunki o’simlikning umumiy quvvatni oshiruvchi xususiyatlari beqiyosdir. Yernokdan doimiy ravishda me’yor bilan iste’mol qilib yurilsa, moddalar almashinuvini yaxshilaydi, organizmda, bo’g’imlarda tuz yig’ilishini, qandli diabetning 2-darajali turlarini, me’da-ichak, ichak xastaliklari, anemiya, ateroskleroz, buyrak, tosh kasalliklari kelib chiqishini, oldini oladi. Asab kasalliklarini oldini olishda ham samrali xisoblanadi. Oyoq og’rig’i, bod ,oyoqni shishiga bog’liq bo’'lgan kasalliklarga davo. Yernok tugunagi, bargi, yangi quritilgan holda ishlatish mumkin. Yangi terib olingan tugunak 50g tozalab, o’zini hech bir narsa qo’shmay ovqatdan 30 daqiqa oldin 3 mahal ichiladi. Qonda qand miqdorini kamaytirishga yordam beradi. Bargidan salat qilib iste’mol qilinganda qandli diabetgina emas, balki gipertoniya, me’da osti bezlari kasalliklarini davolashda ahamiyatli xisoblanadi. 54 VI.BOB.Mehnat muhofazasi. Mehnat muhofazasi - inson ning mehnat jarayonidagi xavfsizligi, sihat- salomatligi va ish qobilyatining saqlanishiga qaratilgan tadbirlar. Qonun hujjatlarida mehnat jarayonida qo llaniladigan ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy, texnik,ʻ sanitariya-gigiyena, davolash-profilaktika chora tadbirlari belgilab qo yiladi. ʻ Mehnat qiluvchi shaxs xavfsizligi, salomatligi, mehnat qilish qobiliyatini himoyalash, sog lom mehnat sharoitlari yaratish, kasb kasalliklari yuz berish ʻ xavfini oldini olish, ishlab chiqarishda jarohatlanishlarga yo l qo ymaslik ʻ ʻ kabilar mehnat muhofazasi oldidagi vazifalar hisoblanadi. O zRda xavfsiz va qulay mehnat sharoitida ishlash yuzasidan fuqarolarning ʻ huquqlari Konstitutsiyada (37-modda) mustahkamlanib qo yilgan. Ushbu ʻ konstitutsiyaviy kafolatni amalda ro yobga chiqarilishiga qaratilgan aniq chora ʻ tadbirlar O zbekiston Respublikasi ning Mehnat kodeksida, "Mehnatni muhofaza ʻ qilish to g risida"gi qonun (1993-yil 6-may)da, boshqa bir qator qonunlar va qonun ʻ ʻ osti normativ hujjatlarida belgilangan. O zbekistonda Mehnat muhofazasi uchun ʻ katta moliyaviy mablag lar ajratiladi va o zlashtiriladi. Sog lom va xavfsiz mehnat ʻ ʻ ʻ sharoitida mehnat qilish huquqi O zbekiston Respublikasi fuqarolarining eng ʻ asosiy mehnat huquqlaridan bo lib hisoblanadi. Mehnat muhofazasiga oid talablar ʻ va standartlar Mehnat kodeksi, "Mehnatni muhofaza qilish to g risida"gi qonun ʻ ʻ talablari asosida ishlab chiqariladigan korxona va tashkilotlarning ichki mehnat tartibi qoidalari, jamoa shartnomalari, tarmoq yoki mintaqaviy jamoa kelishuvlari, korxonalarning boshqa ichki normativ huquqiy hujjatlarida, muayyan soha, kasb, ish joylariga oid bo lgan Mehnat muhofazasi standartlarida belgilab qo yiladi. ʻ ʻ Mulkchilik shakli va xo jalik yuritish usulidan qat iy nazar barcha korxona, ʻ ʼ muassasa, tashkilotlar o z xodimlari uchun sog lom va xavfsiz mehnat sharoitini ʻ ʻ yaratishi, xavfsizlik texnikasi choralarini ko rishi, mehnatni muhofaza qilish ʻ xizmatlarini tashkil etishi, boshqa tashkiliy texnik tadbirlarni amalga oshirishi shart. 55 Mehnat muhofazasi qoidalariga rioya etilishi maxsus davlat organlari va jamoatchilik tomonidan nazorat qilib boriladi. Qonunlarga, shu jumladan, Mehnat muhofazasiga oid qonunlarga rioya etilishi ustidan O zbekiston Respublikasi Boshʻ prokurori va unga bo ysunuvchi prokurorlar umumiy nazorat olib boradi. Mehnat ʻ muhofazasi haqidagi qonun talablarini buzgan korxonalarga moliyaviy-iqtisodiy jazo choralari, ularning mansabdor shaxslariga nisbatan esa institutizomiy?, ma muriy-huquqiy, jinoiy javobgarliklar qo llanishi, ular aybi bilan yetkazilgan ʼ ʻ moddiy zararlar qoplantirilishi mumkin. MEHNATNI MUHOFAZA QILISH TO’G’RISIDA Ushbu Qonun ishlab chiqarish usullari, mulk shaklidan qat’i nazar, mehnatni muhofaza qilishni tashkil etishning yagona tartibini belgilaydi hamda fuqarolarning sog’lig’i va mehnati muhofaza qilinishini ta’minlashga qaratilgan. I BO’LIM. UMUMIY QOIDALAR 1-modda. Fuqarolarning mehnatni muhofaza qilinishiga bo’lgan huquqlari O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar mehnatni muhofaza qilinishi huquqiga egadirlar. 2-modda. Mehnatni muhofaza qilish Mehnatni muhofaza qilish — bu tegishli qonun va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida amal qiluvchi, insonning mehnat jarayonidagi xavfsizligi, sihat-salomatligi va ish qobiliyati saqlanishini ta’minlashga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, sanitariya-gigiyena va davolash-profilaktika tadbirlari hamda vositalari tizimidan iborat. 3-modda. Mehnatni muhofaza qilish to’g’risidagi qonunlar va qonunning qo’llanish sohasi Mehnatni muhofaza qilish to’g’risidagi qonunlar ushbu Qonun va unga muvofiq chiqariladigan boshqa me’yoriy hujjatlardan iborat bo’ladi. Ushbu Qonun mulk va xo’jalik yuritish shakli turlicha bo’lgan korxonalar, muassasalar, tashkilotlar * bilan, shu jumladan ayrim yollovchilar bilan mehnat munosabatlarida turgan barcha ishlovchilar; kooperativlarning a’zolari, ishlab 56 chiqarish amaliyotini o’tayotgan oliy o’quv yurtlari talabalari, o’rta maxsus o’quv yurtlari, hunar-texnika bilim yurtlari va umumiy ta’lim maktablarining o’quvchilari; korxonalarda ishlashga jalb etiladigan harbiy xizmatchilar; muqobil xizmatni o’tayotgan fuqarolar; sud hukmi bilan jazoni o’tayotgan shaxslar, axloq tuzatish-mehnat muassasalari korxonalarida yoki hukmlar ijrosini amalga oshiruvchi idoralar belgilaydigan korxonalarda ishlash davrida, shuningdek jamiyat va davlat manfaatlarini ko’zlab tashkil etiladigan boshqa turdagi mehnat faoliyati ishtirokchilariga nisbatan amal qiladi. * Matnda bundan keyin “korxonalar” deb yuritiladi. 4-modda. Mehnatni muhofaza qilish sohasidagi davlat siyosati Mehnatni muhofaza qilish sohasidagi davlat siyosati: korxonaning ishlab chiqarish faoliyati natijalariga nisbatan xodimning hayoti va sog’lig’i ustuvorligi; mehnatni muhofaza qilish sohasidagi faoliyatni iqtisodiy va ijtimoiy siyosatning boshqa yo’nalishlari bilan muvofiqlashtirib borish; mulk va xo’jalik yuritish shakllaridan qat’i nazar, barcha korxonalar uchun mehnatni muhofaza qilish sohasida yagona tartib-qoidalar belgilab qo’yish; mehnatning ekologiya jihatidan xavfsiz sharoitlari yaratilishini va ish joylarida atrof-muhit holati muntazam nazorat etilishini ta’minlash; korxonalarda mehnatni muhofaza qilish talablari hamma joyda bajarilishini nazorat qilish; mehnatni muhofaza qilishni mablag’ bilan ta’minlashda davlatning ishtirok etishi; oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida mehnat muhofazasi bo’yicha mutaxassislar tayyorlash; xavfsiz texnika, texnologiyalar va xodimlarni himoyalash vositalari ishlab chiqilishi va joriy etilishini rag’batlantirish; fan, texnika yutuqlaridan hamda mehnatni muhofaza qilish bo’yicha vatanimiz va chet el ilg’or tajribasidan keng foydalanish; 57 ishlovchilarni maxsus kiyim va poyabzal, shaxsiy himoya vositalari, parxez ovqatlari bilan bepul ta’minlash; korxonalarda mehnatning sog’lom va xavfsiz shart-sharoitlarini yaratishga ko’maklashuvchi soliq siyosatini yuritish; ishlab chiqarishdagi har bir baxtsiz hodisani va har bir kasb kasalligini tekshirib chiqish hamda hisobga olib borishning va shu asosda ishlab chiqarishdagi jarohatlanishlar hamda kasb kasalliklariga chalinishlar darajasi haqida aholini xabardor qilishning majburiyligi; ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalardan jabrlangan yoki kasb kasalligiga yo’liqqan ishlovchilarning manfaatlarini ijtimoiy himoyalash; kasaba uyushmalari va boshqa jamoat birlashmalari, korxonalar va alohida shaxslarning mehnatni muhofaza qilishni ta’minlashga qaratilgan faoliyatini har tomonlama qo’llab-quvvatlash; mehnatni muhofaza qilish muammolarini hal etish chog’ida xalqaro hamkorlikni yo’lga qo’yish prinsiplariga asoslanadi. 5-modda. Mehnatni muhofaza qilishni davlat tomonidan boshqarish Mehnatni muhofaza qilishni davlat tomonidan boshqarishni O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi amalga oshiradi. 6-modda. Jamoat birlashmalarining mehnatni muhofaza qilish muammolariga oid qarorlarni ishlab chiqish va qabul qilishda ishtirok etishi Korxonalar, mutaxassislar, fuqarolar mehnatni muhofaza qilish muammolarini hal etish uchun O’zbekiston Respublikasining jamoat birlashmalari to’g’risidagi qonuniga muvofiq amal qiladigan jamoat birlashmalariga uyushishlari mumkin. Davlat va xo’jalik boshqaruvi idoralari, nazorat qilish idoralari, shuningdek korxonalar bu birlashmalarga har tomonlama yordam va madad ko’rsatadilar hamda mehnatni muhofaza qilishni ta’minlash masalalari bo’yicha qarorlar tayyorlash va qabul qilishda ular ishlab chiqqan nizomlar va tavsiyalarni hisobga oladilar. 58 7-modda. Mehnatni muhofaza qilishga oid xalqaro shartnomalar O’zbekiston Respublikasi korxonalari va fuqarolari xalqaro shartnomalar va bitimlar asosida ishlarni bajarayotganlarida, mehnatni muhofaza qilish bo’yicha ularda ko’zda tutilgan talablar agar o’zgacha shartlashilmagan bo’lsa, ushbu Qonunga, O’zbekiston Respublikasining mehnat to’g’risidagi qonunlariga muvofiq qo’llanadi. O’zbekiston Respublikasi korxonalarida ishlayotgan chet el fuqarolari uchun mehnatni muhofaza qilish masalalariga doir munosabatlarni tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari manfaatdor tomonlarning o’zaro bitimlari bilan belgilab qo’yiladi. II BO’LIM. MEHNATNING MUHOFAZA QILINIShINI TA’MINLASh 8-modda. Mehnat muhofazasini me’yoriy ta’minlash O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O’zbekiston kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi bilan birgalikda mehnatni, atrof-muhitni muhofaza qilishning ilmiy asoslangan standartlari, qoida va me’yorlarini ishlab chiqish va qabul qilish yo’li bilan ishlab chiqarishda mehnat xavfsizligini ta’minlash uchun zarur bo’lgan talablar darajasini belgilaydi, shuningdek kasaba uyushmalari bilan kelishilgan holda mehnat sharoitlarini yaxshilash, ishlab chiqarishdagi jarohatlanishlar, kasb kasalliklarining oldini olishga oid respublikaning aniq maqsadga qaratilgan dasturlarini ishlab chiqadi va moliyaviy ta’minlaydi hamda ularning bajarilishini nazorat qiladi. Vazirliklar va idoralar tegishli kasaba uyushmasi idoralari bilan kelishilgan holda mehnat sharoitlarini yaxshilashga oid tarmoq dasturlarini ishlab chiqadilar va moliyaviy ta’minlaydilar. Korxona ma’muriyati, yollovchi, mulkdor yoxud ular vakolat bergan boshqaruv idorasi * korxonada mehnatni muhofaza qilish standartlari, qoida va me’yorlarining talablari, shuningdek jamoa shartnomasida ko’zda tutilgan majburiyatlar bajarilishini ta’minlaydi. * Matnda bundan keyin “ma’muriyat” deb yuritiladi. 59 Korxonalarning ishlovchilari respublikaning tegishli qonunlari va me’yoriy hujjatlari, jamoa shartnomalari bilan belgilangan mehnatni muhofaza qilish qoidalari va me’yorlari talablarga rioya etishlari shart. 9-modda. Korxonalar va obyektlarni loyihalash, qurish va ishlatishda, ishlab chiqarish vositalarini tayyorlash va ta’mirlashda mehnatni muhofaza qilish talablariga rioya etilishini ta’minlash Standartlar, ergonomika, mehnatni muhofaza qilishga doir qoidalar va me’yorlar talablariga javob bermaydigan ishlab chiqarish binolari va inshootlarini loyihalash, qurish hamda qayta qurish, ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqish, tayyorlash, ta’mirlash, texnologiyalarni joriy etishga, shu jumladan xorijdan sotib olinganlarini joriy etishga yo’l qo’yilmaydi. Hech bir yangi yoki qayta qurilayotgan korxona, ishlab chiqarish vositalari, agar ular O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilagan tartibda beriladigan xavfsizlik shahodatnomasiga ega bo’lmasa, foydalanishga qabul qilinishi va ishga tushirilishi mumkin emas. Belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tkazilishi lozim bo’lgan korxonalar O’zbekiston Respublikasining tegishli nazorat idoralari beradigan faoliyatni amalga oshirish huquqini ta’minlovchi ruxsatnomani oldindan taqdim etishlari shart. Korxonaning ko’rsatilgan ruxsatnomani olish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Mehnat xavfsizligi talablariga javob bermaydigan va ishlovchilar sog’lig’i hamda hayotiga xavf tug’diruvchi korxonalar faoliyati yoki ishlab chiqarish vositalaridan foydalanish, ular mehnat xavfsizligi talablariga muvofiq holga keltirilgunga qadar, O’zbekiston Respublikasi qonunlarida belgilangan tartibda vakolatli idoralar tomonidan to’xtatib qo’yilishi kerak. Yo’l qo’yiladigan eng ko’p me’yorlari (konsentratsiyasi) ishlab chiqilmagan va belgilangan tartibda ekspertizadan o’tmagan zararli moddalarni ishlab chiqarishda qo’llash taqiqlanadi. 10-modda. Mehnatni muhofaza qilish bo’yicha mutaxassislar tayyorlash 60 O’zbekiston Respublikasida davlat va korxonalar oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida korxonalarning mehnatni muhofaza qilish xizmatlarida ishlash uchun mutaxassislar tayyorlashni ta’minlaydilar. Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari xalq xo’jaligi turli tarmoqlaridagi ishlab chiqarish xususiyatlarini hisobga olgan holda talabalar va o’quvchilar mehnatni muhofaza qilish kursini albatta o’tishlarini tashkil etishlari kerak. Vazirliklar, idoralar, konsernlar, assotsiatsiyalar va boshqa xo’jalik boshqaruvi idoralari mehnatni muhofaza qilish tizimida ishlash uchun mutaxassislarning qayta ixtisoslashuvini ta’minlaydilar. 11-modda. Mehnatni muhofaza qilishni moliyaviy ta’minlash Mehnatni muhofaza qilishni moliyaviy ta’minlash davlat tomonidan, shuningdek mulk shaklidan qat’i nazar, jamoat birlashmalari, korxonalarning ixtiyoriy badallari hisobiga amalga oshiriladi. Mehnatni muhofaza qilish uchun tegishli budjetlardan alohida qayd bilan ajratiladigan budjet mablag’lari (respublika va mahalliy) boshqaruv hamda nazorat idoralarini saqlash, ilmiy-tadqiqot ishlarini moliyaviy ta’minlash, mehnatni muhofaza qilishga oid davlatning aniq maqsadga qaratilgan dasturlarini bajarish uchun foydalaniladi. Har bir korxona mehnatni muhofaza qilish uchun zarur mablag’larni jamoa shartnomasida belgilanadigan miqdorda ajratadi. Korxonalarning xodimlari ana shu maqsadlar uchun qandaydir qo’shimcha chiqim qilmaydilar. Oldingi tahrirga qarang. Korxonalar o’zining xo’jalik, tijorat, tashqi iqtisodiy va boshqa faoliyatidan keladigan foyda (daromad), shuningdek boshqa manbalar hisobiga mehnatni muhofaza qilishning markazlashtirilgan fondlarini tashkil etish huquqiga ega. (11-moddaning to’rtinchi qismidagi ikkinchi jumla O’zbekiston Respublikasining 1998-yil 1-maydagi 621-I-son Qonuniga muvofiq chiqarilib tashlangan — Oliy Majlis Axborotnomasi, 1998-y., 5-6-son, 102-modda) 61 Mehnatni muhofaza qilishga mo’ljallangan mablag’larni boshqa maqsadlarga ishlatish mumkin emas. Fondlarni tashkil etish va ulardan foydalanish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan O’zbekiston kasaba uyushmalari federatsiyasi Kengashi ishtirokida belgilanadi. 12-modda. Mehnatni muhofaza qilish vositalarini yaratish va ishlab chiqarishdan korxonalarning iqtisodiy manfaatdorligini ta’minlash Korxonalar foydasining mehnatni muhofaza etishga oid adabiyotlar, plakatlar, boshqa targ’ibot vositalarini nashr etish hisobiga hosil bo’lgan qismiga, shuningdek ilmiy-tadqiqot va loyiha konstruktorlik tashkilotlari foydasining jamoani va ishlovchilarni yakka tartibda himoyalash vositalarining yangilarini yaratish, ishlab chiqarish muhitini nazorat qilish asboblari va dozimetriya vositalarining yangilarini yaratish, ishlab chiqarish va mavjud vositalarni sotish hisobiga hosil bo’lgan qismiga imtiyozli soliq solinadi. 13-modda. Korxonalarda mehnatning sog’lom va xavfsiz sharoitlarini ta’minlash Korxonadagi, har bir ish joyidagi mehnat sharoiti mehnatni muhofaza qilish standartlari, qoida va me’yorlari talablariga muvofiq bo’lishi lozim. Korxonada mehnatning sog’lom va xavfsiz sharoitlarini ta’minlash, ishlab chiqarishning xavfli va zararli omillari ustidan nazorat o’rnatilishini tashkil etish va nazoratning natijalari to’g’risida mehnat jamoalarini o’z vaqtida xabardor qilish ma’muriyat zimmasiga yuklanadi. Mehnat sharoiti zararli va xavfli ishlab chiqarishlarda, shuningdek o’ta noxush haroratli yoki ifloslanishlar bilan bog’liq sharoitlarda bajariladigan ishlarda mehnat qiluvchilarga davlat boshqaruvi idoralari belgilagan me’yorlarda maxsus kiyim, poyabzal va boshqa shaxsiy himoya vositalari, yuvish va dezinfeksiyalash vositalari, sut yoki unga tenglashadigan boshqa oziq-ovqat mahsulotlari, parhez ovqat bepul beriladi. 62 Korxonada mehnatning sog’lom va xavfsiz sharoitlarini ta’minlash yuzasidan ma’muriyat bilan xodimlarning o’zaro majburiyatlari jamoa shartnomasi yoki bitimida ko’zda tutiladi. 14-modda. Mehnatni muhofaza qilish xizmatlari Vazirliklar, idoralar, konsernlar, assotsiatsiyalar, boshqa xo’jalik organlari kasaba uyushmalari Markaziy (respublika) qo’mitasi bilan kelishib o’zlari tasdiqlaydigan nizomga muvofiq mehnat muhofazasi ishlarini muvofiqlashtirib boradilar. Xodimlar soni 50 nafar va undan oshadigan korxonalarda maxsus tayyorgarlikka ega shaxslar orasidan mehnatni muhofaza qilish xizmatlari tuziladi (lavozimlar joriy etiladi), 50 va undan ziyod transport vositalariga ega bo’lgan korxonalarda esa bundan tashqari yo’l harakati xavfsizligi xizmatlari tuziladi (lavozimlar joriy etiladi). Xodimlar soni va transport vositalari miqdori kamroq korxonalarda mehnatni muhofaza qilish xizmatining vazifalarini bajarish rahbarlardan birining zimmasiga yuklanadi. Mehnatni muhofaza qilish va yo’l harakati xavfsizligi xizmatlari kasaba uyushmasi qo’mitasi bilan kelishilgan nizomlar asosida ishlaydi va o’z maqomiga ko’ra korxonaning asosiy xizmatlariga tenglashtiriladi hamda uning rahbariga bo’ysunadi. Mehnatni muhofaza qilish xizmatlarining mutaxassislari barcha xodimlar mehnatni muhofaza qilish qoidalari va me’yorlariga rioya etishlarini nazorat qilish, tarmoq bo’linmalari rahbarlariga aniqlangan nuqsonlarni bartaraf etish haqida bajarilishi shart bo’lgan ko’rsatmalar berish, shuningdek mehnatni muhofaza qilish to’g’risidagi qonunlarni buzayotgan shaxslarni javobgarlikka tortish haqida korxonalarning rahbarlariga taqdimnomalar kiritish huquqiga egadirlar. Mehnatni muhofaza qilish va yo’l harakati xavfsizligi xizmatlarining mutaxassislari ularning xizmat vazifalariga taalluqli bo’lmagan ishlarni bajarishga jalb etilishlari mumkin emas. Mehnatni muhofaza qilish va yo’l harakati xavfsizligi xizmatlari korxona faoliyati to’xtatilgan taqdirdagina tugatiladi. 63 15-modda. Xodimlarni baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan ijtimoiy sug’urta qilish Korxonalarning xodimlari O’zbekiston Respublikasi qonunlarida belgilangan tartibda va shartlar bilan baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan majburiy sug’urta qilinishlari shart. 64 VII.BOB.Tabiat muhofazasi. Tabiatni muhofaza qilish tabiat va uning boyliklaridan oqilona foydalanishga, tabiatni inson manfaatlarini ko zlab ongli ravishda o zgartirishga, tabiat boyliklariʻ ʻ va umuman tabiatni, uning go zalligi, musaffoligini saqlab qolishga va yanada ʻ boyitishga qaratilgan barcha tadbirlar majmuasi. Tabiatni muhofaza qilish tadbirlari majmuasiga davlatlar, xalqaro tashkilotlar, jamoat, ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, iqtisodiy va ma muriy tashkilotlar, har bir odam tomonidan amalga ʼ oshiriladigan tadbirlar kiradi. Hozirgi vaqtda inson yashab, to xtovsiz munosabatda bo lib kelayotgan tabiiy ʻ ʻ muhit uzoq geologik davrlar (4,5—4,7 milliard yil) mobaynida bir qancha omillarning birgalikda ta sirida, ya ni Quyosh nuri, Yerning massasi, gravitatsiya ʼ ʼ kuchi, ko lami, aylanma harakatlari, tektonik harakatlar, havo va suv qobiqlarining ʻ vujudga kelishi va o zgarishi, ekzogen jarayonlar ta siri, organik dunyoning paydo ʻʻ ʼ bo lishi va taraqqiyoti ta sirida tarkib topgan. Tabiiy muhitning holati o zaro ta sir ʻ ʼ ʻ ʼ etib turuvchi ko p omillarning murakkab majmuida tarkib topgan tabiiy ʻ muvozanatga bog liq. Chunki bir joyning iqlimi Quyosh nurining tushish ʻ burchagiga, ya ni geografik kenglik, yer yuzasining tuzilishi, shamollar, ʼ okeanlarning uzoq yoki yaqinligi, oqimlari va boshqalarga; o simliklar qoplami esa ʻ iqlim, yer yuzidagi tog jinslari, relyef, tuproqlarga bog liq. Bu tabiiy omillarning ʻ ʻ birontasida o zgarish ro y bersa, tabiiy muvozanat buziladi, bu esa tabiiy muhitda ʻ ʻ o zgarishlarga sabab bo ladi. Ba zan, tabiatning biror komponentiga ko rsatilgan ʻ ʻ ʼ ʻ arzimagan ta sir hech kutilmagan katta o zgarishlarga, xususan, xavfli ʼ ʻ o zgarishlarga olib kelishi mumkin. ʻ Har qanday tirik mavjudot o z atrofini o rab turgan tabiiy muhit bilan o zaro ʻ ʻ ʻ ta sirda bo ladi, undan o ziga kerakli narsalarni oladi, shu muhitda moslashadi, ʼ ʻ ʻ muhit tarkibiga, undagi modda va energiyaning aylanma harakatiga ma lum ʼ darajada o zgarish kiritadi. Yerning havo qobig idagi hozirgi gazlar tarkibi, ʻ ʻ miqdori, ayrim foydali qazilmalari, mas., ohaktosh, toshko mir, qo ng ir ʻ ʻ ʻ ko mirning hosil bo lishi, tuproq qoplamining tarkib topishi, rivojlanishi ʻ ʻ 65 organizmlarning hayot faoliyati natijasidir. Organik dunyoning tabiiy muhit bilan o zaro ta siri biologik evolyutsiya jarayonida yangi turlarning paydo bo lishi, raqibʻ ʼ ʻ turlar sonining ko payishi yoki kamayishi va atrof muhitning o zgarishi natijasida ʻ ʻ o zgaradi. ʻ Yerda odamnish paydo bo lishi organik dunyo bilan tabiiy muhit o rtasidagi o zaro ʻ ʻ ʻ munosabatni tubdan o zgartirib yubordi. Inson tabiatga mehnat qurollari vositasida ʻ yaylovlardan noto g ri foydalanish oqibatida ta sir ko rsatadi. U o zining tabiat ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ bilan bo lgan o zaro ta siri usullarini takomillashtirib boradi. Natijada inson ʻ ʻ ʼ yashay oladigan hudud kengayadi, foydalaniladigan tabiiy elementlar soni va hajmi ortadi, binobarin, insonning tabiatga tazyiqi sifat jiqatidan ham, ko lam ʻ jihatidan g am ko payadi. Inson o zi yashashi va faoliyat ko rsatishi uchun tabiiy ʻ ʻ ʻ ʻ muhitdan tashqari yana sun iy muhitni ham bunyod etadi. Masalan, shaharlar, turar ʼ joy binolari, bog lar, suv omborlari, yo llar va boshqa Ishlab chiqaruvchi ʻ ʻ kuchlarning rivojlanishi, fan va texnikaning taraqqiy etishi bilan, tabiiy boyliklarning ahamiyati, ulardan foydalaniladigan sohalar, ularni ishlatish shakllari ham o zgarib boradi. Qadimda bir necha xil kimyoviy elementlardan foydalanilgan ʻ bo lsa, hozirgi vaqtda mavjud barcha elementlardan foydalaniladi. Shu bilan birga ʻ ko pchilik foydali qazilmalar tobora ko proq qazib chiqarilmoqda. Insonning ʻ ʻ tabiatga ta siri kuchayishidan, antropogen landshaftlar ko paymokda. Hayvonot va ʼ ʻ o simlik olamidan rejasiz foydalanish yoki inson faoliyati bilan bog liq boshqa ʻ ʻ sabablar tufayli 16-asrning oxirlaridan 20-asrning 70y.larigacha umurtqali hayvonlarning 250 turi va kichik turlari butkul yo qolib ketdi. 80y.lardan boshlab ʻ xar yili o rtacha 1 ta hayvon turi va 50 ga yaqin o simlik turi yo qolib bormoqda. ʻ ʻ ʻ Qush va sut emizuvchilarning 1000 dan ortiq turi yo qolib ketish arafasida turibdi. ʻ Yil davomida 1 milliard t yoqilg i yoqiladi, atmosferaga yuzlab million t azot ʻ oksidi, oltingugurt, uglerod, qurum, chang va boshqa chiqariladi. Tuproq va suvlar sanoat va maishiy chiqindilar (bir necha milliard t), neft mahsulotlari (bir necha million t), mineral o g itlar (yuz million t ga yaqin), og ir metallar, radiaktiv ʻ ʻ ʻ chiqindilar bilan ifloslanadi. 66 Inson tabiiy sharoit va boyliklardan ko p maqsadlarda foydalanadi. Bu esa ayniʻ paytda, tabiatni tegishlicha muhofaza qilishni ham taqozo etadi. Bular: xo jalik, ʻ sog liqni saqlash va gigiyena, nafosat (estetik), turizm, ilmiy hamda tarbiyaviy ʻ maqsadga muvofiq foydalanish. Maqsadga muvofiq foydalanish deganda, tabiat boyliklaridan mamlakat yoki butun insoniyat manfaati yo lida foydalanish ʻ tushuniladi. Bunda hozirgi va kelajak avlodning manfaatlarini ko zlab faoliyat ʻ yuritish nazarda tutiladi. O z taraqqiyotini oldindan uzoq muddatga ilmiy asosda ʻ rejalashtira oladigan va tabiiy muvozanatni o zgartirmasdan foydalana oladigan ʻ jamiyatgina taraqqiyotga erishadi. Tabiiy boyliklardan oqilona foydalanishdan tabiatda ro y beradigan jarayonlarning ʻ o zaro bog likligi va rivojlanishi qonuniyatlari haqidagi bilimlar katta ahamiyatga ʻ ʻ ega. Busiz tabiiy jarayonlarga baho berish, ularni xisobga olish, tabiatga, tabiat komponentlariga ko rsatilgan har qanday ta sirning kelajakda qanday oqibatlarga ʻ ʼ olib kelishini oldindan bilish mumkin emas. Inson tabiatdan foydalanganda va unga ta sir ko rsatayotganda bilishi va faoliyatida amal qilish zarur bo lgan, ʼ ʻ ʻ asosan, 5 qonuniyat mavjud: 1) tabiatdagi barcha komponent va elementlar o zaro ʻ bir-birlari bilan bog langan, o zaro ta sir etib, muayyan muvozanatda bo lib, ʻ ʻ ʼ ʻ uyg unlik hosil qilgan. Biron komponent yoki element o zgarsa, butun tabiiy ʻ ʻ kompleksda o zgarish ro y beradi; 2) tabiatda to xtovsiz modda va energiyaning ʻ ʻ ʻ aylanma harakati ro y berib turadi. Bu xayot asosi; 3) tabiiy jarayonlarning ʻ rivojlanishida muayyan davriyliklar mavjud (sutkalik, yillik, 12 yillik, 33— 35 yillik va ko p yillik); 4) zonallik; 5) regionallik. ʻ Insonning tabiat bilan o zaro ta siri jamiyat taraqqiyoti, ishlab chiqarish usullari ʻ ʼ mukammallasha borgan sari jadallashadi, tabiatdan, uning boyliklarini, qurilish va ishlab chiqarish teknikasi, aloqa vositalari yirik shaharlarni o zgartirib, yirik ʻ vohalar, madaniy landshaftlar yaratishga, hosildor ekin hamda mevalar, mahsuldor chorva mollari yetishtirishga imkon beradi. Lekin ba zan chuqur o rganmasdan ʼ ʻ inson qudratiga ortiqcha baho berib, tabiatga ta sir ko rsatish tabiatni foydalanib ʼ ʻ bo lmaydigan holatga, uning buzilishi va ifloslanishiga olib kelishi mumkin. ʻ 67 Bunday manzara insoniyatning butun tarixi mobaynida kuzatiladi. Pekin 19- asrgacha insonning tabiatdan foydalanish ko lami uncha katta bo lmagani uchunʻ ʻ inson faoliyatining tabiatga ta siri ham kamroq bo lgan. ʼ ʻ 20-asrning 2yarmida sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishi, qishloq xo jaligi.da ʻ turli xil kimyoviy moddalarning ko p qo llanilishi, katta maydonlarda muttasil bir ʻ ʻ xil ekinlarning yetishtirilishi, transport vositalarining ortiqcha ko payib ketishi, ʻ shaharlarning yiriklashib ketishi, tabiat muhofazasiga yetarlicha e tibor ʼ berilmaganligi tabiiy muhitning buzilishiga, ayrim joylarning ifloslanib ketishiga sabab bo ldi. Ayrim konchilik sanoati rnlarida tabiiy muhit juda buzilib ketgan. ʻ Katta maydonlarni kon chiqindi jinslari egallagan, chuqur ochiq karyerlar yer osti suvi sathini pasaytirishi natijasida o simlik qoplami qurib bormoqda. ʻ Rekultivatsiya ishlariga, xususan rivojlanayotgan mamlakatlarda yetarlicha e tibor ʼ berilmaydi. Hozirgi vaqtda Tabiatni muhofaza qilish muayyan o lka yoki mamlakat ʻ doirasidan chiqib, umumjahon muammosiga aylanib bormokda. Yerning ozon pardasidagi o zgarishlar, dunyoda haroratning ko tarilib borayotgani, qutbiy va ʻ ʻ tog muzliklarining qisqarib borayotgani ana shunday muammolardan. Ayniqsa, ʻ qayta tiklanmaydigan tabiiy boyliklarning kamayib borayotganligi va atrof tabiiy muhitning ifloslanayotgani bir qancha mamlakatlarda, ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarda Tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini ko rishga majbur etdi. ʻ Ko pchilik rivojlangan mamlakatlarda o rmonlarni kesish cheklandi, yerdan ʻ ʻ kadastr asosida foydalaniladigan bo ldi, daryo va ko llar suvlari tozalanib, ʻ ʻ baliqlarni ko paytirish boshlandi. Ovchilik tartibga solindi, qo riqxonalar, ʻ ʻ muhofaza qilinadigan hududlar ko paytirildi. ʻ Biroq 20-asrning o rtalaridan boshlab zararli chiqindili ishlab chiqarish ʻ korxonalarining rivojlanayotgan mamlakatlarga ko chirila boshlangani bu ʻ mamlakatlarda atrofmuhitning ifloslanishiga sabab bo lmoqda. Rivojlanayotgan ʻ mamlakatlar iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli tabiatni muhofaza qilishga yetarli mablag ajratishga qodir emas. Tabiatni muhofaza qilish sohasida xalqaro qat iy ʻ ʼ 68 hamkorlikning yo qligi ham tabiiy boyliklardan foydalanishda va Tabiatniʻ muhofaza qilishda yetarlicha samara bermayapti. Hozirgi vaqtda Tabiatni muhofaza qilishni ta minlash masalalari nazariy jihatdan ʼ ishlab chiqilgan. Lekin bularni amalga oshirish juda katta mablag sarflashni talab ʻ qiladi. Buning ustiga qirg in qurollarini ishlab chiqarish, ularni saklash ham tabiiy ʻ muhitning ifloslanishiga olib keladi. Shu nuqtai nazardan qirg in qurollarni ʻ ishlashni ta qiklash, borlarini yo qotish ham tabiat muhofazasida katta ahamiyatga ʼ ʻ ega. O zbekistonda 20-asrda, ayniqsa, uning 2yarmida qishloq xo jaligi.da monokultura ʻ ʻ tizimining qo llanishi, gerbitsid va pestitsidlarning haddan tashqari ko p ʻ ʻ ishlatilishi, mavjud suv zaxiralaridan noto g ri foydalanish oqibatida atrofmuhit ʻ ʻ holatida katta salbiy o zgarishlar ro y berdi. Orol dengizi deyarli quridi, uning ʻ ʻ atrofida cho llashish kuchayib ketdi, yer osti suvlari sho rligi darajasi oshdi. Inson ʻ ʻ salomatligi uchun zarur sharoit buzildi, kamqonlik, gepatit, zotiljam kabi kasalliklar ko paydi. Paxta monokulturasi ta sirida boshqa hududlarda x.am inson ʻ ʼ hayoti uchun zarur bo lgan ekologik vaziyat yomonlashdi. O zbekiston ʻ ʻ mustaqillikka erishgach, dastlabki kunlardan boshlab, Tabiatni muhofaza qilishga, respublika hududini ekologik tanazzuldan muhofaza qilishga kirishdi. Tabiatni va uning komponentlarini muhofaza qilish to g risida bir qancha qonunlar qabul ʻ ʻ qilindi. Bular „Tabiatni muhofaza qilish to g risida“ (1992-yil 9-dekabr), „Suv va ʻ ʻ suvdan foydalanish to g risida“ (1993-yil 6-may), „Yer osti boyliklari to g risida“ ʻ ʻ ʻ ʻ (1994-yil 23 sentabr; 2002-yil 12 dekabrda yangi tahrirdagi), „Atmosfera havosini muhofaza qilish to g risida“ (1996-yil 27-dekabr), „O simlik dunyosini muhofaza ʻ ʻ ʻ qilish va undan foydalanish to g risida“ va „Hayvonot dunyosini muhofaza qilish ʻ ʻ va undan foydalanish to g risida“ (1997-yil 26 dekabr), „Davlat kadastrlari ʻ ʻ to g risida“ (2000-yil 15 dekabr), „O rmon to g risida“ (1999-yil 15-aprel), ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ „Chiqindilar to g risida“ (2000-yil 5-aprel)gi qonunlardir. ʻ ʻ O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 50, 54, 55 va 100-moddalarida ʻ Tabiatni muhofaza qilishga oid normalar bayon etilgan. Konstitutsiyaning 11bobi 69 50moddasida „Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo lishga majburdirlar“, deb ko rsatilgan. 55-moddasida „Yer, yer osti boyliklari,ʻ ʻ suv, o simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy ʻ boylikdir. Ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir“, deyilgan. Mamlakatimizda „Tabiatni muhofaza qilish davlat qo mitasi“ tashkil ʻ qilingan (1996-yil 26 aprelda Oliy Majlis tomonidan tasdiqlangan Nizom asosida faoliyat ko rsatadi). Qo mita quyidagi vazifalarni bajaradi: atrof muhitni muhofaza ʻ ʻ qilish, tabiiy resurslardan foydalanish va ularni qayta tiklash ustidan nazorat qilish; Tabiatni muhofaza qilish faoliyatini tarmoklararo kompleks boshqarish; Tabiatni muhofaza qilish hamda resurslarni tejash borasida yagona siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish; atrofmuhitning ekologik holati qulay bo lishini ta minlash, ʻ ʼ ekologik vaziyatni boshqarish. O zbekiston Tabiatni muhofaza qilish sog asida bir qancha xalqaro tashkilotlar ʻ ʻ bilan hamkorlik qiladi va dasturlarda, jumladan, BMTning atrofmuhit bo yicha ʻ dasturi (YUNEP)da ishtirok etadi. YUNEP va ayrim rivojlangan mamlakatlar bilan hamkorlikda Biologik xilmaxillikni saklashning milliy strategiyasi va 10 dan ortiq milliy ekologik qonunlar ishlab chikildi. 1993-yil mart oyida Qozog istonning ʻ Qizilo rda shahrida O rta Osiyodagi 5 davlatning Oliy darajadagi uchrashuvida ʻ ʻ Orol dengizi muammolari bo yicha Davlatlararo kengash va uning ijroiya ʻ qo mitasi hamda Orolni qutqarish xalqaro fondi tashkil etildi. Uning vazifasi Orol ʻ dengizi, uning sog lom ekologik sharoitini tiklash, mazkur regionni toza ichimlik ʻ suvi bilan ta minlash, hudud sanitariyagigiyena muxitini yaxshilashdir. ʼ O zbekistonda 10 dan ortiq o rmon xo jaligi, 9 ta qo riqxona, 2 milliy bog , bir ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qancha buyurtma qo riqxona mavjud. Ularda tabiat yodgorliklari, kamayib ketgan ʻ o simlik va hayvonlar qo riklanadi, o rganiladi va ko paytiriladi. O zbekistonda ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ tabiatni muhofaza qilish respublika jamiyati, 12 ta viloyat va Qoraqalpog iston ʻ jamiyati, O zbekiston geografiya jamiyati, EKOSAN, bir qancha ilmiyommabop ʻ va ilmiy jurnallar, radio va televideniye vaqtli matbuot Tabiatni muhofaza qilish haqidagi bilimlarni targ ib qilmoqda. Aholi o rtasida tabiat, undan oqilona ʻ ʻ 70 foydalanish va muhofaza qilish haqidagi bilimlarni targ ib qilish, aholiningʻ geografik, ekologik madaniyatini ko tarish Tabiatni muhofaza qilishda katta ʻ ahamiyatga ega. Tabiatni, uning boyliklarini muhofaza qilish, geografik ekologiya o quv kurslari o rta maxsus va oliy yurtlarining tabiatshunoslik mutaxassisliklari ʻ ʻ talabalariga maxsus kurslar sifatida o qitilmoqda. ʻ 1-modda. O’zbekiston Respublikasining tabiatni muhofaza qilishga doir qonunchiligi O’zbekiston Respublikasida tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish sohasidagi munosabatlar ushbu Qonun bilan, shuningdek O’zbekiston Respublikasining er, suv, o’rmon, yer osti boyliklari to’g’risidagi, atmosfera havosini, o’simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish hamda ulardan foydalanish to’g’risidagi qonunchiligi bilan, boshqa qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solinadi. Qoraqalpog’iston Respublikasida tabiatni muhofaza qilish sohasidagi munosabatlar Qoraqalpog’iston Respublikasining qonunchiligi bilan ham tartibga solinadi. (1-modda O’zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O’RQ-683- sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son) Oldingi tahrirga qarang. 2-modda. Tabiatni muhofaza qilish obyektlari va muhofaza etiladigan tabiiy hududlar Tabiatni muhofaza qilish obyektlari (er, yer osti boyliklari, suv, o’simlik va hayvonot dunyosi, atmosfera havosi) ifloslanishdan, buzilishdan, zararlanishdan, oriqlab ketishdan, vayron bo’lishdan, yo’q bo’lib ketishdan, nooqilona foydalanishdan muhofaza etilishi lozim. Oldingi tahrirga qarang. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar jumlasiga davlat qo’riqxonalari, majmua (landshaft) buyurtma qo’riqxonalari, tabiat bog’lari, davlat tabiat yodgorliklari, ayrim tabiiy obyektlar hamda majmualarni saqlab qolish, takror ko’paytirish va 71 tiklash uchun mo’ljallangan hududlar, muhofaza etiladigan landshaftlar, ayrim tabiiy resurslarni boshqarish uchun mo’ljallangan hududlar, davlat biosfera rezervatlari, milliy bog’lar, davlatlararo muhofaza etiladigan tabiiy hududlar kiradi. (2-moddaning ikkinchi qismi O’zbekiston Respublikasining 2014-yil 4-sentabrdagi O’RQ-373-sonli Qonuni tahririda — O’R QHT, 2014-y., 36-son, 452-modda) LexUZ sharhi Qo’shimcha ma’lumot uchun qarang: O’zbekiston Respublikasining “Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to’g’risida”gi Qonuni . (2-modda O’zbekiston Respublikasining 2011-yil 4-yanvardagi O’RQ-278- sonli Qonuni tahririda — O’R QHT, 2011-y., 1-2-son, 1-modda) 3-modda. Tabiatni muhofaza qilishdan maqsad Tabiatni muhofaza qilishdan maqsad: inson salomatligi uchun, ekologik muvozanatni saqlash uchun, respublikani samarali va barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish manfaatlari yo’lida tabiatdan oqilona va uni ishdan chiqarmaydigan qilib foydalanish uchun qulay shart- sharoitlar yaratish; jonli tabiatning turlari va genetik fondi boyligini saqlab qolish; ekologiya tizimlari, landshaftlar va noyob tabiat obyektlari xilma-xilligini saqlab qolish; ekologiya xavfsizligini ta’minlash; Oldingi tahrirga qarang. tabiat obyektlari bilan bog’liq moddiy madaniy meros obyektlarini asrab qolishdir. (3-moddaning oltinchi xatboshisi O’zbekiston Respublikasining 2018-yil 18- apreldagi O’RQ-476-sonli Qonuni tahririda — Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 19.04.2018-y., 03/18/476/1087-son) 4-modda. Tabiatni muhofaza qilish maqsadlariga erishish Tabiatni muhofaza qilish maqsadlariga erishish uchun davlat hokimiyati mahalliy idoralari, vazirliklar va idoralar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, fermerlik va kooperativ xo’jaliklar, shuningdek ayrim shaxslar xo’jalik, boshqaruv hamda 72 boshqa faoliyatni amalga oshirish jarayonida quyidagi qoidalarga amal qilishlari kerak: insonning yashash muhiti bo’lmish biosfera va ekologiya tizimlari barqarorligini saqlab qolish, odamlarning ekologik jihatdan xavfsizligi, inson va uning kelgusi avlodlari genetik fondi haqida g’amxo’rlik qilish; fuqarolarning hayot uchun qulay tabiiy muhitga ega bo’lish huquqini ta’minlash, barcha turdagi ta’lim muassasalarida ekologiya o’quvining majburiyligi; jamiyatning ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlarini ilmiy asoslangan holda uyg’unlashtirish; tabiatdan maxsus foydalanganlik uchun haq to’lash va umumiy asoslarda foydalanganlik uchun haq to’lamaslik; ekologiya ekspertizasi o’tkazishning majburiyligi; tabiatdan oqilona foydalanishni va tabiatni muhofaza qilishni rag’batlantirish; tabiiy resurslarni tiklash zarurligi, atrof tabiiy muhit va inson sihat-salomatligi uchun zararli, tiklab bo’lmas oqibatlarga yo’l qo’ymaslik; tabiatni muhofaza qilish vazifalarini hal etishda oshkoralik; tabiatni muhofaza qilish sohasida milliy, regional va xalqaro manfaatlarni uyg’unlashtirish; Oldingi tahrirga qarang. tabiatni muhofaza qilish qonunchiligi talablarini buzganlik uchun javobgar bo’lish. (4-moddaning o’n birinchi xatboshisi O’zbekiston Respublikasining 2021-yil 21- apreldagi O’RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son) 5-modda. Tabiiy resurslarga nisbatan mulkchilik O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq er, yer osti boyliklari, suv, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir. Oldingi tahrirga qarang. 73 Tabiiy resurslarni berish, ulardan foydalanish hamda ularni muhofaza qilishning shartlari va tartibi O’zbekiston Respublikasining qonunchiligi bilan belgilanadi. ( 5-moddaning ikkinchi qismi O’zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O’RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son) 6-modda. Tabiatdan umumiy tarzda va maxsus yo’sinda foydalanish O’zbekiston Respublikasida tabiatdan umumiy tarzda va maxsus yo’sinda foydalaniladi. Tabiatdan umumiy tarzda foydalanish fuqarolar tomonidan hayotiy zarur ehtiyojlarni qondirish uchun tekinga tabiiy resurslarni ayrim foydalanuvchilarga biriktirmay va hech qanday ruxsatnomalar bermay turib amalga oshiriladi. Tabiatdan maxsus yo’sinda foydalanish tariqasida korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va fuqarolarga ishlab chiqarish va o’zga xil faoliyatni amalga oshirish uchun tabiiy resurslar haq olib maxsus ruxsatnomalar asosida egalik qilishga, foydalanish yoki ijaraga beriladi. 74 Xulosalar 1. Samarqand Kimyo kombinati chiqindilari bilan turli darajada ifloslangan tuproqlarda topinambur o simligi tugunaklarining unuvchanligi 45-100 % gaʻ teng bo ladi. ʻ Chiqindilarni ust qismiga tuproq bilan ishlov berilsa, unuvchanlik yuqori bo ladi. ʻ 2. Samarqand kimyo kombinati chiqindilarini ust qismini ma`lum miqdorda tuproq bilan qoplagan holda topinambur ekilganda, uni o`sish dinamikasi yuqori bo ladi ʻ va ko`p miqdorda biomassa hosil qiladi. 3. Maydonlarda unumli foydalanish maqsadida topinamburni makkajo xori ʻ bilan birgalikda ekilganda, ularni alohida ekilgandagiga nisbatan bir xil maydondan ko p ʻ biomassa hosil qiladi. 4. Kimyo sanoati chiqindilari bilan ifloslangan tuproqda yetishtirilgan topinamburdan selluloza chiqish unumi 27,2-29,4 % ga teng bo ladi. ʻ 5. Topinambur vegetativ organlaridan olinadigan selluloza unumiga ularni kimyo sanoati chiqindilari bilan ifloslangan tuproqda yetishtirish deyarli ta`sir qilmaydi. TAVSIYALAR Topinambur o simligi ʻ biomassalaridan muqobil energetik manba sifatida ishlatiladigan selluloza ajratib olish uchun kimyo sanoati chiqindilari bilan ifloslangan maydonlarda ularni ekishni tavsiya qilamiz. Bu o simlik biomassalari ʻ qoldiqlarini olishdan tashqari, ushbu maydonlardagi zararli birikmalarning atmosferaga ko tarilib, ʻ shahar aholisiga ta’sir ko rsatmasligini ʻ ham ta’minlaydi. 75 Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro yxatiʻ 1. ― M uq ob il e ne r gi y a m a n bal a r i ni y a n a da r iv o j l a n t i r i s h c ho r a - t a db irl ar i to g risida gi O zbekiston Republikasi Prezidentining № PF - 452 farmoni. ʻ ʻ ‖ ʻ 2013- yil 1-mart. 2. Ergashev A. Umumiy ekologiya. Toshkent. O qituvchi, ʻ 2003. 3. Ergashev A. Ergashev T. Ekologiya biosfera va tabiatni muhofaza qilish. - Toshkent: Yangi asr avlodi, 2005. 4. Z.Izzatullayev, I. Shukurov. Shaharning ekologik muammolari, Uslubiy qo llanma, ʻ Samarqand – 2004 y. 5. Harding S., Adams B. Biomass as a rebuming fuel: a specialized cofring applications. // Biomass and Bioenergy. -2000. № 19. P. 429-445. 6. Gnansounou E, Dauriat A. Ethanol fuel from biomass. // Journal of Scientific: Industrial Research. 2005. № 64. P. 809-821. 7. 37. http://www.biotechnologii.narod.ru 8. 38. http://www.eprussia.ru 9. 39. http://www.recyclers.ru 10. 40. http://www.greencarcongress.com 11. 41. http://www.wikipedia.ru 76

Topinambur oʻsimligining sanoat chiqindilari bilan ifloslangan maydonlarda oʻsish imkoniyatlari

Купить