Topinambur oʻsimligining sanoat chiqindilari bilan ifloslangan maydonlarda oʻsish imkoniyatlari

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	569.2KB
Покупки	1
Дата загрузки	16 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Дипломные работы
Предмет	Ботаника

Topinambur oʻsimligining sanoat chiqindilari bilan ifloslangan maydonlarda oʻsish imkoniyatlari

Купить

MUNDARIJA:
Kirish 3
I.ADABIYOTLAR SHARHI 6
1.1. Sanoat chiqindilarining atrof-muhit va organizmlarga ta`siri 6
1.2. Topinambur (Heliantus tuberosus l.) o simligi biologiyasiʻ 1 4
1.3.Topinamburda uchrovchi saxaridlar va ularni o ziga xos xususiyati
ʻ 24
1.4.Topinamburni sanoatda qo llanishi
ʻ 30
1.5.Topinamburdan olingan mahsulotlar va ularni xalq xo jaligidagi ahamiyati
ʻ
37
II. TADQIQOT SHAROITI, OBYEKTLARI VA USULLARI 41
2.1. Tadqiqot sharoiti 41
2.2. Tadqiqot obyektlari 41
2.3. Tadqiqot usullari 47
V.BOB. TOPINAMBUR O’SIMLIGINING UMUMIY TAVSIFI VA
RIVOJLANISH DAVRLARI 48
5.1. Topinambur o’simligining -ahamiyati, tarqalishi, biologiyasi 49
5.2. Topinambur o’simligining yetishtirish texnologiyasi 51
5.3. Topinambur o’simligining agrotexnologiyasi 53
5. 4 .Topinambur kuzatishlar 55
VI. BOB.MEHNAT MUHOFAZASI 57
VII.BOB TABIAT MUXOFAZASI 67
XULOSALAR 77
TAVSIYALAR 77
ADABIYOTLAR 78
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Ma`lumki,tabiiy manbalardan biotexnologik
usullar yordamida polisaxarid va xalq xo jaligiʻ uchun zarur oziqa mahsulotlarini
olish oziq-ovqat biotexnologiyasini oldida turgan dolzarb muammolardan biridir.
Bu masalada topinambur o simligi
ʻ anchayin istiqbolli hisoblanadi. Mazkur
o simlikdan
ʻ turli oziq-ovqat uchun turli saxarid va mineral moddalar olish
mumkin. Shuningdek, o simlikning tugunagini turli usullar yordamida iste`mol
ʻ
qilish inson salomatligiga ijobiy ta`sir qilishi hech kimga sir emas.
Tabiiy manbalar hisoblangan o simliklardan
ʻ oziq-ovqat va tibbiyot
maqsadlarida turli biologik faol moddalar va polimerlarni olishiga sabab sifatida
sintetik sintez jarayonlari uchun sharoitlarni yaratish qiyinligi va uni ajratib olish
hamda tozalash usullarini maxsulot tan narxini oshishiga olib kelishi, sintetik
sintezlangan mahsulotlarni organizmga qay tariqa ta`siri borasidagi ma`lumotlarni
yetarli emasligi va o simliklar manbalari keng tarqalganligi va ulardan olinadigan
ʻ
moddalar tabiiylik xususitiyaga ega ekanligini ko rsatib
ʻ o tish ʻ lozim. Bugungi
kunda dunyo miqyosida chiqindilar muammosi eng dolzarb ekologik masalalardan
biriga aylanib bormoqda. Tahlillar ko rsatmoqdaki, so nggi yillarda maishiy va
ʻ ʻ
sanoat chiqindilari yildan yilga ko payib borayapti. Ayniqsa, XX asrning ikkinchi
ʻ
yarmidan boshlab sanoat chiqindilar hajmining o sishi ekologik barqarorlikka juda
ʻ
katta salbiy ta’sir ko rsata
ʻ boshladi.
Hozirgi kunda O zbekistonda birlamchi energetik manbalar sifatida tabiiy
ʻ
gaz (91,8%), neft (7,0 %), gidroenergetika (1,3 %), ko mir (0,01%) va boshqalar
ʻ
(0,03%)dan keng foydalanilmoqda [9]. O zbekistonda
ʻ mavjud uglevodorodlar
zahirasi taxminan 5,1 milliard tonna neftga ekvivalent miqdorda bo lib, jumladan,
ʻ
neft taxminan 245 mln tonna, tabiiy gaz 1979 mln tonna va ko mir 2850 mln tonna
ʻ
neftga ekvivalent miqdordagi zahiraga ega. Respublikamizda aholi soni dinamikasi
bugungi kundagi ko rsatkichga teng bo lganda,
ʻ ʻ mavjud neft zahiralari 10-12 yilga,
tabiiy gaz zahiralari 28-30 yilga, ko mir zahiralari esa 50 yildan ortiqroq
ʻ muddatga
2

yetishi bashorat qilinmoqda. Shu bois, O zbekistondaʻ energiya ishlab
chiqarishning noan`anaviy usul va texnologiyalarini ishlab chiqish, ular uchun
muqobil energetik manbalar yaratish hamda ularni amaliyotga tatbiq etishga
qaratilgan ilmiy-tadqiqot ishlariga alohida e tibor
ʼ qaratilmoqda. Chunki
iqtisodiy taraqqiy etgan va rivojlanib borayotgan mamlakatlarda uglevodorod
xomashyosining jahon miqyosida kamayib borayotgan sharoitda iqtisodiyotning
barqaror rivojlanishi va raqobatbardoshligini oshirishning eng muhim omili
sifatida muqobil energetik manbalardan foydalanish imkoniyatlarini o rganish
ʻ
muhim ahamiyat kasb etadi [1].
Yuqorida keltirilgan muammolarni hisobga olgan holda, topinambur
o simligini sanoat korxonalari bilan ifloslangan maydonlarda o stirishning uning
ʻ ʻ
biologik hususiyatlariga ta’sirini aniqlash va topinamburning vegetativ organlari
biomassasidan polisaxaridlar, jumladan muqobil energetik manba bioetanol olish
uchun sellulozani olish texnologiyalarini ishlab chiqish hozirgi kundagi dolzarb
masalalardan biri deb hisoblaymiz.
Tadqiqotni maqsad va vazifalalari. Bitiruv malakaviy ishining asosiy
maqsadi topinambur o simligining
ʻ sanoat chiqindilari bilan ifloslangan
maydonlarda o sish imkoniyatlari
ʻ ni o rganish hamda o simlik biomassasi (poya va ʻ ʻ
barglari) tarkibidagi polisaxaridlar, jumladan, bioetanol olish uchun muqobil
manba bo laoladigan
ʻ sellulozani ajratib olishdan iboratdir.
Tadqiqot obyekti va predmeti. Bitiruv malakaviy ishida tadqiqot obyekti
topinambur o simligi va fermentatsiya jarayonida ishtirok etuvchi produtsentlar,
ʻ
sanoat korxonalari chiqindilari hisoblansa, predmeti sifatida ishda keltirilgan
biotexnologik uslublar va texnologiyalar majmualari olingan.
Mavzuning o rganilganlik darajasi
ʻ . Ayni paytda topinambur o simligini ʻ
biologik xossalarini va o simlik asosida
ʻ xalq xo jaligi uchun polisaxaridlar olish ʻ
bo yicha ko plab ilmiy-tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Jumladan, topinambur
ʻ ʻ
o simligi
ʻ bilogiyasi bo yicha ʻ X.Otaboeva [31], L.A.Dorofeeva [21-24],
V.V.Arasimovich [11], o simlikning
ʻ turli qismlaridan saxaridlar olish boyicha
3

S.Ya. Koryachkina [29], U.B. Djanikulova [18-20], T.N. Emelinalar [34] ilmiy
tadqiqot ishlarini olib borishgan. Ammo, topinambur sanoat korxonalari
chiqindilari bilan qoplangan maydonlarda o sishʻ imkoniyatlari o rganilmagan ʻ
Ilmiy yangiligi: mazkur tadqiqot ishida sanoat korxonalari bilan ifloslangan
sharoitda yetishtirilgan topinambur asosida turli polisaxaridlarni biotexnologik
usullar bilan ajratib olish va ularni oziq-ovqat va tibbiyot maqsadlari uchun
qo llashga
ʻ tavsiya etish kabi masalalar ishning ilmiy yangiligini tashkil qiladi.
BMI ning ilmiy va amaliy ahamiyati . Biotexnologik usullar yordamida
olingan polisaxaridlar kichik sexlardа yoki tadbirkorlar tomonidan kam kaloriyali
ichimliklar, bioetanol ishlab chiqishda hamda tibbiyot maqsadlarida turli moddalar
almashinuvi kasalliklarini oldini olishda va davolashda qo llanilishi
ʻ mumkin.
Tadqiqot asosida olingan natijalar ilmiy-tadqiqotlar uchun uslubiy ko rsatma
ʻ
sifatida ham tavsiya etiladi.
Tadqiqot usullari: Mazkur tadqiqotlarda biokimyoviy va kimyo-tahlil
usullari, texnik-laboratoriya usullari, statistik usullardan foydalanildi.
Ishning e`lon qilinganligi . Tadqiqot natijalari asosida olingan ma`lumotlar
asosida 2016-yilda o tkazilgan
ʻ Samarqand davlat universiteti talabalar ilmiy
konferensiyalarida chiqish qilindi va 1 ta konferensiya materiallarida tezislar chop
etildi.
Ishning hajmi. Mazkur bitiruv malakaviy ish 65 betdan iborat bo lib,
ʻ uning
tarkibida 4 ta jadval va 15 ta rasmlar mavjud.

4

I. ADABIYOTLAR SHARHI
1.1. Sanoat chiqindilarining atrof-muhit va organizmlarga ta`siri
Ko p asrlar davomida chiqindilarni noto g ri boshqarish tabiiy resurslarningʻ ʻ ʻ
o zgarishiga,
ʻ tabiatning kutilmagan o zgarishlariga ʻ sabab bo lmoqda. ʻ Tibbiyot
chiqindilari atrof-muhit va uning deyarli barcha elementlari — suv, havo, tuproq,
oziq-ovqat mahsulotlarining ifloslanishi sababli aholi orasida nafaqat to g ridan-
ʻ ʻ
to g ri, balki, bilvosita infeksion va noinfeksion kasalliklarning tarqalishi xavfini
ʻ ʻ
tug diradi [2].
ʻ Ushbu xavfning qay darajadagiligini anglash uchun Samarqand
Kimyo kombinati haqida ayrim ma`lumotlarni keltiramiz.
Samarqand superfosfat zavodi 1954-yildan 1975-yilgacha jadal, yuqori
ko rsatkichda faoliyat ko rsatib, har yili 320 ming tonna atrofida superfosfat va
ʻ ʻ
120 ming tonna sulfat kislota ishlab chiqargan. Bundan tashqari har yili zavodda
1250-1800 tonna natriy-kremniy ftoridi va selen konsentrati olindi. Ushbu
maqsadda yiliga 220 ming tonna qoratov fosforiti va bir necha minglab tonna
appatit konsentrati hamda 100-120 ming tonna temir kolchedoni sarf qilingan.
Zavodning asosiy qattiq chiqindisi bo lgan
ʻ pirit kukuni 250 ming tonna atrofida
to planib tozalovchi
ʻ qurulmalar changi bilan birga temir yo l orqali ʻ sement
zavodlariga va avtomobil transporti orqali atrof-muhitga chiqarilgan.
1975-yil superfosfat zavodi tubdan rekonstruksiya qilingandan keyin u ammofos
ishlab chiqaradigan kimyoviy kombinat deb atala boshladi.
Ishlab chiqarish quvvati oshgandan so ng (1 yilda 600 ming tonna ammofos)
ʻ
oltingugurt IV-oksidi (5000 tonna yiliga) va ftorli birikmalar (85 t yiliga) ning
tashqariga chiqarilishi ortdi. Zavod rekonstruksiya qilingandan so ng ham pirit
ʻ
kukunining uyumlari atrof-muhitni og ir metallar bilan ifloslantiradigan
ʻ asosiy
manba bo lib qolaverdi. Bir necha marta chiqindi
ʻ chiqargich yorilib ketdi, bu esa
atrof-muhitni qo shimcha
ʻ ifloslanishiga olib keldi.
Demak, Kimyo kombinat superfosfat va ammofos ishlab chiqargan davrlarda
uning xom ashyo va chiqindilari atrof-muhitni og ir metallar bilan kuchli
ʻ
zararlagan.
5

Turli xil texnologik jarayonlar hamda harorat, namlik va atrof-muhitdagi
oksidlanish-qaytarilish jarayonlari natijasida turli kimyoviy elementlarning
zararlilik darajasi ortadi. Bunga turli xil chiqindilar tarkibidagi quyidagi
elementlarni misol qilib ko rsatishʻ mumkin: mis, rux, mishyak, qo rgoshin, ʻ
kumush, bariy, nikel, kobalt, simob, oltin.
Bu metallar kombinatga keltirilayotgan xomashyo va uning chiqindilari tarkibida
quyidagicha: mis elementi kolchedon tarkibida 0,29 mg/kg, pirit kukunida 0,37
mg/kg atrofida. Rux elementi esa pirit kukunida ko proq uchraydi,
ʻ ya`ni 0,83
mg/kg, quruq elektrofiltr va gaz chiqaruvchi qurilmalar changida deyarli bir xil
0,76 mg/kg atrofida bo lib, kolchedonda kamroq- 0,59 mg/kg. Qo rg oshin
ʻ ʻ ʻ
elementi gaz chiqaruvchi qurilmalar changida eng ko p 0,2 mg/kg, shuningdek
ʻ
mishyak, kobalt, simob, kumush va oltin elementlari ham, qo rg oshin singari gaz
ʻ ʻ
chiqaruvchi qurilmalar changida ko proq uchraydi va mos ravishda
ʻ qo yidagicha, ʻ
0,24; 0,007; 32; 12; 1,5 mg/kg. Qo rg oshinning eng kam miqdori kolchedonda
ʻ ʻ
0,06; mishyak va simob pirit kukunida 0,06 va 0,6 mg/kg, kobalt, kumush va oltin
kolchedln tarkibida 0,005; 8,2; 0,6 mg/kg uchraydi. Bariy va nikel elementlari
miqdori esa 1,73 va 0,0005 mg/kg dan 2,55 va 0,0015 mg/kg gacha bo lib, bu
ʻ
elementlar asosan quruq elektrofiltr changida ko p
ʻ uchraydi. Kombinat xom-
ashyosi va chiqindilari tarkibida og ir metallar miqdori
ʻ qo yidagicha. Kolchedon ʻ
tarkibida og ir metallar miqdori: mis-0,29; rux -0,59; qo rg oshin-0,06; mishyak-
ʻ ʻ ʻ
0,12; bariy-1,73; nikel-0,0005; kobalt-0,005; simob-1,5; kumush-8,2; oltin-0,6
mg/kg ni tashkil etdi. Chiqindilar tarkibida esa bu elementlar miqdori
kolchedonga nisbatan o zgaradi. Ya’ni pirit kukunida, mis, rux, qo rg oshin, bariy,
ʻ ʻ ʻ
nikel, kobalt, kumush va oltin miqdori oshishi kuzatilsa, mishyak, simob,
elementlari kamaygan. Quruq elektrofiltr changida esa kolchedonga nisbatan
simobdan boshqa hamma elementlar ko payishi
ʻ kuzatiladi. Gaz chiqaruvchi
qurilmalar changida esa kolchedonga nisbatan bu elementlar miqdori ortgan,
ayniqsa simobning miqdori nihoyatda ko p, ya’ni simob 21 marta
ʻ ko paygan, ʻ
6

$qo rg oshin 3 marta, mishyak - 2 marta, nikel - 3 marta, oltin-2,5 marta, kumushʻ ʻ va bariy 1,5 martagacha ko paygan. ʻ Qoratov fosforiti xomashyosi va tayyor mahsulot o rtasida ancha farq borligi ʻ kuzatildi. Mis, rux, qo rg oshin, oltin va simob singari elementlar superfosfat ʻ ʻ tarkibida ko proq bo lib, ularning miqdori mos ravishda quyidagicha 0,006; 0,015; ʻ ʻ 0,007; 0,004; 0,17 mg/kg, ya’ni dastlabki xomashyoga nisbatan superfosfat tarkibida mis 3 barobar, rux 2 barobar, qo rg oshin 1,5 barobar, simob elementi esa ʻ ʻ salkam 10 barabar ko p. Mishyak, bariy, nikel, kobalt, oltin singari elementlar esa ʻ fosforit va superfosfat tarkibida o zgarmagan. Ittiriy va itterbiy esa superfosfatda ʻ fosforit uniga nisbatan ikki, uch barovar kam. Kadmiy esa fosforitda 0,5 mg\kg, superfosfatda esa topilmadi. Superfosfatda bir qator elementlar konsentrasiyasini ortishi texnologik jarayonda ishtirok etadigan sulfat kislotaning mayda despersli kolchedon zarrachalari bilan ifloslanganligi bilan tushintiriladi. Davlat standarti bo yicha tayyor mahsulotning har bir tonnasiga 68 foizli ʻ sulfat kislotadan 350 kg sarflanadi. Bundan past konsentrasiyali sulfat kislota qo llanilganda ʻ namligi yuqori bo lgan ʻ superfosfat olinadi. Sulfat kislota konsentrasiyasi yuqori bo lishi ʻ fosforit kukunining sekinlik bilan ushlanib olinishiga olib keladi. Talab qilingan konsentrasiyaga erishish uchun yig gichda ʻ birinchi tizimning yuvigich hovuzining kislotasi (40%) bilan monogidratli absorber (98 %) ma’lum bir nisbatda aralashtiriladi. Shu yo l ʻ bilan hosil bo lgan ʻ "siroplashgan (sharbatlashgan) kislota" tarkibida ham qator kimyoviy elementlar uchraydi. Superfosfat sexining oqavasi ftor, sulfat va fosfatlar bilan ifloslangan. Ular zavod hududidan tashqarida joylashgan maxsus havzalarga kelib tushadi. Demak, sulfat kislota va superfosfat ishlab chiqarish faoliyati natijasida chiqindilar bilan atrof muhitga ko plab og ir metallar tushadi va atrof-muhitni ifloslantiradi. Bu ʻ ʻ elementlar ichida ekologik toksikligi va xavfligi bilan atrof-muhit uchun eng xatarli bo lib ʻ Pb, Hg, Cd va As hisoblanadi. 7$

1975-yildan kombinat qaytadan rekonstruksiya qilinib ammofos ishlab chiqarila
boshlagandan so ng ham har yili bir necha yuz minglab tonna fosforit uniʻ va
fosfogips chiqindilari atrof-muhitga chiqarilgan. Ushbu davrlarda kombinat
atrofida mazkur chiqindilarning o ziga xos uyumlari hosil bo lgan. Bu chiqindilar
ʻ ʻ
ham atrof muhitni og ir metallar bilan ifloslantiruvchi asosiy manbaalardan biri
ʻ
bo lib
ʻ xizmat qilgan.
1990-yildan boshlab kimyoviy kombinatning ishlab chiqarish quvvati kamaya
boshladi, ishlab chiqariladigan assortiment turlari bir necha marta o zgardi.
ʻ
Hozirgi paytda kombinat o z
ʻ quvvatining 20-30 % darajasida ishlamoqda.
Atmosferani ifloslantirishda eng muhim rolni texnogen ifloslantirish ya’ni issiqlik
elektrostonsiyalari, metallurgiya va kime sanoati korxonalari, isituvchi moslamalar
o ynaydi.
ʻ Bu korxonalar qazib olinadigan umumiy yoqilg ining ʻ taxminan 70%ni
iste’mol qiladi.
Asosiy ifloslantirishni ta’minlaydigan zararli chiqindilar quyidagilardir:
-ko mir
ʻ oksidlari, ayniqsa, ko mir ʻ ikki oksid – ko mirli ʻ birikmalarni to liq ʻ
yonmasligi tufayli hosil bo ladi;
ʻ bu moddada asosan qattiq chiqindilarni yondirish
natijasida, avtomashinalardan chiqariladigan gazlar va sanoat korxonalari chiqindi.
Har yili atmosferaga 1250 mln.t. miqdorda tashqi muhitga ko mir oksidi
ʻ
chiqariladi.
-oltingugurt VI-oksid – bu moda oltingugurt IV – oksidining oksidlanishidan hosil
bo ladi. Uning so nggi mahsuloti aerozol yoki sulfat kislota
ʻ ʻ hisoblanib, u tuproqni
nordonlashtiradi, odamning nafas yullariga kuchli ta’sir etib kasalliklarini
og irlashtiradi.
ʻ Shu xildagi moddalar bilan atmosferani ifloslantiruvchi korxonalar
faoliyat ko rsatayotgan
ʻ hududlarning 11 km chegarasidagi tevarak-atrofdagi
o sadigan
ʻ barcha daraxtlarning barglari mayda nekrotik dog lar ʻ hosil qiladi;
-azot oksidlari asosan azotli o gitlar
ʻ ishlab chiqaruvchi, nitrat kislota, nitratlar,
anilinli bo yoqlar,
ʻ nitrobirikmalar, viskoz shoyi, selluloid ishlab chiqaruvchi
korxonalar tomonidan chiqariladi. Jahon bo yicha
ʻ tashqi muhitga chiqariladigan
azot oksidlarining umumiy miqdori 20 mln.t.ni tashkil qiladi;
8

-ftor birikmalari Bilan ifloslantiruvchi manbalar – amominiy, emal, shisha,
keramika, po lat,ʻ fosforli o g itlar ʻ ʻ ishlab chiqarish korxonalari hisoblanadi.
Ifloslantiruvchi moddalar ftor vodorod tarzidagi gazlar yoki natriy va kalsiy ftorid
tarzidagi changlar holida chiqariladi. Bu moddalar o zining
ʻ zaharliligi bilan
tavsiflanadi;
-xlor birikmalari xlorid kislota, tarkibida xlor tutuvchi pestisidlar, organik
bo yoqlar,
ʻ gidroliz spirti, xlorli ohak, soda ishlab chiqaruvchi kimyoviy
korxonalardan atmosferaga chiqarib tashlanadi. Ptmosferada molekulyar xlor va
xlorid kislota holatidagi ifloslanishlar paydobo ladi.
ʻ Metallurgiya sanoatida
cho yan ishlab chiqarishda va uni po latga aylantirishda atmosferaga har xil og ir
ʻ ʻ ʻ
metalla rva zaharli gazlar chiqariladi.
-atmosferani aerozol ifloslanishi ham mavjud. Aerozollar – bu havoda muollaq
holda mavjud bo ladigan
ʻ qattiq yoki suyuq zarrachalar demakdir. Atmosferada
ayrazol ifloslanishi tutin, tuman, qurim tarzidagi ko rinishda bo ladi.
ʻ ʻ Yer
atmosferasidagi xar yili 1 kub. km. Miqdordagi su’niy hosil qiladigan changsimon
zarrachalar kelib qo shiladi.
ʻ Havoning asosiy aerozol ifloslantiruvchilariga, issiqlik
elektrostansiyalari (IES), metallurgiya, sement magnezit va qurim zavodlari kiradi.
-fotokimyoviy tuman bu xilma-xil gazlar va aerazol zarrachalarining aralashmasi
xisoblanadi. Uning tarkibiga – azon, azot va oltin gugurt oksidlari peroksid tabiatli
ko pdan ko p organik birikmalar (fotooksidantlar) kiradi [4; 39;
ʻ ʻ 42].
Atmosferaning ifloslanishi barcha o simliklariga, jumladan, qishloq xo jalik
ʻ ʻ
ekinlariga, shaxa rva uning atrofidagi ko kalamzorlarga kata zarar keltiradi. Zaxarli
ʻ
moddalar o simliklarning
ʻ bevosita yer usti qismiga shuningdek, tuproq orqali
ildizlariga salbiy ta’sir qiladi. Havoda uchib yuruvchi, kul, ko mir,
ʻ uning
birikmalari va xar xil zaxarli moddalar tuproqning fizik xususiyatini
yomonlashtiradi, o simliklarning
ʻ barklaridagi og izchalarni ʻ berkitib quyib
assimilyasiya jarayonini susaytiradi. Sanoat va transportdan chiqqan gazlar
o simliklardagi fotosintez jarayoniga salbiy ta’sir ko rsatadi, transpirasiya bargidan
ʻ ʻ
suvning bug lanishi jarayoni
ʻ ham 1,5 – 2 barabar qisqartiradi.
9

O simliklar uchun vodorod ftorid, xlor, oltingugurt gazi va boshqa zaxarliʻ
moddalar eng zararli xisoblanadi. Ftor va uning birikmalari o simliklarga kata
ʻ
zarar yetkazadi. Masalan: Tojikiston Respublikasining Tursunzoda shaxri atrofida
joylashgan alyuminiy zavodi atrof-muhidni ifloslantirmoqda va insonlarning
sog lig iga
ʻ ʻ kata ziyon yetkazmoqda.
Kuzatishlar shuni ko rsatadiki,
ʻ katta shaxarlarda o stiriladigan ʻ daraxtlar tabiiy
sharoitda, ya’niy o rmonlarda o sib yotgan daraxtlarga nisbatan ancha kam
ʻ ʻ yashar
ekan. Masalan, oddiy shumtolning «umri» urmonda 250-300 yil bo lsa,
ʻ shaxar
parklarida 60-80 yil, xiyobon va ko chalarda
ʻ esa 40-50 yilgi teng bular ekan.
Oddiy qayrag och
ʻ daraxti esa, o rmonda ʻ 350 – 400 yil, parklarda 120-220 yil,
ko cha
ʻ va xiyobonlarda 50-60 yilgacha yashar ekan.
O simliklarning ayrim turlariga atmosferaning ifloslanish darajasi juda past
ʻ
ko rsatgichga
ʻ ega bo lgan ʻ holatda ham kuchli ta’sir ko rsatadi. ʻ Masalan
yo ng ichga (beda), paxta, bug doy, karam va boshqa o simliklar oltingugurt to rt
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
va olti oksidlari ta’siriga juda ham sezgirdir; piyoz, qaragay, gladiolislar esa ftor
birikmalari ta’siriga o ta
ʻ sezgirlikni nomoyon qiladi.
Atmosferadagi zararli moddalar hayvonlarning nafas olish organlarni shikastlaydi
va hayvonlarning ichki organlariga asta sekin to planib,
ʻ ularning zaxarlanishiga,
ba’zan esa nobut bo lishiga
ʻ olib keladi.
Masalan, Germaniyadagi mis, Shvesariyadagi alyuminiy zavodlari atrofida
boqilgan qora mollarni ko pi
ʻ anashu yo l ʻ bilan zaxarlanib o lganligi ʻ aniqlangan.
Planetamizda atmosferaning texnogen ifloslanishini kuchayishi ona – zaminimizga
katta moddiy zarar yetkazmoqda. Atmosfera ifloslanishidan o simliklar, hayvonat
ʻ
olami va insoniyat katta ziyon ko rmoqda. Uning ko lami
ʻ ʻ havo, tuproq va suv
havzalari yuzasiga tushgan qattiq, suyuq va gaz simon moddalarning xillari,
anashu texnogen maxsulotlarning fizik – kimyoviy xossalari va muayyan tabiiy –
georafik sharoitga (landshaftlarga) bog liq holda namayon
ʻ bo ladi. ʻ
Atmosfera havosining ifloslanishi insonning sog lig iga va uning hayotiga
ʻ ʻ salbiy
ta’sir ko rsatadi. Masalan, inson o rtacha 70 yildan iborat bo lgan umri
ʻ ʻ ʻ davomida
10

nafas olish uchun 600 ming kub metr havoni sarflasa, bu havoning zararli
moddalar bilan ifloslanishi uning sog lig iga putur yetkazadi va umriningʻ ʻ ancha
qisqarishiga sababchi bo ladi
ʻ [41].
Shaharlarda yer sathiga yetib keladigan nurlarning kamligi, ayniqsa, biologik,
jixatidan faol hamda inson va hayvonlar sog ligi uchun zarur bo lgan
ʻ ʻ ultrabinafsha
nurlarning kam miqdorda tushishi bokterialarning rivojlanishi uchun qulaylik
tug diradi,
ʻ o simlik ʻ va hayvonlarning rivojlanishini bug ib ʻ ko yadi, ʻ odamlarning
kasalliklariga qarshilik kursatish qobiliyatini pasaytiradi. Xususan, ultrabinafsha
nurlarning yetishmasligi tufayli raxit kasalligini rivojlanishi o rtasida
ʻ bevosita
bog liqlik
ʻ borligi aniqlangan.
Havoning ifloslanishi bilan turli kasalliklar (yo tal, bosh aylanishi, o pka,
ʻ ʻ ko zning ʻ
xar xil kasalliklari) paydo bo ladi,
ʻ organizmning tashqi muhitga moslashuvi
susayadi, kishilarning mehnat qobiliyati pasayadi.
Keyingi yuz yillikda sanoatning rivojlanishi natijasida planetaning mineral
resurslaridan jadal foydalanilmoqda – meneral xom ashyoni iste’mol qilish 1000
mlrd.tonnadan ortiqqa yetdi. Shunday usulda mineral xom ashyodan foydalanish
katta miqdordagi chiqindilar va ularni qayta ishlashning turli boshqichlaridagi
chiqindilar chiqishi - konchilik korxonalarida tashish vaqtida va qayta ishlash
korxonalarida chiqindilar miqdori ko p xollarda olingan mahsulotdan ko p bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Tog dagi
ʻ ishlanmalar, metallurgiya va kimyo zavodlari, issiqlik elektr
stansiyalarini ishlatish jarayonida katta miqdorda qattiq chiqindilar, masalan,
fosfogips, ogorka, shlak, kul va xokozalar hosil bo ladi.
ʻ Bu chiqindilar katta
maydonda uyulib yotadi va bir qator hollarda tuproqqa, suv manbalariga va
atmosferaga halokatli ta’sir qiladi. Qattiq chiqindilarga metal va yog och
ʻ
chiqindilari plastmassa va boshqa materiallar, sanoat korxonalarining chang va gaz
tozalagich sistemalaridan mineral va organik changlar: turli organik va meneral
moddalardan tashkil topgan sanoat axlatlari kiradi (rezina, qog oz,
ʻ mato, qum va
boshqalar). Suyuq chiqindilariga oqindi suvlarga ishlov bergandan keyin ularning
11

chiqindilari, gazlarni nam tozalash sistemalaridagi mineral va organik chang
shlamlari kiradi [39; 40].
Atrof muhitga tushadigan qattiq chiqindilar uchta toifaga bo linadi: sanoat,ʻ qishloq
xo jalik
ʻ va shahar xo jaligining ʻ maishiy chiqindilari. Sanoat chiqindilarining
asosiy qismi kon-kimyo (uyumlar, shlaklar va boshqalar); qora va rangli
metallurgiya (shlak, shlamlar, chang va boshqalar), metalni ishlash korxonalari
(qirindi, brakka chiqqan buyumlar va boshqalar), o rmon va yog ochga
ʻ ʻ ishlov
berish sanoati (yog och
ʻ tayyorlash chiqindilari, yog och ʻ qipig i, ʻ mayda
bo lakchalari va boshqalar), issiqlik elektr stansiyalari energiya xo jaligining (ko l
ʻ ʻ ʻ
shlaklar va boshqalar), kimyo va turdosh sanoat tarmoqlari (fosfogips, ogarka,
shlaklar, shlamlar, shisha sinig oari, siment changi), organik ishlab chiqarishlar
ʻ
(rezina, plastmassa va boshqalar), oziq-ovqat (suyak, jun va boshqalar); yengil,
to qimachilik va paxta tozalash sanoati (mineral va organik, chang, shlam, paxta
ʻ
tozalagandan keyin organik va meniral iflos aralashmalar va boshqalar).
12

1. 2. Topinambur ( Heliantus tuberosus l .) o simligiʻ biologiyasi
Topinambur ( Helianthus tuberosus ) murakkabguldoshlar ( Asteraceae ) oilasiga
mansub bo lib, ko p yillik tuganakli o simlik hisoblanadi. Bo yi 1,5-2
ʻ ʻ ʻ ʻ metrga
yetadigan o simlik.
ʻ Poyasi serbarg, g adir-budur ʻ tukli, yuqoriga qarab shoxlagan.
Barglari yirik, sertuk, uzun bandli, barg plastinkasi tuxumsimon, chetlari
arrasimon qirqilgan, poyasi qarama-qarshi joylashgan. Gullari savatchaga
to plangan bo lib, yakka-yakka joylashgan. Savatchaning o rtasida naychasimon
ʻ ʻ ʻ
chetlarida soxta tilsimon gullar joylashgan. Gullarning rangi tiniq to q sariq rangda
ʻ
bo ladi.
ʻ Bu o simlik ʻ urug ʻ bermaydi. Iyul-avgust oylarida gullaydi [31].
1.1-rasm. Topinambur o simligini
ʻ tashqi ko rinish ʻ
Geografik tarqalishi. Vatani asosan Shimoliy Amerika. Hozirgi kunda
topinambur Amerika, Frantsiya, Angliya, Norvegiya, Shvetsiya, Rossiya, Ukraina
va O rta
ʻ Osiyoda katta maydonlarda yetishtirib kelinmoqda.
Mahsulotning tashqi ko rinishi.
ʻ Yer ostki poyalarining uchlaridagi mevalarning
shakli noksimon. Asosiy mevasi ildiz markazida hosil bo lib, ularning
ʻ shakli har
xil kartoshkaga o xshaydi.
ʻ Mahsulotning o ziga ʻ xos hidi va mazasi bor.
13

Kimyoviy tarkibi. Yer osti va yer usti qismlarida A, B
1 , B
2 va C vitaminlari
mavjud. Tuganaklarida 16-18 foiz inulin hamda qand moddalari, 16 xil
aminokislotalar va pektin moddasi ham mavjud.
Ishlatilishi . Topinambur o simligiʻ oshqozon va ichak funksiyalarini faollashtiradi,
unda uchraydigan, kasallik qo zg atuvchi
ʻ ʻ bakteriya, virus va zararkunandalarga
nisbatan chidamlilikni oshiradi. Tuberkulyoz, osteoxondroz, buyrak kasalliklari,
gripp, angina, onkologik kasalliklarni oldini olishda va davolashda eng samarali
o simlik
ʻ hisoblanadi.
Topinambur ( Helianthus tuberosus ) asosan chorva uchun oziq o simligi
ʻ sifatida
foydalaniladi. Tibbiyotda uning tuganagidagi inulin moddasi ishlatiladi. U sovuqqa
chidamli, qisqa kun o simlik
ʻ bo lgani ʻ uchun shimoliy viloyatlarda ham
yetishtirish mumkin. Uni yer ustki qismi 6 gradusli sovuqqa ham bardosh bera
oladi. Tuganagi muzlagani bilan erib yana o z holiga kelishi mumkin. Topinambur
ʻ
boshqa madaniy o simliklarga
ʻ nisbatan O zbekistonning ʻ barcha tuproq iqlim
sharoitlarida (sho rlangan yerlardan tashqari)
ʻ moslanuvchandir.
Topinambur almashlab ekish tizimida juda ehtiyotkorlik bilan joylashtirilmasa va
yerda necha yil o sishi
ʻ hisobga olinmasa, u o zidan ʻ keyin ekiladigan o simliklarga ʻ
begona o tlar
ʻ kabi katta zarar yetkazishi mumkin. Topinambur bir yerda 10 yil,
hatto 40 yilgacha o stirilganligi
ʻ to g risida ʻ ʻ ma`lumotlar bor. Lekin bir yerda 3-4 yil
mobaynida yetishtirishni tavsiya qilinadi. Topinamburdan bo shagan yerlarga beda
ʻ
ekilsa, u yil davomida 5-6 marta o rilishi
ʻ natijasida yer nokidan o sib chiqqan ʻ
nihollar yo qotiladi va yer undan tozalanadi.
ʻ Topinamburga ishlatiladigan
agrotexnik tadbirlar kartoshkaning ishloviga juda yaqin turadi.
Topinambur ekiladigan yerlarni kuzda shudgor qilishdan oldin gektariga 30- 40
tonna go ng va 40 kg dan fosfor o g iti berib 27-30 sm chuqurlikda haydab
ʻ ʻ ʻ
qo yiladi.
ʻ Yer nokining 25-50 grammlik tuganaklari ekiladi. Uni kesib ekilsa
hosildorligi 25-30 foizga kamayib ketishi mumkin. Agar tuganak juda yirik (70-80
g) bo lsa, uni ekishdan oldin kesib ekilgani ma`qul. Kesilgan tuganaklarni faqat
ʻ
bahorda ekishni tavsiya qilinadi. Kuzda ekilsa undan rejalashtirilgan hosilni olish
14

mumkin bo lmaydi.ʻ Bir gektar maydonga 50-60 ming tuganak yoki 0,6-2,0
tonnagacha urug ekiladi.
ʻ
Topinambur yetishtiriladigan iqlim sharoitiga ko ra ikki muddatda fevral
ʻ oyining
oxiri-martning boshlanishida va oktabr oxiri - noyabr boshida ekiladi. Ekish
chuqurligi ekilayotgan tuganak hajmiga bog liq
ʻ bo lib, ʻ u 5-12 sm chuqurlikda 70 x
35 x 40 sm sxemada ekiladi. Ekilgandan so ng nihollar ko karib
ʻ ʻ chiqqunicha yer
bir-ikki marta boronalanadi. Nihollar to liq ko karib chiqqandan
ʻ ʻ keyin har
sug orishdan so ng ko chat oralari kultivatsiya qilinadi. Agar begona
ʻ ʻ ʻ o tlar ʻ
ko payib ketgan bo lsa qator oralari chopiq qilinadi. Topinambur tuproq
ʻ ʻ
tarkibidagi oziqa elementlarni ko proq
ʻ talab qiladi. Uning bir tonna hosili
tuproqdan 3 kg azot, 1,5 kg fosfor va 4,5 kg kaliy elementini olib chiqib ketadi
.
Topinamburni o g itlash
ʻ ʻ eng muhim agrotexnik omillardan hisoblanadi. O simlik ʻ
azot va fosfor o g itiga ancha talabchan. Topinambur ekilayotgan azotli
ʻ ʻ
o g itlarning 15-20 foizini va fosforli o g itlarning qolgan 20-25 foizini, o simlik
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
unib chiqqandan keyin azotli o g itlarning 30 foizini, shonalash davrida esa 50
ʻ ʻ
foizini solinadi. Kaliyli o g itlarni
ʻ ʻ hammasini yer haydash oldidan solinadi.
Umuman mavsum davomida topinambur ekilgan yerlarga gektariga 120-150 kg
azot, 70-80 kg fosfor va 60 kg kaliy o g iti
ʻ ʻ bilan oziqlantirish tavsiya etiladi.
O simlikni
ʻ oziqlantirish sug orishdan ʻ oldin oshiriladi. Vegetatsiya davomida
topinambur 8-10 marta sug oriladi. O suv davri 120-200 kun bo ladi. Topinambur
ʻ ʻ ʻ
hayotining ikkinchi va uchinchi yili u o sayotgan yerni erta bahorda 2-3 marta
ʻ
borona qilish bilan boshlanadi. Ikkinchi va uchinchi yili topinambur o simligi
ʻ
ko payib ketadi, shuning uchun qator orasi kultivatsiya qilinadi, o g itlanadi va
ʻ ʻ ʻ
undagi ortiqcha o simliklar olib tashlanadi. Topinamburni faqat tuganagidan emas,
ʻ
poya qalamchalaridan ham ko paytirish mumkin. Topinambur poyasi O zbekiston
ʻ ʻ
sharoitida oktabr oxirida, tuganaklari esa noyabr oxirida silos yig adigan
ʻ
kombaynlar bilan yig ishtiriladi.
ʻ Tuganak hosilini yig ishtirish ʻ qish fasligacha
davom etadi. Topinambur oq chirish kasalligi bilan zararlanadi, undan tashqari
15

simqurt, may qo ng izi va sholg om kanalari uni zararlaydi. Ularga qarshi anabazinʻ ʻ ʻ
sulfat sepilishi kerak [31].
Yer nokning yem, sabzavot, sanoat va dorivor xususiyati uning kimyoviy tarkibiga
bog liqdir. Yer nok bioenergetik o simlik bo lib uni oziq-ovqat, dorivor
ʻ ʻ ʻ va texnik
mahsulotlarga aylantirish mumkin. Uning ildiz mevasida uglevodlar ko pligi
ʻ
sababli masalan inulin (15-35% gacha) uni fruktozaga aylantiriladigan xomashyo,
siroplar olish, sharbat, shira, marmelad, un ham olish (dietik non tayyorlanadi) da
qo llaniladi.
ʻ
Topinambur (yer nok) kletchatka tutadi va katta miqdorda ma’danli elementlarga
ega, shu jumladan, temir, marganes, kalsiy, magniy, kaliy, natriy.Topinambur
tuproqda faol kremniyni akkumulyasiya qiladi va hisoblanganda ildizpoyasidagi
miqdori 8 % (quruq massa bo yicha) to g ri keladi. Undagi temir,
ʻ ʻ ʻ kremniy va rux
miqdori kartoshka, sabzi va lavlagidan yuqoridir. Topinambur kartoshkalarida
oqsillar, pektin, aminokislotalar, organik va yog
ʻ kislotalar aniqlangan. Pektin
moddalari topinamburda 11% (quruq modda massasiga nisbatan aniqlangan).
Vitamin B
l , B
2 , C miqdori bo yicha topinambur kartoshka,
ʻ sabzi va lavlagiga
qaraganda 3 marta ko pdir. Boshqa mevalarga, sabzavotlarga
ʻ qaraganda
topinamburning farqi uning kartoshkasida oqsil (3,2 % gacha quruq massaga
nisbatan) uchrashidir. Ushbu o simlik polivitaminli hisoblanadi. Yer ustki
ʻ
qismidagi vitamin yer ostki qismidagi - kartoshkasidagidan ko p. Shuningdek,
ʻ
undagi vitamin C miqdori oddiy kartoshkadagidan 5 barobar bisyor. Topinambur
kartoshkalarining vitamin tarkibi, mg % quruq massaga nisbatan quyidagicha: C-
98,1-108,1; B
l -1,2; B
2 -4,0-7,9; B
3 -2,4-8,8; B
5 -0,2-0,9.
Topinambur ruscha nomi "zemlyanaya grusha", o zbekchasiga "yer nok".
ʻ
Topinamburning vatani Shimoliy Amerika hisoblanadi. U birinchi bo lib 1605-
ʻ
yilda Leskabo sayohatchisi tomonidan Yevropaga olib kelingan. Uni non, pishirib
qo llash
ʻ mumkinligi, hayvonlar to yimli ʻ yemi bo lgani ʻ (gulidan tomirugacha)
hammani qiziqtirgan, Rossiyaga XVIII asrda kirib kelgan. Yer nok ko p yillik
ʻ
bo lishiga qaramay bir yillik shakllari ham qo llanilayapti, bundan maqsad ildiz
ʻ ʻ
16

mevasining kattaligini kamaytirmaslikdir. Bir maydonda yer nok 3-4 yil o stirilishiʻ
mumkin, keyin boshqa yerga ko chirish kerak. Bir to p yer nokdan 2 kg gacha
ʻ ʻ
mevasini olish mumkin.
1911-yilda V.I. Kozlovskiy yernok haqida "Bu yagona o simlik,
ʻ o stirilayotganda ʻ
mehnat katta qilmaganda ham hosil beradigan, sovuq, quruq, yomg irsiz, yomon
ʻ
yer yoki kuchsizlangan yerda ham o suvchi, o g itsiz, bir yerda
ʻ ʻ ʻ o n yillab ʻ
o sadigan, umuman o ziga e’tibor talab qilmaydigan, qishga kelib uni
ʻ ʻ yerdan
kovlamaslikga ham rozi yagona o simlikdir. Bu bir so zda, ideal
ʻ ʻ taqdir yuborgan
slavyanlar uchun o simlikdir"
ʻ deb ta’rif bergan. Yer ustki tuzilishi ko proq ʻ
kungaboqarga o xshash,
ʻ bo yining ʻ balandligi 3-
4 metr, barglari tuxumsimon, cho zinchoq,
ʻ uchi o tkir, ʻ chetlari nishli, pastki
barglari qarama - qarshi, yuqori barglari ketma -ket joylashgan. Gul to plami -
ʻ
savatcha bo lib,
ʻ diametri 2-5 sm, gullari poyaning eng yuqorigi qismida
joylashadi. Bir to p
ʻ o simlikda 30-50 ta savatcha bo ladi. Yer ʻ ʻ noki chetdan
changlanadi. Mevasi - urug , kungaboqar pistasidan maydaroq, 1000 donasining
ʻ
vazni 7-9 g. Janubiy mintaqalarda urug lari pishib yetiladi. Ildizi popuk
ʻ ildiz,
yaxshi shoxlangan. 2 m chuqurlikkacha kirib boradi. Shoxlari yer ustki va yer osti
bo ladi, stolonlari yer ostki shoxlanishi deyilib, uzunligi 8-40 sm gacha bo ladi.
ʻ ʻ
Stolonlari qancha katta bo lsa,
ʻ tuganaklari shuncha zich bo ladi. ʻ [19].
Biologik xususiyatlar. Tuganaklari bemalol qishlab chiqadi, sovuqdan yer ustki
qismi nobud bo ladi.
ʻ Tuganaklari tarkibida inulin va uglevodlar bo lganligi ʻ uchun
sovuqqa chidamli bo ladi. Yer noki iqlimning sovuq va issiq bo lishiga
ʻ ʻ
moslashadigan ekindir.
Yer uski poyalari qisqa muddatli past haroratga (-80 o
C), tuganaklari esa -12 o
C ga
chidaydi, qor tagidagi tuganaklar 30-35 o
C past darajaga yaxshi bardosh beradi.
Harorat 40-42 o
C darajada issiq bo lganda ham yaxshi o sib rivojlanadi.
ʻ ʻ Urug lar ʻ
unib chiqqanidan pishib yetilgunicha ertapishar navlar uchun 2000 o
C , erta va
kechpishar navlar uchun 2500- 2800 o
C harorat kerak bo ldi. Yorug likga
ʻ ʻ talabchan
emas, shuning uchun uni zich qilib ekish ham mumkin. Qisqa kunli o simlik.
ʻ
17

Yorug lik kam bo lganʻ ʻ bulutli mintaqalarda yer nokning yer ustki poyasi ko proq ʻ
bo ladi.
ʻ
Namga talabi . Yer noki baquvvat rivojlangan, ildizlari evaziga qurg oqchilikka
ʻ
o rta
ʻ chidamli, tuganaklar hosil bo lish ʻ davrida tuproqda nam qanchalik ko p ʻ
bo lsa , shuncha ko p hosil beradi. Bu davr o simlik uchun kritik
ʻ ʻ ʻ davr hisoblanadi.
Tuproq va ozuqa moddalariga talabi. Yer noki biologik xususiyatiga ko ra
ʻ tuproqqa
mutlaqo talabchan emas, faqatgina o ta
ʻ sho rlangan ʻ va botqoqlangan tuproqlarda
o sa
ʻ olmaydi. Uning uchun qumloq tuproqlar eng yaxshi tuproq hisoblanadi. Yer
noki kartoshka va lavlagiga qaraganda tuproqdan ko p
ʻ ozuqa moddalarini
o zlashtirib oladi. 100 s ga ko k poya uchun o simlik tuproqdan 30 kg
ʻ ʻ ʻ N, 12-14 kg
P
2 O
5 , 45 kg, K
2 O, 100 s tuganak uchun 20-25 kg va P
2 O
5 7-9 kg K
2 O o zlashtiradi.
ʻ
Yer noki tuproqdan ozuqa moddalarini ko p
ʻ o zlashtiradi, ʻ unga o sish davrida ʻ
mineral va organik o g itlarini ko plab berish kerak.
ʻ ʻ ʻ O sish ʻ davri navlariga qarab
120-140 va 180-200 kundan iborat.
Yer noki bir joyda 5-10 yil turishi mumkin, ammo har yili mineral o g itlar
ʻ ʻ bilan
qayta o g itlab turish kerak. Yer noki odatda bahorda keng qatorlab ekiladi.
ʻ ʻ
qatorlar orasi 60-70 sm, tuganaklar orasi 20-30 sm bo ladi, bir gektarda tup soni
ʻ
50-55 ming tup bo lishi
ʻ kerak. Ekish tuganaklar orqali amalga oshiriladi,
tuganaklar kata bo lsa kesib ekiladi. Tuganaklar hajmi 40-50 g bo lsa, me yor
ʻ ʻ ʼ
hisoblanadi, ekish me’yori 8-10 s, ba’zan 20 sentner tuganak sarflanadi.
O simlikning bo yi 12-15 sm bo lganda o g it berib kultivasiya qilinadi va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ jo yak ʻ
olinadi. O zbekistonda chorvachilikka ixtisoslashgan fermer xo jaliklarida
ʻ ʻ yer
nokini ekib o stirish, kam xarajat qilib, ko p mahsulot olish demakdir. Yer
ʻ ʻ ustki
ko k
ʻ poyasi yer ostki tuganaklar chorva mollari tomonidan xush ko rib ʻ iste’mol
qilinadi. Bu ekinni eng kambag al, tashlandiq joylarga ekish kerak. Bu esa
ʻ bir
necha yil davomida chorva mollariga ozuqa sifatida asqotadi.
Yer nokning organlari ozuqa moddalarga boy bo lgan
ʻ vaqtida yig ib ʻ olish
samaralidir. Uning gullarini asosan sentabr-oktabr oylarida yig ib
ʻ olinadi va
18

quritiladi. Tugunagini esa kech kuzda yig ibʻ olinadi. Poya va bargini bahorda
ozuqa moddalar poyaga o tgan
ʻ vaqtda yig ib ʻ olinadi.
Yaponiya, AQSh, Kanada, Gollandiya, Germaniya, Belgiya, Vengriya va boshqa
mamlakatlarda tibbiyot xodimlari unga katta e tibor qilmoqdalar.
ʼ Italiya, Angliya,
Gollandiya, Franziya kabi mamlakatlarda manzarali o simlik sifatida ham
ʻ ekiladi.
Masalan, yer nok tugunagida 19-30% inulin , 2-3% protein, 1-2,5% oqsil, 0,5-1%
yog , 1-1,5% kletchatka, AEM (Azot tutmagan ekstraktiv moddalar) - 15-
ʻ 25%,
kul 1-2,5% ni tashkil etadi. Yashil massasida esa 26-29% quruq moddalar, 2,5-
3,5% protein, 2,5-3% oqsil, 0,32-0,58% yog , kletchatka 3,5-5,l%, AEM(Azot
ʻ
tutmagan ekstraktiv moddalar.)-96,3-21,6%, kul-2,l-2,7% ni tashkil etadi. 100 kg
ozuqa massasida 26,6-30,6 ozuqa birligi mavjud bo lib,
ʻ bu silos bo ladigan ʻ
makkajuxori va kungaboqarning sut shiraga to lish fazasidagi ko rsatkichlardan
ʻ ʻ
ancha yuqori .
Topinambur (yer nok) sug oriladigan yerlarda bir gektardan, agrotexnika
ʻ
qoidalariga rioya qilib o stirilganda, navlar to g ri tanlanganda 800-900 sentner
ʻ ʻ ʻ
silosbop ko k massa 250-300 sentner qimmatbaho tugunak hosilini beradi. Uning
ʻ
oziqabop silos tarkibida 24 oziqa birligi, 100 kg tugunagida 30 oziqa birligi
saqlanadi. Uning tugunaklarida shifobaxsh inulin mavjudligi ahamiyatlidir. Kuzda
terilgan tuganaklar yomon saqlanadi, shu sababli kerak bo lganda qazib olinsa
ʻ
bo ladi. Yer ostida 40 gradus sovuqda ham saqlanadi. Yengil muzlash bo lganda
ʻ ʻ
ustki qismi poyalari kesiladi lekin bir qismi qolishi kerak chunki u tuganakni
ozuqalaydi. Bahorda kovlab olingan tuganaklarda vitaminlar saqlangan bo ladi.
ʻ
Amerikada yer nok ekish almashinish ekinlariga kiritilgan. Birinchi yili yer nok
ekiladi, keyingi yili xashaki no xat,
ʻ shunda u va yer nok qoldig i ʻ hayvonlar yemi
uchun yig ib olinadi, uchunchi yili bug doy yoki javdar ekiladi, keyin kartoshka,
ʻ ʻ
keyin arpa, bug doy
ʻ yoki suli ekiladi. Keyin hammalari qaytariladi.
Bundan tashqari ekilmayotgan, tashlandiq yerlarda ekish mumkin. Chernobil AES
ning 30 kilometrli zonasida ekish mumkin. Ko rsatilganki yer nok radioaktiv
ʻ
moddalarni yutib olmaydi. Yer nokda fotosintez jarayoni 10 marta yuqoridir,
19

boshqa o simliklarga nisbatan. Havoni kislorod bilan to ydiradi, ekologik muhitniʻ ʻ
yaxshilaydi. 25 gektar yer nok 125 gektar ekinlar boshqa o simliklar bilan tengdir.
ʻ
K.A.Timiryazev yer nokni intensiv dala ekini hisoblagan, u havodan uglerodni
yutib oladi ( o rmon o simliklardan ikki marta effektivdir) va kislorod ajratadi. Shu
ʻ ʻ
sababli sanoat markazlari atrofida uni ekish qo riqlash zonalariga keltiradi [25;
ʻ
26]. Eng muhimi kartoshka atrofida yer nok ekilsa u kleshevina va tlyani kartoshka
virus kasallarini haydaydi va hosildorlikni oshiradi. Rossiyada Maykop sinov
stansiyasida yer nokning 271 sortli yig masi
ʻ mavjud, ular yovvoyi, primitiv va
madaniylashtirilgan tiplaridir. Bargi, poyasida 4% triptofan va leysin aniqlangan. 1
killogram yashil massada 60-130 mg karotin aniqlangan.Kul elementlar ichida
ko proq
ʻ Ca, Mg, Fe ucragan. 1 kg yashil massasida 5,9 gramm Ca va 3,4 g magniy
aniqlangan
Organik kislotalar o simlik ontogenezida 8 dan 12% quruq barg og irligida
ʻ ʻ
mavjud. Yer nok barglarida organik kislotalar faqat di- va trikarbon kislotalar
Krebs markazidagidan tashqari polioksikislotalar uchraydi, ular shakarlarning
birlamchi oksidlanish kislotalari hisoblanadi. Di- va trikarbon kislotalar o smalarda
ʻ
va barglarida olma, fumar kislotalar, hamda oz miqdorda limon va qahrabo
kislotalar yer nokda topilgan.
Topinambur qandli diabet pankreatit, ichaklarni yallig lanishi va gipertonik
ʻ
kassaliklarga davodir. Odam organizmiga tushgan topinambur nitratlar shlaki,
toshlarni, tuzlarni eritib meyorga tushiradi. Yegulik tomonidan topinambur
kartoshkadan qolishmaydi. Yer nok ta’mi yong oqga o xshash, ozgina kashtanni
ʻ ʻ
ham eslatadi, tuzilishi rediskani eslatadi. Uni tozalash oson emas: pichoq bilan
qalin yuqori qismi kesiladi, yaxshisi terini tozalaganda xuddi yosh kartoshkaga
o xshab tozalash kerak, yoki oldindan tuganakni skvorodkada
ʻ blanshirovat qilish
kerak [29] .
Yashil massasini maydalab quritilgan holda davolashga ishlatiladi: xom xolda,
hamda pishirilgan holda ishlatiladi. Qishda mevalarni o rada saqlanadi. Yer
ʻ nok
o simligining
ʻ shifobaxsh xususiyati kuchli undan dori-darmonlar ishlab
20

chiqarilgan. Yer nok o simligidan hindularni irokez qabilasi to yimli ovqat o rnidaʻ ʻ ʻ
ko rgan va undan ko p foydalanilgan. Yernokni Vavilov o simligi deyiladi, chunki
ʻ ʻ ʻ
uni shofobaxsh xususiyatini ochib bergan. Vavilov yernok ustida ko p ishlarni
ʻ
amalga oshirilgan va u haqida quidagi malumotlar bor. Kungaboqarning alohida
turiga kiruvchi, pistasiz, lekin hosili yovvoyi kartoshkasi bor o simlikni Vavilov
ʻ
Shimoliy Amerikadan topgan edi. Ushbu o simlikdan irokez urug i foydalanganlar,
ʻ ʻ
ular jismonan baquvvat, haqiqiy jangchilar bo lishgan.
ʻ Ular kam kasal bo lishgan. ʻ
Uzoq yashagan. Irokez urug ining xotinlari ko p bolalar tug ib, intim xayotlarni
ʻ ʻ ʻ
tushungan holda yashab ushbu o simliklardan ko p istemol qilishgan. Bu o simlik
ʻ ʻ ʻ
kartoshkaga o xshab ularni ochlikdan saqlagan, uni yetishtirish oson, hosildorligi
ʻ
kartoshkaga qaraganda bir necha bor yuqori bo lgan. Bir marta ekilgan besh yil
ʻ
daviomida hosil beraveradi. Yer tanlamaydi, chopiq qilinmaydi. Bir tubidan bir
paqir hosilni yig iladi. Lekin po sti yupqaligi sabablb u tez chiriydi, muzxonada
ʻ ʻ
saqlash kerak.Yoki hosil yig ilgandan so ng uni quruq konsentratga ayilantiriladi u
ʻ ʻ
ikki yil davomida o z xususiyatlarini yo qotmay saqlaydi.u nafaqat ajoyib oziq-
ʻ ʻ
ovqat, balki davolavchi substansiyadir. Unda rekord miqdorda organizm yengil
hazm qiladigan organik kremniy, osmiy, magniy va ko plab
ʻ miqdorda
mikroelementlar, aminokislotalar va vitaminlar borligi aniqlangan. Konzentrat
istemol qilinganda qonning T-limfozitlari kattalashgan, u esa organizmda
imunitetni ta’minlaydi, insonda hayotga havas uyg otadi.
ʻ
Tomirlarni mustahkamlaydi, uni elastikligini oshiradi, muntazam qabul qilinganda
organizmning qon sistemasi yigirma yilga yasharadi. Yernok me’da- ichak
kassaliklari, siydik yo llarini,
ʻ yuqori nafas yo llarini ʻ normallashtiradi
Yer nokda kraxmal bo lmagani
ʻ uchun uning qaynatilgan, pishirilgani
ahamiyatlidir. Yer nok tarkibida xujayrada sharbati kattadir, ular muzlashdan
saqlaydi, kuchli sovuqlarga chidaydi. Bir dona ildiz mevasi bir joyda 40 yilgacha
o sishi mumkin.
ʻ
21

Poyalari mollarga yemdir. Topinambur yilda 131,2t/ga, ildizpoyasi 160t/ga bo lishiʻ
ma’lum.Har bir ildizda 15-30 ta har xil o lchamli va shaklli tuganaklar bor,
ʻ har bir
tuganakda 8 dan 12 tagacha ko zlar bor, ulardan bahorda o smalar paydo
ʻ ʻ bo ladi. ʻ
Topinambur yot o simliklar qiyoq o t, pirey va boshqalarni yerdan siqib
ʻ ʻ chiqaradi.
Ildizpoyasidan l00 kg dan 9-10 kg fruktoza olinadi, shakar lavlagisida esa 4-6 kg
chiqadi, spirt olinganda 7-8 1/s, bu shakar lavlagisi, kartoshka, bug doyga
ʻ
qaraganda 1,5-3,5 marta ko pdir.
ʻ Ko k ʻ massasi l000 s/g, ildizpoyasi 400 s/ga. 1
z ko k
ʻ massasi 25-30 yem birl. Ko k samoni ʻ topinamburda (82%), qizil
bedada (70%), xashaki no xat
ʻ (66%), ajriq bosh, qoraqiyoqda (64%),
yo ng ichqa,bedada
ʻ ʻ (57%). Yer nokning yem, sabzavot, sanoat va dorivor
xususiyati uning kimyoviy tarkibiga bog liqdir.
ʻ
22

1.3 .Topinamburda uchrovchi saxaridlar va ularni o zigaʻ xos
xususiyati
Inulin - topinambur o simligida ko p miqdorda uchraydigan yagona tabiiy
ʻ ʻ
polisaxarid, asosan 95% fruktoza zanjiridan iborat. Medada inulin to la xazm
ʻ
bo lmaydi,
ʻ bir qismi kislotali muhitida kichik fruktoza zanjirlariga va ayrim
fruktoza molekulasiga parchalanadi,ular qon tomirlariga o tadi.
ʻ Inulin kishi
organizmiga tushishidan boshlab, organizmdan chiqquniga qadar foydali
xususiyatlarini namoyon qiladi. Me’da-ichak traktiga tushishi bilan inulin xlorid
kislota va fermentlar ta’sirida ayrim fruktoza molekulasiga yoki kichik fruktoza
zanjirlariga parchalanadi, ular esa qon oqimi ichiga o tadi. Qolgan parchalanmagan
ʻ
inulin organizmdan chiqib ketayotganda unga kerak bo lmagan moddalar masalan
ʻ
og ir
ʻ metallar, radionuklidlar, xolesterin kristallari, to yingan ʻ yog lar, ʻ har xil
toksik kimyoviy moddalar qaysiki ular organizmga ovqat bilan kirgan yoki kasallik
keltiradigan ichakda yashovchilari faoliyatidan hosil bo lgan
ʻ bo lishi ʻ mumkin
ularni u bog lanib
ʻ olib chiqib ketadi.Inulin ichakning siqilib kengayishini
rag batlantiradi va shu hisobida undagi
ʻ shlak, qayta ishlanilmagan ovqatlar va
zaharli moddalarni chiqib ketishiga sababchi bo ladi [33].
ʻ
1.2-rasm. Inulinni kimyoviy strukturasi
Antitoksik effekt inulinda topinamburda uchragan kletchatka hisobida ham sodir
bo ladi.Ichakga parchalangan kichik fruktoza zanjirlari hamda qondagilari
ʻ
antitoksik tozalash funksiyasini bajarib borib , yot va zaxarli organizmda hosil
23

bo lganʻ yoki tashqaridan kirgan kimyoviy moddalar bilan bog lanib ʻ
zaxarsizlantiradi. Inulin ichakdagi disbakteriozda kerakli moddalarni ko payishiga
ʻ
muhit bo la
ʻ oladi.Shu vaqtning ichida ko pgina ʻ mineral tuzlar, ayniqsa kalsiy
adsorbsiyalanishi oshadi, qonda xolesterin miqdori kamayadi, kanserogen va
chiriydigan moddalar ham yo qotila
ʻ boshlanadi.
Yer nok qonda shakar miqdorini kamaytiradi va ko rishni
ʻ qaytarish yaxshilashga
yordam beradi. U qari odamlarga , kamqonlilarga va ateroskleroz, gipertoniya,
yomon ko rayotganda,
ʻ sistitda, sil, leykoz, anemiya, semirganda, revmatoid
artritda, umurtqa osteoxondrozid, koksartroz, tomirlar deformasiyalash
osteoartrozda va boshqa kasallarda foydalidir.
Qand diabetining yengil shakllarida, hamda sog lom
ʻ kishilarda diabetga moyillik
bo lganda shakarni kamaytiruvchi o simlik preparatlaridan foydalanish
ʻ ʻ foydalidir.
Mana shu vazifani yer nok bajaradi. U xujayra bilan boy, yengil hazm bo ladigan
ʻ
uglevodlar miqdori oz va fantastik makro- va mikroelementlar , organik kislotalar,
vitaminlar to plamiga egadir. Bu o simlik aniq gipoglikemizirlaydigan
ʻ ʻ xossalarga
ega, ya’ni qonda shakar miqdorini ozaytiradi. O rta va yengil diabet
ʻ kasalida yer
nok preparatlarini qabul qilish bu kasallarning "inulin ignasi" dan qutiltiradi.
Topinamburni 200 ta kasallik davosi deb bejizga aytishmagan. Dorixonalarda yer
nok konsentrati, oziqa inulin preparatlari quyidagi kasallarni davolaydi:
ateroskleroz, poliartrit, taxikardiya, gipertoniya, yurak ishemik kasali,
tromboflebit, anemiya (kamqonlik), shamollash kasallari, sistit, pielonefrit, xronik
gastrit va me’da-ichak yazva kasali, ich qotishlar, intoksikasiya, osteoxondroz,
radikulit, podagra, husnbuzar toshma, yiringli yaralar, furunkulez, kuyganda,
kosmetik nuqsonlarda (teri quruqligi, qurishgan, ajinlar). Hamma vaqt yer nok
asosidagi ozuqa qo shimchalari
ʻ organizmning immunitetini oshiradi, mehnat
qobiliyatini va hayotga havasni yuqori qiladi, stress va yangi hosil bo lish
ʻ (opuxol)
oldini oladi, intoksikasiya (zaharlanganda) va nurlanganda organizmning
reabeletasiyasiga yordamlashadi. Rossiyada sotilayotgan inulin va yer nok
konsentrati preparatlari qonda shakarni ozaytiradi, xolesterin, trigliserid,
24

lipoproteidni ham ozaytiradi, uglevod va yog almashinishiniʻ normallaydi,
antitoksik ta’sirga ega .
Yernok tuganagini har kunlik ovqatda qabul qilish harakat hajmini oshiradi,
tomirlar qotib qolishini oldini oladi, og riq ta’sirini kamaytiradi, kasal faolligini
ʻ
oshiradi. Inulin un shaklida topinamburdan olinib ko pgina
ʻ AQSh va
Yevropadagi aralashtirilgan probiotiklar sifatida kasalliklarning oldini olishda
qo llanilmoqda.Inulinning
ʻ oziq-ovqatga qo shimcha ʻ sifatida qo llaganda ʻ u
vitaminlar sinteziga foydali, immun qo rriqlash
ʻ sistemasi ishini yaxshilaydi.
Hayvondagi tajribalarda shishga qarshi faolligi inulinda aniqlangan.
Inulin ichak devorlari tamonidan ovqatdan glyukozani yutishini kamaytiradi
.Xoxlovchi sog
ʻ odamlar har kuni 9-gramdan inulin berganda , qaysiki
bifidobakteriyalar miqdori kattaligi inulin berish ta’sir qilmagan , qaysiki
bifidoflora oz bo lganida
ʻ ichak tamonidan mikro organizmlar miqdori keskin
oshgan .Shu vaqtni o zida har hil meniral tuzlar adsorbsiyasi ko paygan , ayniqsa
ʻ ʻ
kalsiyni,qon zardobida xolisterin miqdorini kamaytirgan , konseragen va chirigan
moddalarni kamaytirgan.
Inulin un shaklida yernokdan tayyorlangan,AQShda va Yevropada qo llaniladigan
ʻ
kombinirlangan probiotik keng foydaliniladi proflikattika uchun va ko pgina
ʻ
kasallarni davolash uchun ishlatiladi .Inilin oziq ovqatga qo shiladi
ʻ vitaminlarni
sintezlaydi va immun qo riqlash
ʻ mexanizimini aktivlaydi.
Fruktoza topinamburning asosiy tarkibiy qismidir. Uning miqdori terish vaqtiga
qarab o zgarishi mumkin. Tomir va tugunakdagi biokimyoviy jarayonlar
ʻ natijasida
fruktoza inulindan hosil bo ladi.
ʻ Fruktoza - dietik shakar, u glyukoza
qatnashgan jarayonlarda qatnashishi mumkin va insulin yetishmayotgan vaqtida
o rnini
ʻ bosishi mumkin.
Fruktozaning empirik formulasi C
6 H
12 0
6 bo lib, molekulyar massasi 180 ga
ʻ teng.
Fruktoza tabiatda D-formada keng tarqalgan (meva va sabzavot shakari, D-
arabinoza-geksoza). Fruktoza birnechta tautomer formalarga ega: ochiq keton,
tsiklik va -D-fruktofuranoza va boshqalar., ular suvli eritmada bir-biriga o tib
ʻ
25

turadi. Fruktoza rezorzin va xlorid kislota bilan qizdirganda qizil bo yalish bo ladiʻ ʻ
(Selivanov reaksiyasi), mochevina bilan esa ko k, barbitur va tiobarbitur kislotalari
ʻ
bilan qizg ish ranglar hosil qiladi. Fruktoza miqdoriy aniqlash uning rang hosil
ʻ
qilishiga asoslangan.
Fruktoza erkin holda ko pchilik meva va sabzavotlarda aniqlangan, Fruktoza
ʻ bilan
eng boy manba bu pomidorlar, olma, asal (50%) gacha. Fruktoza o simlik
ʻ
oligosaxaridlari tarkibiga kiradi, shu jihatdan saxaroza, rafinoza,
oligosaxaridlardan staxioza va verbaskozalarni ko rsatishimiz
ʻ mumkin.
O simliklardagi zaxira polisaxarid inulin va bakterial asosli polisaxaridlar lenov
ʻ
ham fruktoza tutadi.
Fruktoza mevalardan, saxaroza va polisaxaridlarni gidrolizlab olinadi (fruktozan,
polifruktozanlardan), D-glyukozani ishqorlar ta’sirida epimerizaziyalab ham
fruktoza olingan. Fruktoza muhim oziqa shakar, uning shirinligi saxarozaga
qaraganda 1,5 marta, glyukozaga qaraganda 3 marta shirindir. Fruktoza organizm
tomonidan yaxshi hazm bo ladi
ʻ ayniqsa qandli diabet kasallarida foydali. 1,6-
difosfat fruktoza dorivor preparati shok holatda va yurak kasallarida qo llaniladi.
ʻ
Ozgina boshqacharoq holatni tipik ketozali strukturaga ega fruktoza
monosaxaridda ko ramiz. Fruktoza ikki siklik formuladan (piranoza va furanoza)
ʻ
ikkalasini ham hosil qiladi. Suvli eritmada u tautomer aralashmalaridan iborat
bo lib, bunda 15% gacha
ʻ β -furanoza formasi mavjud, ko pgina asiklik forma, ʻ
lekin asosan piranozit, tautomerdir. Kristall holatda β -D-fruktofuranoza ma’lum.
Tabiiy poliasetal gidroksilli hosilalari ko proq furanoza
ʻ strukturalidir.
26

1.3-rasm. Fruktozani kimyoviy strukturasi
D-Fruktoza. Meva qandi, erkin holda o simliklardaʻ aniqlangan, ko proq ʻ shirin
mevalarda, hamda asalda. U shakar qamishi qandida va inulin asosida bo ladi,
ʻ uni
gidrolizlaganda asosan D-fruktoza hosil bo ladi.
ʻ
D-Fruktoza shirin ta’mli va achchitqilar ta’sirida achiydi. Suyuqlanish harorati
1000 0
C atrofida. Suvli eritmalarda chapga buradi, shu sababli uni levulaza
deyiladi. Fruktozani sifat jihatdan aniqlashda uni boshqa birikmalar bo lganda
ʻ
qiyin eriydigan kalsiy gidroksid tuzi shaklida olinadi (C
6 H
12 O
6 .Ca(OH)
2 +H
2 O).
Aldoza va ketozalar aralashmasi (masalan glyukoza, fruktoza) miqdor jihatdan
aniqlash mumkin, suyuqlikni ikki qismga bo linadi, bitta qismini feling suyuqligi
ʻ
bilan, ikkinchisini NaIO
4 bilan oksdidlanadi. Feling suyuqlik aldoza va
geksozalarni oksidlaydi, NaIO
4 esa faqat aldozalarni. Shu o lchov farqiga qarab
ʻ
ketoza miqdori aniqlanadi.
Fruktooligosaxaridlar-glyukoza va fruktozadan iborat kichik zanjirli aralashmadir.
Fruktooligosaxaridlar ko pchilik
ʻ shtam bifidobakteriy yordamida neytrallanadi,
bunda ayrim laktobakteriyalarning foydasi mavjuddir. Fruktooligosaxaridlardan
27

foydalanganda ichakda mikrob statusi normallashadi va ichakdan kalsiy va
magniy ionlarining absorbsiyasi ko payadi.ʻ
Fruktooligosaxaridlardan foydalanganda ichakda mikrob statusi normallashadi va
ichakdan kalsiy va magniy ionlarining absorbsiyasi ko payadi.
ʻ
Fruktooligosaxarid kichik kaloriylikga ega shu sababli semiz va shakar diabeti
kasallariga taklif etilgan. Sotuvdagi fruktooligosaxarid preparatlari tri-, tetra- va
pentasaxaridlar aralashmasi glyukoza va fruktozalardan iborat. Yaponiyada ular
asosan ishlatiladi. Masalan 1997 yilda Yaponiyada fruktooligosaxaridlar 1 milliard
yen miqdorida chiqarilgan, 75% mamlakatning o zida,
ʻ 25% - eksport qilingan.
Hozirgi vaqtda fruktooligosaxaridlar 500 dan ortiq an’anaviy yapon maxsulotlarida
(bolalar ovqati, non, kofe ichimliklari va boshqalarda) qo shilgan.Olimlar
ʻ fikricha
mana shu Yaponiyada o lim
ʻ ozligi va ichak rak kasaligining kamligiga sababchidir.

28

1.4.Topinamburni sanoatda qo llanishiʻ
Yuqorida ta`kidlanganidek, topinambur yetishtirlgandan va uni terib olingandan
so ng
ʻ sanoat miqyosida qayta ishlash jarayonlariga yuboriladi. Sanoatda yer
nokdan quyidagi mahsulotlar ishlab chiqiladi:
1. Ildiz mevasidan: poroshok (un), quritilgan bo lakchalar, pyure va fruktoza-
ʻ
glyukoza siroplari.
2. Yashil massasidan yem tayorlashda qo llaniladi. Yashil yer nok massasidan
ʻ
fruktoza-glyukoza siropi (FGS), ozuqa yem drojalar, spirt, biogaz, sellyuloza va
boshqa maxsulotlar olinishi mumkin. FGS yer ustki qismidan olish eng katta
ahamiyatga ega u shimoliy viloyatlarda samarali hisoblanadi, chunki oldin sovuq
tushisishi hisobida poyalarda shakarlar tezroq hosil bo ladi. Bunda hosil bo ladigan
ʻ ʻ
shakar gull ta’mli va xushbo y,
ʻ chiroyli rangli bo ladi. ʻ O simlikdan ʻ olingan
maxsulotlarni quyidagi jadval orqali ham bilib olish mumkin.
1.1-jadval
Topinambur o simligidan
ʻ olinadigan moddalar
Bargi va guli Yashil massa
(poya, bargi,guli) Poya va guli
Dorivor choy Hayvonlar uchun
yem;pichan,senaj,silos,o’tuni,
yem xamir turushi. Ftuktoza siropi
Vanna uchun
balneologik maxsulot. Spirt(etanol) Sellyuloza (karton, qog’oz)
Dorivor profilaktik
damlamalar xar-xil
konsentrasiyali Organik o’g’itlar (biogumus) Tayyor yonadigan briket
Biogaz Biogaz Biogaz
29

Yer nok bargi va poyalaridan gidrolizlangan sarflar hisobida o rtacha 160-ʻ 170%
sotuvdagi yem achitqilari hosil bo ladi, bunda 1 gektar haydaladigan yerdan
ʻ 5-6
marta ko p yem
ʻ oqsil oves yoki boshqa ekinlarga nisbatan hosil bo ladi. ʻ
Yer nok navlariga qarab 1 gektar yer ustki qismidan 2-5 tonna etil spirt olish
mumkin, u esa energiya manbasi hamda biogaz manbasiga aylanadi. Hisoblarga
ko ra yer nok yashil massasi va yer nok ildiz mevasi etanol va biogaz olish uchun
ʻ
arzon xomashyo hisoblanadi.
Anaerob gidroliz ko rsatdiki yangi yoki siloslangan o simlik xomashyosidan
ʻ ʻ 480-
680 litr biogaz 1 kilogram organik materialdan tarkibida 50-55% metan bo ladi,
ʻ
shunda 1 gektar ekindan 5000-6000 m 3
biogaz ajraladi.
1900-1992 yillarda Rossiyada selyuloza-qog oz
ʻ sanoatida yer nok ustki qismidan
sellyuloza pishirish boshlandi va keyin karton va yuqori qimmatli qog oz
ʻ
tayorlangan. Eng muhimi sellyuloza pishirishda eng kam kimyoviy reagentlar
sarfiga boradi va atrof muxit ifloslanishini kamaytiradi.
1988-2002 yillarda eng ko p
ʻ talabga sabab bo lgan ʻ usul bu quruq maxsulotlarni
yer nok ildizmevasidan olish bo lgan (xoka, un, konsentrat). 2002
ʻ yilda Rossiyada
300 tonna porashok olinadi degan hisoblar bo lgan.
ʻ Eng yomoni bu quritish
masalalarini tadbirkorlar qilgan, iqtisodiy krizis vaqtida talab kamayishi bunga
salbiy ta’sir qilgan.
Yer nok ildizmevasidan quruq poroshok olish quyidagi usullari mavjud: kriogen,
sublimasion, liofil va isitib quritish. Eng sifatli bioximik ko rsatkichli
ʻ xokalar
asosan kriogen va sublimasion texnologiyada olingan, lekin bunda maxsulot narxi
issiq orqali quritishga qaraganda bir necha marta yuqori bo lgan.
ʻ
Issiq ishtirokida quritishni konveyer, kamera, stellaj shaklida, IQ nurlarni quritish
shkaflarda quritish usullari qo llab
ʻ oxirgi maxsulot yaxshi sifatli va bozorbop
narxda tayyorlash taklif etilgan, bunday texnologiyalar Rossiyada ko pdir.
ʻ
Ko pgina
ʻ rivojlangan mamlakatlarda yer nokdan etil spirtini olish texnologiyasi
ishlab chiqilgan. Kartoshkaga o xshab yer nok ildiz mevasidan spirt
ʻ olish mumkin.
O rtacha 1 sentner yer nok ildiz mevasidan 8-9 litr spirt ajratilgan.
ʻ Donli
30

maxsulotlardan (1 gektardan 50 sentner) bo lgandaʻ 1 gektardan dondan 1084
litr spirt olish mumkin, yer nok ( 1 gektardan 300 zentner) olinganda 2500 litr
spirt olinadi. Yer nok spirtida likerlar tayyorlash mumkinligi isbotlangan. Yer nok
ustki qismi hayvonlar uchun yashil yem bo ladi, undan pichan, silos, spirtni
ʻ
haydash, o t uniga aylantirilgan. U yaxshi siloslaydi, absolyut quruq moddalar
ʻ
ichida 15-20% shakarlar mavjuddir.
Neft resurslar pessimistlar hisobida 20-25 yil ichida, optimistlar 50-70 yilda
tugaydi degan fikrlar mavjud. Shu sababli AQSH, Kanada, Braziliya, Avstraliya,
Tailandda bioetanol, biodizel yoqilg ilar qo llash ko paymoqda. Energiya bilan
ʻ ʻ ʻ
mamlakat ta’minoti davlat xafsizligi masalasidir, shu sababli o simlik
ʻ
maxsulotlaridan yoqilg i olishga katta etibor berilmoqda. Masalan 1 gektar yer nok
ʻ
maydonidan 11 tonna etil spirt olib benzinni almashtirish mumkin. Agar Ukrainada
3373 ming gektar yerga yani 10 qismni haydaladigan yerga yer nok ekilsa, undan
olingan tabiiy yoqilg i
ʻ tashqarida energo tashuvchilar keltirishni to xtadi. ʻ
Ayrim mamlakatlar yer nok asosida vino zavodlari ham bor. Chunki yer nok
ildizmevasi tarkibida oson achiydigan shakarlar ko pdir.
ʻ Uglevodlarning aylanish
koefisiyenti 80-95% ga teng. O rtacha
ʻ yer nok ildizmevasidan 7-8 litr/sentner
(ayrim holda 10 litr) hosil bo ladi, bu esa shakar lavlagisi, kartoshka, bug doydan
ʻ ʻ
1,5-3,5 marta kattadir. Yer nok ildizmevasidan olingan 1 litr spirtning tannarxi
kartoshka yoki donli o simlikdan yuqori hosildorligi hisobida yuqoriligi va kam
ʻ
sanoat xarajatligi bilan ajraladi. Agar donli o simliklar 30 sentner/gektardan bo lsa
ʻ ʻ
1 gektardan 650 litr spirt olish mumkin, yer nok ildizmevasi 300 sentner/gektardan
hosil berganida kamida 2500 litr spirt olinadi. Boshqacha hisoblanganda ildiz
mevadan chiqadigan spirt 5-7 tonna/ gektardandir.
Spirt olayotganda faqat ildiz mevasi emas, ko pgina redusirlaydigan uglevod
ʻ
tutuvchi yer nokning yuqori qismini ham qo llash
ʻ mumkin, bunda 3-4
tonna/gektardan spirt olinadi. Umumiy yer nokning to la olganimizda 1 gektardan
ʻ
10 tonna spirt olishimiz mumkin bo ladi.
ʻ
Spirt haydaganimizdan keyin qolgan qoldiq-bardaga ham sotilishi mumkin. Yer
31

nok ildizi yoki pyuresidan qolgan barda tarkibida qoldiq shakarlar, mineral tuzlar
va oqsillar bo ladi.ʻ Unda yaxshi hazm bo layotgan oqsil (90% umumiy ʻ miqdoriga
nisbatan), va yuqori to yimligi
ʻ bo yicha ʻ yemga aylanadi. Diffuzion uslubda yoki
katta bosimdagi ekstraksiyada oqsilni ko pi
ʻ pulpada qoladi, bu qo shimcha ʻ
maxsulotni yem sifatida qo llaniladi. Yer nok ildiz mevasining 100 kg
ʻ dan 8-10 kg
shakarlar olish mumkin, shakar lavlagisidan esa 4-6 kg olinadi. Fruktoza-
glyukozali sirop shakar (saxarozani) mevali sharbat va ichimliklar olishda qo llash
ʻ
mumkin. Fruktoza - glyukoza siropidan kvas olish ishlab chiqilgan, unda kaloriya
oz bo lgani uchun semirish va qand diabeti kasallarida
ʻ qo llash ʻ taklif etilgan.
Fruktoza-glyukoza siropini qo llash oziq ovqat sanoatida shakar (saxaroza)
ʻ
qo llashni ikki marta tushiradi va past kaloriyali mahsulotlar olinadi. Bunga sabab
ʻ
glyukoza va saxarozaga nisbatan fruktoza shirindir va fiziologik xossalari
yuqoridir. Fruktoza kishi organizmda glyukozaga o xshash
ʻ mexanizmda
o zgarmaydi
ʻ va shu sababli shakar diabetida 1g/kilogram og irligida ʻ qo llaniladi. ʻ
Fruktoza semiz kishilar tomonidan, hamda glukoza va galaktozaga moslashmagan
kasallarga foydalidir.
Rivojlangan mamlakatlarda shakarli moddalarning 80-85% fruktozaga to g ri
ʻ ʻ
keladi. Shu sababli kristallik fruktoza va fruktoza-glyukozali sirop olish katta
ahamiyatga ega, chunki 1 gektar ekilganda 6-12 tonna shakarli maxsulot olish
mumkin.
Kristallik fruktoza va FGS suvli, kislotali yoki ishqorli gidroliz, fermentativ va
dezintegral usullarda, ultrafiltrasiya (membran texnologiya), hamda to g ri
ʻ ʻ
mexanik lentali, vintli va pakpress yordamida presslab oladi. Bularning hammasi
hajm va maxsulot sifatiga talablar bo yicha
ʻ qo llanilishi ʻ mumkin.
Inulin olinishi o simlik xomashyoning fasldagi holati,
ʻ xomashyo saqlash holi,
sortiga qarab yuqorimolekulyar fruktanlar miqdoriga qarab, yig ilishi vaqtda
ʻ va
keyingi saqlash usuliga bog liq.
ʻ Hozirgi kunda yer nokni ildiz mevasini sanoatda
qo llash uchun oktyabrdan maygacha qayta ishlash uchun saqlash usullari
ʻ topilgan.
Inulinni oldindan quritilgan ildiz mevasidan olish katta ahamiyatga ega. Bu esa yil
32

davomida undan maxsulot olishga sababchi bo ladi. Ekstraksiya vaqtidaʻ eritmaga
oqsil bir qismi o tmaydi,
ʻ kolloid moddalar ham, bu esa maxsulotni tazalashga
yengillashtiradi. Quruq to qimalardan
ʻ inulin olish xuddi yangi xomashyodan
olinganga o xshaydi.
ʻ Polimerlash darajasi bir xildir.
Rossiyada yer nokdan pektin va inulin olish uchun kompleks texnologiya mavjud.
Yuqori miqdordagi quruq moddalar, yaxshi uglevod va vitamin ta’minlangan, oz
miqdorda xujayra tutgan, yashil massa turgan yer nok yaxshi yem xashak
qimmatligiga ega. Sibir sharoitida 100kg yashil massa 20-25 yem xashak birlikga
ega. Bu 1,5-2 marta ko p to yimli yashil massa kungabaqarga nisbatan yer nokda
ʻ ʻ
bor. 1 kilogramm ildiz mevasida 0,23-0,29 ozuqa birligiga ega. Yer ustki qism
o simlikni va ildiz mevasi 200-300 sentner ozuqa birligiga 1 gektardan va 12-16
ʻ
sentner 1 gektarda hazm bo ladigan protein mavjud. Yer nok ozuqa birligi chiqish
ʻ
bo yicha
ʻ 2,9-7,9 marta ortiq, hazm bo luvchi ʻ protein bo yicha ʻ 1,6-5,9 marta ko p ʻ
makkajuxori, bir va ko p yilli o tlar, kartoshka bo yicha ko pdir. Sibir uchun aprel-
ʻ ʻ ʻ ʻ
iyunda ko k
ʻ yemlar va yangi ko klar ʻ qolmaganda, omborlardan yoki bahorgi
kovlab olingan ildiz mevalar ajoyib ozuqa bazasi hisoblanadi. To yimligi bo yicha
ʻ ʻ
yer nok qullayotgan beda va makkajuxoridan yuqori hisoblanadi. Hayvonlar yer
nokni boshqa o t o simliklariga qaraganda sevib yeydi to g ridan to g ri, hamda
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
silos va senaj holda ham. Shu vaqtda og irligi oddiy yem berganga qaraganda
ʻ
yuqori bo ladi.
ʻ Yashil massani ham hayvonlarga to g ridan ʻ ʻ to g ri ʻ ʻ yegizish
mumkin. Yer nok barglarida 2 marta oqsillar ko p poyalarga qaraganda (ayniqsa
ʻ
iyul-avgustda). Germaniyada cho chqalar asosan barglar yegiziladi. Ularga qisman
ʻ
shrot va ovrat qo shiladi. Mollarga 300 kg 4% yog li sut olinadi, unga yer nok
ʻ ʻ
yashil massa silos berilganda. yashil massa polivitaminlari (karotin, askorbin
kislota, riboflavin, nikotin kislota va boshqalar) topilgan. Hayvonlarga ovqat
sifatida yer nok ildiz mevasi berilsa katta foydalidir. Mollar rasioniga 10-15 kg
ildiz mevasi qo shilganda
ʻ 6 kuniga kelib sut miqdori kuniga 4-5 kg oshadi,
yoshlarga uni berganda og irligi sezilarli
ʻ oshadi. Kartoshka o sganida ʻ zaharli
solanin tutadi, yer nokda esa bahorda biologik faol moddalar va oqsil tutib, u mol,
33

qo y,ʻ cho chqalar ʻ sutini oshiradi, tovuqlar tuximini oshiradi. Yer nok ildiz
mevasini qushlarga to g ri beriladi, yoki dimlab va siloslab berish mumkin.
ʻ ʻ
Qo ychilikda
ʻ yer nok almashtirib bo lmaydigan ʻ o simlikdir. ʻ
Agar cho chqalar
ʻ yer nok yerlarida ovqatlantirilsa boshqa yemlar
umuman kerak bo lmaydi.
ʻ Cho chqa ʻ bolalarida ildiz mevasi berilsa 20-30%
og irligi
ʻ oshadi, cho chqalar ʻ yegizilganida cho chqa ʻ yog i ʻ "salo"
yaxshilanadi. Qishda ovqatlantirilganida kombisilos tayyorlanadi (ildiz
meva+yo ng ichka uni 10%)
ʻ ʻ Yashil yem sifatida quyonlar, marallar va boshqa
yovoyi hayvonlar yeydi, ildiz mevasini to ng izlar yaxshi
ʻ ʻ yeydi. Shu sababli
o rmon
ʻ massivlari atrofida ekilsa ular o sib ʻ o tib ʻ bo lmas ʻ to qaylarni ʻ hosil qiladi
va yovoyi hayvonlarga yem bo ladi,
ʻ o g rincha ʻ ʻ ovchilardan qo riqlaydi. ʻ
Chorva mollari uchun yaxshi ozuqa ham hisoblanadi. Poyasida uglevod ko p
ʻ
bo lib,
ʻ yog ochlik ʻ kam bo ladi. ʻ Oqsilida almashtirib bo lmaydigan ʻ aminokislotalar
ko p. Ko k
ʻ ʻ poyasida inulin ko p, hayvon organizmiga kirgach ʻ oshqozon shirasi
yordamida fruktozaga aylanadi. Ko k poyasini xo l holda chorva
ʻ ʻ mollari yaxshi
ko rib
ʻ eydi. Poyasida 25-30 foiz, barglarida 15-20 foiz uglevod bor. 100 kg
silosda 18-23 foiz ozuqa birligi bo lib,
ʻ 1 ozuqa birligida 80-90 hazmlanadigan
protein bor.
Tuganaklarida 25-30 foiz quruq moda, 10-15 foiz inulin va 2 foiz protein bor.
100 kg tuganagida 23- 30 foiz ozuqa birligi bor. Tuganaklari hayvonlarga xom
holida pishirib, dimlab berish mumkin. Ayniqsa cho chqachilik
ʻ fermalarida yer
noki ekish vitaminli, oqsilli ozuqa yetkazish demakdir.Yer noki o rtacha 500-
ʻ 600 s
tuganak bersa, bu gektaridan 12-15 ming ozuqa birligi degan gap. Yer ustki
qismidan 450-650 s, yer ostki qismidan yana 350-400 s ozuqa olinishi mumkin.
Yashil massasi silos uchun sentyabr birinchi dekadasida yig iladi
ʻ (havo holatiga
qarab) sovuq muzlaguncha. Siloslash transheyada o tqaziladi hajmi 500
ʻ tonna
(kengligi 6-9 metr). Texnologiyasi makkajuxorinikiga o xshaydi,
ʻ yaxshi bo ladi ʻ
silos ichiga donli o simlik solomasi qo shilsa (50%). Silos namligi yer nok
ʻ ʻ
bo lganda
ʻ 60-75% bo ladi. ʻ
34

Yer nok silosida hujayra oz, ko proq hazm bo ladigan oqsil, makkajyxori vaʻ ʻ
kungaboqardan ham ko pdir.
ʻ Silos yuqori sifatli hisoblanadi, unda 1,5 % sut
kislotasi to planadi bu umumiy kislotalarning 50% ga yaqindir. Siloslaganda pH
ʻ
3,9-4,2 pasayadi. Quruq moddalar (25-30%) bo lgani
ʻ uchun yer nok silosi
kungaboqarnikiga qaraganda o ta
ʻ kislotali bo lmaydi. ʻ Unda hamma to yimli ʻ
moddalar saqlanadi va vitaminlar ham ko pdir. 1 kg yemda karotin miqdori 35-50
ʻ
mg bo ladi
ʻ . Yer nok yashil massasi silosi yaxshi saqlanadi va ularni ozgina
o rgatilgandan keyin hayvonlar osonlik bilan yeydilar. 100 kg silosda 18-25 ozuqa
ʻ
birligi va 2 kg hazm bo ladigan protein tutadi, energetik hajmi 1 kg silos 820
ʻ
kkalga yetadi. Bu boshqa o simlik
ʻ siloslaridan yuqoridir. Yaxshi malumotlarda
hayvonlarga kombinirlangan silos yegiziladi (yer nok-sholg om
ʻ bargi+
o t+makkajuxori poyasi
ʻ va bargi konsentrlangan yem). Yashil massa o t ʻ uni
tayyorlanganda yaxshi xomashyodir. To g ri
ʻ ʻ texnologiya o t uni yaxshi to yimli ʻ ʻ
narsalarni saqlashga to g ri bo ladi. To yimligi
ʻ ʻ ʻ ʻ bo yicha ʻ o t ʻ uni ko pgina ʻ donli
konsentratlar farq qilmaydi va to la
ʻ qonligi bo yicha yuqoridir, oqsil, mineral ʻ
moddalar, vitaminlar yetarlidir. To yimligi 1 kg
ʻ uni yer nok ildizmevasi hosil
bo ladi
ʻ va 0,7-0,9 ozuqa birligiga teng, protein miqdori-16-25%, xujayra 20% ko p ʻ
emas, karotin 60-130 mg/kg ga teng.
35

1.5. Topinamburdan olingan mahsulotlar va ularni xalq
xo jaligidagiʻ ahamiyati
Yer nokning me’da -ichak traktidagi foydasi ahamiyati. Yer nokning unikal
kimyoviy tarkibi ovqat hazm bo lish sistemasi kasallarining hamma bo g inlari va
ʻ ʻ ʻ
rivojlanish kasalini rivojlanishiga yordam beradi, bu har xil yillarda, har xil
klinikalar va institutlarda o tqazilgan
ʻ bir- biri bilan bog liq ʻ bo lmagan ʻ
tekshirishlarda tasdiqlangan.
Birinchidan inulin faol sorbent hisoblanadi, u organizmlarda katta miqdorda toksik
va ballast moddalarni ishlab keyin chiqarib ketadi , ular esa ichkariga ovqat bilan
kiradi ichakda hazm bo lishida hosil
ʻ bo ladi. ʻ
Ikkinchidan inulin me’da ichak trakti (motorika va peristaltika) harakat faolligi
stimulirlaydi.
Uchinchidan inulin va mayda fruktoza tayoqchalari (inulin fragmanti) aniq o t
ʻ
haydovchi xususiyatga ega , u esa jigardan, o t qovug idan 12 barmoqli ichakga
ʻ ʻ o t ʻ
oqishiga asoslangan , bu esa ichakni tozalashini yaxshilaydi.
To rtinchidan yer nok tarkibidagi organik polioksikislotalar
ʻ erkin radikallar kasal
qilish ta’sirini neytrallaydi, almashinish maxsulotlar orasidagi oksidlanmagan
qismini yo qotadi. Shu vaqtning
ʻ ichida ichak ichida fiziologik ishqoriy reaksiya
hosil bo ladi,
ʻ bu esa ovqat hazm bo lishining ʻ fermentativ yo nalishi ʻ normallanadi.
Beshinchidan yer nok bakterial va virus infeksiyalar hazm bo lish organlar
ʻ
mustahkamlanishini bajaradi, har xil parazitlar (lyambliya , opistorxislar va h.zo)
saqlanib qolishiga qarshilik qiladi .Ichak mikroflorasining normallanishi hisobida
yashash sharoitini yaxshilaydi (bifidum - va koli-bakteriyalar ) .Oxirgi sharoit yer
nok pozitiv effektini disbakteriozda tasdiqlaydi. Oltinchidan parazitlarga qarshi yer
nok faoliyati va effektivli tasvirlangan (opistozxoz, lyamblioz ) va farm preparatlar
qo llamasdan
ʻ ham parazitlarni ham jappasiga o limiga ʻ sabab bo ladi. ʻ
Yettinchidan yer nok antisklerotik tasirga ega, tomir devorlari va qon reologik
ko rsatkichlarini, me’da
ʻ - ichak trakti hamma qismlaridagi shilimshiq qavatini qon
bilan ta’minlanishini yaxshilaydi, hamda qalqon bezida hazm bo lish
ʻ ferment va
36

garmonlar umumiy miqdori ishlab chiqishini ko paytiradi [30].ʻ
Ko rsatilgan
ʻ tomir effektlari regeneraziy jarayonini stimulirlaydi (o z ʻ holatiga
qaytaradi) kasallangan to qimalarini
ʻ va shu hisobida shamollash kasallarida xronik
xolatda sog lamlashtiradi, bu
ʻ gastirid, duogenit , enterit ,kalit, pankreotit va boshqa
holatlarda , hamda ichak yazva kasaliklarida 12 barmoqli ichak kasallarda, ham
ko pgina klinik tekshirishlar og riq sindiromi, qayt qilish
ʻ ʻ izjoga,o gizdagi achchiq ʻ
ta’m, qorin shishi, damlanishi, qon ketishi (ich ketishi, ich qotish )kasallari
farmakologik preparatlar va yer nok bilan birgalikda o tqazilganda
ʻ 5-7 kun oldin
tugaydi.
Bundan tashqari ko pincha
ʻ me’da ichak kasallari boshlanganda dorivor ovqatga
yer nok qo shilsa
ʻ sog ayish ʻ yoki aniq remissiyaga yetish mumkin [8].
Yer nok bolalar rasioniga kritilganda ularda ichakda funksional patologiya
bo lganda
ʻ faqatgina mator - evakuatar me’da ichak trakti funksiyasini
normallashtirmay, immun sistemalarini optimal ishlashini ta’minlar ekan .Ichak
raki va ovqat hazm bo lish
ʻ trakti kasallarining bolalar va yuqori yoshdagi
odamlardagi sonlarini hisoblab bog liqligini qaraganda yer nokni kasalni oldini
ʻ
olish uchun qabul qilinganda uning faqatgina ovqat hazm bo lish organlarining
ʻ
xronik patologiyasidan tashqari ichak raki birlamchi profilaktikasida ekalogik
yamon regionlarda foydalanish kerakligi tasdiqlangan. Jigar bakteriyalariga qarshi
ikkinchi saqlanish kurash chizig idir.
ʻ Jigar bu bizning tanamizning markaziy
kimyoviy laboratoriyasi, xomashyo va yoqilg i ombori, u zaharlarni neytrallaydi,
ʻ
yana 500 ta vazifani bajaradi, kishi jigarsiz bir necha soat yashashi mumkin .
Odam yegan hamma ovqatdan foydalanmaydi, u hazm qilgani bilan yashaydi,
ovqatning qolgani esa jigarni qiynaydi. Yer nok o zinig
ʻ kompleks faoliyati
hisobida jigar funksiyasiga faol yordam beradi. Glyukozani hazm bo lishini
ʻ
yaxshilab glikogen sintezini rag batlantiradi,
ʻ demak yuqori sifatli energetik
almashinishga sababchi bo ladi, bu esa oqsil, xolesterin, o t kislotalari va
ʻ ʻ
boshqalar sintezini yuqori darajada ko paytiradi.
ʻ Inulin me’da-ichak trakti
faoliyatini o z holiga keltiradi, bunga sorbent xossasi sababchi, ichak va qonda
ʻ
37

qisman toksik moddalarni zararsizlantiradi, jigarni mehnatdan ozod qiladi va uning
har xil kasallar va tashqi muhit zararli faktor ta’sirlariga qarshi kurashiga yo lʻ
ochadi. [11]. Yer nokning jigardagi kasal ta’siri holatidan saqlashni
(geratoprotektor ta’sir) klinik sinovlar isbotlagan.
Yer nok boshqa farmakalogik preparatlardan farqli jigar kasalliklarining o tkir
ʻ
xronik virus gepatit, alkogol, toksik aytoimmun kelib chiqqanida serroz yog ning
ʻ
qayta tug ilganida
ʻ qo llash ʻ uchun effektiv va istiqbolli mahsulotdir. Topinambur
kimyoviy xossasi bo yicha oziq-ovqat hazm qilishiga yaxshi foyda
ʻ beradi.
Birinchidan inulin faol sorbent sifatida organizmda toksin va ballast moddalarni
chiqarib yuboradi. Inulin ichak-qorin traktida (motorika va perestaltika) harakatni
rivojlantiradi. Inulin ta’sirida jigar va o t pufagidan o t 12
ʻ ʻ barmoqli ichakka
o tishini
ʻ yaxshilaydi va ichakni tozalashga yordam beradi. Topinambur organik
polioksikislotalari organizmida hosil bo lgan, erkin radikal va
ʻ kam oksidlangan
maxsulotlarini zararsizlantiradi. Shunda ichakda ishqorli holat paydo bo lib
ʻ oziq-
ovqat normal fermentativ parchalanadi. Topinambur ichak organlarini infeksion
viruslarga ham bakteriyalarga qarshi mustahkamligini oshiradi, hamda har xil
tekinxo rlar joylashishiga (lyamliya, opistorxis va x.z.o.)
ʻ yo l qo ymaydi. Optimal ʻ ʻ
yashash sharoitini ichak mikroflorasiga bifidum- va koli- bakteriyasi tashkil etadi.
Shu sababli disbakteriozda topinambur foydasi ma’lum bo ladi.
ʻ Mana shu
ta’sirlar natijasida topinambur bilan davolaganda opistorxis, lyambilozni
davolash yaxshi boradi va farmpreparatlardan foydalanmasdan ham parazitlarni
yo qotish mumkin. Antisklerotik xususiyati natijasida u qon tomirlarini
ʻ devorlarini
yaxshilaydi. Qonning reologik ko rsatkichlarini
ʻ yaxshilaydi, me’da- ichak
traktidagi hamma bo lim
ʻ shilimshiq qavatida qon almashinishini
kuchaytiradi,hamda qorin osti bezi qon ta’minlashni yaxshilaydi. U esa ovqat hazm
qiladigan ferment va garmonlarni katta miqdorda ajrata boshlaydi. Shu tomir
effektlari natijasida kasallik natijasida buzilgan to qimalarni
ʻ regenerasiyalaydi,
qayta tiriltiradi, shu sababli u xronik shakldagi kasallar gastrit, duodenit, enterit,
kolit, pankreatit va boshqalarda, oshqozon yarasi kasalliklarida, 12 barmoqli ichak
38

kasalliklarida foydalidir. Klinik sinovlar ko rsatdiki ko pgina og riq sindromi, qaytʻ ʻ ʻ
qilish, izjoga, og izdagi
ʻ achchiqlik, qorin shishi, ich ketishi, (ich yurishi yoki
qotishi) agar farmpreparatlar va topinambur bilan birgalikda foydalanilsa 5-7 kun
oldin standart davolagandan oldin yaxshilanadi. Agar murakkablashgan kasallik
holatida ovqatga topinambur qo llanilsa
ʻ kasallik tuzalishga yoki mustahkam
remissiyaga sababchi bo ladi. Topinambur-ovqat xazm bo lish organlarida xronik
ʻ ʻ
kasalliklar tezlashadigan yilning kuz va bahorida stress holatida yaxshi doridir,
hamda boshqa organlar kasalligida, virus infeksiyalarida foydalidir, shu vaqtda u
oshqozon yarasi kasalliklari, pankreatit yoki gastritni oldini oladi. Olimlar
ko rsatishicha funksional qorin patologiyasi bolalarda topinambur ovqat rasioniga
ʻ
kiritilganda, u faqatgina motor-evakuasiya xossasini oshirmay, antioksidant va
immun sistemasiga ham yordam beradi. Solishtirishlar ko rsatdiki
ʻ katta yoshlilar
va yosh bolalarda qorin raki va ichak organlarini tinmasdan og rishi
ʻ orasida
bog liqlik bor ekan, shu sababli topinamburni ekologik yomon regionlarda qo llash
ʻ ʻ
yaxshi ta’sirga ega bo ladi
ʻ [18; 20; 30].

39

TADQIQOT SHAROITI, OBYEKTLARI VA USULLARI
2.1. Tadqiqot sharoiti
Tadqiqotlarimizda bajarilishi belgilab berilgan sanoat korxonalari chiqindilari bilan
ifloslangan tuproqda topinamburni o sishʻ imkoniyatlarini o rganishga ʻ qaratilgan
tajribalar Samarqand davlat universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Genetika va
biokimyo kafedrasi vegetatsion tajribalar o tkazish
ʻ maydonchasida,
topinamburning vegetativ organlari qoldiqlaridan sellulozani ajratib olish va uni
miqdor jihatdan tekshirishga qaratilgan tajribalar Tabiiy fanlar fa k u l t e ti K i m y o
bo
ʻ l i m i ― N oor g a n i k va o r ga ni k ki m y o kaf e dr a s inin g laboratoriyasida o tkazildi. ʻ
2.2. Tadqiqot obyektlari
Tadqiqot obyekti sifatida Samarqand kimyo kombinatining chiqindilari, beda,
no xat
ʻ va loviya o simliklari ʻ hamda ularning tugunak bakteriyalaridan
foydalanildi. Samarqand kimyo kombinati chiqindilarning tavsifi, tarkibi va
miqdori to g`risida
ʻ quyidagi fikrlarni aytishimiz mumkin:
Zavodning asosiy qattiq chiqindisi bo lgan pirit kukuni 250 ming tonna
ʻ atrofida
to planib tozalovchi
ʻ qurulmalar changi bilan birga temir yo l orqali ʻ sement
zavodlariga va avtomobil transporti orqali atrof-muhitga chiqarilgan.
1975-yil superfosfat zavodi tubdan rekonstruksiya qilingandan keyin u ammofos
ishlab chiqaradigan kimyoviy kombinat deb atala boshladi.
Ishlab chiqarish quvvati oshgandan so ng (1 yilda 600 ming tonna ammofos)
ʻ
oltingugurt 1U-oksidi (5000 tonna yiliga) va ftorli birikmalar (85 t yiliga) ning
tashqariga chiqarilishi ortdi. Zavod rekonstruksiya qilingandan so ng ham pirit
ʻ
kukunining uyumlari atrof-muhitni og ir metallar bilan ifloslantiradigan
ʻ asosiy
manba bo lib qolaverdi. Bir necha marta chiqindi
ʻ chiqargich yorilib ketdi, bu esa
atrof-muhitni qo shimcha ifloslanishiga
ʻ olib keldi.
Demak, Kimyo kombinat superfosfat va ammofos ishlab chiqargan davrlarda
uning xom ashyo va chiqindilari atrof-muhitni og ir metallar bilan kuchli
ʻ
zararlagan.
Turli xil texnologik jarayonlar hamda harorat, namlik va atrof-muhitdagi
40

oksidlanish-qaytarilish jarayonlari natijasida turli kimyoviy elementlarning
zararlilik darajasi ortadi. Bunga turli xil chiqindilar tarkibidagi quyidagi
elementlarni misol qilib ko rsatishʻ mumkin: mis, rux, mishyak, qo rgoshin, ʻ
kumush, bariy, nikel, kobalt, simob, oltin.
Bu metallar kombinatga keltirilayotgan xom-ashyo va uning chiqindilari tarkibida
quyidagicha: mis elementi kolchedon tarkibida 0,29 mg/kg, pirit kukunida 0,37
mg/kg atrofida. Rux elementi esa pirit kukunida ko proq
ʻ uchraydi- 0,83 mg/kg,
quruq elektrofiltr va gaz chiqaruvchi qurilmalar changida deyarli birxil 0,76 mg/kg
atrofida bo lib, kolchedonda kamroq- 0,59 mg/kg.
ʻ
2.1-rasm . Samarqand kimyo kombinatining umumiy ko rinishi
ʻ
Qo rg oshin
ʻ ʻ elementi gaz chiqaruvchi qurilmalar changida eng ko p 0,2 mg/kg, ʻ
shuningdek mishyak, kobalt, simob, kumush va oltin elementlari ham, qo rg oshin
ʻ ʻ
singari gaz chiqaruvchi qurilmalar changida ko proq uchraydi va mos ravishda
ʻ
qo yidagicha,
ʻ 0,24; 0,007; 32; 12; 1,5 mg/kg. Qo rg oshinning eng kam miqdori ʻ ʻ
kolchedonda 0,06; mishyak va simob pirit kukunida 0,06 va 0,6 mg/kg, kobalt,
41

kumush va oltin kolchedln tarkibida 0,005; 8,2; 0,6 mg/kg uchraydi. Bariy va nikel
elementlari miqdori esa 1,73 va 0,0005 mg/kg dan 2,55 va 0,0015 mg/kg gacha
bo lib, buʻ elementlar asosan quruq elektrofiltr changida ko p ʻ uchraydi. Kombinat
xom- ashyosi va chiqindilari tarkibida og ir metallar miqdori
ʻ qo yidagicha. ʻ
Kolchedon tarkibida og ir
ʻ metallar miqdori: mis-0,29; rux -0,59; qo rg oshin- ʻ ʻ
0,06; mishyak-0,12; bariy-1,73; nikel-0,0005; kobalt-0,005; simob-1,5; kumush-
8,2; oltin-0,6 mg/kg ni tashkil etdi. Chiqindilar tarkibida esa bu elementlar
miqdori kolchedonga nisbatan o zgaradi. Ya’ni pirit kukunida, mis, rux,
ʻ
qo rg oshin, bariy,
ʻ ʻ nikel, kobalt, kumush va oltin miqdori oshishi kuzatilsa,
mishyak, simob, elementlari kamaygan. Quruq elektrofiltr changida esa
kolchedonga nisbatan simobdan boshqa hamma elementlar ko payishi
ʻ kuzatiladi.
Gaz chiqaruvchi qurilmalar changida esa kolchedonga nisbatan bu elementlar
miqdori ortgan, ayniqsa simobning miqdori nihoyatda ko p, ya’ni simob 21 marta
ʻ
ko paygan,
ʻ qo rg oshin 3 marta, mishyak - 2 marta, nikel - 3 marta, oltin-2,5 ʻ ʻ
marta, kumush va bariy 1,5 martagacha ko paygan
ʻ [94].
Qoratov fosforiti xom- ashyosi va tayyor mahsulot o rtasida
ʻ ancha farq borligi
kuzatildi. Mis, rux, qo rg oshin,
ʻ ʻ oltin va simob singari elementlar superfosfat
tarkibida ko proq bo lib, ularning miqdori mos ravishda quyidagicha
ʻ ʻ 0,006; 0,015;
0,007; 0,004; 0,17 mg/kg, ya’ni dastlabki xom- ashyoga nisbatan superfosfat
tarkibida mis 3 barobar, rux 2 barobar, qo rg oshin 1,5 barobar, simob
ʻ ʻ elementi esa
salkam 10 barabar ko p. Mishyak, bariy, nikel, kobalt, oltin singari
ʻ elementlar esa
fosforit va superfosfat tarkibida o zgarmagan.
ʻ
42

$2.2-rasm . Samarqand kimyo kombinati chiqindilaridan bilan ifloslanayotgan maydonlar ko rinishiʻ Ittiriy va itterbiy esa superfosfatda fosforit uniga nisbatan ikki, uch barovar kam. Kadmiy esa fosforitda 0,5 mg\kg, superfosfatda esa topilmadi. Superfosfatda bir qator elementlar konsentrasiyasini ortishi texnologik jarayonda ishtirok etadigan sulfat kislotaning mayda despersli kolchedon zarrachalari bilan ifloslanganligi bilan tushintiriladi. Davlat standarti bo yicha tayyor mahsulotning har bir tonnasiga 68 foizli ʻ sulfat kislotadan 350 kg sarflanadi. Bundan past konsentrasiyali sulfat kislota qo llanilganda ʻ namligi yuqori bo lgan ʻ superfosfat olinadi. Sulfat kislota konsentrasiyasi yuqori bo lishi ʻ fosforit kukunining sekinlik bilan ushlanib olinishiga olib keladi. Talab qilingan konsentrasiyaga erishish uchun yig gichda ʻ birinchi tizimning yuvigich bashnyasining kislotasi (40%) bilan monogidratli absorber (98 %) ma’lum bir nisbatda aralashtiriladi. Shu yo l bilan hosil bo lgan ʻ ʻ "siroplashgan (sharbatlashgan) kislota" tarkibida ham qator kimyoviy elementlar uchraydi. Superfosfat sexining oqavasi ftor, sulfat va fosfatlar bilan ifloslangan. Ular zavod hududidan tashqarida joylashgan maxsus havzalarga kelib tushadi. Demak, sulfat kislota va superfosfat ishlab chiqarish faoliyati natijasida chiqindilar bilan atrof muhitga ko plab og ir metallar tushadi va atrof-muhitni ifloslantiradi. Bu ʻ ʻ 43$