Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	13000UZS
Размер	839.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	23 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Геология

Tuproq profilining tuzilishi, morfologik xususiyatlari, gorizontlar orasidagi farqlar

tizimlari, mexanik tarkibi og’ir bo’lgan tuproqlarda yumshatish ishlovlari, organik
moddalari kam bo’lgan tuproqlarda esa o’g’itlash va kompostlash chora-tadbirlari
tavsiya etiladi. Bunday holatlarda tuproq profilining to’g’ri tahlil qilinishi muhim
ahamiyat kasb etadi.
Bundan tashqari, kurs ishida ko’rsatib o’tilganidek, zamonaviy
texnologiyalar — geoinformatsion tizimlar (GIS), laboratoriya tahlillari, masofaviy
zondlash usullari, elektron kartografiyalash kabi vositalar yordamida tuproq
profilini chuqur o’rganish imkoniyati mavjud bo’lib, ular orqali hududiy tahlillar,
zonal xaritalash, holatni monitoring qilish va dinamikani aniqlash mumkin. Bu esa
tuproqdan foydalanishdagi ilmiy asoslangan, manzilli yondashuvni ta’minlaydi.
Shuningdek, tuproq profili orqali tuproqdagi biologik faoliyat, mikroflora va
mikrofaunaning tarqalishi, oziq moddalarning migratsiyasi, suv va havo rejimi,
muhim elementlarning to’planishi yoki yuvilishi, karbonat va tuzlarning harakati
kabi murakkab jarayonlarni kuzatish va baholash imkonini beradi. Ayniqsa,
o’simlik ildiz tizimining qanday gorizontlarda rivojlanishini, qaysi qatlamlarda eng
ko’p oziq moddalar jamlanganini bilish, hosildorlikni oshirish yo’lidagi muhim
qadam hisoblanadi.
Yuqoridagi barcha ilmiy va amaliy natijalar shuni ko’rsatadiki, tuproq
profilini chuqur, tizimli va zamonaviy yondashuvlar asosida o’rganish — bu
nafaqat bir fan sohasining vazifasi, balki butun agrar tarmoq, ekologik barqarorlik,
yer resurslaridan samarali foydalanish va kelajak avlod uchun resurslarni asrab
qolish strategiyasining ajralmas tarkibiy qismidir. Har bir dehqon, agrotexnik
mutaxassis, meliorator yoki ekolog tuproq profilining o’ziga xosligini bilishi,
uning har bir gorizontini baholay olishi va unga mos tadbirlarni ishlab chiqishi
zarur.
Xulosa qilib aytganda, mazkur kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati
shundaki:
36

– Agrotexnika, yer resurslari, agroinnovatsiyalar haqidagi yangiliklar va
hujjatlar.
2. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi.
– Yer resurslari, qishloq xo’jaligi va ekologiya sohasiga oid statistik
ma’lumotlar.
3. www.fao.org – BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi tashkiloti (FAO).
– Tuproq va yer resurslari bo’yicha xalqaro hisobotlar va metodikalar.
4. www.enviroportal.uz – O’zbekiston ekologik ma’lumotlar portali.
– Tuproqning ekologik monitoringi va atrof-muhit holati haqida
ma’lumotlar.
5. www.sciencedirect.com – Tuproqshunoslik, agrokimyo va ekologiyaga oid
xalqaro ilmiy maqolalar bazasi.
6. www.soilscience.org – Xalqaro tuproqshunoslik assotsiatsiyasi rasmiy sayti.
– Global tadqiqotlar, konferensiyalar va ilmiy ishlanmalar.
40

C gorizont – bu qatlam to’liq tuproqqa aylanmagan, lekin tuproq hosil
bo’lish jarayoni endi-endi boshlanayotgan jinslardan iborat bo’ladi. C gorizontda
kimyoviy va biologik jarayonlar kuchsizroq, ammo fizik o’zgarishlar
(parchalanish, bo’laklanish) mavjud bo’ladi. Tarkibiga qarab u qum, shag’al, loy
yoki gilli jinslardan iborat bo’ladi. Ushbu qatlamda suv o’tkazuvchanligi, drenaj
holati, ildizlarning chuqurlikka kirish imkoniyati belgilanadi. Bu qatlam tuproq
hosil qiluvchi ona jins (materik jins) haqidagi asosiy manba hisoblanadi.
1.2.1-rasm. Tuproq profillar: turlari va tavsiflari 4
R gorizont (qattiq jinsli qatlam)
R gorizont – bu qatlam to’liq qattiq jinslardan tashkil topgan bo’lib, u tuproq
profili shakllanishining geologik asosini tashkil qiladi. Bu qatlamda hech qanday
4
Karimov N. (2020). Tuproqshunoslik fanining asoslari . Buxoro.
– Tuproqshunoslik asoslari va zamonaviy yondashuvlar.
10

Kurs ishining predmeti — tuproq profilining tuzilishi, gorizontlar tarkibi,
ularning fizik-kimyoviy va morfologik xususiyatlari, hamda ular orqali hosildorlik
darajasini baholash mezonlari.
Kurs ishi quyidagi strukturaviy tuzilishga ega: Kirish , uchta asosiy bob ,
har bir bob ichida bir nechta kichik mavzular (reja asosida) , yakuniy xulosa , va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .
 Birinchi bob da tuproq profili va uning shakllanishiga oid nazariy asoslar,
tuproq qatlamlari va ularning hosil bo’lish omillari haqida umumiy
ma’lumotlar yoritiladi.
 Ikkinchi bob da turli tuproq turlarining profil tuzilishi, fizik-kimyoviy
xossalari, gorizontlar o’ziga xosligi, ularning agrotexnik ahamiyati haqida
so’z yuritiladi.
 Uchinchi bob da esa tuproq profilining amaliy dehqonchilikdagi roli, tuproq
resurslaridan foydalanishda profil tuzilishining ahamiyati, barqaror yer
boshqaruvi va tuproqni degradatsiyadan asrashga doir tavsiyalar beriladi.
Kurs ishi yakunida xulosa va amaliy tavsiyalar berilib, o’rganilgan ilmiy
natijalar umumlashtiriladi, shuningdek, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar
keltiriladi. Ushbu ilmiy ish orqali talabada nafaqat nazariy bilimlar, balki amaliy
ko’nikmalar ham shakllantiriladi. Bu esa keyinchalik professional faoliyatda
tuproqshunoslik, agroekologiya va qishloq xo’jaligi sohalarida qo’llanishi mumkin
bo’lgan muhim asos bo’lib xizmat qiladi.

5

3.3.1-rasm.Tuproq qatlamlari va ularni tadqiq qilish. 10
Xulosa qilib aytganda, tuproq profilining barqarorligi masalasi zamonaviy
ilm-fanning strategik yo’nalishiga aylangan. Unga yondashuv faqatgina agronomik
emas, balki ekologik, texnologik, ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan keng ko’lamli
bo’lishi kerak. Kelgusida ilmiy tadqiqotlarning asosiy maqsadi — yer
resurslarining uzoq muddatli unumdorligini ta’minlaydigan, ekologik xavfsiz va
iqtisodiy samarali tizimlar yaratishga qaratiladi. Bu esa mamlakat agrar sektorining
barqaror rivojlanishiga xizmat qiladigan muhim zamin bo’ladi. 11
10
Abdullayev A.A. (2015). Tuproqshunoslik asoslari . Toshkent: “O‘qituvchi”.
– Tuproqshunoslik fanining asosiy nazariy tamoyillari va amaliy yondashuvlari bayon etilgan.
11
Berdimuratov A.A. (2016). Agroximiya va tuproqshunoslik asoslari . Toshkent.
– Tuproqning kimyoviy tarkibi va agrokimyoviy ishlov berish haqida.
34

agrotexnik va melioratsion tadbirlar rejalashtiriladi, bu esa tuproqdan samarali
foydalanish imkoniyatini yaratadi. Shuningdek, bu tadbirlar tuproq
degradatsiyasining oldini olish va hosildorlikni oshirishda muhim ahamiyatga ega.
3.2. Tuproq profilini saqlashda zamonaviy agrotexnik tadbirlar va
biologik yondashuvlar
Tuproq profilini saqlash va uning degradatsiyasini oldini olish bugungi
qishloq xo’jaligi siyosatining eng dolzarb yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Chunki
tuproq qatlamlarining tabiiy tuzilmasi buzilgan sari, nafaqat ekinlar hosildorligi
pasayadi, balki butun ekotizim barqarorligi xavf ostida qoladi. Shunday ekan,
tuproq profilini barqaror saqlab qolish uchun ilmiy asoslangan agrotexnik va
biologik yondashuvlarni tizimli ravishda tatbiq etish lozim.
Zamonaviy agrotexnik tadbirlar orasida eng samaralilaridan biri bu minimal
ishlov berish (no-till yoki reduced tillage) texnologiyalaridir. An’anaviy haydashda
tuproq qatlamlari har yili chuqur ag’dariladi, bu esa tuproqning tabiiy strukturasini
buzadi. Minimal ishlov berish esa tuproq yuzasida organik qoldiqlarni saqlagan
holda, faqat ekin ekiladigan joylarni yumshatishni nazarda tutadi. Natijada
tuproqning yuqori gorizonti buzilmaydi, tuproq mikroflorasi faoliyatini davom
ettiradi, suv ushlab turuvchi xususiyati yaxshilanadi.
Shuningdek, agrofonni diversifikatsiya qilish, ya’ni ekinlarni almashlab
ekish, qishloq xo’jaligida intensiv yondashuvdan ekstensiv va ekologik barqaror
uslublarga o’tish ham tuproq profilining saqlanishiga xizmat qiladi. Masalan,
bug’doy-piyoz-loviya singari turli ildiz tizimlariga ega ekinlarni ketma-ket ekish
tuproq qatlamlarining turlicha ishlatilishini ta’minlab, bir tomonlama
yomonlashuvni oldini oladi. Bundan tashqari, luyi (loviya, no’xat, beda kabi)
o’simliklar tuproqda azotni ko’paytirib, tabiiy o’g’it rolini bajaradi.
28

KIRISH
Tuproq — Yer yuzasidagi hayot uchun zarur bo’lgan asosiy omillardan biri
hisoblanadi. U biosferaning ajralmas tarkibiy qismi sifatida insoniyat hayoti, oziq-
ovqat xavfsizligi, ekologik muvozanat va iqtisodiy taraqqiyotda beqiyos rol
o’ynaydi. Ayniqsa, agrar soha rivojlanishida tuproq resurslarining ahamiyati o’ta
yuqori bo’lib, qishloq xo’jaligi mahsulotlarining hosildorligi bevosita tuproq
unumdorligiga bog’liqdir. Shu boisdan ham, tuproqni har tomonlama chuqur
o’rganish, uning morfologik tuzilishi va tarkibini aniqlash, fizik-kimyoviy va
biologik xossalarini baholash dolzarb ilmiy-amaliy masalalardan biri hisoblanadi. 1
Tuproqning strukturaviy va gorizontal qatlamlardan iborat bo’lgan profili,
uning paydo bo’lishi, shakllanish jarayonlari va tabiiy hamda antropogen omillar
ta’sirida yuzaga kelgan o’ziga xos belgilari orqali o’rganiladi. Tuproq profilining
morfologik tuzilishini o’rganish orqali biz tuproqning tarixiy shakllanish
jarayonini, gorizontlararo farqlarni, tuproqqa xos bo’lgan fizik va kimyoviy
holatlarni, ularning o’zgarish darajasini va hosildorlikka ta’sir qiluvchi omillarni
aniqlash imkoniyatiga ega bo’lamiz. Bu esa tuproqni to’g’ri baholash, unga mos
agrotexnik tadbirlarni belgilash, meliorativ ishlarni olib borish va yer resurslaridan
samarali foydalanish uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
Ayni paytda, global miqyosda ekologik barqarorlik va tabiiy resurslardan
oqilona foydalanish masalalari insoniyat oldida turgan eng muhim strategik
vazifalardan biri bo’lib qolmoqda. Iqlim o’zgarishlari, antropogen bosimning
ortishi, intensiv dehqonchilik faoliyati natijasida tuproq resurslari jiddiy
degradatsiyaga uchramoqda. Shu sababli, tuproqning tabiiy holatini saqlab qolish,
ularning hosildorligini tiklash, biologik xilma-xilligini qo’llab-quvvatlash va
1
Qodirov B. (2015). Tuproq strukturasining agroekologik ahamiyati . Toshkent.
– Tuproq tuzilmasining qishloq xo‘jaligi va ekologiyadagi o‘rni.
3

komponentlaridan biri bo’lgan A gorizontda mikroorganizmlar hayot faoliyati
asosiy rol o’ynaydi. Ularning turlari, soni, faolligi va o’zaro ta’siri tuproq
unumdorligini bevosita belgilab beradi. Zamonaviy ilmiy yondashuvlar aynan
tuproq mikrobiomasini o’rganishga, foydali simbioz aloqalarni kuchaytirishga, va
ularni agrotexnik tadbirlarga integratsiyalashga qaratilmoqda. Ayniqsa, biologik
o’g’itlar, mikorizal simbiozlar, azot fiksatsiyalovchi bakteriyalarning turli tuproq
gorizontlaridagi harakati va ta’sir doirasi chuqur tahlil etilmoqda.
Shuningdek, kelajakda tuproq profili bo’yicha ilmiy model va prognozlar
tuzish ham dolzarb ahamiyatga ega bo’ladi. Tuproqdagi fizik va kimyoviy
jarayonlar, eroziya, zichlanish, sho’rlanish kabi salbiy holatlar qanday tezlikda ro’y
berishini, ularning turli agroiqlimiy hududlardagi farqlarini ilmiy asosda bashorat
qilish, bu yo’nalishda zamonaviy matematik modellashtirish, sun’iy intellekt va
mashinali o’rganish algoritmlarini qo’llash orqali amalga oshiriladi. Bu ilmiy
yondashuvlar qishloq xo’jaligi sohasida raqamli transformatsiyaning muhim qismi
bo’lib xizmat qiladi.
Ilmiy tadqiqotlarning yana bir yo’nalishi – tuproq resurslarini tiklash
bo’yicha biotexnologik yechimlar yaratishdan iborat. Bu yerda regenerativ
dehqonchilik texnologiyalari, ekologik toza o’g’itlar, molekulyar biologiya
asosidagi o’simlik-mikroorganizmlar simbiozini kuchaytiruvchi usullar ishlab
chiqilmoqda. Shuningdek, cho’l zonalarida tuproq qatlamlarini qayta
shakllantirish, sho’rlanishga qarshi barqaror gibrid o’simlik turlarini yaratish orqali
ham tuproqni saqlashga xizmat qilinadi.
O’zbekiston kontekstida olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar orasida
Samarqand, Toshkent, Buxoro va Qoraqalpog’iston hududlarida joylashgan turli-
tuman tuproq zonalarining profil xususiyatlarini o’rganishga qaratilgan ishlanmalar
alohida o’ringa ega. O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi, Agrar
universitetlar, va Tuproqshunoslik ilmiy-tadqiqot institutlari tomonidan olib
32

Shu tariqa, zamonaviy agrotexnik tadbirlar va biologik yondashuvlarning
uyg’unligi tuproq profilini saqlashning eng samarali strategiyasi hisoblanadi. Bu
nafaqat ekinlar hosildorligini barqaror saqlaydi, balki ekologik muvozanatni
ta’minlab, uzoq muddatli yer unumdorligini kafolatlaydi. Bu usullar tuproqning
tabiiy xossalarini asrab-avaylash, uni tiklash va kelajak avlodlarga sog’lom holda
yetkazishning yagona yo’lidir.
3.3. Tuproq profili bo’yicha ilmiy tadqiqotlarning istiqbollari va
takomillashtirish yo’nalishlari
Tuproq profilini chuqur o’rganish va uni barqaror saqlash bugungi kunda
global va mahalliy miqyosda dolzarb ilmiy va amaliy masalalardan biri bo’lib
qolmoqda. Yer resurslaridan oqilona foydalanish, ekologik muvozanatni saqlab
qolish va qishloq xo’jaligini barqaror rivojlantirishda tuproq qatlamlarining holati
muhim rol o’ynaydi. Shu sababli zamonaviy ilmiy tadqiqotlar aynan tuproq
profilining shakllanishi, o’zgarishi va degradatsiyasiga sabab bo’luvchi omillarni
chuqur tahlil qilish hamda yangi texnologiyalar orqali ularni barqarorlashtirish
yo’llarini ishlab chiqishga qaratilgan.
Kelgusida olib borilishi lozim bo’lgan ilmiy tadqiqotlar, avvalo, tuproq
gorizontlarining morfologik va kimyoviy xossalarini aniqlashda zamonaviy
texnologiyalarni keng joriy qilishni nazarda tutadi. Masalan, geoaxborot tizimlari
(GIS), masofaviy zondlash texnologiyalari (Remote Sensing), yuqori aniqlikdagi
tuproq skanerlari, laboratoriya analizlarining avtomatlashtirilgan usullari orqali
tuproq profillarining har bir gorizonti haqida chuqur va keng ma’lumotlar to’plash
mumkin. Bu usullar orqali katta hududlarni qisqa vaqt ichida tahlil qilish va
xaritalashtirish imkoniyati yaratiladi.
Yana bir istiqbolli yo’nalish bu — mikrobiologik jarayonlarni chuqur
o’rganishga asoslangan tadqiqotlardir. Tuproq profilining eng muhim
31

1. Tuproq profili haqida chuqur nazariy bilimlar jamlandi , uning asosiy
qismlari, shakllanish omillari, morfologik va fizik-kimyoviy xossalari keng
tahlil qilindi;
2. O’zbekiston hududidagi turli tuproq turlarining profillari misolida
gorizontlar tuzilmasi va ularga xos xususiyatlar o’rganildi;
3. Tuproq profilini tahlil qilish orqali dehqonchilikdagi asosiy muammolar –
sho’rlanish, zichlanish, organik moddalarning tanqisligi, suv rejimidagi
buzilishlar aniqlanib, ularga qarshi chora-tadbirlar ishlab chiqish asoslari
yoritildi;
4. Zamonaviy texnologiyalar yordamida tuproq profillarini xaritalash va
monitoring qilish yo’nalishlari ko’rib chiqildi;
5. Tuproq profilini to’g’ri o’rganish qishloq xo’jaligi mahsulotlari
yetishtirishda barqarorlikni ta’minlash, resurslardan oqilona foydalanish va
ekologik xavfsizlikni mustahkamlash uchun zarurligi asoslandi.
Kelgusida bu sohada olib boriladigan ilmiy izlanishlar, zamonaviy
texnologiyalar bilan uyg’unlashtirilgan amaliy tadqiqotlar, hududiy tuproq
xaritalarini yaratish, agrotexnik pasportlashtirish va xalqaro hamkorliklar orqali
tuproq resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish mumkin. Bu esa
yurtimizda barqaror qishloq xo’jaligi tizimini yaratish, oziq-ovqat xavfsizligini
ta’minlash va ekologik sog’lom muhitni barpo etishda mustahkam ilmiy-amaliy
zamin yaratadi.
37

Tuproqning namlikni ushlab turish xususiyati, yuklash qobiliyati, g’ovaklik
va boshqa fizik xossalari A gorizontda yuqori darajada bo’lib, bu yerda o’simliklar
uchun eng yaxshi sharoitlar mavjud. A gorizontda chirindi va organik moddalar
miqdori yuqori bo’lib, ular tuproqning mikroorganizmlar faolligini oshiradi. Shu
bilan birga, bu qatlamda yuqori darajada havo almashinuvi va ozuqa
moddalarining eruvchanligi aniqlanadi. Agar tuproqni to’g’ri sug’orlash va
o’g’itlash orqali boshqarilsa, A gorizontdan foydalanish maksimal darajada
samarali bo’lishi mumkin.
Biroq, B gorizont o’simliklar uchun kamroq foydalidir, chunki u harakatsiz
kationlarni o’zida saqlaydi va tuproqning namlikni o’tkazish xususiyati pastroq
bo’ladi. Tuproqning yuqori va pastki qatlamlari orasidagi o’zgarishlarni bilish
qishloq xo’jaligida o’g’itlarni to’g’ri va samarali qo’llashga yordam beradi.
Masalan, tuzlashgan yoki kislotali tuproqlarda o’simliklar uchun zarur bo’lgan
kationlar (kaliy, kalsiy, magniy) miqdori kamaygan bo’ladi. Shu sababli, B
gorizontdagi tuproqning fizik-kimyoviy xossalarini yaxshilash, maxsus o’g’itlar
bilan ishlash zarurati paydo bo’ladi.
Tuproq profilining agrotexnik ahamiyatini hisobga olgan holda, tuproqning
pH darajasi va gidromorfik holati ham muhim rol o’ynaydi. Tuproqning pH
darajasi o’simliklarning ozuqa moddalarini qanday qabul qilishiga ta’sir qiladi.
Masalan, kislotali tuproqlarda o’simliklar magniy va kaliy kabi elementlarni yaxshi
qabul qilmaydi. Agar tuproq pH darajasi yuqori bo’lsa, ekinlar uchun eng yaxshi
sharoitlar yaratilgan bo’ladi. Tuproqning gidromorfik holati, ya’ni suv muvozanati
va havo almashinuvi ham tuproq unumdorligiga bevosita ta’sir qiladi. B gorizontda
gidromorfik holat o’zgarishi tuproqning ahvoli haqida ma’lumot beradi.
Shunday qilib, tuproq profilining har bir gorizontini to’g’ri tahlil qilish va
uning xususiyatlarini aniqlash qishloq xo’jaligida tuproq unumdorligini oshirish
uchun zarurdir. Tuproq profili orqali amalga oshirilgan o’rganishlar asosida
27

O’zbekiston misolida aytganda, Qashqadaryo, Andijon va Farg’ona
viloyatlarida yuritilgan zamonaviy agrotexnik va biologik usullar natijasida ayrim
yerlarda A gorizontning chirindi miqdori 1,2% dan 1,8% gacha ko’tarilgani
kuzatilgan. Bundan tashqari, Respublikada “Yashil makon” umumxalq harakati
doirasida qishloq xo’jaligi yerlarida daraxtzorlar barpo etish, yaylovlarni tiklash,
cho’llanishga qarshi o’rmon zonalarini yaratish orqali tuproq qatlamlari muhofaza
qilinmoqda.
1.2.1-rasm. Tuproq profillar: turlari va tavsiflari 9
9
Allamuratov Q.X. (2017). Yer resurslaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish . Samarqand.
– Yer resurslaridan samarali foydalanish, ulardan muhofaza qilish metodlari haqida.
30

 E (eluvial) va G (gidromorfik) gorizontlar esa ayrim sharoitlarda,
masalan, kuchli yuvilish yoki botqoq zonalarda hosil bo’ladi.
Gorizontlarning to’g’ri aniqlanishi ularning tabiiy va antropogen sharoitda
qanday o’zgarishini tahlil qilish, degradatsiyaga qarshi chora-tadbirlarni belgilash
va tuproqning agroekologik bahosini aniqlash imkonini beradi.
2. Tuproq kesmasini ochish va dala tadqiqotlarini olib borish
Tuproq gorizontlarini o’rganish ishlarining birinchi bosqichi bu – tuproq
kesmasini ochish va dala sharoitida vizual tahlil o’tkazishdan iborat. Bunda
quyidagi vosita va uskunalar ishlatiladi:
 Lopata – tuproqni qatlamma-qatlam ochish uchun.
 Profil shabloni – qatlamlar chegarasini o’lchash va aniqlash uchun.
 Munsell rangi jadvali – qatlamlarning rangini aniqlash va tasniflash uchun.
 Qattiqlik zondi , tuproq termometri , namlik o’lchagich – fizik
parametrlarni aniqlash uchun.
Odatda 120–150 sm chuqurlikda ochilgan kesmada quyidagi ko’rsatkichlar
qayd etiladi:
 Tuproq rangining o’zgarishi (chirindi, temir, karbonatlarning mavjudligiga
bog’liq).
 Struktura va zichlik (quruq va nam holdagi tuzilma).
 Mexanik tarkib (qum, gil, loy).
 Karbonat zarralari (ko’pincha C gorizontda aniqlanadi).
 O’simlik ildizlari, organizmlar (chuvalchanglar, qo’ziqorinlar, mikroflora).
 Suv o’tkazuvchanlik va gidromorfizm belgilarining mavjudligi.
Har bir qatlamning chuqurligi, joylashuvi, chegaralari va o’ziga xos belgilar
dalada maxsus jurnallarga yoki elektron kartalarga qayd etiladi.
3. Tuproq rangini aniqlash va uning diagnostik ahamiyati
22

8. Tuproq gorizontlarini aniqlashdagi qiyinchiliklar
Jarayon murakkab va ko’p bosqichli bo’lib, quyidagi omillar qiyinchilik
tug’diradi:
 Namlik va iqlim sharoitlarining o’zgaruvchanligi.
 Antropogen faoliyat (yer haydash, qurilish) natijasida qatlamlarning
buzilishi.
 Tuproq strukturasining notekisligi.
 Biologik degradatsiya va sho’rlanish.
Shuning uchun bir necha yondashuvlar kombinatsiyasida aniqlash — dala
tahlili, laboratoriya sinovlari va texnologik usullar uyg’unligida olib borilishi zarur.
Tuproq gorizontlarini aniqlash va tavsiflash – bu zamonaviy
agrotexnologiyalar va klassik dala tadqiqotlari uyg’unligida olib boriladigan
muhim ilmiy-amaliy faoliyatdir. Bu jarayon har bir yer maydonining
agroxarakteristikasini aniqlash, samarali qishloq xo’jaligini yuritish va ekologik
barqarorlikni ta’minlashda tayanch hisoblanadi. Har bir gorizontning chuqur
o’rganilishi tuproq resurslaridan oqilona foydalanish, ularni muhofaza qilish va
kelajak avlodlarga sog’lom ekotizim qoldirish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. 8
8
Bozorov A.M. (2018). Tuproq geografiyasi . Toshkent.
– O‘zbekiston va jahondagi tuproq turlarining tarqalishi va ularning xaritalari.
25

almashinish sig’imi yuqori bo’lib, tuproq ko’proq ozuqa elementlarini ushlab
qoladi. Bu o’simliklarning oziqlanishi uchun juda muhim. B gorizontda esa bu
ko’rsatkich kamayadi, chunki chirindi va faol kolloid moddalarning miqdori past
bo’ladi.
2.2.1-rasm. Tuproq profillar: turlari va tavsiflari 7
Shunday qilib, tuproq gorizontlarining fizik-kimyoviy xossalari ularning
shakllanish sharoitlari, iqlim, ona jins va biologik faoliyatga bog’liq bo’lib, har bir
qatlam o’ziga xos funksiyalarni bajaradi. Ushbu xossalarni chuqur o’rganish
natijasida yer resurslaridan foydalanishda samaradorlikni oshirish, meliorativ
7
Eshchanov R. (2014). Tuproq turlari va ularning xossalari . Qarshi.
– Tuproqlarning fizik, kimyoviy va biologik xossalari bo‘yicha tavsif.
20

III BOB. TUPROQ PROFILI VA UNING TUPROQ UNUMDORLIGIGA
TA’SIRI
3.1. Tuproq profilining agrotexnik ahamiyati
Tuproq profili uning morfologik xususiyatlari, fizik-kimyoviy va biologik
holatini o’rganish orqali tuproq unumdorligini aniqlashda muhim rol o’ynaydi.
Tuproq profili va gorizontlarini tahlil qilish, asosan, yer resurslaridan oqilona
foydalanish va qishloq xo’jaligi samaradorligini oshirishda yordam beradi. Tuproq
profili har bir qatlamning xossalarini aniq belgilab, qishloq xo’jaligi ekinlarining
eng yaxshi rivojlanish sharoitlarini yaratishga imkon beradi.
Tuproq profili tahlilining agrotexnik ahamiyati juda katta. Chunki, tuproq
profilini to’g’ri tavsiflash orqali tuproqning hozirgi holatini va uning kelajakda
qanday o’zgarishi mumkinligini bilish mumkin. Masalan, agar yuqori gorizontda
chirindi miqdori ko’p bo’lsa, bu tuproqning unumdorligini bildiradi. A gorizontda
yuqori darajada o’simlik ildizlari va mikroorganizmlar faolligi kuzatiladi. B
gorizontda esa tuproq tarkibidagi kationlar, ya’ni kaltsiy va magniy
elementlarining miqdori oshadi, lekin u o’simliklar uchun foydali bo’lgan
xususiyatlarga ega bo’lmaydi. Shuning uchun har bir gorizontning tavsifi,
agrotexnik tadbirlarni belgilashda, shu jumladan, o’g’itlash, sug’orish va
zararkunandalar bilan kurashish kabi muhim qarorlar qabul qilishda yordam
beradi.
Tuproq profili orqali olingan ma’lumotlar, shuningdek, meliorativ ishlarga
asos bo’lib, tuproqni yaxshilash va uning sifatini oshirish choralarini ko’rishga
imkon beradi. Masalan, tuzlashgan yoki sho’rlangan tuproqlarda pastki
qatlamlarda gidrolik kislotali yoki namlikni to’plovchi xususiyatlar kuzatiladi.
Shunday qilib, tuproq profilining tahlili melioratsiya chora-tadbirlarini aniq
belgilashga yordam beradi.
26

Ba’zi hollarda tuproq profilida qo’shimcha qatlamlar, ya’ni O (organik), E
(eluviatsion – yuvilish qatlam) va R (qattiq tosh jinslar) gorizontlari ham
aniqlanishi mumkin. O gorizont – bu asosan chirigan o’simlik qoldiqlari va barglar
to’planadigan qatlam. E gorizont esa minerallar yuvilgan, o’z tarkibida kamroq
elementlarga ega bo’lgan oqish yoki och rangli qatlam. R gorizont esa tuproqning
ildizlari o’tib bormaydigan qattiq tosh qatlamdan iborat bo’lib, bu qatlam asosan
geologik tuzilmalarni ko’rsatadi.
1.1.1-rasm. Tuproq profillar: turlari va tavsiflari 2
Tuproq profili tuproqning tabiiy holatini aks ettiruvchi asosiy ko’rsatkich
bo’lib, undagi har bir qatlam tuproq hosil bo’lish sharoitini, iqlim ta’sirini,
o’simliklar faoliyatini va antropogen omillarni o’zida mujassam etadi. Har bir
qatlamning qalinligi, tarkibi, rangi, namligi, strukturasi va mexanik tarkibi tuproqni
baholashda va undan foydalanish yo’llarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega.
Tuproq profili orqali yer resurslaridan samarali foydalanish, qishloq
xo’jaligini rejalashtirish, melioratsiya ishlari olib borish, tuproq eroziyasini nazorat
qilish hamda ekologik monitoring ishlarini amalga oshirish mumkin. Shu bois,
2
Mamatov S.S. (2016). Geografik tuproqshunoslik . Samarqand.
– Tuproqlarni geografik hududlar bo‘yicha tahlili.
7

MUNDARIJA
I BOB. TUPROQ PROFILI VA UNING TARKIBI .................................................................................... 6
1.1. Tuproq profilining ta’riflanishi va tuzilishi ................................................................................ 6
1.2. Tuproq profilining asosiy qatlamlari ......................................................................................... 8
1.3. Tuproq profilining shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar .......................................................... 11
II BOB. TUPROQ GORIZONTLARI VA ULARNING XOSSALARI .......................................................... 16
2.1. Tuproq gorizontlari tushunchasi va ularning tasnifi ............................................................... 16
2.2. Tuproq gorizontlarining fizik-kimyoviy xossalari .................................................................... 18
2.3. Tuproq gorizontlarini aniqlash va tavsiflash usullari .............................................................. 21
III BOB. TUPROQ PROFILI VA UNING TUPROQ UNUMDORLIGIGA TA’SIRI ..................................... 26
3.1. Tuproq profilining agrotexnik ahamiyati ................................................................................ 26
3.2. Tuproq profilini saqlashda zamonaviy agrotexnik tadbirlar va biologik yondashuvlar ........... 28
3.3. Tuproq profili bo’yicha ilmiy tadqiqotlarning istiqbollari va takomillashtirish yo’nalishlari . . . 31
XULOSA ......................................................................................................................................... 35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................................... 38
2

tuproq profilining ilmiy asosda o’rganilishi har qanday agrar yoki ekologik
faoliyatning samaradorligini oshiradi.
1.2. Tuproq profilining asosiy qatlamlari
Tuproq profili — bu tuproq qatlami yer yuzasidan pastga qarab vertikal
kesimda tahlil qilinganda, undagi qatlamlarning (gorizontlarning) tartibi, qalinligi
va fizik-kimyoviy xususiyatlari orqali ifodalanadi. Tuproqshunoslikda ushbu
qatlamlarning har biri muayyan biologik, kimyoviy va fizik jarayonlar natijasida
shakllanadi hamda o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladi. Tuproq profilining har
bir gorizonti tuproq hosil bo’lishi jarayonini, uning rivojlanish bosqichlarini va
agronomik imkoniyatlarini aniqlashda muhim omil bo’lib xizmat qiladi.
Tuproq profili odatda quyidagi asosiy qatlamlardan tashkil topgan bo’ladi:
O, A, E, B, C va R gorizontlar. Har bir qatlam o’zining tarkibi, ranggi, strukturasi,
zichligi, namligi, modda aylanish darajasi va organik hamda mineral
komponentlari bilan farqlanadi. Quyida bu qatlamlarning har biri haqida batafsil
tavsif berilgan:
O gorizont (organik qatlam)
O gorizont – bu qatlam tuproq yuzasiga yaqin joylashgan bo’lib, asosan
organik moddalar: chirindi, o’simlik va hayvon qoldiqlari, ildizlar va
mikroorganizmlar parchalanmasidan tashkil topadi. Ushbu qatlam ayniqsa o’rmon
zonasidagi tuproqlarda yaxshi rivojlangan bo’ladi. U yuqori darajada biologik
faollik, chirish va fermentatsiya jarayonlari bilan tavsiflanadi. O gorizont ikki
kichik gorizontga bo’linishi mumkin: Oi – yangi parchalanayotgan materiallar
(yaproqlar, novdalar), va Oa – ilgariroq chirigan, qoramtir, tarkibida gumus ko’p
bo’lgan qatlam.
A gorizont (mineral-chirindi qatlam)
8

bir omilning o’rni va roli alohida ahamiyatga ega bo’lib, ular birgalikda tuproqning
fiziko-kimyoviy xususiyatlarini, strukturaviy yaxlitligini, ekologik funksiyasini va
agrotexnik qiymatini shakllantiradi. Shu bois har bir tuproq hududini o’rganishda
bu omillar chuqur tahlil qilinib, tuproqni to’g’ri baholash, ishlatish va muhofaza
qilish strategiyasi ishlab chiqiladi. 6
6
Hasanov J.T. (2019). Tuproqshunoslik darsligi . Toshkent: “Fan va texnologiya”.
– Oliy ta’lim muassasalari uchun mo‘ljallangan mukammal darslik.
15

 Tik yonbag’irlar: Eroziya kuchli kechadi, tuproqning yuqori qatlamlari
yuviladi, natijada tuproq profili sayoz va yuvilgan bo’ladi.
 Pastqam joylar : Suv to ’ planadi , kislorod tanqisligi yuzaga keladi , natijada
anaerob sharoitda maxsus gleyli tuproqlar hosil bo ’ ladi .
 Tog ’ li va tepalik hududlar : Tuproq shakllanishi sekin kechadi , tuproq
qatlami yupqa va mexanik tarkibi notekis bo ’ ladi .
 Tekisliklar: Harorat va namlik taqsimoti nisbatan bir tekis bo’ladi, natijada
yaxshi differensiallashgan tuproq profili shakllanadi.
5. Vaqt
Vaqt – tuproqshunoslikda eng asosiy va universal omil sifatida qaraladi. Har
qanday tuproqni shakllantiruvchi jarayonlar juda uzoq vaqt davomida sodir
bo’ladi. Tuproq hosil bo’lishi bosqichma-bosqich sodir bo’lib, har bir qatlam
o’zining rivojlanish bosqichiga ega:
 Yosh tuproqlar: Endigina shakllanayotgan, qatlamlari zaif farqlangan,
gumus darajasi past bo’lgan tuproqlardir.
 O’rta yoshdagi tuproqlar: Qatlamlar farqlangan, gumus miqdori
to’plangan, moddalar aylanishi faollashgan bo’ladi.
 Qadimgi tuproqlar: Profil chuqur, qatlamlar aniq ajralgan, organik va
mineral moddalar o’z joyini topgan bo’ladi. Bu tuproqlar barqaror muhitda
uzoq vaqt davomida shakllangan bo’ladi.
O’tkazilgan geopedologik tadqiqotlar natijasida ma’lum bo’ldiki, to’liq
differensiallashgan tuproq profilining shakllanishi uchun 2-4 ming yil vaqt talab
qilinadi. Shu bois tuproqning yoshi va shakllanish bosqichi uning unumdorligi,
degradatsiyaga chidamliligi va melioratsiya imkoniyatlarini belgilovchi muhim
mezon hisoblanadi.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, tuproq profilining shakllanishi turli tabiiy
va biologik omillarning uzviy aloqasi va o’zaro ta’siri asosida amalga oshadi. Har
14

barqaror foydalanish mexanizmlarini ishlab chiqish, hozirgi davrning eng dolzarb
vazifalaridan biri sifatida qaralmoqda.
Ushbu kurs ishining dolzarbligi shundaki, tuproq profili va uning tuzilishini
chuqur o’rganish orqali nafaqat ilmiy asosdagi baholash mezonlari ishlab chiqiladi,
balki amaliy dehqonchilik, yer bonitirovkasi, melioratsiya, agrotexnika va boshqa
qator yo’nalishlarda samaradorlikka erishiladi. Ayniqsa, O’zbekiston sharoitida
mavjud iqlim zonalari, yer tuzilmalarining xilma-xilligi, tuproqlarning tarkibidagi
tabiiy va antropogen omillar natijasida yuzaga keladigan farqlarni o’rganish orqali
hosildorlikni oshirish, yerlarning holatini yaxshilash va samarali agroekologik
choralarni ishlab chiqish mumkin.
Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi — tuproq profilining tuzilishi,
morfologik xususiyatlari, gorizontlar orasidagi farqlar , shakllanish omillari va ular
orqali tuproqning hosildorlikka ta’sirini tahlil qilish hamda baholash mezonlarini
ishlab chiqishdan iborat.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan:
1. Tuproq profili va uni tashkil etuvchi gorizontlar haqidagi umumiy nazariy
bilimlarni tizimlashtirish;
2. Tuproq qatlamlarini ajratish mezonlarini aniqlash, ularning har birining
fizik, kimyoviy va biologik xususiyatlarini yoritish;
3. Tuproq profilining vertikal tuzilishini o’rganish orqali tuproq gorizontlari
orasidagi bog’liqlikni tahlil qilish;
4. O’zbekiston hududlarida keng tarqalgan asosiy tuproq turlarining
morfologik tuzilmasini o’rganish, hududiy farqlanishlarini ko’rsatish;
5. Tuproq profilining qishloq xo’jaligidagi amaliy ahamiyatini asoslash, profil
tuzilmasiga qarab samarali agrotexnik tadbirlarni tavsiya etish.
Kurs ishining obyekti — tuproq va uning vertikal bo’ylab joylashgan
qatlamlar tizimi (ya’ni profili) hisoblanadi.
4

kulrang bo’ladi va u tarkib jihatdan engil, strukturasi bo’shroq bo’ladi. U A va B
gorizontlar orasida joylashadi va kuchli yuvilgan tuproqlarda yaxshi rivojlangan
bo’ladi.
B gorizont – bu qatlam akkumulyatsiya (cho’kish) jarayoni sodir bo’ladigan
qatlam hisoblanadi. Yuqoridan yuvilib kelgan moddalarning aynan shu yerda
to’planishi tufayli, u ko’proq temir, alyuminiy, gil, karbonatlar yoki boshqa
birikmalarga boy bo’ladi. B gorizontning rangi A va E qatlamlarga nisbatan
to’qroq, tarkibi zichroq va mexanik tarkibi og’irroq bo’ladi. U tuproq
unumdorligini saqlashda muhim rol o’ynaydi va ildizlar ko’p hollarda bu
qatlamgacha chuqur kirib boradi.
C gorizont – ona jins qatlamidir. Bu qatlam to’liq tuproqqa aylanish
jarayonidan o’tmagan tog’ jinslaridan iborat. Uning fizik va kimyoviy xossalari
tuproq hosil bo’lishining boshlang’ich nuqtasini ifodalaydi. Bu qatlamda biologik
faoliyat deyarli sodir bo’lmaydi, rangi esa ona jinsga bog’liq bo’ladi – sarg’ish,
och jigarrang, kulrang, ba’zan oqish rangda bo’ladi. C gorizontda tuproqdagi
suvlardan foydalanish imkoniyati kamroq bo’ladi.
R (rock) gorizont – bu qatlam ba’zi hollarda ko’rsatiladi va u to’liq
parchanmagan qattiq tog’ jinsidir. Asosan tog’li hududlarda uchraydi va u yerda
tuproq shakllanishi hali boshlanmagan yoki nihoyatda sust kechayotgan bo’ladi.
Tuproq gorizontlari har doim ham bir xil tuzilishda bo’lmaydi – ularning
qalinligi, rangi, tarkibi va fizik-kimyoviy xossalari hududning iqlimi, relyefi, ona
jins tarkibi va vaqt omiliga qarab o’zgarib boradi. Ba’zi tuproqlarda E gorizont
bo’lmasligi mumkin, ayrim hollarda esa A va B gorizontlar kuchli rivojlanmaydi.
Shuningdek, inson faoliyati – yerga ishlov berish, irrigatsiya, melioratsiya va
kimyoviy moddalardan foydalanish – tuproq gorizontlarining tabiiy shakllanish
jarayonini o’zgartirishi mumkin.
17

I BOB. TUPROQ PROFILI VA UNING TARKIBI
1.1. Tuproq profilining ta’riflanishi va tuzilishi
Tuproq profili – bu yer yuzasidan pastga qarab joylashgan tuproq
qatlamlarining vertikal kesimi bo’lib, tuproqshunoslik fanida tuproqni to’liq
o’rganish uchun eng muhim manbalarni beradi. Har qanday tuproq profili bir-
biridan fizik, kimyoviy va biologik xossalari bilan farqlanuvchi bir necha
gorizontlardan iborat bo’ladi. Bu gorizontlar vaqt o’tishi bilan tuproq hosil bo’lish
jarayonlari, iqlim, o’simlik qoplamasi, relyef, organizmlar va odam faoliyati
natijasida shakllanadi.
Odatda tuproq profili uch asosiy gorizontdan iborat bo’ladi: A (yuzaki
qatlam), B (o’rta qatlam), va C (ona jins – tuproq hosil qiluvchi material). A
gorizont organik moddalarga boy, o’simlik ildizlari asosiy rivojlanadigan qatlam
hisoblanadi. Bu qatlamda tuproqning ranggi to’qroq, tarkibi esa parchalangan
organik moddalar – gumusga boy bo’ladi. Ayni paytda, bu qatlamda
mikroorganizmlar faoliyati kuchli bo’lib, o’simliklar uchun zarur bo’lgan oziq
moddalarning katta qismi shu yerda joylashgan bo’ladi.
B gorizont, ya’ni akkumulyativ qatlam, yuqoridagi qatlamlardan yuvilib
tushgan minerallar, gil moddalari, temir va alyuminiy oksidlarini o’zida to’plagan
bo’ladi. Bu qatlamda tuproq biroz zichroq bo’lib, tuproq tarkibida o’zgarishlar aniq
seziladi. Uning rangi ko’pincha ochroq yoki qumli bo’ladi, chunki organik
moddalar kamroq bo’ladi. Shu qatlamda suv va minerallarning to’planishi tufayli
o’simlik ildizlari bu qatlamga chuqurroq kirib boradi.
C gorizont esa tuproqning eng pastki qatlami bo’lib, hali to’liq tuproq
xususiyatlarini olmagan, ammo tuproq hosil bo’lishiga asos bo’lgan jinslardan
iborat. Bu qatlamda mexanik parchalanish kuchli bo’ladi, lekin organik hayot
nisbatan sust. Tuproqshunoslar bu qatlamni tahlil qilish orqali tuproqning
shakllanish jarayoni, uning kelib chiqishi va rivojlanish bosqichlarini aniqlaydilar.
6

Tuproq profilini saqlashda organik moddalarni tuproqqa qaytarish juda
muhim ahamiyatga ega. Bu yerda xususan kompostlash, go’ng bilan oziqlantirish,
biomassalardan foydalanish, shuningdek, yashil o’g’itlar – siderat ekinlardan
foydalanish (masalan, xantal, suli, beda) muhim rol o’ynaydi. Ular o’rib olinib,
tuproqqa qaytariladi va bu orqali chirindi miqdori ortadi. Chirindi esa A
gorizontdagi muhim komponent bo’lib, tuproqning fizik, kimyoviy va biologik
xossalarini saqlaydi.
Biologik yondashuvlar esa asosan tuproqdagi mikroorganizmlar va foydali
biologik jarayonlarni rag’batlantirishga qaratilgan. Bu borada bioo’g’itlar,
mikrobiologik preparatlar, mikorizali simbioz mikroorganizmlar, azot
fiksatsiyalovchi bakteriyalar katta rol o’ynaydi. Jumladan, Rizobium, Azotobacter,
Azospirillum kabi bakteriyalar ildiz atrofida yashab, o’simliklar bilan o’zaro
foydali aloqada bo’ladi va ular uchun zarur elementlarni ishlab chiqaradi. Bu esa
tuproq profilining o’z-o’zini tiklash xususiyatini kuchaytiradi.
Yana bir muhim agrotexnik choralar – mulchalash va qoplama
o’simliklardan foydalanishdir. Mulchalash orqali tuproq yuzasi quyoshdan,
shamoldan va yomg’irdan himoyalanadi. Bu usul yordamida tuproqdagi namlik
saqlanadi, tuproq mikroiqlimi yaxshilanadi, begona o’tlarning o’sishi cheklanadi.
Qoplama o’simliklar esa tuproqni butun vegetatsiya davri davomida yopib turadi
va eroziya, sho’rlanish, zichlashishdan himoya qiladi.
So’nggi yillarda ekologik barqaror texnologiyalarni joriy etishda precizion
dehqonchilik konsepsiyasi asosida sun’iy intellekt, dronlar, tuproq sensorlari, GPS
tizimlari bilan boshqariladigan texnologiyalar keng qo’llanilmoqda. Bu esa har bir
dalaning, hattoki kvadrat metr darajasida, tuproq xususiyatlarini aniqlab, individual
yondashuvni ta’minlaydi. Masalan, qayerda qancha o’g’it solish, qayerda suv
kamroq yoki ko’proq kerakligi haqida aniq ma’lumotlar olinadi.
29

Namlikni ushlab turish xususiyati tuproq gorizontlarining suv sig’imi bilan
belgilanadi. Ayniqsa, chirindi va gilga boy qatlamlar namlikni ko’proq ushlab
qolish xususiyatiga ega. A gorizont bu borada eng foydali qatlam hisoblanadi,
chunki u chirindiga boy bo’lib, o’simliklar uchun zarur bo’lgan namlikni uzoq
muddatda saqlab turadi. Pastki qatlamlardagi zichlik ortgani sari kapillyar suv
ko’proq to’planadi, ammo o’simlik ildizlari uni to’liq o’zlashtira olmaydi.
Tuproq gorizontlarining pH darajasi ularning reaksiyasini bildiradi. Odatda,
A gorizont neytral yoki biroz kislotali bo’ladi (pH 6–7), B gorizont esa yuvilish
natijasida kislotaliroq (pH 5,5–6) bo’lishi mumkin. C gorizontda esa ona jins
tarkibiga qarab ishqoriylik yuqori bo’lishi mumkin (pH 7,5–8,5). Tuproqning
kislotali yoki ishqoriyligi o’simliklar o’sishiga, oziq moddalarning eruvchanligiga
ta’sir qiladi. Ko’plab ekinlar neytral muhitda yaxshi rivojlanadi.
So’riluvchi kationlar tarkibi (kaltsiy, magniy, kaliy, natriy) tuproq
gorizontlarining unumdorligini belgilovchi asosiy kimyoviy ko’rsatkichlardandir.
A gorizontda chirindi bilan birga so’riluvchi kationlar miqdori nisbatan ko’p
bo’ladi. B gorizontda esa ayrim kationlar (ayniqsa natriy va magniy) to’planishi
mumkin, bu esa tuproqning sho’rlanishiga yoki zichlashishiga olib keladi.
So’riluvchi kaltsiy va magniy tuproqning tarkibini barqaror saqlashda muhim rol
o’ynaydi.
Chirindi miqdori A gorizontda eng yuqori bo’lib, u 3–10% gacha yetishi
mumkin. Aynan chirindi tuproqning fizik tuzilmasini yaxshilaydi, unumdorligini
oshiradi va o’simliklar uchun oziq moddalar manbai hisoblanadi. Pastki
qatlamlarda chirindi miqdori keskin kamayadi, B gorizontda u 1–2%, C gorizontda
esa deyarli nolga yaqin bo’ladi.
Bundan tashqari, tuproqning kation almashinish sig’imi, gidrolitik kislotali,
organik moddalarning parchalanish tezligi, elementlarning harakatchanligi kabi
ko’rsatkichlar har bir gorizontda turlicha bo’ladi. Masalan, A gorizontda kation
19

II BOB. TUPROQ GORIZONTLARI VA ULARNING XOSSALARI
2.1. Tuproq gorizontlari tushunchasi va ularning tasnifi
Tuproq gorizontlari – bu tuproq profilidagi tarkibi, rangi, strukturasi, fizik-
kimyoviy va biologik xossalari bilan bir-biridan farq qiluvchi qatlamlardir. Har bir
gorizont tuproq hosil bo’lish jarayonining muayyan bosqichini ifodalaydi va
tuproqning umumiy strukturaviy ko’rinishini belgilaydi. Ushbu gorizontlar vertikal
kesimda joylashgan bo’lib, ular tuproqning organik va mineral qismlarini, chirindi
miqdorini, yuvilish va cho’kish darajasini ifodalaydi. Tuproqshunoslik fanida
tuproq gorizontlarini A, B, C va ba’zan O, E kabi harflar bilan belgilash qabul
qilingan.
O (organik) gorizont – bu tuproq profilining eng yuqori qatlamidir va asosan
parchalanmagan yoki yarim parchalangani organik qoldiqlardan iborat bo’ladi.
Ushbu qatlam o’rmon va botqoq tuproqlarda yaxshi rivojlangan bo’lib, ko’p
miqdorda barg, shox, ildiz qoldiqlari, hayvon najasi va boshqa organik moddalarni
o’z ichiga oladi. O gorizont, ayniqsa, mo’’tadil va sovuq iqlimli hududlardagi
o’rmonlarda keng tarqalgan bo’lib, uning qalinligi iqlim va biologik faoliyatga
bog’liq.
A gorizont – ya’ni humusli qatlam, odatda eng unumdor qatlam hisoblanadi.
Bu qatlamda organik va mineral moddalarning aralashmasi mavjud bo’lib, uning
rangi to’q jigarrang, quyuq kulrang yoki qora rangda bo’ladi. Aynan A gorizontda
tuproqdagi asosiy biologik faoliyat sodir bo’ladi – mikroorganizmlar ko’payadi,
o’simlik ildizlari faol rivojlanadi va chirindi to’planadi. Bu qatlamda yuvilish
jarayonlari ham sodir bo’lib, suv orqali ba’zi moddalarning pastki qatlamlarga
o’tishi kuzatiladi.
E gorizont – eluviatsiya (yuvilish) gorizonti bo’lib, ko’proq nam iqlimli
hududlarda uchraydi. Bu qatlamda suv ta’sirida chirindi, temir, alyuminiy, gil va
boshqa moddalarning yuvilishi sodir bo’ladi. E gorizont rangi ochroq, odatda
16

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Abdullayev A.A. (2015). Tuproqshunoslik asoslari . Toshkent: “O’qituvchi”.
– Tuproqshunoslik fanining asosiy nazariy tamoyillari va amaliy yondashuvlari
bayon etilgan.
1. Allamuratov Q.X. (2017). Yer resurslaridan foydalanish va ularni
muhofaza qilish . Samarqand.
– Yer resurslaridan samarali foydalanish, ulardan muhofaza qilish
metodlari haqida.
2. Berdimuratov A.A. (2016). Agroximiya va tuproqshunoslik asoslari .
Toshkent.
– Tuproqning kimyoviy tarkibi va agrokimyoviy ishlov berish haqida.
3. Bozorov A.M. (2018). Tuproq geografiyasi . Toshkent.
– O’zbekiston va jahondagi tuproq turlarining tarqalishi va ularning
xaritalari.
4. Eshchanov R. (2014). Tuproq turlari va ularning xossalari . Qarshi.
– Tuproqlarning fizik, kimyoviy va biologik xossalari bo’yicha tavsif.
5. Hasanov J.T. (2019). Tuproqshunoslik darsligi . Toshkent: “Fan va
texnologiya”.
– Oliy ta’lim muassasalari uchun mo’ljallangan mukammal darslik.
6. Jo’rayev M.J. (2017). Yer resurslari va ularning monitoringi . Toshkent.
– Yer resurslarini nazorat qilish va baholash metodikasi.
7. Karimov N. (2020). Tuproqshunoslik fanining asoslari . Buxoro.
– Tuproqshunoslik asoslari va zamonaviy yondashuvlar.
8. Mamatov S.S. (2016). Geografik tuproqshunoslik . Samarqand.
– Tuproqlarni geografik hududlar bo’yicha tahlili.
38

borilayotgan loyihalar natijasida turli hududlar uchun moslashtirilgan agrotexnik
tavsiyalar ishlab chiqilmoqda. Jumladan, jahon banki ko’magida olib borilgan
"Barqaror yer resurslaridan foydalanish" loyihasida tuproq profili degradatsiyasini
tahlil qilish, resurslarni tiklash bo’yicha tajriba maydonlari tashkil etilgan.
Shuningdek, xalqaro hamkorlik doirasida olib borilayotgan ilmiy
ishlanmalar ham muhim o’rin tutmoqda. FAO, ICARDA, GIZ kabi xalqaro
tashkilotlar ko’magida tuproq monitoringi, sho’rlanishga qarshi kurash, yer
bonitetini saqlashga qaratilgan zamonaviy usullar joriy qilinmoqda. Bularning
barchasi ilm-fan va amaliyot uyg’unligida tuproq profili bo’yicha bilimlarni
yanada chuqurlashtirishga xizmat qilmoqda.
33

tadbirlar rejasini tuzish, tuproqni degradatsiyadan himoya qilish va agrotexnik
tadbirlarni ilmiy asosda amalga oshirish mumkin. Bu esa qishloq xo’jaligida
barqaror hosildorlikni ta’minlashga xizmat qiladi.
2.3. Tuproq gorizontlarini aniqlash va tavsiflash usullari
Tuproqshunoslik fanida tuproq profili va uning tarkibiy qismlari — ya’ni
gorizontlarini aniqlash va tavsiflash muhim ilmiy hamda amaliy ahamiyatga ega
bo’lgan jarayonlardan biridir. Bu faoliyat yer resurslarining morfologik va fizik-
kimyoviy xossalarini baholash, ularning ekinlar uchun mosligini aniqlash,
unumdorlik darajasini tahlil qilish va agrar texnologik tadbirlarni belgilashda
asosiy rol o’ynaydi. Ayniqsa, O’zbekiston kabi turli agroiqlimiy hududlarga ega
bo’lgan davlatlarda har bir yer maydonini o’ziga xos xususiyatlari bo’yicha
baholash zarurati mavjud.
1. Tuproq gorizontlari tushunchasi va ularning ahamiyati
Tuproq gorizontlari — bu tuproq profili bo’ylab joylashgan nisbatan bir
jinsli qatlamlardir. Ular tuproqning hosil bo’lish jarayonida tashkil topadi va rang,
tuzilma, mexanik tarkib, chirindi miqdori, fizik-kimyoviy ko’rsatkichlari bilan bir-
biridan farq qiladi. Asosiy gorizontlar quyidagilardan iborat:
 A gorizont (yuza gorizont) – odatda quyuq rangga ega bo’ladi, organik
moddalar, chirindi miqdori yuqori. O’simlik ildizlarining asosiy qismi shu
qatlamda joylashgan bo’ladi.
 B gorizont (birikma gorizont) – tarkibida biriktirilgan temir, alyuminiy
oksidlari, karbonatlar va boshqa elementlar to’planadi. Uning strukturasi
zichroq, rangi esa ochroq bo’ladi.
 C gorizont (ona jins) – bu qatlamda tuproq hosil qiluvchi jinslar mavjud
bo’lib, hali tuproqshunoslik jarayonlari to’liq ta’sir ko’rsatmagan bo’ladi.
21

9. Qodirov B. (2015). Tuproq strukturasining agroekologik ahamiyati .
Toshkent.
– Tuproq tuzilmasining qishloq xo’jaligi va ekologiyadagi o’rni.
10. Rustamov A. (2021). Yer resurslari va tuproqlar . Andijon.
– Yer va tuproq resurslarini baholash, ulardan foydalanish metodlari.
11. Salimov A. (2014). Tuproq hosildorligi va uning boshqaruvi . Toshkent.
– Tuproq unumdorligini boshqarishning ilmiy asoslari.
12. To’raqulov H.M. (2019). Yer tuzish asoslari . Toshkent.
– Yer tuzish, yer ajratish, melioratsiya bo’yicha asosiy ma’lumotlar.
13. Xalilov A. (2020). Yer ekotizimlari va tuproq degradatsiyasi . Qarshi.
– Degradatsiya jarayonlari va ularni oldini olish usullari.
14. Yusupov N.R. (2016). Tuproq ekologiyasi va muhofazasi . Buxoro.
– Tuproqning ekologik holati, ifloslanish sabablari va muhofaza choralari.
Qo’shimcha adabiyotlar
1. Mavlonov A.A. (2013). Ekologiya asoslari . Toshkent: “Universitet”.
– Ekologiyaning asosiy tushunchalari, atrof-muhitni muhofaza qilish
choralari.
2. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari – Prezident qarorlari, Vazirlar
Mahkamasi qarorlari, “Yer kodeksi” va boshqa normativ hujjatlar to’plami.
3. “Tuproqshunoslik va agrokimyo” ilmiy jurnali – 2020–2023 yillar
sonlari.
– O’zbekiston va xalqaro miqyosdagi tuproqshunoslikka oid ilmiy
maqolalar.
Internet manbalari
1. www.agro.uz – O’zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jaligi vazirligining
rasmiy sayti.
39

 EM38 elektromagnit skaner – qatlamlardagi zichlik va tuz tarkibini
aniqlaydi.
 Spektral analiz – rang, namlik, organik modda konsentratsiyasini
baholaydi.
 GPS va GIS – har bir kesma koordinatasini xaritada belgilash, tuproq turlari
chegaralarini aniqlash imkonini beradi.
Bu usullar ayniqsa katta maydonlarda, dala ishlarini avtomatlashtirish,
agrotexnik loyihalash va monitoringda muhim vositadir.
6. Biologik va ekologik ko’rsatkichlar asosida tavsiflash
Tuproq unumdorligi faqat fizik-kimyoviy emas, balki biologik faoliyatga
ham bevosita bog’liq. Shu sababli, tavsiflashda quyidagi biologik ko’rsatkichlar
e’tiborga olinadi:
 Chuvalchanglar soni – unumdorlik va biologik muvozanat belgisi.
 Mikroflora va mikrofauna – azot aylanishi, chirindi parchalanishi.
 Ildiz tizimi – chuqurligi, tarqalish darajasi, o’simlik turlarining mosligi.
 Mikozalar, aktinomitsetlar – simbiotik mikroorganizmlar faoliyati.
Shuningdek, ekologik ko’rsatkich sifatida tuproqning degradatsiya
darajasi , zichlanish , sho’rlanish , eroziya belgilari , suv turg’unligi holatlari ham
baholanadi.
7. Tuproq gorizontlarini xaritalashtirish va baholash
Tavsiflangan gorizontlar asosida maxsus tuproq xaritalari , profil
diagrammalari va landshaft-kadastr sxemalari tuziladi. Har bir qatlamda
aniqlangan xossalar xaritada belgilanadi va quyidagilarga asos bo’ladi:
 Qishloq xo’jaligi tumanlashtirish.
 Melioratsion va rekultivatsiya chora-tadbirlari.
 O’g’itlash va sug’orish rejasi.
 Degradatsiyaga qarshi kurash dasturlari.
24

to’planish jarayoni tezroq boradi, ammo yuvilish (eluviatsiya) kuchli
bo’ladi.
 Yog’in miqdori: Yog’in miqdori tuproqdagi yuvilish (eluviatsiya) va
cho’kish (illuviatsiya) jarayonlariga bevosita ta’sir qiladi. Nam iqlimda
tuproq profili chuqurroq bo’ladi, quyi qatlamlarda moddalar to’planadi.
 Qurg’oqchilik va sovuq iqlim: Ushbu sharoitda tuproqda biologik faoliyat
sust kechadi, organik modda to’planadi, ammo parchalanish jarayonlari
sekin bo’ladi. Bunday hududlarda tuproq profili yuzaki va yuvilish kuchsiz
bo’ladi.
3. Tirik organizmlar
Tuproqdagi barcha tirik organizmlar (fauna va flora) tuproq shakllanish
jarayonining ajralmas ishtirokchisi hisoblanadi. O’simliklar, mikroorganizmlar,
chuvalchanglar va boshqa tuproq hayvonlari tuproq qatlamlarining struktura, tarkib
va unumdorligiga kuchli ta’sir ko’rsatadi:
 O’simliklar: Ildizlar tuproq qatlamlarini chuqurlik sari ochadi, u yerdagi
minerallarni yutadi, o’lik ildiz qoldiqlari esa gumusga aylanadi. Ildizlar
atrofida "rizosfera" deb ataluvchi mikroflora faol bo’ladi.
 Mikroorganizmlar: Bakteriyalar, aktinomitsetlar, zamburug’lar kabi
mikroorganizmlar organik qoldiqlarni parchalab, oziq moddalarning
aylanishini ta’minlaydi.
 Tuproq hayvonlari: Tuproq chuvalchanglari, hasharotlar va kemiruvchilar
tuproqni yumshatadi, qatlamlararo aralashuvni kuchaytiradi va aeratsiyani
yaxshilaydi. Bu esa tuproq profilining differensiallashuviga yordam beradi.
4. Relyef
Relyef (yer yuzasi shakli) — tuproq hosil bo’lishi uchun muhim
mikroiqlimiy sharoitlarni belgilovchi omil bo’lib, suv oqimi, eroziya jarayonlari,
quyosh nurlanishining yo’nalishi va namlik balansiga ta’sir ko’rsatadi:
13

Shu bois, tuproq gorizontlarini o’rganish tuproqshunoslikning asosiy
yo’nalishlaridan biri bo’lib, ular orqali tuproqning tarixi, hozirgi holati va potensial
unumdorligi haqida chuqur xulosa chiqarish mumkin bo’ladi. Yer resurslaridan
oqilona foydalanish, ularni muhofaza qilish va unumdorligini oshirish uchun har
bir gorizontning strukturasi va xossalarini chuqur bilish muhim ahamiyatga ega.
2.2. Tuproq gorizontlarining fizik-kimyoviy xossalari
Tuproq gorizontlarining fizik-kimyoviy xossalari ularning tarkibi, struktura,
mexanik tuzilma, pH darajasi, so’riluvchi kationlar miqdori, namlikni ushlab turish
xususiyatlari va boshqa omillar orqali aniqlanadi. Ushbu xossalar har bir
gorizontda turlicha bo’lib, tuproqning unumdorligiga, o’simliklarning o’sishiga,
suv va havo rejimiga bevosita ta’sir qiladi. Fizik-kimyoviy xossalarni tahlil qilish
orqali tuproqning agrotexnik bahosi beriladi va ularni qayta ishlash choralari
belgilanadi.
Tuproqning mexanik tarkibi uning asosiy fizik xossalaridan biridir. Mexanik
tarkib – bu tuproqdagi qum, silt (loyqa) va gil zarrachalarining nisbati bo’lib, u har
bir gorizontda farq qiladi. Aksariyat hollarda yuqori gorizontlar (masalan, A
gorizont) yengilroq – qumli yoki qumloq tarkibda bo’lib, suv va havo
o’tkazuvchanligi yaxshi bo’ladi. Pastki gorizontlar (B va C) esa ko’proq gil va silt
zarralariga boy bo’lib, ular zichroq, namlikni uzoq ushlab turadi, ammo havo
almashinuvi cheklangan bo’ladi.
Tuproq zichligi va g’ovakligi ham muhim fizik ko’rsatkichlardandir. A
gorizont odatda nisbatan g’ovak, quyuq va mikroorganizmlarga boy bo’ladi. B
gorizont esa zichroq bo’lib, bu qatlamda suv harakati sekinlashadi. Tuproq zichligi
1,1–1,4 g/sm³ atrofida bo’lishi optimal hisoblanadi. Zichlikning haddan tashqari
ortishi ildizlarning o’sishiga va suv-havo rejimiga salbiy ta’sir qiladi.
18

Tuproq gorizontlarining eng ko’zga tashlanadigan belgisi bu – rangi bo’lib,
u ko’p hollarda kimyoviy tarkib va biologik faoliyat haqida ma’lumot beradi.
Munsell tizimi asosida ranglar quyidagi ko’rinishlarda ifodalanadi:
 Quyuq jigarrang, qora – yuqori chirindi miqdori, unumdor gorizont.
 Och tusli, kulrang – yuvilish, karbonatlar yo’qligi.
 Qizg’ish yoki to’q sariq – temir birikmalari ko’pligi.
 Yashil, ko’kimtir – anaerobik sharoit, botqoq xususiyatlari.
Munsell tizimida rang “Hue”, “Value”, va “Chroma” bo’yicha tasniflanadi.
Bu tizim xalqaro miqyosda qabul qilingan va tuproq xaritalarida keng qo’llaniladi.
4. Laboratoriya usullari bilan tavsiflash
Dalada aniqlangan ma’lumotlar laboratoriya tahlillari bilan boyitiladi. Har
bir gorizontdan olingan namunalarda quyidagi analizlar amalga oshiriladi:
 pH darajasi – kislotalilik yoki ishqoriylik holatini aniqlash.
 Chirindi miqdori – Walkley-Black usuli bilan.
 Mexanik tarkib – pipetka yoki gidrometr usuli orqali.
 Karbonatlar – HCl kislotasi bilan reaksiyasi asosida.
 So’rilgan kationlar (Ca² , Mg² , K , Na ) – ammoniy asetat yoki BaCl⁺ ⁺ ⁺ ⁺ ₂
eritmasi yordamida aniqlanadi.
 Tuzliligi (EC) – elektr o’tkazuvchanlik orqali.
Bu tahlillar tuproqning hosildorlik salohiyati, o’g’itlashga bo’lgan ehtiyoji,
eroziya xavfi kabi jihatlarni baholashda yordam beradi.
5. Zamonaviy texnologiyalar yordamida aniqlash
So’nggi yillarda tuproq gorizontlarini aniqlash va xaritalashda GIS
(Geoinformatsion tizimlar) , masofaviy zondlash , dronlar , GPS koordinatalari ,
elektromagnit sensorlar va spektroskopik analizlar keng joriy etilmoqda.
Masalan:
 Dronlar – relyef, vegetatsiya, tuproqning suv tutish zonalarini aniqlaydi.
23

XULOSA
Tuproq profili – bu tuproqning vertikal kesimdagi murakkab tizimi bo’lib, u
har xil genezistik va morfologik xususiyatlarga ega gorizontlarning majmuasidir.
Kurs ishi davomida olib borilgan ilmiy izlanishlar asosida aniqlanganki, tuproq
profili faqatgina tuproqning tashqi tuzilmasi emas, balki uning ichki dinamikasi,
shakllanish jarayonlari, fizik-kimyoviy tarkibi, biologik faolligi va agronomik
qiymatini belgilovchi asosiy indikator hisoblanadi.
Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi – tuproq profilining tuzilishi, undagi
gorizontlararo tafovutlar, har bir qatlamning shakllanish sabablari, ularning fizik-
kimyoviy va biologik xususiyatlari, shuningdek, bu omillarning tuproq
unumdorligiga va amaliy ahamiyatiga ta’sirini o’rganishdan iborat bo’ldi.
O’rganilgan ma’lumotlarga ko’ra, har bir gorizont o’zining ranggi, zichligi,
struktura va mexanik tarkibi, sho’rlanish darajasi, karbonatlarning mavjudligi,
organik moddalarning zichligi va boshqa belgilari bilan farqlanadi. Bu xususiyatlar
esa, o’z navbatida, tuproqni baholash, unga to’g’ri agrotexnik tadbirlarni tanlash va
hosildorlikni belgilashda muhim o’rin tutadi.
Tuproq profilining chuqur o’rganilishi bugungi kunda nafaqat qishloq
xo’jaligi samaradorligini oshirish, balki global muammolarning hal etilishi – yer
degradatsiyasi, cho’llanish, tuproq eroziyasi, sho’rlanish, iqlim o’zgarishi
sharoitida ekologik muvozanatni saqlashda ham alohida ahamiyat kasb etadi.
Ayniqsa, O’zbekiston sharoitida – iqlim sharoiti keskin, suv resurslari cheklangan
va tuproq turlari xilma-xil bo’lgan respublikamizda tuproq profilini ilmiy asosda
o’rganish, monitoring qilish va unga mos agrotexnik yechimlarni ishlab chiqish
zaruriyati kun sayin ortib bormoqda.
Amaliy tahlillar shuni ko’rsatadiki, turli tabiiy-geografik zonalarda
joylashgan tuproqlarning profillari ham turlicha bo’lib, har bir tuproq turi uchun
mos agrotexnik yondashuv bo’lishi kerak. Masalan, sho’rlangan tuproqlarda drenaj
35

Ona jins — bu tuproq hosil bo’lishi uchun asosiy mineral va ba’zan organik
materiallar manbai bo’lib xizmat qiluvchi modda hisoblanadi. U tuproqning
mexanik tarkibi (qum, gil, loy, shag’al nisbatlari), mineralogik tarkibi (quyidagi
kabi minerallar: kvarts, slýuda, dala shpatlar), kimyoviy xossalari va fizik
hususiyatlarini belgilaydi.
Ona jinslarning tuproq shakllanishiga ta’siri quyidagi yo’nalishlarda
namoyon bo’ladi:
 Mexanik tarkib: Masalan, qumli jinslardan yengil, yaxshi shamollanadigan,
ammo suv va oziq modda saqlash xususiyati past bo’lgan tuproqlar hosil
bo’ladi. Aksincha, gilga boy jinslardan zich, suvni ushlab turuvchi, lekin
havo almashinuvi sust bo’lgan tuproqlar shakllanadi.
 Kimyoviy tarkib: Kalsiy, magniy, temir, kaliy kabi elementlarga boy ona
jinslar tuproqning kimyoviy unumdorligini oshiradi. Bunday jinslar
tarkibidagi minerallar tuproqdagi gumus birikmalari bilan bog’lanib, tuproq
strukturasi barqarorligini ta’minlaydi.
 Parchalanish darajasi: Yumshoq jinslar tezroq fizik va kimyoviy
o’zgarishga uchraydi, natijada tezroq tuproq qatlamlari shakllanadi. Qattiq,
kristalli tog’ jinslari esa uzoq vaqt davomida parchalanganidan so’nggina
tuproq hosil qiladi.
2. Iqlim
Iqlim tuproq shakllanishiga eng faol va doimiy ta’sir etuvchi omillardan biri
hisoblanadi. Tuproqdagi barcha asosiy jarayonlar — fizik, kimyoviy, biologik —
to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita iqlimga, xususan harorat va yog’in miqdoriga
bog’liq. Iqlim omilining ta’siri quyidagi asosiy yo’nalishlarda namoyon bo’ladi:
 Harorat: Harorat tuproqdagi kimyoviy reaksiya tezligini,
mikroorganizmlarning faolligini belgilaydi. Iliq iqlim sharoitida gumus
12

A gorizont – bu tuproqning eng unumdor va faol qatlamlaridan biri
hisoblanadi. Unda mineral va organik moddalarning aralashmasi mavjud.
Ko’pincha rangi quyuq jigarrang yoki qora bo’lib, bu uning gumusga boyligini
ko’rsatadi. A gorizontda o’simlik ildizlari keng tarqalgan, mikroorganizmlar
faolligi yuqori darajada bo’ladi. Bu qatlamda suvning shimilishi, oziq
moddalarning aylanishi, mikrobiologik jarayonlar va chirindi hosil bo’lishi sodir
bo’ladi. Qishloq xo’jaligida A gorizont alohida ahamiyatga ega, chunki u
dehqonchilik faoliyati bevosita shu qatlamda olib boriladi. 3
E gorizont (eluviatsion qatlam)
E gorizont – bu qatlam ayrim tuproqlarda, ayniqsa o’rmon tuproqlarida
uchraydi. Eluviatsiya jarayoni ta’sirida bu qatlamdagi eruvchan komponentlar
(temir, alyuminiy oksidlari, gil) suv bilan yuvilib, quyidagi qatlamlarga tushadi. E
gorizontda organik modda miqdori juda kam bo’lib, rangi och kulrang yoki
oqsimon bo’ladi. Bu qatlam mexanik jihatdan engilroq, kam zichlikka ega va
suyuqlik oson o’tadi. Shuningdek, E gorizont tuproqning zichlashmagan qatlami
bo’lib, quyi qatlamlarda moddalar to’planishiga sabab bo’ladi.
B gorizont (illuviatsion yoki akkumulyativ qatlam)
B gorizont – bu qatlam yuqoridan yuvilgan moddalar, ya’ni temir,
alyuminiy, gil, karbonatlar va boshqalar to’planadigan qatlam hisoblanadi. Bu
qatlamda moddalarning cho’kish (illuviatsiya) jarayoni sodir bo’ladi. B gorizont
zichroq, ranggi quyuqroq, ayrim hollarda sarg’ish yoki qizg’ish bo’ladi. Bu qatlam
o’simlik ildizlari uchun biroz to’siq bo’lishi mumkin, lekin chuqur ildizlar bu
qatlamga kirib boradi. Undagi moddalarning ko’pligi tufayli ba’zida ikkilamchi
strukturalar (qattiqlashgan zonalar, tuzlar konlari) shakllanishi kuzatiladi.
C gorizont (ona jins qatlam)
3
Rustamov A. (2021). Yer resurslari va tuproqlar . Andijon.
– Yer va tuproq resurslarini baholash, ulardan foydalanish metodlari.
9

biologik faoliyat mavjud emas, u o’simlik ildizlari va suvlar uchun to’siq bo’lib
xizmat qiladi. Tog’ jinslari (masalan, granit, bazalt, ohaktosh) ushbu qatlamni
tashkil etadi. U geologik jihatdan doimiy qatlam bo’lib, ko’pincha qatlamlarning
pastki chegarasi sifatida qaraladi.
Xulosa sifatida aytish mumkinki , tuproq profilining qatlamlari uning
shakllanish tarixi, fizik va kimyoviy holati, unumdorligi hamda xo’jalikda
foydalanish imkoniyatlarini baholashda asosiy mezonlardan hisoblanadi. Har bir
qatlamda sodir bo’ladigan modda aylanishi, strukturaviy o’zgarishlar va biologik
jarayonlar tuproqning ekin yetishtirishdagi ahamiyatini belgilab beradi. Shu
sababli, zamonaviy qishloq xo’jaligi, ekologik monitoring, melioratsiya va
rekultivatsiya ishlarida tuproq profilining qatlamlarini chuqur o’rganish nihoyatda
muhim sanaladi. 5
1.3. Tuproq profilining shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar
Tuproq profili – bu yer qatlamining vertikal kesimida aniq ko’zga
tashlanadigan, rang, struktura, fizik-kimyoviy va biologik xususiyatlariga ko’ra
bir-biridan farqlanadigan qatlamlar majmuasidir. Bu qatlamlarning hosil bo’lishi
va rivojlanishi tabiiy-geografik omillarning o’zaro murakkab va uzoq muddatli
ta’siri natijasida yuzaga keladi. Tuproqshunoslik fanida ushbu omillar an’anaviy
tarzda besh asosiy guruhga ajratiladi: ona jins (ana jins), iqlim, tirik organizmlar,
relyef (yer yuzasi shakli) va vaqt. Har bir omil tuproq shakllanish jarayonlarida
o’ziga xos rol o’ynaydi hamda tuproq profilining tarkibiy tuzilishiga bevosita ta’sir
ko’rsatadi.
1. Ona jins (ana jins)
5
Jo‘rayev M.J. (2017). Yer resurslari va ularning monitoringi . Toshkent.
– Yer resurslarini nazorat qilish va baholash metodikasi.
11

Tuproq profilining tuzilishi, morfologik xususiyatlari, gorizontlar orasidagi farqlar

Купить