Dokument ma'lumotlari

Narxi 35000UZS
Hajmi 320.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 02 Noyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

5 Sotish

Turkistonda jadidchilik faoliyati Samarqand misolida

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI FAKULTETI YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN KURS ISH MAVZU: Turkistonda jadidchilik faoliyati Samarqand misolida BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024 1 MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………………..3 I BOB. XIX ASR OXIRI VA XX ASR BOSHLARIDA TURKISTONDA IJTIMOIY-PEDAGOGIK JARAYON VA JADIDCHILIK………….……….6 1.1. Turkiston o lkasida jadidchilik harakatini vujudga kelishi………………..…..6ʻ 1.2.Behbudiy Samarqand jadidlarining yirik namoyondasi ……………………….13 II BOB. SAMARQAND JADIDCHILIK NOMOYONDALARINING PEDAGOGIK FIKRLARINING SHAKILLANISHI………………………...19 2.1. Samarqanda jadidchilik harakatini vujudga keltirgan tarixiy-ma'rifiy shart- sharoitlar ..................................................................................................................19 2.2 Samarqandnda jadidchilik harakatining maorif, matbuot va adabiyot sohalaridagi amalga oshirgan islohotlari ……………………………….…….…...27 XULOSA.................................................................................................................35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RUYXATI…………………………….37 2 KIRISH Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Bugungi kunda yangi O'zbekiston Uchinchi Renessans poydevorini barpo etish, inson manfaati va erkinliklarini ta'minlash maqsadida keng miqyosli islohotlar izchil davom ettirilmoqda. Ana shu islohotlar va o zgarishlar bilan bir qatorda el-yurt,ʻ xalqning porloq kelajagining kafolati bo'lgan barkamol avlod tarbiyasiga katta e'tibor qaratilgan. Shu bilan birga, mamlakatimiz xalqining ko'p ming yillik madaniyati, milliy qadriyatlari va urf-odatlarini tiklash hamda fuqarolarda o'zlikni anglash xalqimizning boy moddiy va ma'naviy merosini tiklashb asrab-avaylash bo'yicha ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. "Milliy o'zligimizni anglash, Vatanimizning qadimiy va boy tarixini o'rganish, bu borada ilmiy-tadqiqot ishlarini kuchaytirish, gumanitar soha olimlari faoliyatini har tomonlama qo'llab- quvvatlashimiz lozim". Yuqorida keltirilganidek, bugungi kunda O'zbekistan davlatchilik tarixi va uning muhim taraqqiyot bosqichlari nihoyatda dolzarb mavzulardan biri xisoblanadi. O'zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev tariximiz haqida quyidagilarni aytadi "Hamma o'z tarixini ulug'laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo'q. Bu merosni chuqur o'rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to'la tasavvurga ega bo lishi, ʻ katta ma'naviyat olib ketishi zarur"! 1 . XX asr, avvalo, ko pchilik xalq ommasini savodxon qilish va ayni paytda ʻ yangilanayotgan zamonning munosib farzandlarini tarbiyalash masalasini kun tartibiga quydi. Boshqacha aytganda, ma'rifat, tenglik, ozodlik degan va xuddi shu davrda aniq mazmun -mundarijaga ega bo'lgan yuksak tushunchalar bilan birgalikda talqin qilinishi shart bo'lib qoldi, Turkistonda qisqa muddatda o'zbek ma'rifatchilarining butun bir avlodi yetishib chiqdi, Faoliyati o'tgan asrning 1 Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag'ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo'shma majlisidagi nutq. -T.: O'zbekiston, 2016. 13-b 3 so ngidan boshlanib, inqilobdan keyingi yillargacha kelib ulangan bu avlodʻ xalqimizning umumiy ma'rifatidagina emas, ijtimoiy-siyosiy ma'rifatida yangi turmushga tayerlashda ham buyuk xizmat edi. Jadidlar harakati ijtimoiy-tarbiyashunoslikda alohida oqim sifatida XX asr boshlarida Qrim, Qozon, Kavkaz va Markaziy Osiyoda shakllandi. Jadidchilikning otasi Qrim-tatar Ismoilbek Gasprali edi. U o'zi nashr etgan Tarjimon" ruznomasida musulmon maktab va madrasalarida diniy bilimlarni arab, fors, rus tillarini o'rganish bilan birga tibbiyot, kimyo, nabotot, nujum, xandasa ilmlarini o'rganishni ham keng targ'ib qildi. 1, Gaspralining g oyasini quyidagi ma'rifatparvarlar o'zlarining ijodiy ʻ faoliyatlari bilan davom ettirganlar. Bu ma'rifat darg'alarining bizga qoldirgan noyob asarlari, faoliyatlari bugungi kun ilmiy pedagogikamiz tarixida, ma'naviy barkamol insonni tarbiyalashdagi savobli ishimizda bizga dasturilamal bo'ladi deb o'ylaymiz. Isxoqxon Ibrat, Siddikiy-Ajziy. Saidrasul Aziziy Muhammadsharif Sufizoda, Abdultsodir SHakuriy, Abdulla Avloniy, Sadriddin Ayniy, Maxmudxoja Bexbudiy, Hamza Xakimzoda Niyoziy kabilar shular jumlasidandir. Bu ruyxatning boshida, ehtimolki, hayoti va ijodiy faoliyati hozirgacha o'rganish bosqichida bo'lgan Munavvar Qori Abdurashidxonov turadi. Turkistonda vujudga kelgan milliy uygonish vakillari-jadidlarning aksar qismi maorifning mavjud xolatiga qarshi bosh kutarib, isloxotlar o'tkazish, yangi usul maktablari tashkil etish, Turkistonliklarni qisqa fursatda rivojlangan madaniyatli va farovon turmush kechiradigan o lkaga aylantirish yo'lida harakat ʻ qildilar. Ularning ezgu amallari, pokiza niyatlari, ilg'or g'oyalari avlodlar tomonidan unutilmaydi va mustaqil Vatan ta'limini yo'lga qo'yish amaliyotida, hech shubxasiz, foydalaniladi. Jadidchilik harakatining turli soxadagi g'oyalarini bir qator olimlar o zlarining risolalari va ilmiy-metodik qo'llanmalarida ishlab ʻ chiqdilar. Begali Qosimov, Naim Karimov, Sotimjon Xolboev, Sirojiddin Axmedov, Ulug'bek Dolimov, SHuxrat Rizaevlarning Samarqand jadidchilik harakatining otasi Muhammadxo ja Behbudiy haqida ayrim maqolalari mavjud. ʻ Tadqiqot ob'ekti. Muhammadxo ja Behbudiyning ijodiyotini asarlar, arxiv ʻ 4 materiallari va turli manbalar orkali o'rganish jarayoni. Tadqiqot predmeti, Muhammadxo ja Behbudiyning ma'rifiy-madaniyʻ g'oyalari, ularning pedagogik qarashlarida barkamol insonga xos xalqchillik, xalqparvarlik va vatanparvarlik g'oyalarini asoslab berishi, Samarqand jadidchilik nomoyondalari faoliyati. Tadqiqot maqsadi. Samarqand jadidchilik harakatlarining boshlanishi ularning faoliyatlari maqsad va vazifalari, Behbudiyning Samarqand jadidchilik harakatiga boshchilik qilishi, marifatparvarlarning ta lim va tarbiyaga oid fikrlari. ʼ Tadqiqotning metodologik asosi. O'zbekistan Respublikasining «Ta'lim to'g'risida»gi Qonun. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining va xukumatimizning madaniyat, va xalq ta'limi to'g'risidagi farmon va qarorlari. SHaxs kamolotiga doyr ilg'or xalq pedagogikasi. Tadqiqot metodlari. O'zbekiston Respublikasi Davlat xujjatlaridagi manbalarni ijodiy o'rganish. Adabiy, falsafiy, etnografik va pedagogikaga doir ilmiy-nazariy adabiyotlar taxlili. Turkistondagi jadid maktablari dastur va rejalarining taxlili. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Tadqiqot ishimiz O'zbekiston Respublikasida Muhammadxo ja Behbudiyning ma'rifiy va pedagogik qarashlarini o'rganishda ʻ birinchi urinishdir. Muhammadxo ja Behbudiyning ijodi va pedagogik faoliyatini ʻ o'rganish orqali Turkistonda barkamol insonni tarbiyalab yetishtirishda tutgan o'rniii asoslash. Rossiya ta'siri ostida bo'lgan ijtimoiy sharoitda ma'rifat va madaniyat rivojlanishida milliy maktab uchun kurash mazmuni va undagi asosiy tamoyillar qay darajada ekanligini xozirgi davr ta'lim mazmuniga taqqoslash va undan ijodiy foydalanish yo'llarini ko'rsatish. Tadqiqot mavzusi bo'yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Turkistonda vujudga kelgan milliy taraqqiyparvarlarning faoliyatlari Samarqand jadidchilik nomoyonlarining XIX asr oxiridagi tarixini o'rganishda ilmiy asarlarning o'rni katta hisoblanadi jumladan: Abdurasulov M. O'zbek ma'rifatparvar shoirlari 2 . 2 Abdurasulov M. O'zbek ma'rifatpurvar shoirlari. -T.: Fan, 1972-89-b 5 Abdullaev Y. Mashxur ma’rifatparvar 3 . Baratov M.O'zbekistonda ma'rifat uchun kurash tarixidan 4 , Munavvar Qori. Adibi avval 5 . Togaev E., Orifxujaev S. Darsda jadidchilik va uning moxiyatini o'rganish 6 . Karimov N. Jadidchilik nima? 7 . kabi ilmiy asarlar beqiyosdir. Abdurasulov M. O'zbek ma'rifatparvar shoirlari asarida Samarqandndagi jadidchilik namoyondalarining faoliyati haqida keng ma’lumotlar berib o’tilgan. Baratov M.O'zbekistonda ma'rifat uchun kurash tarixidan. Asarida Muhammadxo ja Ehbudiyning Turkistondagi jadidchilik faoliyati haqida muhumʻ manba bo’lib xizmat qiladi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati. Muhammadxo ja Behbudiyning ma'rifiy ʻ va pedagogik qarashlariga doir ilmiy-tadqiqot natijalari o'qituvchilarga, talabalarga pedagogika tarixini o'rganishlarida qo'l keladi. Munavvar Qorining ilmiy-nazariy merosidan boshlang'ich sinflarda odob saboqlari, o'qish va tabiatshunoslik darslaridagi mavzularni boyitish maqsadida respublika maktablarida foydalanish mumkin. Tadqiqotning usullari. tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy- xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Mavzu doirasida olib borilgan tadqiqotlar va olingan natijalarida jadidchilik faoliyatlari davri, XX asrdagi jadidchilikning kelib chiqish sabablariga bo'lgan omillar, ularning faoliyati kabi masalalarni yoritishda muhim o'rin tutadi. Kurs ishida keltirilgan ma'lumotlar va ilmiy xulosalar . O zbekiston ʻ tarixining tegishli bo'limlarini yozishda, shuningdek, Jahon tarixi va Markaziy Osiyo yirik tarixiy shaxslar faoliyati tarixi bo'yicha oliy o'quv yurtlari va umumta'lim muassasalari uchun darsliklar va boshqa turdagi o'quv adabiyotlari yaratishda foydalanish mumkin. 3 Abdullaev Y. Mashxur ma’rifatparvar // Boshlang’ich ta’ lim. - 1992. - N «-12. - B. 50-52. 4 Baratov M.O'zbekistonda ma'rifat uchun kurash tarixi dan, -T.: O'zbekiston, 1989, 178 b. 5 Munavvar Qori. Adibi avval -T: Bulomiya, 1907-53 b. 6 Togaev E., Orifxujaev S. Dursda jadidchilik va uning moxiyatini o'rganish // Xalq ta'limi 1993.-N1.-B. 7-8. 7 Karimov N. Jadidchilik nima?//San'at.-1991.-N1.-B.5-6. 6 Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro'yxatidan iborat bo'lib, tadqiqot umumiy 40 betni tashkil etadi. Birinchi bobda Jadidchilikning XIX asr oxiridagi siyosiy va ijtimoiy jihati yoritiladi. Ikkinchi bobida Samarqanda jadidchilik faoliyatlarning boshlanish jarayoni yoritiladi. Uchinchi bobida XX asrda Samarqandagi siyosiy vaziyatlar yoritiladi. To rtinchi bobda Samarqandagi XIX asr oxiri-XX asr boshidagi ijtimoiyʻ ahvoli yoritiladi. 7 I BOB. XIX ASR OXIRI VA XX ASR BOSHLARIDAGI TURKISTONDA IJTIMOIY PEDAGOGIK JARAYON VA JADIDCHILIK. 1.1 Turkiston o lkasida jadidchilik harakatini vujudga kelishiʻ Mustamlakachilar shum maqsadlarini amalga oshirish uchun ulkaga turli tabaqa vakillarini, chinovniklarni, harbiylarni, ruxoniylarni, muxandis-texniklarni, olimlarni, ishchilarni-barchani safarbar etdi. Xomashyoni o lkadan tashib ketish ʻ uchun qudratli texnika yo'lladi. Ana shu jarayonda o'zbek milliy burjuaziyasi - savdo sanoat egalari ham shakllana bordi. Chorizm maxalliy burjuaziyaning paydo bo'lishini aslo istamasdi. Rus chorizmi va burjuaziyasi usib kelayotgan o'zbek maxalliy burjuaziyasining iqtisodiy-siyosiy xuquqlarini cheklab uning rivojlanishi, iqtisodiy potentsialining qudratli bo'lib ketishiga to sik qo'ygan edi. Milliy burjuaziya bu kamsitishdan ʻ norozi edi. Rus burjuaziyasi har jixatdan, avvalo iqtisodiy jixatdan o'zbek miliy burjuaziyasini qaramlikda saqlab kelardi. Millat ravnaqini o ylovchi taraqqiyparvar ʻ kuchlar o'zbek xalkining xunarmandlari, dehqonlari, burjuaziyasi, ruxoniylari barcha tabaqalari orasida mavjud edi. Ular xalqning milliy ongini oshirish va o zligini anglatishning birinchi bosqichdagi vazifasini ma'rifat, ilmu urfondan ʻ qidirdilar. Ular buni amalga oshirmay turib, xalqni umumiy, xal qiluvchi mustaqillik kurashiga otlantirib bo lmasligini ham yaxshi bilardilar. Chorizmning daxshatli ʻ harbiy-siyosiy kuch ekanligini hammadan ko ra ular chuqurrok tushunardilar. ʻ Shunga ko ra millat, xalq qayg usi bilan yashovchi ziyolilar xalqni uyg otishni ʻ ʼ ʻ ma'rifiy jabxadan boshlashga qaror qildilar. XIX asrning ikkinchi yarmida Turkistonda ro y bergan ijtimoiy tarixiy ʻ uzgarishlar ma'rifatparvarlik g'oyasining tarqalishiga muxim turtki berdi. Shu davrda Muqimiy, Furqat. Axmad Donish, Sattorxon Abdug afforov kabilarning ʼ ma'rifat g oyasini targ ib etuvchi asarlari maydonga keldi. Ularda ilm fanning ʻ ʻ yangi taraqqiyoti uchun namuna bo'lib turgan Rossiya madaniyatidan O'rganishga 8 da'vat ustuvorlik qildi. Agar bu xol Furkatning «Turkiston viloyatining gazeti»ga xizmatga kirishi va unda rus ilm-fani va madaniyatini targ'ib qiluvchi asarlar yaratishida ko'rinsa. Sattorxon Abdug afforov. Saidg ani Saidazimboy o'g'li.ʻ ʻ Muxiddinxo ja ko zi va boshqa lar rus-tuzum maktablarini ochish, bu maktablarda ʻ ʻ muallimlik qilish, ularga xomiylik ko'rsatish singari amaliy harakatlar bilan shugullandilar. Natijada, ma'rifatparvarlik fursat amaliy harakat tusini ola boshladi 8 , XIX asrning 90 yillariga kelib, o lkada ma'rifatparvarlarning Yevropa ʻ mamlakatlarni bilan tanishuvi, 1892 yilda Toshkentda ko tarilgan «Vabo ʻ qo zg oloni, 1898 yilda Andijonda sodir bo'lgan. Dukchi eshon voq easi kabilar ʻ ʻ ʻ ma'rifatchilarning dunyoqarashlarida keskin o zgarish yasay boshladi. ʻ Ma'rifatchilikning moxiyat zamiriga milliy ozodlik g'oyasi chuqur o rnasha bordi. ʻ 90- yillarda boshlangan bu ijtimoiy-madaniy harakat sekin-asta mavjud jamiyat asoslarini qayta ko rish g'oyasi bilan tutashdi. Jamiyatning ijtimoiy-madaniy ʻ muammolariga batamom yangicha yondoshishga asoslangan bu harakat, jadidchilik deb, jadidchilik g'oyasini tarqatuvchi ziyolilar esa jadidlar degan nom oldi. Jadidlarni Garbiy Yevropa va Rossiya ma'rifatchiligidan ajratib turuvchi xususiyati shundaki, ular mustamlakachilik sharoitida faoliyat olib borishdi. Ikkinchidan, ma'rifatchilik davrlari G arbda Yevropada o n yillar va xatto yuz ʼ ʻ yillar mobaynida kechgan bo'lsa, Turkiston ma'rifatchilari esa shiddatli harakat qilishga majbur bo'lishdi.<Jadid» degan so'z asli arabcha bo'lib "yangi» degan ma'noni anglatadi. Jadidlar yangilik va isloxot tarafdorlari bo'lib, mustamlakachilik sharoitida ezilib kelayotgan xalqlarga yangi hayot olib kirishga, ularni ijtimoyi- madaniy taraqqiyotning yuqori bosqichlariga olib chiqishga harakat qilishgan. Jadidlar dastlab XIX asrning oxirlarida Qrim va Kavkazda yashovchi tatarlar orasida paydo bo'ldi. Ismoil Gaspraliyning <Tarjumon» ruznomasi bu yangi harakatning beshigi bo'ldi 9 . Jadidchilik harakati bizga avvalo Ismoil Gaspraliy g oyalari orqali kirib ʻ 8 Abdurasulov M. O'zbek ma'rifatpurvar shoirlari. -T.: Fan, 1972-89-b 9 Abdullaev Y. Mashxur ma'rifatparvar/Boshlang'ich ta'lim.-1992.-N-12.-B. 50-52 9 kelgan bo'lsa, ikkinchidan, Turkistonning o'zida ham tabiiy ravishda mustamlakachilik zulmiga qarshi yangi fikrlar paydo bo layotgan edi. Yana shuniʻ alohida ta'kidlash kerakki, bu davrda jadidchilikning paydo bo'lishida taraqqiy etgan musulmon mamlakatlarining ta'siri ham katta bo'ldi. Bogchasaroy, Orenburg, Qozon, Ufa singari shaharlardan tashkari, Eron, Gruziya kabi mamlakatlarda nashr qilingan gazetalar Turkiston o lkasiga kirib keldi. O lkada jadidchilik harakati ʻ ʻ ayniksa 1905 yil inqilobidan so ng kuchayib ketdi. ʻ Jadidchilik harakati bilan boglik ma'rifiy markazlar, maktablar yuzaga keldi, «Taraqqiy», «Xurshid», »SHuxrat», "Osiyo" «Tujjor», «Sadoyi Turkiston», «Samarqand», «Oyna», «Turon» singari gazeta va jurnallar nashr etila boshladi. Jadidlar o z g oyalarini matbuot orkali tarqatish ishiga qizgin kirishdilar. Turkiston ʻ ʻ general-gubernatorligi 1870 yildan boshlab «Turkiston viloyatining gazetini nashr etib, ayni yillarda ham uning saxifalarida chor xukumati siyosatini targ'ib kilmokda edi. General-gubernatorlik birinchi navbatda maxalliy axolini rus-tuzum maktablariga jalb qilishni o ylagani uchun gazeta saxifalarida yoritilayotgan ʻ makolalar ham asosan shu maqsadni kuzda tutar edi. Jadid matbuotining to ng'ich ʻ farzandi" «Taravdiy» gazetasi bo'lib, u 1906 yildan boshlab chop etila boshladi. Uning dastlabki sonida gazeta o'zi to'g'risida bunday fikrlarni yozdi: «Gazetamiz «Taraqqiy nomida o lib, bora-bora jismi ham ismila muvofik o lib, millatimizni ʻ ʻ keyin qolmog iga, jaxolat va gaflat ilmida borishiga millatlardan kam darajada ʼ qolmog iga aslo rozi emasdurmiz». 1906 yil 14 iyunda «Taraqqiy» gazetasining 1- ʼ soni chiqishi bilan Turkistondagi mustamlakachi ma'murlar, shuningdek, maxalliy xukmron doiralar jiddiy tashvishga tushib qoldilar. Xur fikrning ashaddiy dushmani bo'lgan missioner N. P. Ostrouov taxririda nashr etilib turgan «Turkiston viloyatining gazeti» bu yangi matbuot organini uz yo'liga solishga o'rindi. Ammo gazetaning jadidlar fikriga tayanib ish ko rishi uning dastlabki sonlaridanoq ʻ ma'lum bo'ldi. Gazeta general-gubernatorlik va uning nashri bo'lishi «Turkiston viloyatining gazeti «taqiblariga qaramasdan turli so'zni aytish yo'lidan qaytmadi. Chor xukumati «Taraqqiy» gazetasini xurfikrlik yo'lidan qaytarishga, mexnatkashlar manfaatini ximoya qilganligi uchun uni buzib tashlashga qattiq 10 harakat qildi. Chunki gazeta saxifalarida «Dunyo yiguvchilar, mexnat qiluvchilar xususida», «Duma xususida»,»Jaditlar kimlar?» «Boylar, byurokratiya va gazeta» kabi maqolalarda davrning muammolari, shu bilan bir qatorda, maxalliy axolining manfaati bilan boglik masalalar kutarilgan edi. <Taraqqiy» gazetasidan tashqari, shu yillarda «Xurshid» «SHuxrat» «Samarkand», «Oina» kabi nashrlarda davr manzaralarini yorqin aks ettiruvchi maqolalar e'lon qilindi. Bu gazeta va jurnallarning saxifalarida Turkiston o lkasining iqtisodiy, madaniy va ma'rifiyʻ hayotini yangilashga qaratilgan fikrlar ilgari surildi. Bu paytga kelib, jadidchilik yo'lboshchilari yetishib chiqa boshladi. Bular Maxmudxo ja Bexbudiy, Abdurauf ʼ Fitrat, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Ashurali Zoxiriy va boshqalardir 10 , Jadidlarning maqsad va fikrlari bo yicha jamiyatni inqilobiy yo'l bilan emas, ʻ balki isloxot yo'li bilan yangilash lozim edi. Ular yangi usuldagi maktablarni tashkil qilish, u orqali mustamlakachilik zulmiga qarshi kurashishni bu zulmdan qutulishning asosiy yo'llaridan biri deb bildilar. Jadid tashkilotchilarining dastlabki maqsadlari yangi usuldagi maktablarni tashkil qilish, ular orqali xalqning uyg onishini ta'minlash deb tushundilar. Inqilobgacha bo'lgan jadid maktablarining ʻ sonini olimlar turlicha ko'rsatadilar. 1923 yilda Shokirjon Raximiy tomonidan to plab nashr qilingan «O'zbek maorifining o'tgandagi va xozirgi xoli» nomli ʻ kitobida berilgan ma'lumotga ko ra ular quyidagi tartibda bo'lgan. Dastlabki usuli ʻ jadid maktablarining tashkil etilishi quyidagi tartibda kechgan: 1892 yilda Qrimda, 1893 yilda Samarkandda, 1898 yilda Ashpekda va Issikko lda, 1901 yilda ʻ Toshkentda, 1910-1915 yillarda Turkiston ulkasida jami 80 ta yangi usul maktablari mavjud edi. Jumladan: Yettisuvda 7 ta. Farg ona 21 ta, Samarkandda 5 ʼ ta, Sirdaryoda 40 ta, Buxoroda 57 ta. K. Ye. Bendrinovning «Turkistonda xalq ta'limi tarixi ocherklari» nomli kitobida 1917 yil inqilobi arafasida (92 ta yangi usul maktablari bo'lganligi aytilgan). Jumladan, Sirdaryoda 46 ta, Farg onada 30 ʻ ta, Yettisuvda 18 ta, Samarqandda 5 ta Yangi usul maktablarining yillari buyicha rivojlanish darajasi quyidagicha bo'lgan: 1905 yilda sekin o sish: 1905-1910 ʻ yillarda tez o sish; 1915 yilga kelib ayrim ijtimoiy-siyosiy sabablarga kura ʻ 10 Azizvajaev R. Ustoz Munavvar Qori // Fan va turmush. 1991. N7.-B. 36-38 11 pasayish boshlangan. Tadqiqotchi Yo'ldosh Abdullayevning «Eski maktabda xat- savod Urgatish kitobida berilgan ma'lumotga ko ra, Andijonda 34 ta, Qo qonda 24ʻ ʻ ta, Toshkentda esa 16 ta, jami 74 ta usuli jadid maktabi bo'lgan. Tadqiqotchining yozishicha, ushbu ma'lumotda yangi usuldagi maktablar tula ravishda xisobga olinmagan. U O'zbekistondagi xujjatasrovlarda ham bu xaqida aniq ma'lumot yo'qligini ta'kidlab o'tgan. Rasmiy xujjatlarning ko'rsatishicha, 1908 yilda Turkiston viloyatlarida 30 ta yangi usul maktablari bo'lgan va ularda 1300 bola o'qigan. 1915 yilda esa Turkiston o lkasida yangi usul maktablarining soni 63 taga ʻ yetgan, o'quvchilar soni esa 4100 tani tashkil etgan, Rus-tuzum maktablaridan farqli o laroq, yangi usul maktablari pullik bo'lib, ʻ o'quvchilarning ota-onalari bolalarining o'qishi uchun, masalan, Farg ona ʼ viloyatida I so'mdan 10 so'mgacha, Toshkent viloyatining Sebzor maxallasida 1 so'mdan 25 so'mgacha, Tarnovboshi maxallasida esa 35 so'mgacha pul tulashgan. Shuning uchun ham yangi usul maktablari o'qituvchilarining maoshi eski maktabdagi rus-tuzem maktablari O'qituvchilarining maoshiga nisbatan yuqoriroq bo'lgan. Turkistondagi jadidchilik harakatiga chor xukumati ma'murlari hamda maxalliy qadimchilar qattiq qarshilik ko'rsatdilar. Masalan, 1882 yilning 30 avgustida Ostroumov direktorlik qilgan o'qituvchilar seminariyasida g ayri-jins musulmonlarining maorifi asoslarini ʼ qanday printsiplarda tashkil etmoq kerak degan mavzuda munozara bo'lib o'tadi. Munozarada seminariya O'qituvchilaridan N. Ostroumov, M. A. Murapievlar Ismoilbek Gaspralining loyixasini qattiq qoralaydilar 11 . «Agar biz taklif qilingan loyixani qabul etsak, deydi ma'ruzachi, shu vaktacha mudrab yotgan musulmon mutaassibligini uyg otib yuboramiz va bu ʻ bilan ko ksimizda ilonni asragan bo'lib chiqamiz... Shu sababli musulmonlarimiz ʻ maorifining asosida ularni ruslashtirish... islomni buzish... umuman diniy jixatlarini buzish... yotmog i lozim. So ngra loyixa Turkiston general-gubernatori ʻ ʻ Rozenbaxga tanishib chiqish va fikr bildirish uchun topshiriladi. Loyixaga salbiy munosabatda bo'lgan gubernator uning ostiga <Oqibatsiz qoldirilsin» deb imzo 11 Togaev E., Orifxujaev S. Dursda jadidchilik va uning moxiyatini o'rganish // Xalq ta'limi 1993.-N1.-B. 7-8. 12 cheqadi. 1893 yili Ismoilbek Gasprali Toshkentga keldi. Turkiston Harbiy ma'muriyati uni noxush qabul qildi va takliflariga xayrixoxlik bildirmadi. Ismoilbek Gasprali g'oyasini yoqlagan va shu g oya bo yicha Turkistonda maktabʻ ʻ ochish uchun iltimosnoma yozgan Munavvar Qori ham rad javobini oladi. Turkistonda XX asr boshlarida ochilgan jadid maktablarida Saidrasul Aziziyning rus-tuzem maktablari uchun yozilgan «Ustodi avval» va Asqarali ibn Bayramali Kalininning «Muallimi soniy darsliklaridan foydalanildi. Bunday maktablarning rivojiga tuskinlik qiluvchi qadimchilar ularning muallim va tarafdorlarini «munofik», «daxriy» deb xakoratladilar. Masalan, sufizodani yangi maktab ochgani uchun Chustdan badarg'a qildilar. Samarqandlik Saidaxmad Siddikiy kup ming kishilik jamoa o'rtasida Ulug bek madrasasi jome sida «kofir deb e'lon ʼ qilindi, Toshkentlik Mirmuxsin SHermuhamedov esa Eski juva bozorida xaloyik o'rtasida sazoyi etildi. Turkiston general-gubernatorligida xalq maorifi ishlariga 1 084 082 so'm, ya'ni o lkaning 44 570 399 so'mlik umumiy byudjetidan 24 foiz ʻ miqdorda pul ajratgan. Boshqacha aytganda, maorif ishlariga 1 yilda 1 jon boshiga o'rta xisobda 23 tiyin sarf etilgan. Ushbu dalildan ko'rinadiki, general- gubernatorlik davrida milliy maktab va maorif ishlariga kam e'tibor qaratilgan, Shuning uchun ham jadidlar yangi usuldagi maktablarni ochish ishlari bilan jiddiy ravishda shugullanganlar. Jadidchilik harakatining asoschisi Ismoilbek Gaspraliy turkiy xalqlarning buyuk mutafakkiri edi. U turkiy xalqlarni birlashtirish g oyasi ʻ bilan yashagani va shu g oya yo'lida faoliyat ko'rsatgani uchun tirikligidayoq ʻ millat otasi degan nom oldi. U Sharq xalqlari ma'naviy hayotida, xususan maktab - maorif ishlarida chinakam inkilob yasadi, «usuli jadid» nomi bilan tarixga kirgan yangi maktab tizimini boshlab berdi. U o z g'oyalarini keng xalq ommasiga ʻ tarkatish uchun matbuotga katta e'tibor berdi. 1883 yilning 10 aprel kuni u <Tarjimon» nomli gazetani chikara boshlaydi. Bor-yo'g'i 326 nafar obunachi bilan ish boshlagan gazeta 1884 yilga borib Turkistonning o'zidayoq 200 nusxada tarqatildi. Turkiston jadidlarining Munavvar Qori, Maxmudxo ja Bexbudiy, ʼ Abdulla Avloniy. Xoji Muyin, Abdukodir Shakuriy, Ashurali Zoxiriy kabi vakillari «Tarjimon»ning faol muxlislari edi. «Qizil O'zbekiston gazetasining 1927 yil 7 13 iyun 6 sonida yozilishicha, o sha kunlarda Toshkentda okrug madaniyatchilariningʻ kurultoyi bo'lib o'tgan, qurultoyda so'zga chiqqan Ziyo Sayd bunday degan: <Jadidlarning inqilobga qilgon «paxbarliklari millatchilar bilan birga bolsheviklar firqasiga qarshi turishdan iborat edi. Bizning maktablarimizdagi otalar qo mitasi ʻ yonida bulgon komsomollar yacheykasi va bolalar tashkilotiga ta'siri bulmay kolmaydi. Otalar kumitasining maktab ochib berishi bizni ancha shubxaga qoldiradi. Bunday maqsadlari bolalarni milliy sarmoya mafkurasi bilan tarbiyalashdir. «Maktablarda ijtimoiy daryo beradurg on babzi muallimlar ʼ o zlarining tarjimai xollarini aytib berar ekanlar, shunday muxim daryolarni ʻ bunday muallimlarga topshirib kuyish chakki ish». Shundan keyin muzoqaraga chiqqan Munavvar Qori Abdurashidxonov ma'ruzaning bir necha moddalari ustida to xtab, ma'lumot tariqasida quyidagilarni gapiradi: «Ma'ruzachilarning tasbiri ʻ bo yicha, bizning muallimlarimiz ichida maktab boshqa -yu, siyosat boshqa, ʻ deydurg on kishilar bor emish. Maktab qaysi sinf kulida bo'lsa, maktablarda shu ʼ sinfning mafkurasi tarkaladi va ilgari suriladi. Bu gapga ko nmaganlarni ʻ yanglishgan kishilar, deb aytishga jasorat qilamiz. Jadidchilikka qanday baxo berish to'g'risida quyidagi asoslarni keltiramiz: jadid maktabi qay vaqtda va kimlar quli bilan vujudga chiqdi? Mana buni tekshirish uchun yigirma yil ilgarigi qarash, albatta, lozim. Xozirgi paytda o'rta ma'lumotga ega bo'lgan kishilar Moskva va boshqa joylarga borib o'qishni xavas qilsa, avvallari savodi chiqqan bir kishi Buxoroga borib o'qishni o'zi uchun bir sharaf deb bilar edi. Chunki ular ilmni faqat dingina deb bilar edilar, muxit shuni taqozo qilar edi. Jadid maktabi tashkil qilganlar ham eski maktab, Madrasa va Qorixonalarni yetishtirgan kishilar edi. Ular yolg iz Bog'chasaroyda chiqadurgon Ismoil Gaspraliyning gazetasini ʼ o'qirdilar va shu orqali maktabni yaxshi tushunib, kitoblar oldirar edilar. Bularga baxo yanglish va ortiqcha berilgan. Chunki o sha vaqtdagi jadid maktabiga ulamo, ʻ boy, va hamma qarshi edi. 14 1.2.Behbudiy Samarqand jadidlarining yirik namoyondasi Jadidlik harakatini chuqur o rganish, o sha davrda ijod qilgan va faoliyatʻ ʻ yuritgan ziyolilar, taraqqiyparvarlarning ezgu maqsadlarini keng targ ib qilish ʻ davlatimizning doimiy diqqat e tiborida bo lib kelmoqda. Prezident Shavkat ʼ ʻ Mirziyoyev 2020 yil 24 yanvarda Parlamentga yo llagan murojaatnomasida bu ʻ masalaga alohida to xtalib o tdi: “Umuman, biz jadidlik harakati, ma rifatparvar ʻ ʻ ʼ bobolarimiz merosini chuqur o rganishimiz kerak. Bu ma naviy xazinani qancha ʻ ʼ ko p o rgansak, bugungi kunda ham bizni tashvishga solayotgan juda ko p ʻ ʻ ʻ savollarga to g ri javob topamiz. Bu bebaho boylikni qancha faol targ ib etsak, ʻ ʻ ʻ xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz bugungi tinch va erkin hayotning qadrini anglab yetadi”. Jadidlik harakati va uning mohiyati bugungi kun uchun ham dolzarb va ahamiyatlidir. Prezidentimiz 2020 yil 30 sentyabrda imzolagan “Ma rifatparvar ʼ jadidlik harakati namoyandalarini mukofotlash to g risida”gi Farmonda jadidlar ʻ ʻ faoliyati yana bir bor e tirof etildi. XX asrning boshida o zining ma rifatparvarlik ʼ ʻ ʼ faoliyati va fidokorona xizmatlari bilan milliy ta lim-tarbiya tizimini yaratish va ʼ yurtimiz istiqloli, xalqimizning ozodligi va erkinligi, kelajak avlodlarning obod va farovon hayotini ta minlashga qo shgan beqiyos hissasi uchun Abdulla Avloniy, ʼ ʻ Mahmudxo ja Behbudiy, Munavvar qori Abdurashidxonov “Buyuk xizmatlari ʻ uchun” ordeni bilan mukofotlandi . Jadidlik harakati XIX asrning oxiri XX asrning boshida Turkiston, Kavkaz, Qrim va Tataristonda yuzaga keldi. Qator ma rifatli shaxslarning yangi siyosiy va ʼ ijtimoiy g oyalarni ilgari surishi jadidlik harakatiga asos soldi. “Jadid” so zi arab ʻ ʻ tilidan olingan bo lib, yangi degan ma noni anglatadi. Bu davrda boshlangan yangi ʻ ʼ siyosiy, ma rifiy va ijtimoiy jarayonlar jadidlik yoki taraqqiyparvarlar harakati deb ʼ nomlandi. Harakat asoschisi qrimlik Ismoilbek Gaspirinskiy edi 12 . 12 Karimov N. Jadidchilik nima?//San'at.-1991.-N1.-B.5-6. 15 Jadidlik harakati keyinchalik mintaqaning boshqa hududlarida ham keng yoyila boshladi. Xususan, XIX asrning oxiri XX asrning boshida Turkiston mintaqasidagi jarayonlarda jadidlik harakati muhim ahamiyat kasb etdi va qator ilg or g oyalar ilgari surildi. O sha vaqtda Turkiston aholisining moddiy ahvoliʻ ʻ ʻ og ir bo lib, xalq orasida savodsizlik, diniy mutaassiblik keng tarqalgan edi. ʻ ʻ Jadidlarning fikriga ko ra, xalqni g aflat uyqusidan uyg otishning yagona yo li ʻ ʻ ʻ ʻ ularni ma rifatli qilish edi. Bu yo lda yangicha tuzum va tartiblarni joriy etish, ʼ ʻ yangi usul maktablarini ochish va insonlarni ilg or jahon tajribasidan voqif qilish ʻ lozim edi. Shu bois jadidlik harakatining mohiyati millat va jamiyatning tafakkurini yangi bosqichga olib chiqishdan iborat bo lgan ʻ 13 . Jadidlik harakatining yuzaga kelishi va rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish uchun o sha davrdagi tarixiy jarayonlarga to xtalish maqsadga muvofiqdir. XIX ʻ ʻ asr oxirida Chor Rossiyasi Turkistonni bosib olganidan so ng xonlik davridagi ʻ tartibotni bekor qila boshladi. Turkistonning taraqqiyotdan ancha orqada qolib ketgani o lkada temir yo l qurilishidan, dastlabki sanoat korxonalarining bunyod ʻ ʻ etilishidan, rus olimlarining O rta Osiyoga olib kelgan yangi ilmiy g oyalaridan ʻ ʻ keyin ma lum bo la boshladi. Xonliklar davridagi monarxiya tuzumi sababli ʼ ʻ o lkada hali-hanuz o rta asrlarga xos hayot tarzi hukm surar edi. Bu omillar ʻ ʻ yurtning ziyolilari va taraqqiyparvarlarini uyg otdi. Turkistondagi jadidlar sifatida ʻ Mahmudxo ja Behbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Fitrat, Cho lpon, ʻ ʻ Ashurali Zohiriy, Is hoqxon Ibrat, Fayzullo Xo jayev, Abdulvohid Burxonovni ʼ ʻ ta kidlash mumkin. Ular milliy uyg onish harakatining boshida bo ldi. ʼ ʻ ʻ “Jadidlik mohiyatga ko ra siyosiy harakat edi. Uning shakllanish va ʻ mag lubiyatga uchrash davri bo lib, ularni shartli ravishda to rtga bo lish mumkin. ʻ ʻ ʻ ʻ Turkiston, Buxoro va Xiva hududida bu davrlar 1895-1905; 1906-1916; 1917- 1920; 1921-1929 yillarni o z ichiga oladi”. ʻ Samarqandda ham jadidlik harakati keng yoyilib, ularning bir qator yetuk namoyandalari yetishib chiqdi. Samarqand jadidlarining eng ko zga ko ringan ʻ ʻ vakili, shubhasiz, Mahmudxo ja Behbudiydir. “Turkistondagi jadidlik harakatining ʻ 13 Abdullaev Y. Mashxur ma’rifatparvar // Boshlang’ich ta’ lim. - 1992. - N «-12. - B. 50-52. 16 taniqli namoyandasi Mahmudxo ja Behbudiy (1875-1919) mashhur dramaturg vaʻ publitsist, jamoat arbobi bo lishidan tashqari, o z davrining yirik olimi, noshir va ʻ ʻ matbuotchisi sifatida chuqur iz qoldirdi”. M.Behbudiy 1875 yilning 30 yanvarida Samarqand yaqinidagi Baxshitepa qishlog ida, ruhoniy oilasida dunyoga kelgan. Otasi Behbudxo ja Solihxo ja o g li ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Ahmad Yassaviyning avlodlaridan, ona tomonidan bobosi Niyozxo ja urganchlik ʻ bo lib, amir Shohmurod zamonida (1785-1800) Samarqandga kelib qolgan. 1894 ʻ yilda imom-xatiblik bilan shug ullanib kelgan otasi Behbudxo ja vafot etadi. Yosh ʻ ʻ Mahmudxo ja tog asi qozi Muhammad Siddiq tarbiyasi va qaramog ida o sib ʻ ʻ ʻ ʻ voyaga yetadi. Arab sarfu nahvini kichik tog asi Mulla Odildan o rganadi. ʻ ʻ Jadidlar Turkistonni qoloqlik, savodsizlik botqog idan olib chiqishning eng ʻ muhim omili xalqni savodli, ma rifatli qilish ekanini yaxshi tushunar edi. Shu bois ʼ ular yangi usuldagi maktablarni tashkil qildi. Bu maktablarni o sha davrning ilg or ʻ ʻ kishilari, boylar moddiy va tashkiliy jihatdan qo llab-quvvatladi. Bunday ʻ maktablar dastlab 1893 yili Samarqandda, 1898 yili Qo qonda Salohiddin domla, ʻ 1899 yil eski Toshkentda Munavvar Qori, Andijonda Shamsiddin domla tomonidan tashkil etildi. 1900 yili Buxoroda ham Jo raboy qori yangi usuldagi ʻ maktablarni barpo etdi. 1903 yili M.Behbudiy o z mablag i hisobidan Jomboyda ʻ ʻ xuddi shunday maktab ochdi. Jadid Hoji Muin va Shakuriy shu maktabda dars bergan. Mahmudxo ja Behbudiy nafaqat yangi usul maktablarini tashkil qilish, ʻ balki ularni zamonaviy darsliklar, dunyoviy ilmlar bilan ham ta minlash ishiga ʼ bosh-qosh bo ldi. O zi qator darslik va risolalar yaratdi. “1903 yilda Samarqand ʻ ʻ atrofidagi Halvoyi va Rajabamin qishloqlarida uning tashabbusi bilan yangi maktablar ochildi. Behbudiy bu maktablar uchun “Risolai asbobi savod”, “Risolai jug rofiyai umroniy”, “Kitobul atfol”, “Amaliyoti islom”, “Tarixi islom” kabi ʻ darslik va risolalar yozdi. Behbudiy jadidlar yetakchisi, mintaqada taraqqiyparvarlik harakatining a zosi sifatida Samarqand shahrida turli yig in, kecha va mashvaratlarni tashkil ʼ ʻ qildi. Bu kabi yig ilishlarga turli shaharlardagi taraqqiyparvar kishilar taklif etildi. ʻ Buxorolik mashhur ma rifatparvar Sadriddin Ayniy Mahmudxo ja Behbudiy ʼ ʻ 17 haqida bunday eslaydi: “1908 yilda dars sheriklarimizdan bo lg on Mirzoʻ ʻ Abdulvohid bilan Buxorodan Samarqandg a kelgan edik. Bu sayohatimizda mulla ʻ Abdulqodir Shakuriy, mulla Ismatullo Rahmatullozoda va bir qancha Samarqand ma rifatparvarlari oqshom majlisi uchun bizni bir yerga chaqirg on edi” ʼ ʻ 14 . S.Ayniyning qo shimcha qilishicha, bu uning Behbudiy bilan birinchi ʻ uchrashuvi edi. U bunday xotirlaydi: “Bu kecha Mahmudxo ja ko pincha fanniy ʻ ʻ masalalardan so z chiqarib, yerdan, ko kdan, oydan, yulduzdan, qisqasi, ul ʻ ʻ vaqtg acha biz eshitmagan narsalardan ko pgina so yladi”. ʻ ʻ ʻ Behbudiy faol noshirlik faoliyati bilan Turkistonda milliy matbuot rivojiga ulkan hissa qo shgan. Uning tashabbusi bilan o zi va boshqa taraqqiyparvarlarning ʻ ʻ ma rifatparvarlik g oyalarini keng targ ib qilish maqsadida gazeta va jurnallar ʼ ʻ ʻ faoliyat ko rsata boshladi. Behbudiyning sa y-harakatlari va muharrirligida 1913 ʻ ʼ yildan “Samarqand” gazetasi chiqa boshlagan. Unda o sha davrning dolzarb ʻ ijtimoiy-siyosiy masalalariga e tibor kuchli edi. Gazetaning 1913 yil 30 iyuldagi ʼ sonida turkistonlik yoshlarning og ir ijtimoiy ahvoli, bolalarni maktabda ʻ o qitishning ahamiyati haqida to xtalib, bunday deyilgan: “Boshqa millatning yosh ʻ ʻ bolalari maktabda, lekin bizniki hammollikda va gadoylikda. Boshqa millat ulamosig a tobe ekan, bizni ulamo bil aks avomg a tobedur. Buning oxiri ʻ ʼ ʻ xarobdur. Yigirma, o ttuz sana so ngra yana yomonroq bo lur, musulmonlik ilm va ʻ ʻ ʻ adab ila qoim, millat axloq, fazl va hunar ila boqiy qolur”. Bundan tashqari, Buhbudiyning bevosita ishtiroki va tashabbusi bilan 1917 yil 16 apreldan boshlab “Hurriyat”, 1918 yildan 1922 yilgacha “Mehnatkashlar tovushi” gazetasi nashr etilgan va ularda mustaqillik, insonlarni ilm olishga, zamonaviy fikrlashga da vat etuvchi maqolalar chop qilingan. ʼ Behbudiyning noshirlik faoliyatida “Oyina” jurnali alohida ahamiyatga ega. 1913 yilning 20 avgustidan chiqa boshlagan bu jurnalda milliy birdamlik, turkiy xalqlarning hamjihatligi kabi masalalar ko tarilgan. Millat va uning haq-huquqlari, ʻ tarixi, til va adabiyoti masalalari, dunyodagi ahvolga doir qiziqarli maqolalar berib borilgan. 14 Baratov M.O'zbekistonda ma'rifat uchun kurash tarixi dan, -T.: O'zbekiston, 1989, 178 b. 18 Behbudiyning millat taraqqiyotida xorijiy tillarni o rganishning ahamiyatiʻ haqidagi fikrlari diqqatga sazovor. U xorijiy tillarni o rganish zamonning zarurati ʻ ekanini ta kidlab, uni diniy tomondan ham asoslashga harakat qildi: “Yana bir til ʼ va xat borki, butun olam bir-birila aning ila so ylaydur. Ul faranse tili xatidur. ʻ G ayridinning ilm va xatini o rganmoq shariatcha durustdur. Hadisi sharifdan ʻ ʻ ma lum bo ladurki, janob Payg ambar (S.A.V.) o z sahobalaridan Zayd bin ʼ ʻ ʻ ʻ Sobit(g a) yahudiy xatini o qub-o rganmoqqa buyurgan ekan. Va ul janob amri ʻ ʻ ʻ hazrat nubuvvat panohi ila yahudiy xatini o rganib, hazrat Payg ambar (S.A.V.)g a ʻ ʻ ʻ yahudiylardan keladurg on xatlarni o qub berar ekan” ʻ ʻ 15 . Behbudiy Turkistonda islom dinining o rni va mavqei yuqoriligi, diniy ʻ ulamolarning xalq orasidagi obro sini inobatga olgan holda, o z g oyalarini targ ib ʻ ʻ ʻ ʻ qilishda diniy va dunyoviy qarashlardagi muvozanatni saqlashga harakat qilgan. Bu haqda tarix fanlari doktori, professor Q.Rajabovning quyidagi fikrlarini keltirish o rinli: “Behbudiy ham din va millatni ittifoq etishga, islohot o tkazishga, ʻ ʻ ziyoli va taraqqiyparvarlarni, boy va ulamoni birlashtirishga da vat etdi. U ʼ taraqqiyparvarlar va ulamolarning xalq orasida obro si unchalik katta emasligi, shu ʻ bois qadimiy ulamolar bilan hamkorliksiz ish olib borilsa muvaffaqiyatga erishish qiyinligi to g risida kuyunib so zlar edi”. ʻ ʻ ʻ Behbudiyning ma rifatparvarlik g oyalari, jamiyatni isloh qilish, jaholatga ʼ ʻ qarshi kurashish masalalaridagi fikrlari uning “Padarkush” asarida yorqin ifodalangan. Bu asarda dunyoviy ilmlarni egallashning ahamiyati, keng dunyoqarashli yoshlarning mamlakatni taraqqiy ettirishdagi roli mohirona tasvirlangan: “Olimi zamoniy bo lmoq uchun bolalarni, avvalo, musulmoniy xat va ʻ savodini chiqarub, zaruriyatiy diniya va o z millatimiz tilini biladirg ondan so ngra ʻ ʻ ʻ hukumatimizning nizomli maktablariga bermoq kerakdur, ya ni gimnaziya va ʼ shahar maktablarini o qub tamom qilg onlaridan so ng Peterburg, Maskov ʻ ʻ ʻ dorilfununlariga yuborib, dokturlik, zakunchilik, injenerlik, sudyalik, ilmi san at, ʼ ilmi iqtisod, ilmi hikmat, muallimlik va boshqa ilmlarni o qutmoq lozimdir”. ʻ Mahmudxo ja Behbudiyning yurt ozodligi, millat taraqqiyoti yo lidagi sa y- ʻ ʻ ʼ 15 Karimov N. Jadidchilik nima?//San'at.-1991.-N1.-B.5-6. 19 harakatlarini tadqiq etishda uning siyosiy faoliyatini ham inobatga olish lozim. 1917 yildagi fevral inqilobi va Rossiya podshosi Nikolay Romanovning taxtdan ag darilishi Turkiston jadidlarini faollashtirib yubordi. “Hurriyat” gazetasiningʻ 1917 yil 13 may sonida Behbudiyning “Muhtaram samarqandiylarg a xolisona ʻ arz” nomli murojaati chop etildi. Unda ozodlik, hurriyat haqida quyidagicha fikr bildiriladi: “Hozirda bo lsa, Xudoi taolo bizg a hurriyat berdi. Diniy va milliy ʻ ʻ islohot va taraqqiyimiz uchun harakat va sa y etmoqqa yo l ochuqdir” ʼ ʻ 16 . M.Behbudiy 72 kun umr ko rgan Turkiston Muxtoriyatining parlamenti – ʻ Milliy Majlis tarkibiga kiritilgan edi. O sha vaqtda zamonaning eng ilg or ʻ ʻ ziyolilari, taraqqiyparvarlaridan tashkil topgan Turkiston Muxtoriyatida mas ul ʼ lavozimni egallash Behbudiyga faxr bag ishlagan edi. U: “27 noyabrda Ho qandda ʻ ʻ umumiy musulmon syezdida Turkiston Muxtoriyati e lon qilindi. Muborak va ʼ xayrli bo lsin! Kamina ham majlisda bo lish uchun iftixor etaman. Yashasun ʻ ʻ Turkiston Muxtoriyati!”, degan edi. Biroq juda qisqa muddatdan so ng – 1918 yilning fevralida bolsheviklar ʻ tomonidan Turkiston Muxtoriyati hukumati tarqatib yuborildi. Xulosa qilib aytganda, Turkiston mintaqasida XIX asr oxiri XX asr boshida ro y bergan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar o lkada zamonaviy fikrlaydigan ʻ ʻ taraqqiyparvarlarning maydonga chiqishiga sabab bo ldi. Ularning millatni ʻ uyg otish, jaholatga qarshi kurashish, mamlakatni taraqqiy ettirish yo lidagi ʻ ʻ mardonavor kurashi jadidlik harakati nomi bilan tarix zarvaraqlaridan joy oldi. Mahmudxo ja Behbudiy bu harakatda millat fidoyisi sifatida muhim rol o ynadi. ʻ ʻ Uning ijtimoiy-siyosiy faoliyatini, tarixiy jarayonlarda tutgan o rnini yoritish, tahlil ʻ qilish alohida tadqiqotlar olib borishni taqozo etadi. 16 Abdullaev Y. Mashxur ma’rifatparvar // Boshlang’ich ta’ lim. - 1992. - N «-12. - B. 50-52. 20 II BOB. SAMARQAND JADIDCHILIK NOMOYONDALARINING PEDAGOGIK FIKRLARINING SHAKILLANISHI 2.1 .Samarqanda jadidchilik harakatini vujudga keltirgan tarixiy-ma'rifiy shart- sharoitlar Abdulla Avloniy o‘zi ochgan maktab uchun to‘rt qismdan iborat «Birinchi muallim», «Ikkinchi muallim», «Maktab gulistoni», «Turkiy guliston yoxud axloq» kabi darsliklar va o‘qish kitobini yaratdi. Maktab-maorif ishlariga ko‘mak ko‘rsatuvchi «Jamiyati xayriya» tashkil etdi. «Nashriyot» shirkati tuzib, Xadrada «Maktab kutubxonasi» kitob do‘konini ochadi. U 1913- yilda tashkil etilgan professional «Turon» nomli teatri to‘garagining tashkilotchilaridandir. Bu to‘garak keyinchalik Hamza tomonidan tashkil etilgan truppa bilan qo‘shilib hozirgi bosh drama teatri Hamza nomidagi hozirgi Milliy davlat akade- mik teatriga asos bo‘ldi.Avloniy to‘garagidan keyinchalik mash- hur inqilobchi va madaniyat arboblari bo‘lib tanilgan Nizomiddin Xo‘jaev, G‘ulom Zafariy, Shokirjon Rahimiy, Shamsiddin Sharofiddinov (Xurshid), Mannon Uyg‘ur singari ulug‘ shaxslar yetishib chiqdilar. Ular jadid yozuvchilar: Mahmudxo‘ja Behbudiy, Hamza, Abdulla Qodiriy asarlarini sahnalashtirar va asosiy rollarni o‘zlari o‘ynar edilar. 1916 -yilda ozarbayjonlik mashhur aktyor Sidqiy Ruhillo Toshkentga kelib «Turon» gruppasi bilan birga «Layli va Majnun» spektaklini sahnalashtiradi. Abdulla Avloniy bu spektaklda Qaysning otasi rolini ijro etadi. Ayni chog‘da Avloniy o‘z teatri uchun «Pinak» (1915), «Advokatlik osonmi?» (1916) kabi sahna asarlari yozib beradi va ularni sahnalashtiradi. Bundan tashqari u tatar va ozarbayjon jadid yozuvchilarining asarlarini o‘zbek tiliga tarjima ham qilgan. Abdulla Avloniy millat va yurt qayg‘usi bilan, mamlakat is- tiqboli va ravnaqi ezgu niyati bilan yashadi va u bilan nafas oldi, o‘z asarlarida uni kuylab tarannum etdi. Bu borada Avloniyning quyidagi so‘zlari g‘oyatda ibratlidur va xuddi bugungi kunda bizni o‘ylab 21 aytilgan so‘zlarga o‘xshaydi: «Har bir millatning dunyoda borligin ko‘rsaturg‘on oynai hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yo‘qotmoq millatning ruhini yo‘qotmakdur... Yohu bizga na bo‘ldi? Bobolarimiz yo‘lidan chiqib ketduk! Yaxshi qo‘shningdan olguncha yomon uyingni qidir, demishlar. Bobolarimizga yetishg‘on va yaratgan muqaddas til va adabiyot bizga hech kamlik qilmas. O‘z uyimizni qidirsak va axtarsak yo‘qotganlarni ham topamiz. Yo‘qolsa yo‘qolsun, o‘zi boshimga tor edi, deb Yevropa qalpog‘ini kiyub, kulgu bo‘lmak zo‘r ayb va uyotdur». Xullas, Abdulla Avloniy jadidchilik harakatining yirik vakili sifatida XX asr boshlaridagi milliy uyg‘onishga munosib hissa qo‘shdi. Davr va zamon nafasi hozirjavob ma’rifatparvar va demok- ratik shoirlardan biri Hamza (1889-1929)dir 17 . Hamza madrasada o‘qishni tashlab jadidchilik g‘oyalari ta’sirida o‘z tashabbusi bilan Marg‘ilon, Qo‘qon va boshqa shaharlarda mehnatkashlar bolalari uchun yangicha usulda Hamza ijodiy dunyoqarashining shakllanishida uning 1911- yilda Afg‘oniston, Hindiston, Makkai mukarrama, Madinai munavvara, Shom, Bayrut, Istanbul kabi xorijiy mamlakatlar va shaharlarga qilgan safari katta rol o‘ynadi. Maorif tarqatish, xalqni ilmli va ma’rifatli qilish Hamza dunyoqarashining markazida turardi. U bir emas uchta darslik yaratdi: «Engil adabiyot», «O‘qish kitobi» va «Qiroat kitobi» (1914-1915)da she’riy shaklda m a’rifatparvarlik g‘oyalarini targ‘ib etsa, nasrda xalqning eng yaxshi aqidalarini - mehnatsevarlik, rostgo‘ylik, birodarlik va zulmga nafratni yoshlar ongiga singdiradi. Hamza ma’rifatning hayotdagi o‘rnini o‘zining 1916-yilda yozgan «Zaharli hayot» dramasida yanada bo‘rttiribroq talqin etadi. Asar bosh qahramoni ayol kishi (Maryamxon) bo‘lib, u o‘z sevgilisi va sevguvchisi Mahmudxonni haqiqat va adolat yo‘liga ya’ni ma’rifat va baxtiyorlik yo‘liga boshlaydi. Hamza Hakimzoda Niyoziy o‘zining 1915-1917-yillarda bostirib chiqargan oltita ashulalar to‘plamini «Milliy ashulalar uchun milliy she’rlar majmuasi» deb atalgan umumiy sarlavha ostida e’lon qiladi. «Oq gul», «Qizil gul», «Yashil gul», «Sariq gul», «Pushti gul» va «Safsar gul» nomlari bilan e’lon 17 Karimov N. Jadidchilik nima?//San'at.-1991.-N1.-B.5-6. 22 qilingan mazmunan bir-biriga yaqin bo‘lgan bu asarlarning barchasiga shoirning «Uxlama, o‘zbek eli, asri taraqqiy vaqtida» misrasi epigraf bo‘lib xizmat qiladi. Hamza chor Rossiyasining mustamlakachilik va saltanat- chilik siyosatini keskin qoralaydi. Ayniqsa u birinchi jahon uru- shi munosabati bilan Rossiyaning Turkiston xalqlariga nisbatan o‘tkazgan zo‘ravonlik, talonchilik siyosatini la’natlaydi. Chor Rossiyasining front orqasi uchun yerli aholini mardikorlikka safarbar qilish haqidagi 1916-yil 25-iyundagi farmoni shoirning mustamlakachilarga nisbatan nafrat va g‘azabini qo‘zg‘otadi. Hamzaning «Safsar gul» to‘plamiga kirgan she’rlarining hammasi «mardikorlar»ning og‘ir kechinmalari va qismatlarini aks ettiradi. Abdurauf Fitrat (1886-1938)1 jadidchilik harakatining yirik namoyandalaridan biridir. U hali 1909-1913- yillarda o‘qishni Istanbulda d avom ettirib yurgan kezlarida F.Xo‘jaevning bergan ma’lumotiga ko‘ra hamyurtlari bilan birgalikda «Buxoro ta’limi (umumiy) maorifjamiyati»ni tuzgan. Bu jamiyat buxoroliklarning o‘zaro moddiy-ma’naviy uyushmasi vazifasini bajargan. Fitrat adabiyotga shoir va adabiyot shunos sifatida kirib keldi. Ko‘p o‘tmay o‘zini dramaturgiya va nasrda ham sinab ko‘rdi. U «Munozara» (dastlabki nomi «Hin- distonda bir farangi ila buxorolik bir mudarrisning bir necha masalalar ham usuli jadid xususida qilgan munozarasi») asari ni Turkiyaga borishidan oldin, 1905-1907-yillarda yaratgan. «Sayha», «Sayyohi hindi», «Rahbari najot», «Tarixi Islom» asarlarini esa Turkiyada tahsil olgan paytida yozganva «Munozara» 1908- yilda, «Sayha» 1910-yilda «Sayyohi hindi» 1913-yilda Istanbulda bosilib chiqqan. «Rahbari najot» va «Oila» 1915-1916-yillarda Bokuda nashr qilingan. Bu asarlar o‘sha davrdayoq xalq orasida keng tarqaldi. Boshqa tillarga ham o‘girildi.Masalan, «Munozara» 1909-1914-yillar orasida turk, ozarbayjon tillarida, «Sayyohi hindi» rus tilida chop etilgan. «Rahbari najot»ni esa do‘sti, shoir va noshir Abdulvohid Burhonov Sankt-Peterburgda nashrdan chiqargan. Bulardan tashqari, uning «Mavludi Sharif», «Abo Muslim», «Begijon» asarlari va dastlabki she’rlari «Oyna», «Taraqqiy», «Sadoi Turkiston», «Turon», «Hurriyat», «Buxoroi Sharif» kabi gazeta va jurnallar sahifalarida e’lon qilingan. Fitrat Buxoro 23 jadidchilarining tashkilotchilaridan biri sifatida xalqni ma’rifat va m adaniyatdan bahramand qilish uchun astoydil kurashdi 18 . Lekin bu harakat sharoitga qarab turli yerda turlicha sodir bo‘ldi. Jumladan, 1915-1916-yillarga qadar buxorolik jadidlar yakdil va yagona jabha bo‘lib, ish olib borgan bo‘lsalar keyinchalik ular ikkiga bo‘linib ketdilar. Jadidlarning bir qismi (Abdulvohid Burhonov boshchiligida) eski tarzda faqat madaniyat tarqatish yo‘lini tutgan bo‘lsa, ularning yana bir boshqa bo‘lagi Fitrat, Fayzulla Xo‘jaev kabi chet ellarda o‘qib kelgan yoshlar omma o‘rtasida ma’rifat va madaniyat tarqatish bilan birga amirga qarshi kurashni ham yoqlab chiqdilar. Bu guruh tarixda «Yosh buxoroliklar» degan nomini oldi. Bunday bo‘linishning asosiy sabablari: Birinchidan, Turkiston o‘lkasi, shu jumladan Buxoro amirligidagi ijtimoiyiqtisodiy va siyosiy vaziyatning og‘irligi, rus podshosi va amirlikning ikki yoqlama zulmkorlik siyosati, ikkinchidan, bolshevoylarning mahalliy xalq o‘rtasida yurgizgan tashviqot va targ‘ibotlari ta’siriga ishonuvchanlik va nihoyat, uchinchidan mahalliy xalq vakillarining siyosiy qorong‘ilikda saqlanganligi, ularning g‘oyaviy nazariy saviyasining yetarli darajada rivojlanmaganligidir. Fitrat o‘z ona diyorini ozod va hur ko‘rishni orzu qiladi. O‘z niyatlari, ezgu armonlarini amalga oshirishda ojizlik qilgan Abdurauf Fitrat ulug‘ bobokalonimiz sohibqiron Amir Temurlar singari millat fidoyilarini qo‘msaydi. U «Temur sag‘anasi» dramasida o‘z qahramoni tilidan Amir Temurga murojaat qiladi: «Xoqonim, ezilib talang an, talanib yiqilgan, yiqilib yaralangan turk elining bir bolasi sendan ko‘mak istarga keldi. Bog‘lari buzilgan, gullari so‘lgan, bulbullari uchirilgan Turonni bir qorovuli senga arz etarga keldi». Jadidichilik harakatida faol qatnashib Turkiston milliy istiqloli uchun kurashgan xalqimizning ajoyib farzandlari Saidahmad Siddiqiy Ajziy (1864-1927), Karimbek Sharifbek o‘g‘li Komiy (1865-1922), Tavallo (1883-1959), Is’hoqxon Ibrat (1862- 1937), Xislat (1880-1945) va boshqalar ham o‘zlaridan so‘ng boy ijodiy meros qoldirganlar. Ana shu ulug‘ zotlar orasida o‘zining betakror va ibratomuz ijodi bilan Tavallo alohida o‘rin egallaydi.Uning ijodida jadidchilik harakati va adabiyotining ta’siri kuchli 18 Baratov M.O'zbekistonda ma'rifat uchun kurash tarixi dan, -T.: O'zbekiston, 1989, 178 b. 24 bo‘ldi. Shoirning 1913- yilda «Bayoz», 1917-yilda 36 «Ravnaqul islom» to‘plamlari bosmadan chiq- qan. Tavallo asarlari asosan, Vatanni sevishga, ardoqlashga, xalqni, mil- latni hurmatlashga, ilm-ma’rifatni, san’atni sevishga da’vat etadi 19 . O‘zbek jadid dramaturgiyasi va teatriga ilk bor asos solgan Mahmudxo‘ja Behbudiy bo‘ldi. Uning “Padarkush” dramasi birinchi bor 1914 yil 27 fevralda Toshkentdagi “Kolizey” teatrida qo‘yilishi juda katta madaniy- ma’rifiy voqea bo‘ldi. Bu kun o‘zbek teatriga asos solingan sana sifatida tarixga kirdi. Shunday qilib, milliy jadid adabiyoti dramaturgiyasi va teatri paydo bo‘ldi. Adabiy tanqidchilik va badiiy tarjimonchilik ham shakllandi. Qozon, Istanbulda chop etilgan jadidchilik ruhidagi adabiyotlar Turkistonga tez kirib, keng yoyila boshlaydi. Istanbulda tashkil topgan «Jamiyati xayriya», «Nashriyot shirkatlari» kabi ijtimoiy tashkilotlar Buxoro va Xivada ham maydonga keladi. Bu jamiyatlar ichida kamol topgan jadidchilik harakati o‘sib, 1908 - yilgi Turkiya inqilobi tufayli yuzaga kelgan «Yosh turklar» harakatiga taqlid qilgan. Xivada «Yosh xivaliklar», Buxoroda «Yosh buxoroliklar» jamiyatlarini yuzaga keltiradi. Bu jamiyatlar oxir-oqibatda siyosiy partiyalar maqomini oladilar.Bunday jadidchilik harakatining siyosiy tashkilotlari, jamiyatlari qisqa vaqt ichida Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva, Qo‘qon, Andijon kabi Markaziy Osiyoning yirik shaharlarida nufuzli tashkilotlarga ega bo‘ladi. Jadidchilik harakati muhitida jadidchilik adabiyoti ham yuzaga keladi, mukammal bir shaklga kiradi. Ham nasrda, ham nazmda yangilanish, qoloqlik va jaholatdan qutulish, rus istilosiga qarshi kurash, ma’rifat va hurriyatga erishish, istiqlolni qo‘lga kiritish g‘oyalari bilan to‘lib-toshgan yangi bir adabiyot shakllanadi. Behbudiy bunday adabiyotning ilk namunalarini yaratadi. Undan so‘ng Fitrat va boshqalar maydonga chiqqan edi. 1900-yili Buxoroda Jo‘raboy tomonidan yangi usuldagi maktab ochiladi. 1908- yili bunday maktab Mirza Abdul Vohid tomonidan ham ochiladi. Buxoro amiri 26 bu maktablarni tan olishga majbur bo‘ladi. Mufti Domullo Ikrom bu yangi usuldagi maktablarning diniy jamoat tomonidan qabul 19 Abdullaev Y. Mashxur ma’rifatparvar // Boshlang’ich ta’ lim. - 1992. - N «-12. - B. 50-52. 25 qilinishiga erishadi. Buxoroda Ahmadjon Mahdum, Sadriddin Ayniy, Usmonxo‘ja Po‘latxo‘ja o‘g‘li, Abdulvohid Rafiy Mahdum «Tarbiyai Atfol» nomli yashirin jadidchi jamiyatini tuzadilar. Bu jamiyat imperializmga, mustamlakachilikka, jaholatga qarshi kurash boshlab yuboradi. «Tarbiyai Atfol» jamiyati Turkiyada tahsil ko‘rayotgan talabalarga yordam ko‘rsatish maqsadida Istanbulda shu’ba tashkil etadi. Uning rahbariyati Sodiq Ashur o‘g‘li Abdurahmon va Abdurauf Fitratlardan iborat edi. Buxoro jadidlarining yana bir jamiyati «Turon nashri maorif» jamiyati edi. Uning tashkilotchilari Abdurauf Fitrat, Muqim Boyjon, Ahmadjon Mahdum, Olimjon Idrislar bo‘lgan. Bu jamiyat qisqa vaqt ichida Turkiyaga talabalar jo‘natadilar. Ular tez orada ilm odamlari bo‘lib yetishadilar. S. Ahmedov va Q. Rajabov «Jadidchilik» maqolasida ta’kidlaganlaridek Samarqandda Mahmudxo‘ja Behbudiy, Toshkentda Munavvar Qori, Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jaev, Toshpo‘latbek Norbo‘tabekov, Abdulla Avloniy, Buxoroda Fitrat, F. Xo‘jaev, Usmonxo‘ja, Abduvohid Burhonov, Sadriddin Ayniy, Qo‘qonda Ashurali Zohiriy, Obidjon Mahmudov, Hamza, Orenburgda Ahmad Boytur- sun, Miryoqub Dulat, Andijonda Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cho‘lpon, Sa’dullaxo‘ja Tursunxo‘jaev, Xorazmda Polvon- niyoz hoji Yusupov, Bobooxun Salimov Turkiston jadidchilik harakatining ulug‘ namoyandalari edilar. O‘lkada jadidchilik harakatining paydo bo‘lishi va rivojlanishida Sharq mamlakatlari, birinchi navbatda Yaqin Sharq va Turkiyaning, xususan, «Yosh turklar» partiyasining ijobiy va demokratik ta’siri bo‘lgan. Turkistonning o‘zidagi Muqimiy, Furqat, Avaz O‘tar, Berdaq va boshqalarning ilg‘or demokratik qarashlaridagi g‘oyalar bilan sug‘orilgan asarlarisiz jadidchi lik harakatini tasavvur etish mumkin emas. 20 Turkistonda jadidchilik g‘oyalarini aholi o‘rtasida keng tarqatish va targ‘ibot qilishda tatar ziyolilarining xizmatlari ham katta bo‘ladi. Ana shunday ma’rifatparvardan biri Ismoil Gaspirinskiy (1851-1914) edi. U 1908-yilda Turkistonda bo‘lib ilg‘or ma’rifatvarlardan Muftiy Mahmudxo‘ja Behbudiy, A.Shakuriy va boshqalar bilan uchrashadi, o‘zbek, tojik, tatar bolalari uchun yangi maktablar ochib jadidchilik g‘oyalarini keng tarqatadi. Bunday 20 Baratov M.O'zbekistonda ma'rifat uchun kurash tarixi dan, -T.: O'zbekiston, 1989, 178 b. 26 g‘oyalarni tarqatishda Ismoil Gasnirinskiyning o‘zi tashabbus ko‘rsatib chiqargan «Tarjimon» gazetasining o‘rni katta bo‘ladi. U musulmon milliy ozodlik harakatining yo‘lboshchisi sifatida tanilgan edi. «Dor ul-rokat musulmonlari» ilmiy-fantastik asari, «Yuz yildan so‘ng 2000-sana» badiiy- publitsistik roman, «Turkiston ulamosi» kabi kitoblar uning qalamiga mansub edi. Turkistonda jadidchilik harakatining yirik vakillaridan Mahmudxo‘ja Behbudiy (1871- 1919)dir. U tarixda «Turkiston jadidlarining otasi» deb nom olgan. Mahmudxo‘ja Behbudiy istiqlol uchun kurashning oldingi saflarida borgan yalovbardorlardan edi. Fayzulla Xo‘jaev Behbudiy haqida bunday degandi: «Siyosiy, ijtimoiy faoliyati, bilimining kengligi jihatidan o‘sha zamon Turkistonidagi jadidlar orasida unga teng kela oladigani bo‘lmasa kerak». Behbudiy Gaspirinskiy yo‘lga qo‘ygan «usuli jadid» maktablarini Turkistonda qaror toptirishda, ularni darslik va qo‘llanmalar bilan ta’minlashda jonbozlik ko‘rsatadi. Yangi tipdagi maktablarning milliy-madaniy taraqqiyotimizda muhim omil bo‘la olishi mumkinligi haqida o‘nlab maqolalar yozadi. «Muntaxabi jug‘rofiyai umumiy» («Qisqa umumiy geografiya»), «Kitobat-ul atfol» («Bolalar maktubi»), «Muxtasari tarixi islom» («Islomning qisqacha tarixi»), «Amaliyoti islom», «Madhali jug‘rofiyai umroniy («Aholi geografiyasiga kirish»), «Muxtasari jug‘rofiyai Rusiy» («Rusiyaning qisqacha geogr afiyasi») kabi darsliklar yaratadi. Nashriyot tashkil qilib, darsliklar va qo‘llanmalar, xaritalar bosib chiqargani ma’lum. Bular ilk o‘zbek maktablari uchun tuzilgan darslik va qo‘llanmalar sifatida emas, til-yozuv madaniyatimiz taraqqiyoti nuqtayi nazaridan ham muhim ahamiyatga ega. Behbudiy 1913-yilda «Samarqand» gazetasi va «Oyina» jurnalini chiqaradi. Gazeta dastlab 2, so‘ng 4 betlik bo‘lib, haftada 2 marta chiqqani va moddiy tanglik tufayli 45-sonidan keyin to‘xtagani ma’lum. «Oyina» o‘lkada o‘zbek tilida chiqqan birinchi jurnal edi. U xalq orasida ancha mashhur bo‘lgan. Boshida haf- tada bir, 1914-yildan esa har o‘n besh kunda chiqqan. Ziyo Said «O‘zbek vaqtli matbuoti tarixiga doir materiallar»ida bu jurnalning 2 yil 27 davomida 68 soni (jami 1720 bet) dunyo yuzini ko‘rib, 1915-yil 15-iyunda to‘xtaganini ma’lum qiladi. 1912-yilda yozilib 1913-yilda bosilgan «Padarkush» dramasi Behbudiyga juda katta shuhrat keltirdi. Garchi birinchi o‘zbek dramasi («Mahramlar») xronologiyaga ko‘ra bir yilcha oldin Namanganda Abdulrauf Shahidiy tomonidan e’lon qilingan bo‘lsada, bu sohada ham karvonboshi bo‘lib Behbudiy tarixga kiradi. Asar 1914-yilning 15- yanvarida Samarqand havaskorlari tomonidan sahnaga qo‘yiladi. 27-fevralda esa Toshkentdagi mashhur «Kolizey»da «Turon» truppasi o‘z faoliyatini shu spektakl bilan boshlaydi. Shundan so‘ng Buxoro, Qo‘qon, Andijon, Namangan, Kattaqo‘rg‘on kabi juda ko‘p shahar- larda sahnaga qo‘yiladi. Asar jamoatchilikka, ayniqsa, adabiyotga kirib kelayotgan yoshlarga qattiq ta’sir ko‘rsatadi. «1913-yillarda chiqqan «Padarkush» pesasi ta’sirida «Baxtsiz kuyov» degan teatr kitobi- ni yozib yuborganimni o‘zim ham payqamay qoldim», - qayd etadi Abdulla Qodiriy o‘z tarjimayi holida. 1916-yilda Toshkentga - navbatdagi safarga kelgan taniqli sharqshunos akademik A.N.Samoylovich «Kolizey»da Avloniyning Jalil Mamadqulizoda asari asosida tayyor- langan «O‘liklar» spektaklini ko‘radi. Bosilib chiqqan barcha o‘zbek dramalarini ko‘zdan kechiradi. «Sartlarning dramatik adabiyoti» nomli maqola yozadi. 7 drama - «Padarqush», «To‘y», (Nusratulla Qudratulla), «Baxtsiz kuyov» (A. Qodiriy), «Axloq», «Juvanmarg» (Abdulla Badriy), «Ko‘knori», «Eski maktab-yangi maktab» (Hoji Muin) asosida Turkistonda «Yangi adabiyot» maydonga kelganini ma’lum qiladi. U yozadi: «Turkistondagi yangi adabiyotning markazi Samarqandda bo‘lsa kerak, yosh adiblarning bosh ilhomchisi sifatida esa, na tojik na turk asli «xo‘ja» samarqandlik mufti Mahmud Behbudiyni e’tirof etish kerak bo‘ladi». Marhum sharqshunos olim Laziz Azizzoda Behbudiyning sobiq Turkiston o‘lkasining ijtimoiy, madaniy va adabiy rivojidagi o‘rni, roli va ahamiyatiga juda katta baho berib, uni hatto fransuz ma’rifatparvari Jan Jak Russo, rus inqilobchi demokratlari N.G.Chernishevskiy, Dobrolyubovlar, tatar va ozarbayjon ma’rifatparvarlari Shahobiddin Marjoniy, Qayum Nosiriy, 28 Mirza Fatxali Oxundov, Naxafbek Vazirovlar bilan qiyoslagan 21 . O‘zbekistonda Navoiy, Ulug‘bek kabi buyuk zotlar bilan birga Behbudiyga ham haykal o‘rnatish kerak», deb yozgan edi. Jadidichilik harakatining yirik vakillaridan bo‘lgan Munavvar Qori Abdurashidxonov (1878-1931)2 Ismoil Gaspirinskiyning o‘qish va o‘qitish, madrasa va maktab islohotiga oid fikrlarining Turkistondagi otashin targ‘ibotchilaridan biri edi. Bunda Bog‘chasaroyda nashr etilgan «Tarjimon», Tataristonda chop etilgan «Vaqt», «Yulduz», Istanbulda bosilgan «Siroti mustaqim» («To‘g‘ri yo‘l»), kabi matbuot nusxalarining Turkistonga turli yo‘llar bilan tarqalishi katta o‘rin egalladi. Munavvar Qori 1901- 1904-yillarda qrimlik do‘sti Rasim Kishod yordamida Toshkentda «usuli sovtiya» maktabini ochadi. 1910-yilga kelganda bunday maktablar 10 tagacha yetadi. Chor ayg‘oqchisi 1912- yilda bunday yozgan edi: «Toshkent shahrida yashab turgan Munavvar Qorining hozirgi paytda 80 o‘quvchisi bor. Ularni tatar uslubida o‘qitadi. Bu maktabning o‘quvchilari sart tilida sahna asarlari qo‘yadilar». «Nauka i prosveshenie» jurnalining ma’lumotlariga qaraganda, Munavvar Qori Abdurashidxonovning «Namuna» maktabida bir necha yuz bola o‘qigan. Bu maktabda tayyorgarligi anchagina jiddiy bo‘lgan iste’dodli yoshlar o‘qituvchilik qilishgan. Ularning qo‘lida ta’lim olgan yoshlar orasidan keyinroq Hamza, Qayum Ramazon, Oybek Mannon Uyg‘ur kabi iste’dodli adib va san’atkorlar yetishib chiqishdi. Ulug‘ pedagog olib borayotgan ishlar zolim chor hukumati vakillarini ancha bezovta qilib qo‘ydi. Bu haqda jadidchi Mo‘minjon Muhammadjonovning «Turmush urinishlari» asarida shunday yozilgan: «Olmaota (Verniy)da rus muallimlarining katta yig‘ini bo‘ldi, shul yig‘inda «tatarlar qozoqlar bilan birga 30 sart bolalari o‘qitilmasun! O‘qumishli tatarlarga Turkiston o‘lkasida turish uchun yo‘l qo‘yilmaslik kerak! Chunki ular sart, qozoqlarga bilim tarqatib, ko‘zlarini va fikrlarini ochadirlar. So‘ngra bizga yemak uchun Turkistonda non qolmaydir. 2-yangi tartib bilan o‘qituvchi muallimlar, progromlari, o‘qitadurgon kitoblari kimning asarlari ekanligini «inspektor»larga yozib ko‘rsatmaguncha bola 21 Baratov M.O'zbekistonda ma'rifat uchun kurash tarixi dan, -T.: O'zbekiston, 1989, 178 b. 29 yig‘ib o‘qita olmaydurlar», deb qaror berdilar. Chor amaldorlari maktablarning dasturlari bilan muntazam tanishib borganlar va imtihonlarda ishtirok etganlar». Sirojiddin Ahmadning «Munavvar Qori» maqolasida qayd qilinganidek Munavvar Qori pedogogik va badiiy asarlar ham yozgan. U Turkiston o‘lkasida birinchilar qatorida «Adibi avval», «Adibi soniy», «Er yuzi» («Jug‘rofiya»), «Havoyiji diniya» kitoblarini (1907-yilda) nashr ettirgan. 1914- yilda Salim Ismoil Ulviyaning Qur’on qiroati bo‘yicha saboq beruvchi «Tajvid»ini o‘zbekchaga tarjima qilib, Orenburgda nashr ettirgan. «Sadoi Turkiston» jaridasida bosilgan Kamiy, Xislat, So‘fizoda, Hamza kabi shoirlarning she’rlarini to‘plab, «Sabzazor» nomi bilan chop ettirgani ma’lum. Ulug‘ mutafakkir bu ishlar bilan ham cheklanmadi. O‘ziga o‘xshash ochiq fikrli yoshlar - Ubaydulla Xo‘jaev, Abdulla Avloniy, Toshpo‘lat Norbo‘tabekov, Karim Norbekov va boshqalar bilan hamkorlikda 1909-yilda toshkentlik bir boyning raisligida «Jamiyati xayriya» tashkil etadi. Biroq, bu jamiyat iqtisodiy jihatdan bir necha ag‘niyolarning ion a va yordamiga suyangani uchun erkin ish olib bora olmaydi. Lekin rais o‘rinbosari bo‘lgan Munavvar Qorining tinib-tinchimasligi natijasida jamiyat taraqqiyparvar yoshlar qo‘liga o‘tadi 22 . Jamiyatning yangi a’zolari pul topmakka ham yangi yo‘llar izladi, bos hlab «Gramafon obshestvo sila» suylashib, har bir plastinkadan o‘n tiyin olmoq sharti-la bir hafta hofizlarni va o‘z tarbiyasidagi maktab shogirdlarining tovushini sotdi, bundan faqat shu yil ichindagina loaqal ikki ming so‘m kirsa kerakdir». Munavvar Qori Abdurashidxonov milliy matbuotning asoschilaridandir. U 1906-yil sentyabrda «Xurshid» («Quyosh») jaridasini nashr etdi va unga muharrirlik qiladi. «Najot» (1917- yil), «Kengash» (1917-yil), «Hurriyat» (1917- yil), «Osiyo», «Haqiqat», «Turon» kabi matbuot nashrlarida muharrirlik qiladi. Munavvar Qori matbuotga elni, millatni g‘aflat uyqusidan uyg‘otuvchi, buyuk kuch, madaniyat va ma’rifatga chorlovchi buyuk vosita, haqiqat jarchisi deb qaradi.U «Sadoiy Turkiston» (1915-1918) jaridasida maktablarni takomillashtirish, imtihonlar o‘tkazish haqida yozar ekan: «...Butun dunyodagi madaniy millatlarning qayg‘u va 22 Baratov M.O'zbekistonda ma'rifat uchun kurash tarixi dan, -T.: O'zbekiston, 1989, 178 b. 30 hasratlariga ishtirok etmagan va bu shodlik masarratlaridan bahra olmagan bir qavm va bir millat bor esa, ul ham Turkiston turklaridirmiz», deydi. Munavvar Qori 1913-yildan o‘z faoliyatini boshlagan «Turon truppasining tashkilotchilaridan bo‘ldi. 1914-yil 27-fevralda Toshkentdagi «Kolizey» teatri binosida o‘zbek milliy teatrining birinchi ochilish marosimi bo‘ldi. Spektaklni birinchi pardasini ochish Munavvar Qori Abdurashidxonovga topshirildi. Mazkur tanatanada u bunday degan edi: «Turkiston tilida hanuz bir teatr o‘ynalmag‘onligi barchangizga ma’lumdir. Shul sababli ba’zi kishilarimiz teatrga, ehtimolki o‘yinbozlik yoki masxarabozlik ko‘zlari ila boqurlar. Holbuki, teatrning asl ma’nosi «Ibratxona» yoki «Ulug‘lar maktabi» degan so‘zdir. Teatr sahnasi har tarafi oynaband bir uyga o‘xshaydurki, unga har kim kirsa o‘zining husn va qabihini, ayb va nuqsonini ko‘rib ibrat olur». Munavvar Qori Turkiston o‘lkasining qoloqligi sabablarini izlar ekan, «Mana, ket-baket yetgan bunday savollarga javob bermak uchun nodonliq va olamdan xabarsizliq demakdin boshqa chora yo‘qdir. Bu nodonliq va dunyodan xabarsizliq balosidan qutulmoq uchun avval oramizda hukm surgan buzuq odatlarning buzuqligini bilmak va o‘rganmak kerakdir», deydi u. U teatr san’atiga ana shu «buzuq odatlarning buzuqligini bilmak» va tuzatmak muassasasi, «tabibi hoziq» deb qaradi. Munavvar Qori Abdurashidxonov insonning ma’rifatli bo‘lib, ko‘zi ochilmaguncha vijdoni uyg‘onmasligini, vijdoni uyg‘onmasa na o‘zining, na xalqining erkini muhofaza qila olishini, bu - imonsizlik ekanini mutafakkirona noziklik bilan o‘z asarlarida ko‘rsatib berdi. Bu ulug‘vor yo‘lda u mardonavor va qahramonlarcha kurashadi. Abdulla Avloniy (1878-1934) o‘zbek xalqining atoqli shoiri, mual- limi va mutafakkiri, jadidchilarning yetuk vakillaridan biridir. U o‘z tarjimayi holida: «Turli gazeta va jurnallar o‘qishga tutindim. 1904- yilda jadidlar to‘dasiga kirdim.Mirobodda «usuli jadid» maktabi ochib o‘qituvchilik qila boshladim», deydi. 2.2 Samarqanda jadidchilik harakatining maorif, matbuot va adabiyot sohalaridagi amalga oshirgan islohotlari 31 Jadidchilik harakati, shu vaqtgacha Islom dunyosida sira ham ko‘rinmagan ilg‘or va tezkor o‘qitish “Savtiya” (tovush) usuliga asoslangan jadid maktablari tashkil topishidan boshlandi. Bu maktablarda bolalar bir yilda savod chiqarib, mukammal o‘qish va yozishni o‘zlashtiradi. Buning uchun esa qadim an’anaviy musulmon maktablarida 5-6 yil o‘qish kerak bo‘lar edi. Aytish mumkinki, “Savtiya” usulidagi jadid maktabi Vatanimiz tarixidagi buyuk kashfiyotlar silsilasini boyitdi. Jadid maktabida diniy va dunyoviy ta’lim- tarbiya hamda ilm o‘zaro uyg‘unlashtirildi. Bolalar qulay partalarda o‘tirib, xarita va rasmlar yordamida tez savod chiqardi va diniy – dunyoviy ilmilarni o‘rgandi. Jadid maktablarida qur’oni karim, matematika, geografiya, ona tili, rus, arab tillari, ashula va hatto jismoniy tarbiya o‘qitila boshlandi. Jadid maktablari to‘rt (boshlang‘ich) va yetti yillik edi. Masalan Munavvarqori Abdurashidxonovning yetti yillik maktabini bitirgan yoshlar dunyoviy ilmlarni, rus tilini yaxshi o‘zlashtirgan holda jadid maktabida o‘qituvchi, maschitlarda imom bo‘lish, madrasa va hatto, xorijdagi dunyoviy oliy o‘quv yurtlarida o‘qish, savdo va boshqa korxonalarda kotib bo‘lib ishlash malakasiga ega bo‘lganlar.Bunday yetti yillik maktablar Toshkentdan tashqari, Qo‘qon, Samarqand kabi yirik shaharlarda ham ochiladi. Maktablar asosan 1 – 4 sinfdan iborat boshlang‘ich maktablar bo‘lgan. 1913/14 o‘quv yilidan ayrim joylarda 2 bosqichli tizim joriy qilina boshlandi. Bu tizimdagi maktablar namuna maktablari deb atalib, ularning 1 – bosqichi tahziriy (boshlang‘ich) sinflar, 2 – bosqichi rushdiy (yuqori) sinflar deyilgan. Xususan, M. Abdurashidxonovning namuna maktabi, A. Shukuriyning Samarqanddagi va A. Ibodievning Qo‘qondagi maktabida rushdiy (yuqori) sinflar (5 – 6 sinf) ham ish boshlagan. Jadid maktablari pullik va pulsiz edi. Har oyiga ota – onalar baholi qudrat, bir so‘mdan bir yarim so‘mgacha pul to‘ladi. Bu o‘rinda har ota – ona o‘zlarining boylik va kambag‘allik darajalarini shariat asosida belgilab pul beradilar. 20 – 35 % gacha kambag‘al va nochorlarning bolalari tekin o‘qitilib, o‘quv qurollari bilan ham ta’minlangan. O‘ziga to‘q oilalar esa o‘z xohishi bilan uch so‘mdan va undan ham ko‘p pul bergan. Bulardan tashqari jadidlar shaxsiy va ularning 32 o‘zlari tashkil etgan xayriya jamiyatlari ham jadid maktablarini mablag‘ bilan ta’minlab turgan. Jadid maktablarining ochilishiga rus amaldorlari, musulmon mutaassiblari qarshilik qiladilar 23 . Jadidlar kalta matonat va fidoyilik bilan eski maktablarga tegmay namuna sifatida jadid maktablarini tashkil etib, omma orasida katta obro‘ qozondilar. Jadid maktablari qat’iy nizom va dastur va darsliklarga asoslandi. Tarixda birinchi bo‘lib, jadidlar o‘quvchilarga kundalik, chorak va yil lik baholar qo‘yishni joriy etdilar. Maktab ochgan jadidlar dastur, qo‘llanma va darsliklarni ham o‘zlari yaratdilar. Jadid maktablarining ochilishiga rus amaldorlari, musulmon mutaassiblari qarshilik qiladilar. Jadidlar katta matonat va fidoyilik bilan eski maktablarga tegmaynamuna sifatida jadid maktablarini tashkil etib, omma orasida katta obro‘ qozondilar. Jadid maktablari qat’iy nizom va dastur va darsliklarga asoslandi. Tarixda birinchi bo‘lib, jadidlar o‘quvchilarga kundalik, chorak va yillik baholar qo‘yishni joriy etdilar. O‘quvchilar sinfdan-sinfga o‘tish va bitirish uchun jamoatchilik oldida ochiq chorak, yillik va bitiruv imtihonlarini topshirganlar. Maktab ochgan jadidlar dastur, qo‘llanma va darsliklarni ham o‘zlari yaratdilar.Saidrasul Saidazizovning “Ustodi avval”, Munavvarqori Abdurashidxonovning “Adibi avval”, “Adibi soniy”, “Tajvid” (Qur’onni qiroat bilan o‘qish usuliga oid qo‘llanma), “ Havoyiji diniya” (Shariat qonunlari to‘plami), “Yor yuzi”, “ Usuli hisob”, “Tarixi anbiyo”, “Tarixi islom”, Abdulla Avloniyning “Birinchi muallim” va “Ikkinchi muallim”, “Turkiy guliston yohud ahloq“, Mahmudxo‘ja Behbudiyning “Qisqacha umumiy geografiya”, “Bolalar maktubi”, “Islomning qisqacha tarixi”, “Amaliyoti islom”, “Aholi geografiyasiga kirish”, “Rossiyaning qisqacha geografiyasi” va boshqalar shular jumlasidandir. Jadid maktablari ochilishi bilan ba’zi joylarda qadim va maktablari bo‘shab qoldilar 24 . Natijada qadim va jadid maktabdorlari o‘rtasida jiddiy qarama-qarshiliklar paydo bo‘ldi. Bunga mutaassib qozi mulla va ulamolar ham qo‘shildilar. Jadid 23 Baratov M.O'zbekistonda ma'rifat uchun kurash tarixi dan, -T.: O'zbekiston, 1989, 178 b. 24 Abdullaev Y. Mashxur ma’rifatparvar // Boshlang’ich ta’ lim. - 1992. - N «-12. - B. 50-52. 33 maktablarining jami soni va ular qaerlarda ochilib faoliyat yuritganligi haqida hozircha to‘la ma’lumot yo‘q. Lekin, 1903 yilda birgina Toshkentda 20 ta (shundan 2 tasi o‘rta), jadid maktablari bo‘lgan. Ma’lumki, 1909 yildan keyin jadid maktablari qattiq nazorat ostiga olinadi, arzimas bahonalar bilan yopiladi. Ularda o‘qitiladigan adabiyot va darsliklar “oxranka”ning diqqat markazida bo‘ladi. Jadid maktablari Buxoro, Samarqand, Toshkent, Andijon, Xiva, To‘qmoq, Yangi Marg‘ilon, Eski Marg‘ilon, Kattaqo‘rg‘on, Qizil O‘rda, Turkiston, Chust, Chorjo‘y, Termiz, Marv shaharlarida ochiladi. Shuningdek, Juma (Samarqand viloyati), Qovunchi (Toshkent viloyati), To‘raqo‘rg‘on (Namangan viloyati), Po‘stindo‘z (Buxoro viloyati) kabi katta qishloqlarda ham jadid maktablari ochilgan. Jadid maktablari M.Behbudiyning yozishicha, 15-20 yil ichida jami Kavkaz mamlakatlari, Eron, Hind, Misr, Hijoz va boshqa joylarida ham joriy bo‘ldilar. Jadidchilikning asosiy maqsadlaridan biri mamlakatda zamonaviy (evropacha) oliy ta’limni yo‘lga qo‘yish bo‘ldi. Universitet tashkil etish g‘oyasi Turkistonda ilk bor 1892 yilda Ismoilbek Gaspirali tomonidan olg‘a surildi. I. Gaspirali 1906 yilda, yana “Tarjimon” gazetasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri Buxoro amiri va Xiva xoniga murojaat qilib shunday deydi: “Fuqoroyi islom sizlardan mol istamas, osh istamas. Din ”Qur’on”dan, jon Xudodan. Siz davlatlik xonlardan aholiga ehson etiladigan narsanashri maorifga, taraqqiyot va kamolatga omil bo‘luvchi oliy darajalik maorif maktablaridir. Ko‘hna madrasalari ko‘p Buxoroi sharifda va Xivada endi biror dorilfununi islomiya ta’sis etmoq lozim. Bu dorilfununlarga bir daraja ilm olgan talaba qabul qilinib, tarix, jo‘g‘rofiya, kimyo, handasa, ilmi huqu q, usuli idorayi davlat, ilmi iqtisod va boshqa lozim fanlar, turkiy, forsiy, rusiy va fransaviy tillar o‘rgatilsa. Ushbu dorilfununlarda muallim va mudarrislik qila oladigan ahli kamol bor”. Jadidlar oliy ta’limning asosiuniversitet tashkil etish uchun Toshkent shahar Dumasidan ham foydalandilar. Munavvarqori, Fitrat, M. Behbudiy, U. Asadullaxo‘jaev va boshqa jadidlar milliy dunyoviy oliy ta’lim g‘oyasini o‘z asar va maqolalarida keng targ‘ibot-tashviqot qiladilar. Oliy ta’limga zamin yaratish uchun, jadid maktablarida dunyoviy ilmlar o‘qitildi, xorijga yoshlar o‘qishga 34 yuborildi 25 . Dunyoviy hozirgi zamon oliy o‘quv yurti – universitetga asos solishga jadidlar faqat 1918 yilda Musulmon xalq dorulfununini tashkil etish bilan muvaffaq bo‘ldilar. Umuman, jadidlar juda qisqa vaqt ichida butunlay yangi ya’ni jadid xalq maorifi tizimi ya’ni, hozirgi zamon xalq maorifi tizimiga asos soldilar. Jadidchilik harakatining ikkinchi bir muhim faoliyati milliy matbuot va jurnalistikasiga asos solish bo‘ldi. Turkiston jadidlari rus demokratik va inqilobiy harakatining yutuqlaridan ham samarali foydalandilar. Zolim “oq poshsho” Nikolay II inqilobiy-demokratik harakat bosimi ostida 1905 yil 17 oktabrda maxsus manifestga imzo chekib, demokratiya, matbuot va so‘z, har xil yig‘inlar o‘tkazish erkinligini joriy qilishga majbur bo‘ldi. Buni jadidlar katta quvonch bilan kutib oldilar. Mana shundan so‘ng jadidlar millat himoyasi uchun jangovar qalqon va muazzam minbar bo‘lgan gazeta va jurnallarni tashkil etish uchun juda shaxdam kurashadilar. Toshkentda Ismoil Obidiy “Taraqqiy” (1906), Munavvarqori Abdurashidxonov “Xurshid” (1906), Abdulla Avloniy “Shuhrat” (1907), Saidkarim Saidazimboev “Tujjor” (1907), Ahmadjon Bektemirov “Osiyo” (1908), Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jaev “Sadoi Turkiston” (1914-1915) gazetalari, shuningdek, Abdurahmon Sodiq o‘g‘li (Sayyox) “Al-Isloh” (1915) jurnalini nashr etishga muvaffaq bo‘ldilar. Samarqandda esa Muhmudxo‘ja Behbudiy “Samarqand” ruscha (1913) gazetasi va “Oyna” (1913-1915) jurnalini, Qo‘qonda Obidjon Mahmudov “Sadoi Farg‘ona” (1914) gazetalarini chiqardi. Bu gazeta va jurnallar doimo mahfiy politsiya “oxranka”ning ayg‘oqchilari kuzatuvi, ta’qibi ostida bo‘ldilar. Jadid matbuoti 1917 yil fevralda rus podshosi taxtdan ag‘d arilgach, yanada rivojlandi. Juda qisqa vaqt oralig‘ida fevraldan oktabrgacha Toshkentda Munavvarqori Abdurashidxonov “Najot” (1917 y. mart), A. Battol “Sho‘roi islom” (1917 y. may), Abdulla Avloniy “Turon” (1917 y.), Ahmad Zaki Validiy va Munavvarqori Abdurashidxonov “Kengash” (1917 yil iyun), “Ulug‘ Turkiston” (1917 y.), Qo‘qonda Bo‘lat Soliev “El bayrog‘i” (1917 y. sentabr) gazetalarini, H.H. Niyoziy “Kengash”, Ashurali Zohiriy “Yurt” (1917 yil iyun) 25 Togaev E., Orifxujaev S. Dursda jadidchilik va uning moxiyatini o'rganish // Xalq ta'limi 1993.-N1.-B. 7-8. 35 jurnallarini, Samarqandda esa Shohmuhammadzoda “Hurriyat” (1917 yil aprel) gazetalarini chop etdilar. Buyuk millatparvar jadidlar, jadid matbuoti orqali millatni o‘z madaniy-iqtisodiy ahvoli, siyosiy qaram va huquqsizligini anglatishga, unda bosqinchilarga qarshi nafrat, milliy istiqlolga ishonch ruhini tarbiyalashga muvaffaq bo‘ldilar. Shuning bilan birga ular milliy muxtoriyat va jumhuriyat g‘oyasini, millatlararo tenglik va qon-qarindoshlikni targ‘ibot qilishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yadilar. Akademik A. N. Samoylovich jadid adabiyotini o‘rganib, 1916 yilda “Turkistonda yangi adabiyot maydonga keldi. Bu men uchun kutilgan xol edi” deb yozgan edi 26 . Darhaqiqat, olim uchun kutilgan “Yangi adabiyot”-jadid adabiyoti bo‘ldi. Bu adabiyot o‘z mazmun va mohiyati hamda janrlariga ko‘ra, ming yillar davomida shakllanib rivojlangan mumtoz adabiyotimizdan tubdan farqlanuvchi yangi adabiyot bo‘ldi. Agar mumtoz adabiyotda dunyoviylikka nisbatan diniy jihat ustunroq bo‘lgan bo‘lsa, jadid adabiyotida bularning o‘rtasida o‘zaro tenglik ya’ni diniy-dunyoviylik qaror topdi. Jadid adabiyoti mumtoz adabiyotdan farqli ravishda g‘arb adabiyotidagi roman, drama, esse, hikoya va barmoq vazniga asoslangan she’riyat (poetika) kabi badiiy janrlar ko‘rinishiga ega bo‘ldi. Proza va publitsistika paydo bo‘ldi. Jadid adabiyoti bevosita ijtimoiy-siyosiy va ma’rifatchilik mafkurasi, milliy-ozodlik xususiyatiga ega bo‘ldi. Unda mazlum xalq hayoti bevosita o‘z ifodasini topdi. Badiiy asarlar jonli xalq tilida yozildi. Ijtimoiy faollik va milliy ruh bu yangi adabiyotning eng muhim xususiyatiga aylandi. Jadid adabiyotidagi badiiy- lirik qahramon qiyofasi mumtoz adabiyotdagi qahramon qiyofasidan tubdan o‘zgardi. U endi an’anaviy oshiq yohud ma’rifatparvargina emas, balki mavjud mustamlaka jamiyati tartib-qoidalari hamda milliy tengsizlik bilan kelisha olmaydigan, shu bilan birga yangicha o‘z ijtimoiysiyosiy va ahloqiy qarashiga ega bo‘lgan shaxsdir. Jadidchilik harakati jadid adabiyotining asoschilari bo‘lgan yirik iste’dod egalari-jadid adibi, shoiri, dramaturgi va san’ati arboblarini ham tarbiyaladi. Jadidshunos taniqli olim professor Begali Qosimovning ta’kidlashicha, ularning 1905-1917 yillarda adabiy-madaniy 26 Baratov M.O'zbekistonda ma'rifat uchun kurash tarixi dan, -T.: O'zbekiston, 1989, 178 b. 36 harakatchilikda qizg‘in faoliyat ko‘rsatganlari saksondan ortiq bo‘lgan. Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875-1919), Saidahmad Siddiqiy Ajziy (1864-1927), Vasliy Samarqandiy (1869-1925), Munavvarqori Abdurashidxonov (1878- 1931), Abdulla Avloniy (1878-1934), To‘lagan Xo‘jamyorov Tavallo (1882- 1939), Sidqiy Xondayliqiy (1884-1934), Avaz O‘tar o‘g‘li (1884-1919), Muhammadsharif So‘fizoda (1869-1937), Abdurauf Fitrat (1886-1938), Sadriddin Ayniy (1878-1954), Abdulvohid Burxonov (1875-1934), Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889-1929), Abdulla Qodiriy (1894-1938), Abdulhamid Cho‘lpon (1897-1938) va boshqalar shular jumlasidandir. Jadid adabiyotida dramaturgiya ya’ni jadid dramasi eng sermahsul va ommabop janr sifatida alohida ko‘zga tashlanadi. Jadid g‘oyalarining xalqqa yoyilishi, singishi va amaliy natijalar berishida dramaturgiya va teatr san’atining ta’sir ko‘rsatishi kuchli bo‘ldi. Shuning uchun ham jadid adiblarining aksariyat yirik nomayondalari o‘z ijodiy- amaliy faoliyatini drama yozish va teatr bilan bog‘liq holda olib bordilar. Mutaxassislarning aniqlashicha, 1917 yil oktabr to‘ntarilishigacha dramaturgiya sohasida o‘ttizdan ortiq drama, tragediya, kom ediya asarlari yozilgan va ularning ko‘pchiligi teatrlarda sahnalashtirilgan. O‘zbek jadid dramaturgiyasi va teatriga ilk bor asos solgan Mahmudxo‘ja Behbudiy bo‘ldi. Uning “Padarkush” dramasi birinchi bor 1914 yil 27 fevralda Toshkentdagi “Kolizey” teatrida qo‘yilishi juda katta madaniy-ma’rifiy voqea bo‘ldi. Bu kun o‘zbek teatriga asos solingan sana sifatida tarixga kirdi. Shunday qilib, milliy jadid adabiyoti dramaturgiyasi va teatri paydo bo‘ldi. Adabiy tanqidchilik va badiiy tarjimonchilik ham shakllandi. Qozon, Istanbulda chop etilgan jadidchilik ruhidagi adabiyotlar Turkistonga tez kirib, keng yoyila boshlaydi. Istanbulda tashkil topgan «Jamiyati xayriya», «Nashriyot shirkatlari» kabi ijtimoiy tashkilotlar Buxoro va Xivada ham maydonga keladi. Bu jamiyatlar ichida kamol topgan jadidchilik harakati o‘sib, 1908 - yilgi Turkiya inqilobi tufayli yuzaga kelgan «Yosh turklar» harakatiga taqlid qilgan. Xivada «Yosh xivaliklar», Buxoroda «Yosh buxoroliklar» jamiyatlarini yuzaga keltiradi. Bu jamiyatlar oxir- oqibatda siyosiy partiyalar maqomini oladilar.Bunday jadidchilik harakatining 37 siyosiy tashkilotlari, jamiyatlari qisqa vaqt ichida Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva, Qo‘qon, Andijon kabi Markaziy Osiyoning yirik shaharlarida nufuzli tashkilotlarga ega bo‘ladi. Jadidchilik harakati muhitida jadidchilik adabiyoti ham yuzaga keladi, mukammal bir shaklga kiradi. 38 XULOSA CHor xukumati mustamlakachilik maqsadini kuzlab, 1884 yildan Turkistonda maxalliy xalq bolalari uchun ras-tuzim mak tablari» deb yuritilgan maxsus maktablar ocha boshladi. Asosan, bu maktablar rus siyosatini amalga oshirish uchun xizmat kilar edi Maxalliy xalq endi ikki tomonlama ezila boshladi. Avval maxalliy xukmdorlar tomonidan ezilsa, endilikda chor xukuma tining zulmkor siyosatidan azob cheka boshladi. SHunday bir paytda maxalliy ziyolilar o'rtasida xalqni uygotishga moyillik sezila boshladi. Ular, birinchidan, mustamlakachilik okibatida, ikkinchidan tashki ta'sirlar natijasida yota boshlagan edi. Bular taraqqiyparvar jadidlar bo'lib. Turkiston ulkasida maorif soxasida islox o'tkazish kerak degan masalani o'rtaga tashladilar. Manavvar Qori mana shu islox tarafdurlarining boshida turuvchi ma'rifatparvardir. U mustamlakachilikdan kutulishni yo'li xalqini keng ma'noda savodli, ilm ma'rifatli qilish deb xisoblaydi. Monavvar Qori eng avvalo oldingi Sharq mutafakkirlari an'analarini tiklash maqsadida amaliy ishlar olib bordi. Ulkada jadidlar tomonidan dadil ravishda darsliklar yozila boshladi. Saidrasul Aziziyning «Ustudi avval» darsligidan keyin usuli jadid maktablari uchun kuplab o'quv darsliklari yaratildi. Munavvar Qorining «Adibi avval» Birinchi muallim», «Adibi soniy Ikkinchi muallim, hug'rafiya Er yuzi, Xavoyiji diniya Ibodat qoidalari» asarlari XX asr boshlaridagi ma'naviyatimiz tarixida asosiy o'rinni egallaydi. U Turkiston maorifini yuksaltirishga butun umrini bagishlaydi. CHunki millat obrasini katarish va rivojlantirishni o'zining asosiy maqsadi deb biilganO'zbek xalqini ma'rifatli qilishga intilgan buyuk murabbiy 1918 yil may oyida Toshkent shahrida «Turk uchugi ilmiy- madaniy jamiyatini tuzdi. Ushbu jamiyat Turkiston milliy tag ostiga tuplab, alarga milliy rux, milliy g'oya va milliy tarbiya bermok, milliy urf-odatlarimizga muvofik sur'atda ilm va ma'rifatlarimizni tijorat, ziroat va san'atimizni rivojlantirib, chin bir turk madaniyati vujudga keltirmak va shutarika millatimizning ruxiy va jismoniy quvvatini orttirish 39 maqsadida tashkil etildi. Taraqqiypurvar inson, millat ma'rifatli bulmasdan turib vijdoni uygonmasligini aytadi. U nodonlik va mustamlakachilikıdan va barcha falokatlardan ketulish- ning yo'li maorif vositasi deb biladi. Ammo Munavvar Qori va uning safdoshlari atrofida bu xayrli ishlarga ok posshoning maxfiy kishilari FOR bo'lib turar edi. Ayni paytda u milliy matbuot uchun ham kurashdi. Jadidlar uilkada bir nechta rus tilida chikayotgan maibuot borligi, o'zbek tilida birgina matbuot chikayotganligidan, u ham bo'lsa, rus mutamlakachilik siyosatini amalga oshirilayotganligidan norozilik bildiradilar. SHundan sung munavvar Qori va uning safdoshlari taziyikka uchraydi. Kup utmay, Munavvar Qori kamaladi va uz boshidan ogir kiyin-chiliklarni o'tkazadi, Sunggi bor uni 1929 yilda xibsga olishadi. SHundan sung u turrisida hech kim hech narsa eshitgan ham ko'rgan ham emas. Munavvar Qori Abdurashidxonov 53 yil umr ko rdi. Bu umr-ning 30 yili xalqning ma'rifati va kelajagi uchun kurash bilan o tdi.ʻ ʻ U uz xalqining xur millat sifatida shakllangan, ijtimoiy-siyosiy jixatdan burkamol bo'lishini orzu qilgan va shu yo'lda kurashgan. Uning ijodi va faoliyati keyingi taraqqiyotparoar- larga umak bo'ldi va ularga kuchli ta'sir ko'rsatdi. CHulpon, Hamza Xakimzoda Nieziy, Abdalla Avloniy, Abdulla Kodiriy, Ubaydulla Xujaevlar Munavvar Qorining maslakdoshlari edi. Munavvar Qori Abdurashidxonov o'zbek pedagoglari orasida xalqimizning kolokligi va amaliy faoliyatida birinchilardan bo'lib tadkik etgan siymodir. U millatdoshlarini axlokli tarbiyali bo'lishiga va ularni oliy maqsadga-istiqlolga chorladi. U o'zining ismiga mokand inson sifatida ilm qildi. Millatimiz kalbiga ma'rifat va ozodlik, erk va xurlik no'rini sochib hayotning sertashvish yo'llarini munavvar xilishga intilgan allo-ma edi. U yaratgan asarlarida insonni kamolotga yetkazish, mehrli va oqibatli bo'lish, raxm va shafqatli hamda xalqka nafi tegadigan inson bo'lish kerakligini ko'rsatib utdi. Munavvar Qorining ma'rifiy, siyosiy va ijtimoiy qarashlari alohida o'rganilmogi lozim. U yaratgan ijodiy meros Turkiston ulkasining jadid davri bo'lgan ma'rifatparvarlik yunalishidagi harakatini keng tadxik qilishida asosiy manbalardan xisoblanadi. Respublikamiz milliy mustasillikka erishgach gazeta va 40 jurnallarga ommaviy axborotning boshqa vositalarida yangi usuldagi o'zbek milliy maktab qanday bo'lishligi to'g'risida haxs - munozaralar anchadan beri davom etmokda. Boyuk ma'rifatparvar Munavvar Qori Abdurashidxonovning ma'rifiy- pedagogik g'oyalari bulajak o'qituvchilar uchun dasturil amaldir. SHu sababdan Munavvar Qorining oliy va o'rta ta'lim hilim yurtlarida pedagogika tarixi o'qitish orkali o'rganish lozim. Munavvar Qori yaratgan asarlar, darslik va qo'llanmalar milliy, ma'naviy va umuminsoniy kadriyatlarni oz ichiga kamra gani sababli uni keng ma'rifatchilar ommasiga urgatish zarur deb xisoblaymiz. Sababi Munavvar Qori darsliklari badiiy asarlar bilan hir qatorda, bolalarning bilim saviyalarini kengaytirishga xizmat qiladigan materiallar bilan boydir. Darsliklaridagi matnlar bolalarga faqatgina o'qishni o'rganishgina emas, ularni fikrlash faoliyatini ham rivojlantirish qiymatiga ega. Jumladan ota-ona», «to'g'rilik», «shafkat va marhamat kahi matnlar bolalarga barkamollik va yuksak ma'naviyatni shakllantiradi. Bundan tashqari, Munavvar Qori asarlaridagi ta'lim va tarbiyaga oid matnlardan Oila, Xikoya», «Maktab», «Ilm», Adab. Birodarga muxabbat», «Yolgonchilik jazosi, Baxillik jazosi», «To'g'rilik», Oy-yil xisobi kabilar o'rta maktablarning boshlang'ich sinf darsliklariga kiritilsa, o'quvchilarni milliy meros va ma'naviyatimizdan baxramand qilgan bulur edik. 41 Foydalanilgan adabiyotlar I. Rahbariy adabiyotlar 1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - T.: "O'zbekiston", 2016.- 56 b. 2. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - T.:"O'zbekiston", 2017. -48 b. 3. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. - T.: «O‘zbekiston», 2017.-488 b. II. Asosiy adabiyotlar 1. Abdullaev Y. Mashxur ma'rifatparvar/Boshlang'ich ta'lim.-1992.-N-12.-B. 50-52 2. Abdurasulov M. O'zbek ma'rifatpurvar shoirlari. -T.: Fan, 1972-89 h 3. Avezov N. Maxmudxoja Bexbudiyning ijodiy merosi: Ped. fan. nomzodi ilmiy darajasini olish uchun bajarilgan diss. - T., 1995, - 217 b. 4. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. T, 1994. 5. Baratov M.O'zbekistonda ma'rifat uchun kurash tarixi dan, -T.: O'zbekiston, 1989, 178 b. 6. Masso'mov M. Abdulla Avloniyning pedagogik faoliyati va ta'lim-tarbiya to'g'risidagi fikrlar.-T.: O'qituvchi, 1966. 86 b. 7. Karimov N. Jadidchilik nima?//San'at.-1991.-N1.-B.5-6. 8. Muhammadjonov. A. O’zbekiston tarixi, Toshkent, 1994. 9. Sagdullayev A.S., Aminov B.B., Mavlonov O‘.M., Norqulov N. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. - T., 2000 yil 11. Hidoyatov G. A. Mening jonajon tarixim. T, 1992. 12. Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi, Toshkent, 1997. 13. Ochilor M. O'qituvchi odobi. -T.: O'zbekiston, 1975, 40 b. 42 14. Togaev E., Orifxujaev S. Dursda jadidchilik va uning moxiyatini o'rganish // Xalq ta'limi 1993.-N1.-B. 7-8. III. Internet saytlari 1. http://www.kutubxona.uz 2. http://www.literature.uz 3. http://www.ziyonet.uz 4. http://www.alishernavoiy.uz 43

MUNDARIJA

KIRISH……………………………………………………………………………..3

I BOB. XIX ASR OXIRI VA XX ASR BOSHLARIDA TURKISTONDA IJTIMOIY-PEDAGOGIK JARAYON VA JADIDCHILIK………….……….6

1.1. Turkiston oʻlkasida jadidchilik harakatini vujudga kelishi………………..…..6

1.2.Behbudiy Samarqand jadidlarining yirik namoyondasi……………………….13

II BOB.  SAMARQAND JADIDCHILIK NOMOYONDALARINING PEDAGOGIK FIKRLARINING SHAKILLANISHI………………………...19 2.1. Samarqanda jadidchilik harakatini vujudga keltirgan tarixiy-ma'rifiy shart-sharoitlar..................................................................................................................19

2.2 Samarqandnda jadidchilik harakatining maorif, matbuot va adabiyot

sohalaridagi amalga oshirgan islohotlari……………………………….…….…...27

XULOSA.................................................................................................................35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RUYXATI…………………………….37

Sotib olish