Turkistonda jadidchilik faoliyati Samarqand misolida

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI 
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
FAKULTETI
YO‘NALISHI
_______________________________________ FANIDAN
KURS ISH
MAVZU: Turkistonda jadidchilik faoliyati Samarqand misolida
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 2024
1 MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………………..3
I   BOB.   XIX   ASR   OXIRI   VA   XX   ASR   BOSHLARIDA   TURKISTONDA
IJTIMOIY-PEDAGOGIK JARAYON VA JADIDCHILIK………….……….6
1.1. Turkiston o lkasida jadidchilik harakatini vujudga kelishi………………..…..6ʻ
1.2.Behbudiy   Samarqand   jadidlarining   yirik
namoyondasi ……………………….13
II BOB.  SAMARQAND JADIDCHILIK NOMOYONDALARINING 
PEDAGOGIK FIKRLARINING SHAKILLANISHI………………………...19
2.1. Samarqanda jadidchilik harakatini vujudga keltirgan tarixiy-ma'rifiy shart-
sharoitlar ..................................................................................................................19
2.2 Samarqandnda jadidchilik harakatining maorif, matbuot va adabiyot
sohalaridagi amalga oshirgan islohotlari ……………………………….…….…...27
XULOSA.................................................................................................................35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RUYXATI…………………………….37
2 KIRISH
Kurs   ishi   mavzusining   asoslanishi   va   uning   dolzarbligi.   Bugungi
kunda   yangi   O'zbekiston   Uchinchi   Renessans   poydevorini   barpo   etish,   inson
manfaati   va   erkinliklarini   ta'minlash   maqsadida   keng   miqyosli   islohotlar   izchil
davom   ettirilmoqda.   Ana   shu   islohotlar   va   o zgarishlar   bilan   bir   qatorda   el-yurt,ʻ
xalqning   porloq   kelajagining   kafolati   bo'lgan   barkamol   avlod   tarbiyasiga   katta
e'tibor   qaratilgan.   Shu   bilan   birga,   mamlakatimiz   xalqining   ko'p   ming   yillik
madaniyati, milliy qadriyatlari va urf-odatlarini tiklash hamda fuqarolarda o'zlikni
anglash   xalqimizning   boy   moddiy   va   ma'naviy   merosini   tiklashb   asrab-avaylash
bo'yicha   ulkan   ishlar   amalga   oshirilmoqda.   "Milliy   o'zligimizni   anglash,
Vatanimizning qadimiy va boy tarixini o'rganish, bu borada ilmiy-tadqiqot ishlarini
kuchaytirish,   gumanitar   soha   olimlari   faoliyatini   har   tomonlama   qo'llab-
quvvatlashimiz lozim".
       Yuqorida  keltirilganidek, bugungi  kunda O'zbekistan  davlatchilik tarixi  va
uning   muhim   taraqqiyot   bosqichlari   nihoyatda   dolzarb   mavzulardan   biri
xisoblanadi.   O'zbekiston   Respublikasi   prezidenti   Shavkat   Mirziyoyev   tariximiz
haqida   quyidagilarni   aytadi   "Hamma   o'z   tarixini   ulug'laydi.   Lekin   bizning
mamlakatimizdagidek   boy   tarix,   bobolarimizdek   buyuk   allomalar   hech   qayerda
yo'q.   Bu   merosni   chuqur   o'rganishimiz,   xalqimizga,   dunyoga   yetkaza   bilishimiz
kerak.   Bu   markazga   kelgan   odam   tariximiz   haqida   to'la   tasavvurga   ega   bo lishi,	
ʻ
katta ma'naviyat olib ketishi zarur"! 1
.
XX   asr,   avvalo,   ko pchilik   xalq   ommasini   savodxon   qilish   va   ayni   paytda	
ʻ
yangilanayotgan   zamonning   munosib   farzandlarini   tarbiyalash   masalasini   kun
tartibiga quydi. Boshqacha aytganda, ma'rifat, tenglik, ozodlik degan va xuddi shu
davrda   aniq   mazmun   -mundarijaga   ega   bo'lgan   yuksak   tushunchalar   bilan
birgalikda   talqin   qilinishi   shart   bo'lib   qoldi,   Turkistonda   qisqa   muddatda   o'zbek
ma'rifatchilarining   butun   bir   avlodi   yetishib   chiqdi,   Faoliyati   o'tgan   asrning
1
   Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O'zbekiston 
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag'ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo'shma 
majlisidagi nutq. -T.: O'zbekiston, 2016. 13-b
3 so ngidan   boshlanib,   inqilobdan   keyingi   yillargacha   kelib   ulangan   bu   avlodʻ
xalqimizning   umumiy   ma'rifatidagina   emas,   ijtimoiy-siyosiy   ma'rifatida   yangi
turmushga tayerlashda ham buyuk xizmat edi.
Jadidlar   harakati   ijtimoiy-tarbiyashunoslikda   alohida   oqim   sifatida   XX   asr
boshlarida Qrim, Qozon, Kavkaz va Markaziy Osiyoda shakllandi. Jadidchilikning
otasi Qrim-tatar Ismoilbek Gasprali edi. U o'zi nashr etgan Tarjimon" ruznomasida
musulmon   maktab   va   madrasalarida   diniy   bilimlarni   arab,   fors,   rus   tillarini
o'rganish bilan birga tibbiyot, kimyo, nabotot, nujum, xandasa ilmlarini o'rganishni
ham keng targ'ib qildi.
1,   Gaspralining   g oyasini   quyidagi   ma'rifatparvarlar   o'zlarining   ijodiy	
ʻ
faoliyatlari   bilan   davom   ettirganlar.   Bu   ma'rifat   darg'alarining   bizga   qoldirgan
noyob   asarlari,   faoliyatlari   bugungi   kun   ilmiy   pedagogikamiz   tarixida,   ma'naviy
barkamol insonni tarbiyalashdagi savobli ishimizda bizga dasturilamal bo'ladi deb
o'ylaymiz.   Isxoqxon   Ibrat,   Siddikiy-Ajziy.   Saidrasul   Aziziy   Muhammadsharif
Sufizoda, Abdultsodir SHakuriy, Abdulla Avloniy, Sadriddin Ayniy, Maxmudxoja
Bexbudiy, Hamza Xakimzoda Niyoziy kabilar shular jumlasidandir. Bu ruyxatning
boshida,   ehtimolki,   hayoti   va   ijodiy   faoliyati   hozirgacha   o'rganish   bosqichida
bo'lgan Munavvar Qori Abdurashidxonov turadi.
Turkistonda   vujudga   kelgan   milliy   uygonish   vakillari-jadidlarning   aksar
qismi   maorifning   mavjud   xolatiga   qarshi   bosh   kutarib,   isloxotlar   o'tkazish,   yangi
usul   maktablari   tashkil   etish,   Turkistonliklarni   qisqa   fursatda   rivojlangan
madaniyatli   va   farovon   turmush   kechiradigan   o lkaga   aylantirish   yo'lida   harakat	
ʻ
qildilar.   Ularning   ezgu   amallari,   pokiza   niyatlari,   ilg'or   g'oyalari   avlodlar
tomonidan   unutilmaydi   va   mustaqil   Vatan   ta'limini   yo'lga   qo'yish   amaliyotida,
hech   shubxasiz,   foydalaniladi.   Jadidchilik   harakatining   turli   soxadagi   g'oyalarini
bir   qator   olimlar   o zlarining   risolalari   va   ilmiy-metodik   qo'llanmalarida   ishlab	
ʻ
chiqdilar.   Begali   Qosimov,   Naim   Karimov,   Sotimjon   Xolboev,   Sirojiddin
Axmedov,   Ulug'bek   Dolimov,   SHuxrat   Rizaevlarning   Samarqand   jadidchilik
harakatining otasi Muhammadxo ja Behbudiy haqida ayrim maqolalari mavjud. 	
ʻ
Tadqiqot ob'ekti.   Muhammadxo ja Behbudiyning ijodiyotini asarlar, arxiv	
ʻ
4 materiallari va turli manbalar orkali o'rganish jarayoni. 
Tadqiqot   predmeti,   Muhammadxo ja   Behbudiyning   ma'rifiy-madaniyʻ
g'oyalari,   ularning   pedagogik   qarashlarida   barkamol   insonga   xos   xalqchillik,
xalqparvarlik va vatanparvarlik g'oyalarini  asoslab  berishi, Samarqand jadidchilik
nomoyondalari faoliyati.
Tadqiqot   maqsadi.   Samarqand   jadidchilik   harakatlarining   boshlanishi
ularning   faoliyatlari   maqsad   va   vazifalari,   Behbudiyning   Samarqand   jadidchilik
harakatiga boshchilik qilishi, marifatparvarlarning ta lim va tarbiyaga oid fikrlari.	
ʼ
Tadqiqotning   metodologik   asosi.   O'zbekistan   Respublikasining   «Ta'lim
to'g'risida»gi Qonun. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining va xukumatimizning
madaniyat, va xalq ta'limi to'g'risidagi farmon va qarorlari. SHaxs kamolotiga doyr
ilg'or xalq pedagogikasi.
Tadqiqot   metodlari.   O'zbekiston   Respublikasi   Davlat   xujjatlaridagi
manbalarni   ijodiy   o'rganish.   Adabiy,   falsafiy,   etnografik   va   pedagogikaga   doir
ilmiy-nazariy   adabiyotlar   taxlili.   Turkistondagi   jadid   maktablari   dastur   va
rejalarining taxlili.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi.  Tadqiqot ishimiz O'zbekiston Respublikasida
Muhammadxo ja   Behbudiyning   ma'rifiy   va   pedagogik   qarashlarini   o'rganishda	
ʻ
birinchi   urinishdir.   Muhammadxo ja   Behbudiyning   ijodi   va   pedagogik   faoliyatini	
ʻ
o'rganish   orqali   Turkistonda   barkamol   insonni   tarbiyalab   yetishtirishda   tutgan
o'rniii   asoslash.   Rossiya   ta'siri   ostida   bo'lgan   ijtimoiy   sharoitda   ma'rifat   va
madaniyat   rivojlanishida   milliy   maktab   uchun   kurash   mazmuni   va   undagi   asosiy
tamoyillar   qay   darajada   ekanligini   xozirgi   davr   ta'lim   mazmuniga   taqqoslash   va
undan ijodiy foydalanish yo'llarini ko'rsatish.
Tadqiqot   mavzusi   bo'yicha   adabiyotlar   sharhi   (tahlili).   Turkistonda
vujudga   kelgan   milliy   taraqqiyparvarlarning   faoliyatlari   Samarqand   jadidchilik
nomoyonlarining   XIX   asr   oxiridagi   tarixini   o'rganishda   ilmiy   asarlarning   o'rni
katta   hisoblanadi   jumladan:   Abdurasulov   M.   O'zbek   ma'rifatparvar   shoirlari 2
.
2
 Abdurasulov M. O'zbek ma'rifatpurvar shoirlari. -T.: Fan, 1972-89-b
5 Abdullaev   Y.   Mashxur   ma’rifatparvar 3
.   Baratov   M.O'zbekistonda   ma'rifat   uchun
kurash tarixidan 4
, Munavvar  Qori. Adibi avval 5
. Togaev E., Orifxujaev S. Darsda
jadidchilik   va   uning   moxiyatini   o'rganish 6
.   Karimov   N.   Jadidchilik   nima? 7
.   kabi
ilmiy asarlar beqiyosdir.
Abdurasulov   M.   O'zbek   ma'rifatparvar   shoirlari   asarida   Samarqandndagi
jadidchilik namoyondalarining faoliyati haqida keng ma’lumotlar berib o’tilgan.
Baratov   M.O'zbekistonda   ma'rifat   uchun   kurash   tarixidan.   Asarida
Muhammadxo ja   Ehbudiyning   Turkistondagi   jadidchilik   faoliyati   haqida   muhumʻ
manba bo’lib xizmat qiladi.
Tadqiqotning   amaliy   ahamiyati.   Muhammadxo ja   Behbudiyning   ma'rifiy	
ʻ
va pedagogik qarashlariga doir ilmiy-tadqiqot natijalari o'qituvchilarga, talabalarga
pedagogika   tarixini   o'rganishlarida   qo'l   keladi.   Munavvar   Qorining   ilmiy-nazariy
merosidan   boshlang'ich   sinflarda   odob   saboqlari,   o'qish   va   tabiatshunoslik
darslaridagi   mavzularni   boyitish   maqsadida   respublika   maktablarida   foydalanish
mumkin.
Tadqiqotning   usullari.   tarixiylik,   tizimlashtirish,   qiyosiy,   muammoviy-
xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik
tamoyillaridan foydalanildi.
Tadqiqot   natijalarining   nazariy   va   amaliy   ahamiyati.   Mavzu   doirasida
olib   borilgan   tadqiqotlar   va   olingan   natijalarida   jadidchilik   faoliyatlari   davri,   XX
asrdagi jadidchilikning kelib chiqish sabablariga bo'lgan omillar, ularning faoliyati
kabi masalalarni yoritishda muhim o'rin tutadi.
Kurs   ishida   keltirilgan   ma'lumotlar   va   ilmiy   xulosalar .   O zbekiston	
ʻ
tarixining   tegishli   bo'limlarini   yozishda,   shuningdek,   Jahon   tarixi   va   Markaziy
Osiyo   yirik   tarixiy   shaxslar   faoliyati   tarixi   bo'yicha   oliy   o'quv   yurtlari   va
umumta'lim   muassasalari   uchun   darsliklar   va   boshqa   turdagi   o'quv   adabiyotlari
yaratishda foydalanish mumkin.
3
 Abdullaev Y. Mashxur ma’rifatparvar // Boshlang’ich ta’ lim. - 1992. - N «-12. - B. 50-52.
4
 Baratov M.O'zbekistonda ma'rifat uchun kurash tarixi dan, -T.: O'zbekiston, 1989, 178 b.
5
 Munavvar Qori. Adibi avval -T: Bulomiya, 1907-53 b.
6
 Togaev E., Orifxujaev S. Dursda jadidchilik va uning moxiyatini o'rganish // Xalq ta'limi 1993.-N1.-B. 7-8.
7
 Karimov N. Jadidchilik nima?//San'at.-1991.-N1.-B.5-6.
6 Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi.   Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf,   xulosa,   foydalanilgan   manbalar   va   adabiyotlar   ro'yxatidan   iborat   bo'lib,
tadqiqot umumiy 40 betni tashkil etadi.
Birinchi   bobda   Jadidchilikning   XIX   asr   oxiridagi   siyosiy   va   ijtimoiy   jihati
yoritiladi.
Ikkinchi   bobida Samarqanda  jadidchilik faoliyatlarning boshlanish   jarayoni
yoritiladi.
Uchinchi bobida XX asrda Samarqandagi siyosiy vaziyatlar yoritiladi. 
To rtinchi   bobda   Samarqandagi   XIX   asr   oxiri-XX   asr   boshidagi   ijtimoiyʻ
ahvoli yoritiladi.
7 I BOB. XIX ASR OXIRI VA XX ASR BOSHLARIDAGI TURKISTONDA
IJTIMOIY PEDAGOGIK JARAYON VA JADIDCHILIK.
1.1 Turkiston o lkasida jadidchilik harakatini vujudga kelishiʻ
Mustamlakachilar   shum   maqsadlarini   amalga   oshirish   uchun   ulkaga   turli
tabaqa vakillarini, chinovniklarni, harbiylarni, ruxoniylarni, muxandis-texniklarni,
olimlarni,   ishchilarni-barchani   safarbar   etdi.   Xomashyoni   o lkadan   tashib   ketish	
ʻ
uchun qudratli texnika yo'lladi.
Ana   shu   jarayonda   o'zbek   milliy   burjuaziyasi   -   savdo   sanoat   egalari   ham
shakllana bordi. Chorizm maxalliy burjuaziyaning paydo bo'lishini aslo istamasdi.
Rus   chorizmi   va   burjuaziyasi   usib   kelayotgan   o'zbek   maxalliy   burjuaziyasining
iqtisodiy-siyosiy   xuquqlarini   cheklab   uning   rivojlanishi,   iqtisodiy   potentsialining
qudratli   bo'lib   ketishiga   to sik   qo'ygan   edi.   Milliy   burjuaziya   bu   kamsitishdan	
ʻ
norozi edi.
Rus   burjuaziyasi   har   jixatdan,   avvalo   iqtisodiy   jixatdan   o'zbek   miliy
burjuaziyasini qaramlikda saqlab kelardi. Millat ravnaqini o ylovchi taraqqiyparvar	
ʻ
kuchlar   o'zbek   xalkining   xunarmandlari,   dehqonlari,   burjuaziyasi,   ruxoniylari
barcha   tabaqalari   orasida   mavjud   edi.   Ular   xalqning   milliy   ongini   oshirish   va
o zligini   anglatishning   birinchi   bosqichdagi   vazifasini   ma'rifat,   ilmu   urfondan	
ʻ
qidirdilar.
Ular   buni   amalga   oshirmay   turib,   xalqni   umumiy,   xal   qiluvchi   mustaqillik
kurashiga   otlantirib   bo lmasligini   ham   yaxshi   bilardilar.   Chorizmning   daxshatli	
ʻ
harbiy-siyosiy   kuch   ekanligini   hammadan   ko ra   ular   chuqurrok   tushunardilar.	
ʻ
Shunga   ko ra   millat,   xalq   qayg usi   bilan   yashovchi   ziyolilar   xalqni   uyg otishni	
ʻ ʼ ʻ
ma'rifiy jabxadan boshlashga qaror qildilar.
XIX   asrning   ikkinchi   yarmida   Turkistonda   ro y   bergan   ijtimoiy   tarixiy	
ʻ
uzgarishlar   ma'rifatparvarlik   g'oyasining   tarqalishiga   muxim   turtki   berdi.   Shu
davrda   Muqimiy,   Furqat.   Axmad   Donish,   Sattorxon   Abdug afforov   kabilarning	
ʼ
ma'rifat   g oyasini   targ ib   etuvchi   asarlari   maydonga   keldi.   Ularda   ilm   fanning	
ʻ ʻ
yangi taraqqiyoti uchun namuna bo'lib turgan Rossiya madaniyatidan O'rganishga
8 da'vat   ustuvorlik qildi. Agar   bu xol   Furkatning  «Turkiston viloyatining  gazeti»ga
xizmatga   kirishi   va   unda   rus   ilm-fani   va   madaniyatini   targ'ib   qiluvchi   asarlar
yaratishida   ko'rinsa.   Sattorxon   Abdug afforov.   Saidg ani   Saidazimboy   o'g'li.ʻ ʻ
Muxiddinxo ja ko zi va boshqa lar rus-tuzum maktablarini ochish, bu maktablarda	
ʻ ʻ
muallimlik   qilish,   ularga   xomiylik   ko'rsatish   singari   amaliy   harakatlar   bilan
shugullandilar.   Natijada,   ma'rifatparvarlik   fursat   amaliy   harakat   tusini   ola
boshladi 8
,
XIX   asrning   90   yillariga   kelib,   o lkada   ma'rifatparvarlarning   Yevropa	
ʻ
mamlakatlarni   bilan   tanishuvi,   1892   yilda   Toshkentda   ko tarilgan   «Vabo	
ʻ
qo zg oloni,   1898   yilda   Andijonda   sodir   bo'lgan.   Dukchi   eshon   voq easi   kabilar	
ʻ ʻ ʻ
ma'rifatchilarning   dunyoqarashlarida   keskin   o zgarish   yasay   boshladi.	
ʻ
Ma'rifatchilikning moxiyat zamiriga milliy ozodlik g'oyasi chuqur o rnasha bordi.	
ʻ
90-   yillarda   boshlangan   bu   ijtimoiy-madaniy   harakat   sekin-asta   mavjud   jamiyat
asoslarini   qayta   ko rish   g'oyasi   bilan   tutashdi.   Jamiyatning   ijtimoiy-madaniy	
ʻ
muammolariga   batamom   yangicha   yondoshishga   asoslangan   bu   harakat,
jadidchilik  deb,   jadidchilik  g'oyasini   tarqatuvchi   ziyolilar   esa   jadidlar   degan   nom
oldi.   Jadidlarni   Garbiy   Yevropa   va   Rossiya   ma'rifatchiligidan   ajratib   turuvchi
xususiyati   shundaki,   ular   mustamlakachilik   sharoitida   faoliyat   olib   borishdi.
Ikkinchidan,   ma'rifatchilik   davrlari   G arbda   Yevropada   o n   yillar   va   xatto   yuz	
ʼ ʻ
yillar   mobaynida   kechgan   bo'lsa,   Turkiston   ma'rifatchilari   esa   shiddatli   harakat
qilishga   majbur   bo'lishdi.<Jadid»   degan   so'z   asli   arabcha   bo'lib   "yangi»   degan
ma'noni anglatadi. Jadidlar yangilik va isloxot tarafdorlari bo'lib, mustamlakachilik
sharoitida   ezilib   kelayotgan   xalqlarga   yangi   hayot   olib   kirishga,   ularni   ijtimoyi-
madaniy taraqqiyotning yuqori bosqichlariga olib chiqishga harakat qilishgan.
Jadidlar dastlab XIX asrning oxirlarida Qrim va Kavkazda yashovchi tatarlar
orasida   paydo   bo'ldi.   Ismoil   Gaspraliyning   <Tarjumon»   ruznomasi   bu   yangi
harakatning beshigi bo'ldi 9
.
Jadidchilik   harakati   bizga   avvalo   Ismoil   Gaspraliy   g oyalari   orqali   kirib	
ʻ
8
  Abdurasulov M. O'zbek ma'rifatpurvar shoirlari. -T.: Fan, 1972-89-b
9
 Abdullaev Y. Mashxur ma'rifatparvar/Boshlang'ich ta'lim.-1992.-N-12.-B. 50-52
9 kelgan   bo'lsa,   ikkinchidan,   Turkistonning   o'zida   ham   tabiiy   ravishda
mustamlakachilik zulmiga qarshi yangi fikrlar paydo bo layotgan edi. Yana shuniʻ
alohida   ta'kidlash   kerakki,   bu   davrda   jadidchilikning   paydo   bo'lishida   taraqqiy
etgan musulmon mamlakatlarining ta'siri ham katta bo'ldi. Bogchasaroy, Orenburg,
Qozon, Ufa singari shaharlardan tashkari, Eron, Gruziya kabi mamlakatlarda nashr
qilingan   gazetalar   Turkiston   o lkasiga   kirib   keldi.   O lkada   jadidchilik   harakati	
ʻ ʻ
ayniksa 1905 yil inqilobidan so ng kuchayib ketdi.
ʻ
Jadidchilik harakati bilan boglik ma'rifiy markazlar, maktablar yuzaga keldi,
«Taraqqiy»,   «Xurshid»,   »SHuxrat»,   "Osiyo"   «Tujjor»,   «Sadoyi   Turkiston»,
«Samarqand»,   «Oyna»,   «Turon»   singari   gazeta   va   jurnallar   nashr   etila   boshladi.
Jadidlar o z g oyalarini matbuot orkali tarqatish ishiga qizgin kirishdilar. Turkiston	
ʻ ʻ
general-gubernatorligi 1870 yildan boshlab «Turkiston viloyatining gazetini nashr
etib, ayni yillarda ham uning saxifalarida chor xukumati siyosatini targ'ib kilmokda
edi.   General-gubernatorlik   birinchi   navbatda   maxalliy   axolini   rus-tuzum
maktablariga   jalb   qilishni   o ylagani   uchun   gazeta   saxifalarida   yoritilayotgan	
ʻ
makolalar ham asosan shu maqsadni kuzda tutar edi. Jadid matbuotining to ng'ich	
ʻ
farzandi"   «Taravdiy»   gazetasi   bo'lib,   u   1906   yildan   boshlab   chop   etila   boshladi.
Uning   dastlabki   sonida   gazeta   o'zi   to'g'risida   bunday   fikrlarni   yozdi:   «Gazetamiz
«Taraqqiy   nomida   o lib,   bora-bora   jismi   ham   ismila   muvofik   o lib,   millatimizni	
ʻ ʻ
keyin   qolmog iga,   jaxolat   va   gaflat   ilmida   borishiga   millatlardan   kam   darajada	
ʼ
qolmog iga aslo rozi emasdurmiz». 1906 yil 14 iyunda «Taraqqiy» gazetasining 1-	
ʼ
soni chiqishi bilan Turkistondagi mustamlakachi ma'murlar, shuningdek, maxalliy
xukmron   doiralar   jiddiy   tashvishga   tushib   qoldilar.   Xur   fikrning   ashaddiy
dushmani bo'lgan missioner N. P. Ostrouov taxririda nashr etilib turgan «Turkiston
viloyatining gazeti» bu yangi matbuot organini uz yo'liga solishga o'rindi. Ammo
gazetaning   jadidlar   fikriga   tayanib   ish   ko rishi   uning   dastlabki   sonlaridanoq	
ʻ
ma'lum   bo'ldi.   Gazeta   general-gubernatorlik   va   uning   nashri   bo'lishi   «Turkiston
viloyatining   gazeti   «taqiblariga   qaramasdan   turli   so'zni   aytish   yo'lidan   qaytmadi.
Chor   xukumati   «Taraqqiy»   gazetasini   xurfikrlik   yo'lidan   qaytarishga,
mexnatkashlar   manfaatini   ximoya   qilganligi   uchun   uni   buzib   tashlashga   qattiq
10 harakat   qildi.   Chunki   gazeta   saxifalarida   «Dunyo   yiguvchilar,   mexnat   qiluvchilar
xususida», «Duma xususida»,»Jaditlar  kimlar?» «Boylar, byurokratiya va gazeta»
kabi maqolalarda davrning muammolari, shu bilan bir qatorda, maxalliy axolining
manfaati   bilan   boglik   masalalar   kutarilgan   edi.   <Taraqqiy»   gazetasidan   tashqari,
shu   yillarda   «Xurshid»   «SHuxrat»   «Samarkand»,   «Oina»   kabi   nashrlarda   davr
manzaralarini   yorqin   aks   ettiruvchi   maqolalar   e'lon   qilindi.   Bu   gazeta   va
jurnallarning   saxifalarida   Turkiston   o lkasining   iqtisodiy,   madaniy   va   ma'rifiyʻ
hayotini   yangilashga   qaratilgan   fikrlar   ilgari   surildi.   Bu   paytga   kelib,   jadidchilik
yo'lboshchilari   yetishib   chiqa   boshladi.   Bular   Maxmudxo ja   Bexbudiy,   Abdurauf	
ʼ
Fitrat, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Ashurali Zoxiriy va boshqalardir 10
,
Jadidlarning maqsad va fikrlari bo yicha jamiyatni inqilobiy yo'l bilan emas,	
ʻ
balki   isloxot   yo'li   bilan   yangilash   lozim   edi.   Ular   yangi   usuldagi   maktablarni
tashkil   qilish,   u   orqali   mustamlakachilik   zulmiga   qarshi   kurashishni   bu   zulmdan
qutulishning asosiy yo'llaridan biri deb bildilar. Jadid tashkilotchilarining dastlabki
maqsadlari   yangi   usuldagi   maktablarni   tashkil   qilish,   ular   orqali   xalqning
uyg onishini ta'minlash deb tushundilar. Inqilobgacha bo'lgan jadid maktablarining	
ʻ
sonini   olimlar   turlicha   ko'rsatadilar.   1923   yilda   Shokirjon   Raximiy   tomonidan
to plab   nashr   qilingan   «O'zbek   maorifining   o'tgandagi   va   xozirgi   xoli»   nomli	
ʻ
kitobida berilgan ma'lumotga ko ra ular quyidagi tartibda bo'lgan. Dastlabki usuli	
ʻ
jadid maktablarining tashkil etilishi quyidagi tartibda kechgan: 1892 yilda Qrimda,
1893   yilda   Samarkandda,   1898   yilda   Ashpekda   va   Issikko lda,   1901   yilda	
ʻ
Toshkentda,   1910-1915   yillarda   Turkiston   ulkasida   jami   80   ta   yangi   usul
maktablari mavjud edi. Jumladan: Yettisuvda 7 ta. Farg ona 21 ta, Samarkandda 5	
ʼ
ta,   Sirdaryoda   40   ta,   Buxoroda   57   ta.   K.   Ye.   Bendrinovning   «Turkistonda   xalq
ta'limi   tarixi   ocherklari»   nomli   kitobida   1917   yil   inqilobi   arafasida   (92   ta   yangi
usul   maktablari   bo'lganligi   aytilgan).   Jumladan,   Sirdaryoda   46   ta,   Farg onada   30	
ʻ
ta, Yettisuvda 18 ta, Samarqandda 5 ta Yangi usul maktablarining yillari buyicha
rivojlanish   darajasi   quyidagicha   bo'lgan:   1905   yilda   sekin   o sish:   1905-1910	
ʻ
yillarda   tez   o sish;   1915   yilga   kelib   ayrim   ijtimoiy-siyosiy   sabablarga   kura	
ʻ
10
   Azizvajaev R. Ustoz Munavvar Qori // Fan va turmush. 1991. N7.-B. 36-38
11 pasayish   boshlangan.   Tadqiqotchi   Yo'ldosh   Abdullayevning   «Eski   maktabda   xat-
savod Urgatish kitobida berilgan ma'lumotga ko ra, Andijonda 34 ta, Qo qonda 24ʻ ʻ
ta, Toshkentda esa 16 ta, jami 74 ta usuli jadid maktabi bo'lgan. Tadqiqotchining
yozishicha,   ushbu   ma'lumotda   yangi   usuldagi   maktablar   tula   ravishda   xisobga
olinmagan.   U   O'zbekistondagi   xujjatasrovlarda   ham   bu   xaqida   aniq   ma'lumot
yo'qligini   ta'kidlab   o'tgan.   Rasmiy   xujjatlarning   ko'rsatishicha,   1908   yilda
Turkiston   viloyatlarida   30   ta   yangi   usul   maktablari   bo'lgan   va   ularda   1300   bola
o'qigan. 1915 yilda esa Turkiston o lkasida yangi usul maktablarining soni 63 taga	
ʻ
yetgan, o'quvchilar soni esa 4100 tani tashkil etgan,
Rus-tuzum maktablaridan farqli o laroq, yangi usul maktablari pullik bo'lib,	
ʻ
o'quvchilarning   ota-onalari   bolalarining   o'qishi   uchun,   masalan,   Farg ona	
ʼ
viloyatida   I   so'mdan   10   so'mgacha,   Toshkent   viloyatining   Sebzor   maxallasida   1
so'mdan 25 so'mgacha, Tarnovboshi maxallasida esa 35 so'mgacha pul tulashgan.
Shuning   uchun   ham   yangi   usul   maktablari   o'qituvchilarining   maoshi   eski
maktabdagi  rus-tuzem maktablari O'qituvchilarining maoshiga  nisbatan yuqoriroq
bo'lgan.   Turkistondagi   jadidchilik   harakatiga   chor   xukumati   ma'murlari   hamda
maxalliy qadimchilar qattiq qarshilik ko'rsatdilar.
Masalan,   1882   yilning   30   avgustida   Ostroumov   direktorlik   qilgan
o'qituvchilar   seminariyasida   g ayri-jins   musulmonlarining   maorifi   asoslarini	
ʼ
qanday   printsiplarda   tashkil   etmoq   kerak   degan   mavzuda   munozara   bo'lib   o'tadi.
Munozarada   seminariya   O'qituvchilaridan   N.   Ostroumov,   M.   A.   Murapievlar
Ismoilbek Gaspralining loyixasini qattiq qoralaydilar 11
.
«Agar   biz   taklif   qilingan   loyixani   qabul   etsak,   deydi   ma'ruzachi,   shu
vaktacha   mudrab   yotgan   musulmon   mutaassibligini   uyg otib   yuboramiz   va   bu	
ʻ
bilan   ko ksimizda   ilonni   asragan   bo'lib   chiqamiz...   Shu   sababli   musulmonlarimiz	
ʻ
maorifining   asosida   ularni   ruslashtirish...   islomni   buzish...   umuman   diniy
jixatlarini   buzish...   yotmog i   lozim.  So ngra   loyixa  Turkiston   general-gubernatori	
ʻ ʻ
Rozenbaxga   tanishib   chiqish   va   fikr   bildirish   uchun  topshiriladi.   Loyixaga   salbiy
munosabatda   bo'lgan   gubernator   uning   ostiga   <Oqibatsiz   qoldirilsin»   deb   imzo
11
  Togaev E., Orifxujaev S. Dursda jadidchilik va uning moxiyatini o'rganish // Xalq ta'limi 1993.-N1.-B. 7-8.
12 cheqadi.   1893   yili   Ismoilbek   Gasprali   Toshkentga   keldi.   Turkiston   Harbiy
ma'muriyati   uni   noxush   qabul   qildi   va   takliflariga   xayrixoxlik   bildirmadi.
Ismoilbek Gasprali g'oyasini yoqlagan va shu g oya bo yicha Turkistonda maktabʻ ʻ
ochish   uchun   iltimosnoma   yozgan   Munavvar   Qori   ham   rad   javobini   oladi.
Turkistonda   XX   asr   boshlarida   ochilgan   jadid   maktablarida   Saidrasul   Aziziyning
rus-tuzem   maktablari   uchun   yozilgan   «Ustodi   avval»   va   Asqarali   ibn   Bayramali
Kalininning   «Muallimi   soniy   darsliklaridan   foydalanildi.   Bunday   maktablarning
rivojiga   tuskinlik   qiluvchi   qadimchilar   ularning   muallim   va   tarafdorlarini
«munofik»,   «daxriy»   deb   xakoratladilar.   Masalan,   sufizodani   yangi   maktab
ochgani uchun Chustdan badarg'a qildilar. Samarqandlik Saidaxmad Siddikiy kup
ming   kishilik   jamoa   o'rtasida   Ulug bek   madrasasi   jome   sida   «kofir   deb   e'lon	
ʼ
qilindi,   Toshkentlik   Mirmuxsin   SHermuhamedov   esa   Eski   juva   bozorida   xaloyik
o'rtasida sazoyi  etildi. Turkiston general-gubernatorligida xalq maorifi  ishlariga  1
084   082   so'm,   ya'ni   o lkaning   44   570   399   so'mlik   umumiy   byudjetidan   24   foiz	
ʻ
miqdorda pul ajratgan. Boshqacha aytganda, maorif ishlariga 1 yilda 1 jon boshiga
o'rta   xisobda   23   tiyin   sarf   etilgan.   Ushbu   dalildan   ko'rinadiki,   general-
gubernatorlik   davrida   milliy   maktab   va   maorif   ishlariga   kam   e'tibor   qaratilgan,
Shuning uchun ham jadidlar yangi usuldagi maktablarni ochish ishlari bilan jiddiy
ravishda   shugullanganlar.   Jadidchilik   harakatining   asoschisi   Ismoilbek   Gaspraliy
turkiy   xalqlarning   buyuk   mutafakkiri   edi.   U   turkiy   xalqlarni   birlashtirish   g oyasi	
ʻ
bilan   yashagani   va   shu   g oya   yo'lida   faoliyat   ko'rsatgani   uchun   tirikligidayoq	
ʻ
millat otasi degan nom oldi. U Sharq xalqlari ma'naviy hayotida, xususan maktab -
maorif ishlarida chinakam  inkilob yasadi, «usuli  jadid» nomi  bilan tarixga kirgan
yangi   maktab   tizimini   boshlab   berdi.   U   o z   g'oyalarini   keng   xalq   ommasiga	
ʻ
tarkatish   uchun   matbuotga   katta   e'tibor   berdi.   1883   yilning   10   aprel   kuni   u
<Tarjimon» nomli gazetani chikara boshlaydi. Bor-yo'g'i 326 nafar obunachi bilan
ish   boshlagan   gazeta   1884   yilga   borib   Turkistonning   o'zidayoq   200   nusxada
tarqatildi.   Turkiston   jadidlarining   Munavvar   Qori,   Maxmudxo ja   Bexbudiy,	
ʼ
Abdulla Avloniy. Xoji Muyin, Abdukodir Shakuriy, Ashurali Zoxiriy kabi vakillari
«Tarjimon»ning   faol   muxlislari   edi.   «Qizil   O'zbekiston   gazetasining   1927   yil   7
13 iyun 6 sonida yozilishicha, o sha kunlarda Toshkentda okrug madaniyatchilariningʻ
kurultoyi   bo'lib   o'tgan,   qurultoyda   so'zga   chiqqan   Ziyo   Sayd   bunday   degan:
<Jadidlarning inqilobga qilgon «paxbarliklari millatchilar bilan birga bolsheviklar
firqasiga   qarshi   turishdan   iborat   edi.   Bizning   maktablarimizdagi   otalar   qo mitasi	
ʻ
yonida   bulgon   komsomollar   yacheykasi   va   bolalar   tashkilotiga   ta'siri   bulmay
kolmaydi.   Otalar   kumitasining   maktab   ochib   berishi   bizni   ancha   shubxaga
qoldiradi.   Bunday   maqsadlari   bolalarni   milliy   sarmoya   mafkurasi   bilan
tarbiyalashdir.   «Maktablarda   ijtimoiy   daryo   beradurg on   babzi   muallimlar	
ʼ
o zlarining   tarjimai   xollarini   aytib   berar   ekanlar,   shunday   muxim   daryolarni	
ʻ
bunday   muallimlarga   topshirib   kuyish   chakki   ish».   Shundan   keyin   muzoqaraga
chiqqan Munavvar Qori Abdurashidxonov ma'ruzaning bir necha moddalari ustida
to xtab,   ma'lumot   tariqasida   quyidagilarni   gapiradi:   «Ma'ruzachilarning   tasbiri
ʻ
bo yicha,   bizning   muallimlarimiz   ichida   maktab   boshqa   -yu,   siyosat   boshqa,
ʻ
deydurg on   kishilar   bor   emish.   Maktab   qaysi   sinf   kulida   bo'lsa,   maktablarda   shu	
ʼ
sinfning   mafkurasi   tarkaladi   va   ilgari   suriladi.   Bu   gapga   ko nmaganlarni	
ʻ
yanglishgan   kishilar,   deb   aytishga   jasorat   qilamiz.   Jadidchilikka   qanday   baxo
berish to'g'risida quyidagi asoslarni keltiramiz: jadid maktabi qay vaqtda va kimlar
quli bilan vujudga chiqdi? Mana buni tekshirish uchun yigirma yil ilgarigi qarash,
albatta,   lozim.   Xozirgi   paytda   o'rta   ma'lumotga   ega   bo'lgan   kishilar   Moskva   va
boshqa   joylarga   borib   o'qishni   xavas   qilsa,   avvallari   savodi   chiqqan   bir   kishi
Buxoroga borib o'qishni o'zi uchun bir sharaf deb bilar edi. Chunki ular ilmni faqat
dingina   deb   bilar   edilar,   muxit   shuni   taqozo   qilar   edi.   Jadid   maktabi   tashkil
qilganlar   ham   eski   maktab,   Madrasa   va   Qorixonalarni   yetishtirgan   kishilar   edi.
Ular   yolg iz   Bog'chasaroyda   chiqadurgon   Ismoil   Gaspraliyning   gazetasini	
ʼ
o'qirdilar   va  shu   orqali   maktabni   yaxshi   tushunib,   kitoblar   oldirar   edilar.   Bularga
baxo yanglish va ortiqcha berilgan. Chunki o sha vaqtdagi jadid maktabiga ulamo,	
ʻ
boy, va hamma qarshi edi.
14 1.2.Behbudiy Samarqand jadidlarining yirik namoyondasi
Jadidlik   harakatini   chuqur   o rganish,   o sha   davrda   ijod   qilgan   va   faoliyatʻ ʻ
yuritgan   ziyolilar,   taraqqiyparvarlarning   ezgu   maqsadlarini   keng   targ ib   qilish	
ʻ
davlatimizning   doimiy   diqqat   e tiborida   bo lib   kelmoqda.   Prezident   Shavkat	
ʼ ʻ
Mirziyoyev   2020   yil   24   yanvarda   Parlamentga   yo llagan   murojaatnomasida   bu	
ʻ
masalaga   alohida   to xtalib   o tdi:   “Umuman,   biz   jadidlik   harakati,   ma rifatparvar	
ʻ ʻ ʼ
bobolarimiz   merosini   chuqur   o rganishimiz   kerak.   Bu   ma naviy   xazinani   qancha	
ʻ ʼ
ko p   o rgansak,   bugungi   kunda   ham   bizni   tashvishga   solayotgan   juda   ko p	
ʻ ʻ ʻ
savollarga   to g ri   javob   topamiz.   Bu   bebaho   boylikni   qancha   faol   targ ib   etsak,	
ʻ ʻ ʻ
xalqimiz,   ayniqsa,   yoshlarimiz   bugungi   tinch   va   erkin   hayotning   qadrini   anglab
yetadi”.
Jadidlik   harakati   va   uning   mohiyati   bugungi   kun   uchun   ham   dolzarb   va
ahamiyatlidir.   Prezidentimiz   2020   yil   30   sentyabrda   imzolagan   “Ma rifatparvar	
ʼ
jadidlik   harakati   namoyandalarini   mukofotlash   to g risida”gi   Farmonda   jadidlar	
ʻ ʻ
faoliyati yana bir bor e tirof etildi. XX asrning boshida o zining ma rifatparvarlik	
ʼ ʻ ʼ
faoliyati   va   fidokorona   xizmatlari   bilan   milliy   ta lim-tarbiya   tizimini   yaratish   va	
ʼ
yurtimiz istiqloli, xalqimizning ozodligi va erkinligi, kelajak avlodlarning obod va
farovon   hayotini   ta minlashga   qo shgan   beqiyos   hissasi   uchun   Abdulla   Avloniy,	
ʼ ʻ
Mahmudxo ja   Behbudiy,   Munavvar   qori   Abdurashidxonov   “Buyuk   xizmatlari	
ʻ
uchun” ordeni bilan mukofotlandi .
Jadidlik harakati XIX asrning oxiri XX asrning boshida Turkiston, Kavkaz,
Qrim va Tataristonda yuzaga keldi. Qator ma rifatli shaxslarning yangi siyosiy va	
ʼ
ijtimoiy  g oyalarni   ilgari   surishi   jadidlik  harakatiga asos  soldi.  “Jadid”  so zi  arab	
ʻ ʻ
tilidan olingan bo lib, yangi degan ma noni anglatadi. Bu davrda boshlangan yangi	
ʻ ʼ
siyosiy, ma rifiy va ijtimoiy jarayonlar jadidlik yoki taraqqiyparvarlar harakati deb	
ʼ
nomlandi. Harakat asoschisi qrimlik Ismoilbek Gaspirinskiy edi 12
.
12
 Karimov N. Jadidchilik nima?//San'at.-1991.-N1.-B.5-6.
15 Jadidlik   harakati   keyinchalik   mintaqaning   boshqa   hududlarida   ham   keng
yoyila   boshladi.   Xususan,   XIX   asrning   oxiri   XX   asrning   boshida   Turkiston
mintaqasidagi   jarayonlarda   jadidlik   harakati   muhim   ahamiyat   kasb   etdi   va   qator
ilg or   g oyalar   ilgari   surildi.   O sha   vaqtda   Turkiston   aholisining   moddiy   ahvoliʻ ʻ ʻ
og ir   bo lib,   xalq   orasida   savodsizlik,   diniy   mutaassiblik   keng   tarqalgan   edi.
ʻ ʻ
Jadidlarning   fikriga   ko ra,   xalqni   g aflat   uyqusidan   uyg otishning   yagona   yo li	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ularni   ma rifatli   qilish   edi.   Bu   yo lda   yangicha   tuzum   va   tartiblarni   joriy   etish,	
ʼ ʻ
yangi usul  maktablarini ochish  va insonlarni  ilg or jahon tajribasidan  voqif  qilish	
ʻ
lozim   edi.   Shu   bois   jadidlik   harakatining   mohiyati   millat   va   jamiyatning
tafakkurini yangi bosqichga olib chiqishdan iborat bo lgan	
ʻ 13
.
Jadidlik harakatining yuzaga kelishi va rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish
uchun   o sha   davrdagi   tarixiy   jarayonlarga   to xtalish   maqsadga   muvofiqdir.   XIX	
ʻ ʻ
asr   oxirida   Chor   Rossiyasi   Turkistonni   bosib   olganidan   so ng   xonlik   davridagi	
ʻ
tartibotni   bekor   qila   boshladi.   Turkistonning   taraqqiyotdan   ancha   orqada   qolib
ketgani   o lkada   temir   yo l   qurilishidan,   dastlabki   sanoat   korxonalarining   bunyod	
ʻ ʻ
etilishidan,   rus   olimlarining   O rta   Osiyoga   olib   kelgan   yangi   ilmiy   g oyalaridan	
ʻ ʻ
keyin   ma lum   bo la   boshladi.   Xonliklar   davridagi   monarxiya   tuzumi   sababli	
ʼ ʻ
o lkada   hali-hanuz   o rta   asrlarga   xos   hayot   tarzi   hukm   surar   edi.   Bu   omillar	
ʻ ʻ
yurtning ziyolilari va taraqqiyparvarlarini uyg otdi. Turkistondagi jadidlar sifatida	
ʻ
Mahmudxo ja   Behbudiy,   Munavvarqori   Abdurashidxonov,   Fitrat,   Cho lpon,	
ʻ ʻ
Ashurali   Zohiriy,   Is hoqxon   Ibrat,   Fayzullo   Xo jayev,   Abdulvohid   Burxonovni	
ʼ ʻ
ta kidlash mumkin. Ular milliy uyg onish harakatining boshida bo ldi.	
ʼ ʻ ʻ
“Jadidlik   mohiyatga   ko ra   siyosiy   harakat   edi.   Uning   shakllanish   va	
ʻ
mag lubiyatga uchrash davri bo lib, ularni shartli ravishda to rtga bo lish mumkin.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Turkiston,   Buxoro   va   Xiva   hududida   bu   davrlar   1895-1905;   1906-1916;   1917-
1920; 1921-1929 yillarni o z ichiga oladi”.	
ʻ
Samarqandda   ham   jadidlik   harakati   keng   yoyilib,   ularning   bir   qator   yetuk
namoyandalari   yetishib   chiqdi.   Samarqand   jadidlarining   eng   ko zga   ko ringan	
ʻ ʻ
vakili, shubhasiz, Mahmudxo ja Behbudiydir. “Turkistondagi jadidlik harakatining	
ʻ
13
 Abdullaev Y. Mashxur ma’rifatparvar // Boshlang’ich ta’ lim. - 1992. - N «-12. - B. 50-52.
16 taniqli   namoyandasi   Mahmudxo ja   Behbudiy   (1875-1919)   mashhur   dramaturg   vaʻ
publitsist, jamoat  arbobi  bo lishidan tashqari, o z davrining yirik olimi, noshir  va	
ʻ ʻ
matbuotchisi sifatida chuqur iz qoldirdi”.
M.Behbudiy   1875   yilning   30   yanvarida   Samarqand   yaqinidagi   Baxshitepa
qishlog ida, ruhoniy oilasida dunyoga kelgan. Otasi Behbudxo ja Solihxo ja o g li	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Ahmad   Yassaviyning   avlodlaridan,   ona   tomonidan   bobosi   Niyozxo ja   urganchlik	
ʻ
bo lib,   amir   Shohmurod   zamonida   (1785-1800)   Samarqandga   kelib   qolgan.   1894	
ʻ
yilda imom-xatiblik bilan shug ullanib kelgan otasi Behbudxo ja vafot etadi. Yosh	
ʻ ʻ
Mahmudxo ja   tog asi   qozi   Muhammad   Siddiq   tarbiyasi   va   qaramog ida   o sib	
ʻ ʻ ʻ ʻ
voyaga yetadi. Arab sarfu nahvini kichik tog asi Mulla Odildan o rganadi.	
ʻ ʻ
Jadidlar  Turkistonni qoloqlik, savodsizlik botqog idan olib chiqishning eng	
ʻ
muhim omili xalqni savodli, ma rifatli qilish ekanini yaxshi tushunar edi. Shu bois	
ʼ
ular yangi usuldagi maktablarni tashkil qildi. Bu maktablarni o sha davrning ilg or	
ʻ ʻ
kishilari,   boylar   moddiy   va   tashkiliy   jihatdan   qo llab-quvvatladi.   Bunday	
ʻ
maktablar dastlab 1893 yili Samarqandda, 1898 yili Qo qonda Salohiddin domla,
ʻ
1899   yil   eski   Toshkentda   Munavvar   Qori,   Andijonda   Shamsiddin   domla
tomonidan   tashkil   etildi.   1900   yili   Buxoroda   ham   Jo raboy   qori   yangi   usuldagi
ʻ
maktablarni   barpo   etdi.   1903   yili   M.Behbudiy   o z   mablag i   hisobidan   Jomboyda	
ʻ ʻ
xuddi   shunday   maktab   ochdi.   Jadid   Hoji   Muin   va   Shakuriy   shu   maktabda   dars
bergan.   Mahmudxo ja   Behbudiy   nafaqat   yangi   usul   maktablarini   tashkil   qilish,	
ʻ
balki   ularni   zamonaviy   darsliklar,   dunyoviy   ilmlar   bilan   ham   ta minlash   ishiga	
ʼ
bosh-qosh   bo ldi.   O zi   qator   darslik   va   risolalar   yaratdi.   “1903   yilda   Samarqand	
ʻ ʻ
atrofidagi   Halvoyi   va   Rajabamin   qishloqlarida   uning   tashabbusi   bilan   yangi
maktablar ochildi. Behbudiy bu maktablar uchun “Risolai asbobi savod”, “Risolai
jug rofiyai   umroniy”,   “Kitobul   atfol”,   “Amaliyoti   islom”,   “Tarixi   islom”   kabi	
ʻ
darslik va risolalar yozdi.
Behbudiy   jadidlar   yetakchisi,   mintaqada   taraqqiyparvarlik   harakatining
a zosi   sifatida   Samarqand   shahrida   turli   yig in,   kecha   va   mashvaratlarni   tashkil	
ʼ ʻ
qildi. Bu kabi yig ilishlarga turli shaharlardagi taraqqiyparvar kishilar taklif etildi.	
ʻ
Buxorolik   mashhur   ma rifatparvar   Sadriddin   Ayniy   Mahmudxo ja   Behbudiy	
ʼ ʻ
17 haqida   bunday   eslaydi:   “1908   yilda   dars   sheriklarimizdan   bo lg on   Mirzoʻ ʻ
Abdulvohid bilan Buxorodan Samarqandg a kelgan edik. Bu sayohatimizda mulla	
ʻ
Abdulqodir   Shakuriy,   mulla   Ismatullo   Rahmatullozoda   va   bir   qancha   Samarqand
ma rifatparvarlari oqshom majlisi uchun bizni bir yerga chaqirg on edi”	
ʼ ʻ 14
.
S.Ayniyning   qo shimcha   qilishicha,   bu   uning   Behbudiy   bilan   birinchi	
ʻ
uchrashuvi   edi.   U   bunday   xotirlaydi:   “Bu   kecha   Mahmudxo ja   ko pincha   fanniy	
ʻ ʻ
masalalardan   so z   chiqarib,   yerdan,   ko kdan,   oydan,   yulduzdan,   qisqasi,   ul	
ʻ ʻ
vaqtg acha biz eshitmagan narsalardan ko pgina so yladi”.	
ʻ ʻ ʻ
Behbudiy   faol   noshirlik  faoliyati   bilan   Turkistonda   milliy  matbuot   rivojiga
ulkan hissa qo shgan. Uning tashabbusi bilan o zi va boshqa taraqqiyparvarlarning	
ʻ ʻ
ma rifatparvarlik   g oyalarini   keng   targ ib   qilish   maqsadida   gazeta   va   jurnallar	
ʼ ʻ ʻ
faoliyat   ko rsata   boshladi.   Behbudiyning   sa y-harakatlari   va   muharrirligida   1913	
ʻ ʼ
yildan   “Samarqand”   gazetasi   chiqa   boshlagan.   Unda   o sha   davrning   dolzarb	
ʻ
ijtimoiy-siyosiy   masalalariga   e tibor   kuchli   edi.   Gazetaning   1913   yil   30   iyuldagi	
ʼ
sonida   turkistonlik   yoshlarning   og ir   ijtimoiy   ahvoli,   bolalarni   maktabda	
ʻ
o qitishning ahamiyati haqida to xtalib, bunday deyilgan: “Boshqa millatning yosh	
ʻ ʻ
bolalari   maktabda,   lekin   bizniki   hammollikda   va   gadoylikda.   Boshqa   millat
ulamosig a   tobe   ekan,   bizni   ulamo   bil aks   avomg a   tobedur.   Buning   oxiri	
ʻ ʼ ʻ
xarobdur. Yigirma, o ttuz sana so ngra yana yomonroq bo lur, musulmonlik ilm va	
ʻ ʻ ʻ
adab ila qoim, millat axloq, fazl va hunar ila boqiy qolur”.
Bundan tashqari, Buhbudiyning bevosita ishtiroki  va tashabbusi  bilan 1917
yil   16   apreldan   boshlab   “Hurriyat”,   1918   yildan   1922   yilgacha   “Mehnatkashlar
tovushi”   gazetasi   nashr   etilgan   va   ularda   mustaqillik,   insonlarni   ilm   olishga,
zamonaviy fikrlashga da vat etuvchi maqolalar chop qilingan.	
ʼ
Behbudiyning noshirlik faoliyatida “Oyina” jurnali alohida ahamiyatga ega.
1913   yilning   20   avgustidan   chiqa   boshlagan   bu   jurnalda   milliy   birdamlik,   turkiy
xalqlarning hamjihatligi kabi masalalar ko tarilgan. Millat va uning haq-huquqlari,	
ʻ
tarixi, til va adabiyoti masalalari, dunyodagi ahvolga doir qiziqarli maqolalar berib
borilgan.
14
  Baratov M.O'zbekistonda ma'rifat uchun kurash tarixi dan, -T.: O'zbekiston, 1989, 178 b.
18 Behbudiyning   millat   taraqqiyotida   xorijiy   tillarni   o rganishning   ahamiyatiʻ
haqidagi fikrlari diqqatga sazovor. U xorijiy tillarni o rganish zamonning zarurati	
ʻ
ekanini ta kidlab, uni diniy tomondan ham  asoslashga  harakat  qildi:  “Yana bir  til	
ʼ
va   xat   borki,   butun   olam   bir-birila   aning   ila   so ylaydur.   Ul   faranse   tili   xatidur.	
ʻ
G ayridinning   ilm   va   xatini   o rganmoq   shariatcha   durustdur.   Hadisi   sharifdan	
ʻ ʻ
ma lum   bo ladurki,   janob   Payg ambar   (S.A.V.)   o z   sahobalaridan   Zayd   bin
ʼ ʻ ʻ ʻ
Sobit(g a)   yahudiy   xatini   o qub-o rganmoqqa   buyurgan   ekan.   Va   ul   janob   amri	
ʻ ʻ ʻ
hazrat nubuvvat panohi ila yahudiy xatini o rganib, hazrat Payg ambar (S.A.V.)g a	
ʻ ʻ ʻ
yahudiylardan keladurg on xatlarni o qub berar ekan”	
ʻ ʻ 15
.
Behbudiy   Turkistonda   islom   dinining   o rni   va   mavqei   yuqoriligi,   diniy	
ʻ
ulamolarning xalq orasidagi obro sini inobatga olgan holda, o z g oyalarini targ ib	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilishda   diniy   va   dunyoviy   qarashlardagi   muvozanatni   saqlashga   harakat   qilgan.
Bu   haqda   tarix   fanlari   doktori,   professor   Q.Rajabovning   quyidagi   fikrlarini
keltirish o rinli: “Behbudiy ham din va millatni ittifoq etishga, islohot o tkazishga,	
ʻ ʻ
ziyoli   va   taraqqiyparvarlarni,   boy   va   ulamoni   birlashtirishga   da vat   etdi.   U	
ʼ
taraqqiyparvarlar va ulamolarning xalq orasida obro si unchalik katta emasligi, shu	
ʻ
bois qadimiy ulamolar bilan hamkorliksiz ish olib borilsa muvaffaqiyatga erishish
qiyinligi to g risida kuyunib so zlar edi”.	
ʻ ʻ ʻ
Behbudiyning   ma rifatparvarlik   g oyalari,   jamiyatni   isloh   qilish,   jaholatga	
ʼ ʻ
qarshi   kurashish   masalalaridagi   fikrlari   uning   “Padarkush”   asarida   yorqin
ifodalangan.   Bu   asarda   dunyoviy   ilmlarni   egallashning   ahamiyati,   keng
dunyoqarashli   yoshlarning   mamlakatni   taraqqiy   ettirishdagi   roli   mohirona
tasvirlangan: “Olimi zamoniy bo lmoq uchun bolalarni, avvalo, musulmoniy xat va	
ʻ
savodini chiqarub, zaruriyatiy diniya va o z millatimiz tilini biladirg ondan so ngra	
ʻ ʻ ʻ
hukumatimizning   nizomli   maktablariga   bermoq   kerakdur,   ya ni   gimnaziya   va	
ʼ
shahar   maktablarini   o qub   tamom   qilg onlaridan   so ng   Peterburg,   Maskov	
ʻ ʻ ʻ
dorilfununlariga   yuborib,   dokturlik,   zakunchilik,   injenerlik,   sudyalik,   ilmi   san at,	
ʼ
ilmi iqtisod, ilmi hikmat, muallimlik va boshqa ilmlarni o qutmoq lozimdir”.	
ʻ
Mahmudxo ja   Behbudiyning   yurt   ozodligi,   millat   taraqqiyoti   yo lidagi   sa y-	
ʻ ʻ ʼ
15
 Karimov N. Jadidchilik nima?//San'at.-1991.-N1.-B.5-6.
19 harakatlarini   tadqiq   etishda   uning   siyosiy   faoliyatini   ham   inobatga   olish   lozim.
1917   yildagi   fevral   inqilobi   va   Rossiya   podshosi   Nikolay   Romanovning   taxtdan
ag darilishi   Turkiston   jadidlarini   faollashtirib   yubordi.   “Hurriyat”   gazetasiningʻ
1917   yil   13   may   sonida   Behbudiyning   “Muhtaram   samarqandiylarg a   xolisona	
ʻ
arz”   nomli   murojaati   chop   etildi.   Unda   ozodlik,   hurriyat   haqida   quyidagicha   fikr
bildiriladi:   “Hozirda   bo lsa,   Xudoi   taolo   bizg a   hurriyat   berdi.   Diniy   va   milliy	
ʻ ʻ
islohot va taraqqiyimiz uchun harakat va sa y etmoqqa yo l ochuqdir”	
ʼ ʻ 16
.
M.Behbudiy   72   kun   umr   ko rgan   Turkiston   Muxtoriyatining   parlamenti   –	
ʻ
Milliy   Majlis   tarkibiga   kiritilgan   edi.   O sha   vaqtda   zamonaning   eng   ilg or	
ʻ ʻ
ziyolilari,   taraqqiyparvarlaridan   tashkil   topgan   Turkiston   Muxtoriyatida   mas ul	
ʼ
lavozimni egallash Behbudiyga faxr bag ishlagan edi. U: “27 noyabrda Ho qandda	
ʻ ʻ
umumiy   musulmon   syezdida   Turkiston   Muxtoriyati   e lon   qilindi.   Muborak   va	
ʼ
xayrli   bo lsin!   Kamina   ham   majlisda   bo lish   uchun   iftixor   etaman.   Yashasun	
ʻ ʻ
Turkiston Muxtoriyati!”, degan edi.
Biroq   juda   qisqa   muddatdan   so ng   –   1918   yilning   fevralida   bolsheviklar	
ʻ
tomonidan Turkiston Muxtoriyati hukumati tarqatib yuborildi.
Xulosa qilib aytganda, Turkiston mintaqasida XIX asr oxiri XX asr boshida
ro y   bergan   ijtimoiy-siyosiy   jarayonlar   o lkada   zamonaviy   fikrlaydigan	
ʻ ʻ
taraqqiyparvarlarning   maydonga   chiqishiga   sabab   bo ldi.   Ularning   millatni	
ʻ
uyg otish,   jaholatga   qarshi   kurashish,   mamlakatni   taraqqiy   ettirish   yo lidagi	
ʻ ʻ
mardonavor   kurashi   jadidlik   harakati   nomi   bilan   tarix   zarvaraqlaridan   joy   oldi.
Mahmudxo ja   Behbudiy   bu   harakatda   millat   fidoyisi   sifatida   muhim   rol   o ynadi.	
ʻ ʻ
Uning ijtimoiy-siyosiy faoliyatini, tarixiy jarayonlarda tutgan o rnini yoritish, tahlil	
ʻ
qilish alohida tadqiqotlar olib borishni taqozo etadi.
16
 Abdullaev Y. Mashxur ma’rifatparvar // Boshlang’ich ta’ lim. - 1992. - N «-12. - B. 50-52.
20 II BOB.  SAMARQAND JADIDCHILIK NOMOYONDALARINING
PEDAGOGIK FIKRLARINING SHAKILLANISHI
2.1  .Samarqanda jadidchilik harakatini vujudga keltirgan tarixiy-ma'rifiy shart-
sharoitlar
Abdulla     Avloniy     o‘zi     ochgan     maktab     uchun     to‘rt     qismdan     iborat
«Birinchi   muallim»,   «Ikkinchi   muallim»,   «Maktab   gulistoni»,   «Turkiy   guliston
yoxud   axloq»   kabi     darsliklar     va     o‘qish     kitobini     yaratdi.     Maktab-maorif
ishlariga     ko‘mak   ko‘rsatuvchi     «Jamiyati   xayriya»     tashkil   etdi.   «Nashriyot»
shirkati tuzib, Xadrada «Maktab  kutubxonasi»  kitob  do‘konini  ochadi.  U  1913-
yilda     tashkil     etilgan   professional   «Turon»   nomli   teatri   to‘garagining
tashkilotchilaridandir. Bu to‘garak keyinchalik  Hamza  tomonidan tashkil  etilgan
truppa bilan   qo‘shilib   hozirgi   bosh drama teatri Hamza nomidagi hozirgi Milliy
davlat   akade-  mik  teatriga  asos   bo‘ldi.Avloniy    to‘garagidan     keyinchalik    mash-
hur     inqilobchi     va     madaniyat   arboblari   bo‘lib   tanilgan   Nizomiddin   Xo‘jaev,
G‘ulom   Zafariy,   Shokirjon   Rahimiy,   Shamsiddin     Sharofiddinov     (Xurshid),
Mannon  Uyg‘ur  singari  ulug‘  shaxslar yetishib chiqdilar. Ular jadid yozuvchilar:
Mahmudxo‘ja   Behbudiy,   Hamza,   Abdulla   Qodiriy   asarlarini   sahnalashtirar   va
asosiy   rollarni   o‘zlari   o‘ynar   edilar.   1916   -yilda   ozarbayjonlik   mashhur   aktyor
Sidqiy   Ruhillo   Toshkentga   kelib   «Turon»   gruppasi   bilan     birga     «Layli     va
Majnun»  spektaklini  sahnalashtiradi.  Abdulla  Avloniy  bu spektaklda Qaysning
otasi   rolini   ijro   etadi.   Ayni   chog‘da   Avloniy   o‘z   teatri   uchun   «Pinak»   (1915),
«Advokatlik   osonmi?»   (1916)   kabi   sahna   asarlari   yozib   beradi   va   ularni
sahnalashtiradi.   Bundan   tashqari   u   tatar   va   ozarbayjon   jadid   yozuvchilarining
asarlarini   o‘zbek   tiliga   tarjima   ham   qilgan.       Abdulla   Avloniy   millat   va   yurt
qayg‘usi bilan, mamlakat is-  tiqboli va ravnaqi ezgu niyati bilan yashadi va u bilan
nafas   oldi,   o‘z   asarlarida   uni   kuylab   tarannum   etdi.   Bu   borada   Avloniyning
quyidagi   so‘zlari   g‘oyatda   ibratlidur   va   xuddi   bugungi   kunda     bizni     o‘ylab
21 aytilgan     so‘zlarga     o‘xshaydi:     «Har     bir     millatning     dunyoda   borligin
ko‘rsaturg‘on     oynai     hayoti     til     va     adabiyotidur.     Milliy     tilni     yo‘qotmoq
millatning   ruhini   yo‘qotmakdur...   Yohu   bizga   na   bo‘ldi?   Bobolarimiz   yo‘lidan
chiqib     ketduk!     Yaxshi     qo‘shningdan     olguncha     yomon     uyingni     qidir,
demishlar.  Bobolarimizga  yetishg‘on  va  yaratgan  muqaddas  til   va  adabiyot  bizga
hech   kamlik   qilmas.   O‘z   uyimizni   qidirsak   va   axtarsak   yo‘qotganlarni   ham
topamiz.   Yo‘qolsa   yo‘qolsun,   o‘zi   boshimga   tor   edi,   deb   Yevropa   qalpog‘ini
kiyub,   kulgu   bo‘lmak   zo‘r   ayb     va     uyotdur».     Xullas,     Abdulla     Avloniy
jadidchilik     harakatining     yirik     vakili   sifatida     XX     asr     boshlaridagi     milliy
uyg‘onishga     munosib     hissa     qo‘shdi.     Davr     va   zamon     nafasi     hozirjavob
ma’rifatparvar  va  demok-  ratik  shoirlardan  biri  Hamza (1889-1929)dir 17
.
Hamza     madrasada     o‘qishni     tashlab     jadidchilik     g‘oyalari     ta’sirida     o‘z
tashabbusi bilan Marg‘ilon, Qo‘qon va boshqa shaharlarda mehnatkashlar bolalari
uchun yangicha usulda Hamza ijodiy dunyoqarashining shakllanishida uning 1911-
yilda  Afg‘oniston,  Hindiston,  Makkai  mukarrama,  Madinai  munavvara,  Shom,
Bayrut,   Istanbul   kabi   xorijiy   mamlakatlar   va   shaharlarga   qilgan   safari   katta
rol   o‘ynadi.   Maorif   tarqatish,   xalqni   ilmli   va   ma’rifatli   qilish   Hamza
dunyoqarashining markazida  turardi.  U  bir  emas  uchta  darslik  yaratdi:  «Engil
adabiyot»,   «O‘qish kitobi»  va  «Qiroat  kitobi»   (1914-1915)da   she’riy   shaklda
m     a’rifatparvarlik   g‘oyalarini     targ‘ib     etsa,   nasrda     xalqning   eng     yaxshi
aqidalarini  -  mehnatsevarlik, rostgo‘ylik,  birodarlik  va  zulmga  nafratni  yoshlar
ongiga   singdiradi.   Hamza ma’rifatning   hayotdagi   o‘rnini   o‘zining   1916-yilda
yozgan   «Zaharli   hayot» dramasida yanada bo‘rttiribroq talqin etadi.   Asar   bosh
qahramoni     ayol     kishi     (Maryamxon)     bo‘lib,     u     o‘z     sevgilisi     va   sevguvchisi
Mahmudxonni   haqiqat   va   adolat   yo‘liga   ya’ni   ma’rifat   va   baxtiyorlik   yo‘liga
boshlaydi.   Hamza   Hakimzoda   Niyoziy   o‘zining   1915-1917-yillarda   bostirib
chiqargan   oltita   ashulalar   to‘plamini   «Milliy   ashulalar   uchun   milliy   she’rlar
majmuasi» deb atalgan umumiy sarlavha ostida e’lon qiladi. «Oq gul», «Qizil gul»,
«Yashil   gul»,   «Sariq   gul»,   «Pushti   gul»   va   «Safsar   gul»   nomlari   bilan   e’lon
17
 Karimov N. Jadidchilik nima?//San'at.-1991.-N1.-B.5-6.
22 qilingan   mazmunan   bir-biriga   yaqin   bo‘lgan   bu   asarlarning   barchasiga   shoirning
«Uxlama,   o‘zbek   eli,   asri   taraqqiy   vaqtida»   misrasi   epigraf   bo‘lib   xizmat   qiladi.
Hamza   chor   Rossiyasining     mustamlakachilik     va     saltanat-     chilik     siyosatini
keskin  qoralaydi. Ayniqsa u birinchi jahon uru-  shi munosabati bilan Rossiyaning
Turkiston   xalqlariga   nisbatan   o‘tkazgan   zo‘ravonlik,   talonchilik   siyosatini
la’natlaydi.   Chor   Rossiyasining   front   orqasi   uchun   yerli   aholini   mardikorlikka
safarbar   qilish     haqidagi     1916-yil     25-iyundagi     farmoni     shoirning
mustamlakachilarga   nisbatan   nafrat   va   g‘azabini   qo‘zg‘otadi.   Hamzaning   «Safsar
gul»   to‘plamiga   kirgan   she’rlarining     hammasi     «mardikorlar»ning     og‘ir
kechinmalari     va     qismatlarini     aks   ettiradi.     Abdurauf     Fitrat     (1886-1938)1
jadidchilik     harakatining     yirik   namoyandalaridan     biridir.     U     hali     1909-1913-
yillarda     o‘qishni     Istanbulda     d   avom   ettirib   yurgan   kezlarida   F.Xo‘jaevning
bergan   ma’lumotiga   ko‘ra   hamyurtlari   bilan   birgalikda     «Buxoro     ta’limi
(umumiy)     maorifjamiyati»ni     tuzgan.     Bu     jamiyat   buxoroliklarning   o‘zaro
moddiy-ma’naviy   uyushmasi   vazifasini   bajargan.   Fitrat   adabiyotga   shoir   va
adabiyot shunos sifatida kirib keldi. Ko‘p o‘tmay o‘zini   dramaturgiya   va   nasrda
ham  sinab  ko‘rdi. U  «Munozara»  (dastlabki  nomi «Hin-  distonda bir farangi ila
buxorolik   bir   mudarrisning   bir   necha   masalalar   ham   usuli   jadid   xususida   qilgan
munozarasi»)   asari   ni   Turkiyaga   borishidan   oldin,   1905-1907-yillarda   yaratgan.
«Sayha»,   «Sayyohi   hindi»,   «Rahbari   najot»,   «Tarixi   Islom»   asarlarini     esa
Turkiyada   tahsil    olgan   paytida   yozganva   «Munozara»   1908-   yilda, «Sayha»
1910-yilda   «Sayyohi   hindi»   1913-yilda   Istanbulda   bosilib   chiqqan. «Rahbari
najot»   va   «Oila»   1915-1916-yillarda   Bokuda   nashr   qilingan.   Bu   asarlar   o‘sha
davrdayoq   xalq   orasida   keng   tarqaldi.   Boshqa   tillarga   ham   o‘girildi.Masalan,
«Munozara»     1909-1914-yillar     orasida     turk,     ozarbayjon     tillarida,   «Sayyohi
hindi»   rus     tilida   chop   etilgan.   «Rahbari   najot»ni   esa   do‘sti,   shoir   va   noshir
Abdulvohid     Burhonov     Sankt-Peterburgda     nashrdan     chiqargan.   Bulardan
tashqari, uning «Mavludi Sharif», «Abo Muslim», «Begijon» asarlari va dastlabki
she’rlari «Oyna», «Taraqqiy»,  «Sadoi Turkiston», «Turon», «Hurriyat», «Buxoroi
Sharif»   kabi   gazeta   va   jurnallar   sahifalarida   e’lon   qilingan.   Fitrat   Buxoro
23 jadidchilarining   tashkilotchilaridan   biri   sifatida   xalqni   ma’rifat   va   m   adaniyatdan
bahramand qilish uchun astoydil kurashdi 18
. Lekin bu harakat  sharoitga qarab turli
yerda   turlicha   sodir   bo‘ldi.     Jumladan,     1915-1916-yillarga     qadar     buxorolik
jadidlar  yakdil  va  yagona jabha bo‘lib, ish olib borgan bo‘lsalar keyinchalik ular
ikkiga   bo‘linib   ketdilar.   Jadidlarning   bir   qismi   (Abdulvohid   Burhonov
boshchiligida) eski tarzda faqat madaniyat tarqatish yo‘lini tutgan bo‘lsa, ularning
yana   bir   boshqa   bo‘lagi   Fitrat,   Fayzulla   Xo‘jaev   kabi   chet   ellarda   o‘qib   kelgan
yoshlar omma o‘rtasida ma’rifat va madaniyat  tarqatish bilan birga amirga qarshi
kurashni   ham     yoqlab   chiqdilar.   Bu   guruh   tarixda   «Yosh   buxoroliklar»   degan
nomini   oldi.   Bunday   bo‘linishning   asosiy   sabablari:     Birinchidan,     Turkiston
o‘lkasi,     shu     jumladan     Buxoro     amirligidagi   ijtimoiyiqtisodiy   va   siyosiy
vaziyatning   og‘irligi,   rus   podshosi   va   amirlikning   ikki   yoqlama   zulmkorlik
siyosati,   ikkinchidan,   bolshevoylarning   mahalliy   xalq   o‘rtasida     yurgizgan
tashviqot va targ‘ibotlari ta’siriga ishonuvchanlik va nihoyat, uchinchidan mahalliy
xalq   vakillarining   siyosiy   qorong‘ilikda   saqlanganligi,   ularning   g‘oyaviy   nazariy
saviyasining yetarli darajada rivojlanmaganligidir.  Fitrat o‘z ona diyorini ozod va
hur ko‘rishni orzu qiladi. O‘z niyatlari, ezgu armonlarini amalga oshirishda ojizlik
qilgan  Abdurauf   Fitrat   ulug‘   bobokalonimiz   sohibqiron     Amir     Temurlar     singari
millat  fidoyilarini  qo‘msaydi.  U  «Temur sag‘anasi»  dramasida  o‘z  qahramoni
tilidan     Amir     Temurga     murojaat     qiladi:   «Xoqonim,   ezilib   talang     an,     talanib
yiqilgan,     yiqilib     yaralangan     turk     elining     bir   bolasi     sendan     ko‘mak     istarga
keldi.     Bog‘lari     buzilgan,     gullari     so‘lgan,     bulbullari   uchirilgan   Turonni   bir
qorovuli  senga  arz  etarga  keldi».  Jadidichilik  harakatida  faol  qatnashib   Turkiston
milliy   istiqloli   uchun   kurashgan   xalqimizning   ajoyib   farzandlari   Saidahmad
Siddiqiy   Ajziy   (1864-1927),   Karimbek   Sharifbek   o‘g‘li   Komiy   (1865-1922),
Tavallo   (1883-1959),   Is’hoqxon   Ibrat   (1862-     1937),   Xislat   (1880-1945)   va
boshqalar   ham   o‘zlaridan   so‘ng   boy   ijodiy   meros   qoldirganlar.   Ana   shu   ulug‘
zotlar   orasida   o‘zining   betakror   va   ibratomuz   ijodi   bilan   Tavallo   alohida   o‘rin
egallaydi.Uning     ijodida     jadidchilik     harakati     va     adabiyotining     ta’siri     kuchli
18
  Baratov M.O'zbekistonda ma'rifat uchun kurash tarixi dan, -T.: O'zbekiston, 1989, 178 b.
24 bo‘ldi.   Shoirning     1913-     yilda     «Bayoz»,     1917-yilda     36     «Ravnaqul     islom»
to‘plamlari   bosmadan   chiq-     qan.   Tavallo   asarlari   asosan,   Vatanni   sevishga,
ardoqlashga,   xalqni,   mil-   latni   hurmatlashga,   ilm-ma’rifatni,   san’atni   sevishga
da’vat   etadi 19
.   O‘zbek   jadid   dramaturgiyasi   va   teatriga   ilk   bor   asos   solgan
Mahmudxo‘ja Behbudiy bo‘ldi. Uning “Padarkush”   dramasi    birinchi   bor   1914
yil   27   fevralda   Toshkentdagi   “Kolizey” teatrida qo‘yilishi juda katta madaniy-
ma’rifiy voqea bo‘ldi. Bu kun o‘zbek teatriga asos  solingan  sana  sifatida  tarixga
kirdi.     Shunday     qilib,     milliy     jadid     adabiyoti   dramaturgiyasi   va   teatri   paydo
bo‘ldi. Adabiy   tanqidchilik   va   badiiy   tarjimonchilik   ham   shakllandi.   Qozon,
Istanbulda chop etilgan jadidchilik ruhidagi adabiyotlar Turkistonga tez kirib, keng
yoyila     boshlaydi.     Istanbulda     tashkil     topgan     «Jamiyati     xayriya»,     «Nashriyot
shirkatlari» kabi ijtimoiy tashkilotlar Buxoro va Xivada ham maydonga keladi.  Bu
jamiyatlar     ichida     kamol     topgan     jadidchilik     harakati     o‘sib,     1908   -     yilgi
Turkiya   inqilobi     tufayli     yuzaga     kelgan     «Yosh     turklar»     harakatiga     taqlid
qilgan.     Xivada   «Yosh   xivaliklar»,   Buxoroda   «Yosh   buxoroliklar»   jamiyatlarini
yuzaga   keltiradi.   Bu   jamiyatlar   oxir-oqibatda   siyosiy   partiyalar   maqomini
oladilar.Bunday   jadidchilik   harakatining   siyosiy   tashkilotlari,   jamiyatlari   qisqa
vaqt   ichida     Toshkent,     Samarqand,     Buxoro,     Xiva,     Qo‘qon,     Andijon     kabi
Markaziy   Osiyoning   yirik   shaharlarida   nufuzli   tashkilotlarga   ega   bo‘ladi.
Jadidchilik harakati muhitida jadidchilik adabiyoti ham yuzaga keladi, mukammal
bir shaklga kiradi. 
          Ham   nasrda,   ham   nazmda   yangilanish,   qoloqlik   va   jaholatdan   qutulish,   rus
istilosiga   qarshi     kurash,     ma’rifat     va     hurriyatga     erishish,     istiqlolni     qo‘lga
kiritish     g‘oyalari   bilan   to‘lib-toshgan   yangi   bir   adabiyot   shakllanadi.   Behbudiy
bunday   adabiyotning   ilk   namunalarini   yaratadi.   Undan   so‘ng   Fitrat   va   boshqalar
maydonga   chiqqan   edi.   1900-yili   Buxoroda   Jo‘raboy   tomonidan   yangi   usuldagi
maktab  ochiladi.   1908-     yili     bunday     maktab    Mirza     Abdul     Vohid     tomonidan
ham   ochiladi. Buxoro amiri 26 bu maktablarni tan olishga majbur bo‘ladi. Mufti
Domullo   Ikrom   bu   yangi   usuldagi   maktablarning   diniy   jamoat   tomonidan   qabul
19
 Abdullaev Y. Mashxur ma’rifatparvar // Boshlang’ich ta’ lim. - 1992. - N «-12. - B. 50-52.
25 qilinishiga erishadi. Buxoroda Ahmadjon Mahdum, Sadriddin Ayniy, Usmonxo‘ja
Po‘latxo‘ja o‘g‘li, Abdulvohid  Rafiy  Mahdum  «Tarbiyai  Atfol»  nomli  yashirin
jadidchi     jamiyatini   tuzadilar.   Bu   jamiyat   imperializmga,   mustamlakachilikka,
jaholatga qarshi kurash boshlab  yuboradi.  «Tarbiyai  Atfol»  jamiyati  Turkiyada
tahsil  ko‘rayotgan talabalarga  yordam  ko‘rsatish  maqsadida  Istanbulda  shu’ba
tashkil  etadi.  Uning rahbariyati  Sodiq  Ashur  o‘g‘li  Abdurahmon  va  Abdurauf
Fitratlardan     iborat     edi.   Buxoro   jadidlarining   yana   bir   jamiyati   «Turon   nashri
maorif»   jamiyati   edi.   Uning   tashkilotchilari     Abdurauf     Fitrat,     Muqim     Boyjon,
Ahmadjon     Mahdum,     Olimjon   Idrislar   bo‘lgan.   Bu   jamiyat   qisqa   vaqt   ichida
Turkiyaga talabalar jo‘natadilar. Ular tez orada ilm odamlari bo‘lib yetishadilar. S.
Ahmedov     va     Q.     Rajabov     «Jadidchilik»     maqolasida     ta’kidlaganlaridek
Samarqandda     Mahmudxo‘ja     Behbudiy,     Toshkentda     Munavvar     Qori,
Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jaev, Toshpo‘latbek Norbo‘tabekov, Abdulla Avloniy,
Buxoroda Fitrat, F. Xo‘jaev, Usmonxo‘ja, Abduvohid Burhonov, Sadriddin Ayniy,
Qo‘qonda  Ashurali  Zohiriy,  Obidjon  Mahmudov,  Hamza,  Orenburgda  Ahmad
Boytur-  sun, Miryoqub Dulat, Andijonda Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cho‘lpon,
Sa’dullaxo‘ja     Tursunxo‘jaev,     Xorazmda     Polvon-     niyoz     hoji     Yusupov,
Bobooxun   Salimov     Turkiston     jadidchilik     harakatining     ulug‘     namoyandalari
edilar.  O‘lkada jadidchilik  harakatining  paydo  bo‘lishi  va  rivojlanishida  Sharq
mamlakatlari, birinchi  navbatda  Yaqin  Sharq  va  Turkiyaning,  xususan,  «Yosh
turklar» partiyasining ijobiy va demokratik ta’siri bo‘lgan. Turkistonning o‘zidagi
Muqimiy,   Furqat,     Avaz     O‘tar,     Berdaq     va     boshqalarning     ilg‘or     demokratik
qarashlaridagi g‘oyalar bilan sug‘orilgan asarlarisiz jadidchi lik harakatini tasavvur
etish   mumkin   emas. 20
    Turkistonda   jadidchilik   g‘oyalarini   aholi   o‘rtasida   keng
tarqatish va targ‘ibot qilishda  tatar  ziyolilarining  xizmatlari  ham  katta  bo‘ladi.
Ana   shunday ma’rifatparvardan   biri   Ismoil   Gaspirinskiy   (1851-1914)   edi.   U
1908-yilda   Turkistonda     bo‘lib     ilg‘or     ma’rifatvarlardan     Muftiy     Mahmudxo‘ja
Behbudiy,   A.Shakuriy   va   boshqalar   bilan   uchrashadi,   o‘zbek,   tojik,   tatar   bolalari
uchun  yangi   maktablar     ochib    jadidchilik    g‘oyalarini     keng     tarqatadi.     Bunday
20
  Baratov M.O'zbekistonda ma'rifat uchun kurash tarixi dan, -T.: O'zbekiston, 1989, 178 b.
26 g‘oyalarni   tarqatishda  Ismoil   Gasnirinskiyning  o‘zi   tashabbus   ko‘rsatib  chiqargan
«Tarjimon»   gazetasining     o‘rni     katta     bo‘ladi.     U     musulmon     milliy     ozodlik
harakatining yo‘lboshchisi   sifatida   tanilgan   edi.   «Dor   ul-rokat   musulmonlari»
ilmiy-fantastik asari,  «Yuz  yildan  so‘ng  2000-sana»  badiiy-  publitsistik  roman,
«Turkiston   ulamosi»   kabi   kitoblar   uning   qalamiga   mansub   edi.   Turkistonda
jadidchilik     harakatining     yirik     vakillaridan     Mahmudxo‘ja   Behbudiy   (1871-
1919)dir. U tarixda «Turkiston jadidlarining otasi» deb nom olgan. Mahmudxo‘ja
Behbudiy  istiqlol  uchun  kurashning  oldingi  saflarida  borgan yalovbardorlardan
edi.    Fayzulla     Xo‘jaev    Behbudiy     haqida     bunday    degandi:   «Siyosiy,     ijtimoiy
faoliyati,     bilimining     kengligi     jihatidan     o‘sha     zamon   Turkistonidagi   jadidlar
orasida unga teng kela oladigani bo‘lmasa kerak». Behbudiy Gaspirinskiy   yo‘lga
qo‘ygan  «usuli  jadid»  maktablarini  Turkistonda  qaror toptirishda, ularni darslik
va qo‘llanmalar bilan ta’minlashda jonbozlik ko‘rsatadi.
Yangi     tipdagi     maktablarning     milliy-madaniy     taraqqiyotimizda     muhim     omil
bo‘la     olishi     mumkinligi     haqida     o‘nlab     maqolalar     yozadi.     «Muntaxabi
jug‘rofiyai   umumiy»     («Qisqa     umumiy   geografiya»),     «Kitobat-ul     atfol»
(«Bolalar   maktubi»), «Muxtasari   tarixi   islom»   («Islomning   qisqacha   tarixi»),
«Amaliyoti     islom»,   «Madhali     jug‘rofiyai     umroniy     («Aholi     geografiyasiga
kirish»),   «Muxtasari  jug‘rofiyai   Rusiy»   («Rusiyaning qisqacha   geogr afiyasi»)
kabi   darsliklar   yaratadi.   Nashriyot     tashkil     qilib,     darsliklar     va     qo‘llanmalar,
xaritalar     bosib     chiqargani   ma’lum.   Bular   ilk   o‘zbek   maktablari   uchun   tuzilgan
darslik   va   qo‘llanmalar   sifatida   emas,     til-yozuv     madaniyatimiz     taraqqiyoti
nuqtayi  nazaridan  ham  muhim 
ahamiyatga ega. Behbudiy 1913-yilda «Samarqand» gazetasi va «Oyina» jurnalini
chiqaradi.  Gazeta  dastlab  2,  so‘ng  4  betlik  bo‘lib,  haftada  2  marta  chiqqani
va moddiy tanglik tufayli 45-sonidan keyin to‘xtagani ma’lum.   «Oyina»   o‘lkada
o‘zbek     tilida     chiqqan     birinchi     jurnal     edi.     U     xalq     orasida   ancha   mashhur
bo‘lgan. Boshida haf-  tada bir, 1914-yildan esa har o‘n besh kunda chiqqan.  Ziyo
Said  «O‘zbek  vaqtli  matbuoti  tarixiga  doir  materiallar»ida  bu jurnalning 2 yil
27 davomida   68   soni   (jami   1720   bet)   dunyo   yuzini   ko‘rib,   1915-yil   15-iyunda
to‘xtaganini     ma’lum     qiladi.     1912-yilda     yozilib     1913-yilda     bosilgan
«Padarkush»   dramasi   Behbudiyga   juda   katta   shuhrat   keltirdi.   Garchi   birinchi
o‘zbek   dramasi     («Mahramlar»)     xronologiyaga     ko‘ra     bir     yilcha     oldin
Namanganda   Abdulrauf   Shahidiy   tomonidan   e’lon   qilingan   bo‘lsada,   bu   sohada
ham   karvonboshi   bo‘lib     Behbudiy     tarixga     kiradi.     Asar     1914-yilning     15-
yanvarida   Samarqand havaskorlari  tomonidan sahnaga  qo‘yiladi. 27-fevralda esa
Toshkentdagi mashhur «Kolizey»da «Turon» truppasi o‘z faoliyatini shu spektakl
bilan   boshlaydi.   Shundan     so‘ng     Buxoro,     Qo‘qon,     Andijon,     Namangan,
Kattaqo‘rg‘on     kabi   juda   ko‘p   shahar-   larda   sahnaga   qo‘yiladi.   Asar
jamoatchilikka,   ayniqsa,   adabiyotga   kirib     kelayotgan     yoshlarga     qattiq     ta’sir
ko‘rsatadi.     «1913-yillarda     chiqqan   «Padarkush»     pesasi     ta’sirida     «Baxtsiz
kuyov»     degan     teatr     kitobi-     ni     yozib   yuborganimni     o‘zim     ham     payqamay
qoldim»,     -     qayd     etadi     Abdulla     Qodiriy   o‘z   tarjimayi   holida.   1916-yilda
Toshkentga     -     navbatdagi   safarga   kelgan   taniqli   sharqshunos     akademik
A.N.Samoylovich  «Kolizey»da  Avloniyning  Jalil  Mamadqulizoda  asari  asosida
tayyor-   langan   «O‘liklar»   spektaklini   ko‘radi.   Bosilib chiqqan   barcha   o‘zbek
dramalarini  ko‘zdan  kechiradi.  «Sartlarning  dramatik adabiyoti»  nomli  maqola
yozadi.     7     drama     -     «Padarqush»,     «To‘y»,     (Nusratulla   Qudratulla),     «Baxtsiz
kuyov»     (A.     Qodiriy),     «Axloq»,     «Juvanmarg»     (Abdulla   Badriy),   «Ko‘knori»,
«Eski   maktab-yangi   maktab»   (Hoji   Muin)   asosida   Turkistonda   «Yangi   adabiyot»
maydonga kelganini ma’lum qiladi. U yozadi: «Turkistondagi yangi adabiyotning
markazi Samarqandda bo‘lsa kerak, yosh adiblarning bosh ilhomchisi sifatida esa,
na   tojik   na   turk   asli   «xo‘ja»   samarqandlik     mufti     Mahmud     Behbudiyni     e’tirof
etish     kerak     bo‘ladi».       Marhum   sharqshunos     olim     Laziz     Azizzoda
Behbudiyning  sobiq  Turkiston  o‘lkasining ijtimoiy, madaniy va adabiy rivojidagi
o‘rni, roli va ahamiyatiga juda katta baho berib, uni hatto fransuz ma’rifatparvari
Jan Jak Russo, rus inqilobchi demokratlari N.G.Chernishevskiy,   Dobrolyubovlar,
tatar  va  ozarbayjon  ma’rifatparvarlari Shahobiddin  Marjoniy,  Qayum  Nosiriy,
28 Mirza     Fatxali     Oxundov,     Naxafbek   Vazirovlar     bilan     qiyoslagan 21
.
O‘zbekistonda     Navoiy,     Ulug‘bek     kabi     buyuk     zotlar   bilan   birga   Behbudiyga
ham   haykal   o‘rnatish   kerak»,   deb   yozgan   edi.   Jadidichilik     harakatining     yirik
vakillaridan     bo‘lgan     Munavvar     Qori   Abdurashidxonov     (1878-1931)2     Ismoil
Gaspirinskiyning     o‘qish     va     o‘qitish,   madrasa     va     maktab     islohotiga     oid
fikrlarining     Turkistondagi     otashin   targ‘ibotchilaridan     biri     edi.     Bunda
Bog‘chasaroyda     nashr     etilgan     «Tarjimon»,   Tataristonda   chop   etilgan   «Vaqt»,
«Yulduz», Istanbulda bosilgan «Siroti mustaqim» («To‘g‘ri  yo‘l»),  kabi  matbuot
nusxalarining     Turkistonga     turli     yo‘llar     bilan   tarqalishi     katta     o‘rin     egalladi.
Munavvar     Qori     1901-     1904-yillarda     qrimlik     do‘sti   Rasim   Kishod   yordamida
Toshkentda   «usuli   sovtiya»   maktabini   ochadi.   1910-yilga   kelganda   bunday
maktablar 10 tagacha yetadi.      Chor ayg‘oqchisi 1912- yilda bunday yozgan edi:
«Toshkent   shahrida   yashab   turgan   Munavvar   Qorining   hozirgi       paytda   80
o‘quvchisi   bor.   Ularni   tatar   uslubida   o‘qitadi.   Bu   maktabning   o‘quvchilari   sart
tilida   sahna   asarlari   qo‘yadilar».   «Nauka   i     prosveshenie»     jurnalining
ma’lumotlariga     qaraganda,     Munavvar     Qori   Abdurashidxonovning     «Namuna»
maktabida  bir  necha  yuz  bola  o‘qigan.  Bu maktabda  tayyorgarligi  anchagina
jiddiy  bo‘lgan  iste’dodli  yoshlar  o‘qituvchilik qilishgan. Ularning qo‘lida ta’lim
olgan   yoshlar   orasidan   keyinroq   Hamza,   Qayum   Ramazon,     Oybek     Mannon
Uyg‘ur  kabi  iste’dodli  adib  va  san’atkorlar  yetishib chiqishdi.  Ulug‘  pedagog
olib   borayotgan   ishlar    zolim    chor    hukumati    vakillarini ancha   bezovta   qilib
qo‘ydi.   Bu   haqda     jadidchi     Mo‘minjon     Muhammadjonovning   «Turmush
urinishlari»     asarida     shunday     yozilgan:     «Olmaota     (Verniy)da     rus
muallimlarining katta yig‘ini bo‘ldi, shul yig‘inda «tatarlar qozoqlar bilan birga 30
sart   bolalari   o‘qitilmasun!   O‘qumishli   tatarlarga   Turkiston   o‘lkasida   turish   uchun
yo‘l qo‘yilmaslik kerak! Chunki ular sart, qozoqlarga bilim tarqatib, ko‘zlarini va
fikrlarini  ochadirlar.  So‘ngra  bizga  yemak  uchun  Turkistonda  non  qolmaydir.
2-yangi  tartib  bilan  o‘qituvchi  muallimlar,  progromlari,  o‘qitadurgon  kitoblari
kimning     asarlari     ekanligini     «inspektor»larga     yozib     ko‘rsatmaguncha     bola
21
  Baratov M.O'zbekistonda ma'rifat uchun kurash tarixi dan, -T.: O'zbekiston, 1989, 178 b.
29 yig‘ib   o‘qita   olmaydurlar»,   deb   qaror   berdilar.                           Chor   amaldorlari
maktablarning   dasturlari   bilan   muntazam   tanishib   borganlar   va     imtihonlarda
ishtirok   etganlar».   Sirojiddin   Ahmadning   «Munavvar   Qori» maqolasida   qayd
qilinganidek     Munavvar     Qori     pedogogik     va     badiiy     asarlar     ham   yozgan.   U
Turkiston o‘lkasida birinchilar   qatorida «Adibi avval», «Adibi soniy», «Er yuzi»
(«Jug‘rofiya»),   «Havoyiji   diniya»   kitoblarini   (1907-yilda)   nashr   ettirgan.   1914-
yilda     Salim     Ismoil     Ulviyaning     Qur’on     qiroati     bo‘yicha     saboq     beruvchi
«Tajvid»ini     o‘zbekchaga     tarjima     qilib,     Orenburgda     nashr     ettirgan.     «Sadoi
Turkiston» jaridasida bosilgan Kamiy, Xislat, So‘fizoda, Hamza kabi shoirlarning
she’rlarini   to‘plab,   «Sabzazor»   nomi   bilan   chop   ettirgani   ma’lum.   Ulug‘
mutafakkir bu ishlar bilan ham cheklanmadi.  O‘ziga o‘xshash ochiq fikrli yoshlar
-     Ubaydulla   Xo‘jaev,   Abdulla   Avloniy,   Toshpo‘lat   Norbo‘tabekov,   Karim
Norbekov   va   boshqalar   bilan   hamkorlikda   1909-yilda   toshkentlik   bir   boyning
raisligida «Jamiyati xayriya» tashkil etadi. Biroq, bu jamiyat iqtisodiy jihatdan bir
necha ag‘niyolarning ion a va yordamiga suyangani  uchun   erkin   ish   olib   bora
olmaydi.  Lekin  rais  o‘rinbosari  bo‘lgan  Munavvar Qorining tinib-tinchimasligi
natijasida   jamiyat   taraqqiyparvar   yoshlar   qo‘liga   o‘tadi 22
.   Jamiyatning     yangi
a’zolari  pul  topmakka  ham  yangi  yo‘llar  izladi,  bos hlab «Gramafon obshestvo
sila» suylashib, har bir plastinkadan o‘n tiyin olmoq sharti-la bir   hafta   hofizlarni
va   o‘z   tarbiyasidagi   maktab   shogirdlarining   tovushini   sotdi, bundan faqat shu
yil   ichindagina   loaqal   ikki   ming   so‘m   kirsa   kerakdir».   Munavvar     Qori
Abdurashidxonov   milliy   matbuotning   asoschilaridandir.   U 1906-yil sentyabrda
«Xurshid»   («Quyosh»)   jaridasini   nashr   etdi   va   unga   muharrirlik   qiladi.   «Najot»
(1917-   yil),   «Kengash»   (1917-yil),   «Hurriyat»   (1917-   yil),   «Osiyo»,   «Haqiqat»,
«Turon»     kabi     matbuot     nashrlarida     muharrirlik     qiladi.     Munavvar     Qori
matbuotga elni, millatni g‘aflat uyqusidan uyg‘otuvchi, buyuk kuch, madaniyat va
ma’rifatga    chorlovchi     buyuk    vosita,    haqiqat    jarchisi    deb     qaradi.U    «Sadoiy
Turkiston»     (1915-1918)     jaridasida     maktablarni     takomillashtirish,     imtihonlar
o‘tkazish haqida yozar ekan: «...Butun dunyodagi madaniy millatlarning qayg‘u va
22
  Baratov M.O'zbekistonda ma'rifat uchun kurash tarixi dan, -T.: O'zbekiston, 1989, 178 b.
30 hasratlariga   ishtirok   etmagan   va   bu   shodlik   masarratlaridan   bahra   olmagan   bir
qavm   va   bir   millat   bor   esa,   ul   ham   Turkiston   turklaridirmiz»,   deydi.     Munavvar
Qori     1913-yildan     o‘z     faoliyatini     boshlagan     «Turon     truppasining
tashkilotchilaridan   bo‘ldi.  1914-yil   27-fevralda   Toshkentdagi  «Kolizey»  teatri
binosida  o‘zbek  milliy  teatrining  birinchi  ochilish  marosimi  bo‘ldi.  Spektaklni
birinchi pardasini ochish   Munavvar Qori Abdurashidxonovga topshirildi. Mazkur
tanatanada u bunday degan edi: «Turkiston tilida hanuz bir teatr o‘ynalmag‘onligi
barchangizga     ma’lumdir.     Shul     sababli     ba’zi     kishilarimiz     teatrga,     ehtimolki
o‘yinbozlik   yoki   masxarabozlik   ko‘zlari   ila   boqurlar.   Holbuki,   teatrning   asl
ma’nosi   «Ibratxona»     yoki     «Ulug‘lar     maktabi»     degan     so‘zdir.     Teatr     sahnasi
har     tarafi   oynaband  bir   uyga  o‘xshaydurki,   unga  har   kim  kirsa   o‘zining  husn   va
qabihini,   ayb   va   nuqsonini   ko‘rib   ibrat   olur».                 Munavvar   Qori   Turkiston
o‘lkasining   qoloqligi   sabablarini   izlar   ekan,   «Mana,   ket-baket     yetgan     bunday
savollarga     javob     bermak     uchun     nodonliq     va     olamdan   xabarsizliq   demakdin
boshqa chora yo‘qdir. Bu  nodonliq va dunyodan xabarsizliq balosidan    qutulmoq
uchun  avval  oramizda  hukm  surgan  buzuq  odatlarning buzuqligini  bilmak  va
o‘rganmak   kerakdir»,   deydi   u.   U   teatr   san’atiga   ana   shu «buzuq odatlarning
buzuqligini   bilmak»   va   tuzatmak   muassasasi,   «tabibi   hoziq»   deb   qaradi.
Munavvar     Qori     Abdurashidxonov     insonning     ma’rifatli     bo‘lib,     ko‘zi
ochilmaguncha   vijdoni   uyg‘onmasligini,   vijdoni   uyg‘onmasa   na   o‘zining,   na
xalqining     erkini     muhofaza     qila     olishini,     bu     -     imonsizlik     ekanini
mutafakkirona   noziklik  bilan   o‘z   asarlarida   ko‘rsatib   berdi.   Bu   ulug‘vor   yo‘lda   u
mardonavor   va   qahramonlarcha   kurashadi.   Abdulla   Avloniy   (1878-1934)   o‘zbek
xalqining   atoqli   shoiri,   mual-     limi   va   mutafakkiri,   jadidchilarning   yetuk
vakillaridan   biridir.  U   o‘z  tarjimayi   holida:   «Turli   gazeta    va    jurnallar     o‘qishga
tutindim.     1904-     yilda     jadidlar     to‘dasiga     kirdim.Mirobodda     «usuli     jadid»
maktabi  ochib  o‘qituvchilik  qila  boshladim»,  deydi. 
2.2 Samarqanda jadidchilik harakatining maorif, matbuot va adabiyot
sohalaridagi amalga oshirgan islohotlari
31 Jadidchilik  harakati,  shu   vaqtgacha  Islom  dunyosida   sira  ham  ko‘rinmagan
ilg‘or     va     tezkor     o‘qitish     “Savtiya”     (tovush)     usuliga     asoslangan     jadid
maktablari   tashkil     topishidan     boshlandi.     Bu     maktablarda     bolalar     bir     yilda
savod  chiqarib, mukammal  o‘qish  va  yozishni  o‘zlashtiradi.  Buning  uchun  esa
qadim     an’anaviy musulmon  maktablarida 5-6  yil   o‘qish  kerak  bo‘lar   edi. Aytish
mumkinki,   “Savtiya”   usulidagi   jadid   maktabi   Vatanimiz   tarixidagi   buyuk
kashfiyotlar   silsilasini   boyitdi.   Jadid     maktabida     diniy     va     dunyoviy     ta’lim-
tarbiya     hamda     ilm     o‘zaro   uyg‘unlashtirildi.   Bolalar   qulay   partalarda   o‘tirib,
xarita   va   rasmlar   yordamida   tez   savod   chiqardi   va   diniy     –     dunyoviy   ilmilarni
o‘rgandi.  Jadid  maktablarida  qur’oni   karim,  matematika, geografiya,  ona tili, rus,
arab   tillari,   ashula   va   hatto   jismoniy   tarbiya   o‘qitila   boshlandi.   Jadid   maktablari
to‘rt   (boshlang‘ich)   va   yetti   yillik   edi.   Masalan   Munavvarqori
Abdurashidxonovning yetti yillik maktabini bitirgan yoshlar dunyoviy ilmlarni, rus
tilini   yaxshi   o‘zlashtirgan   holda   jadid   maktabida   o‘qituvchi,   maschitlarda     imom
bo‘lish,     madrasa     va     hatto,     xorijdagi     dunyoviy     oliy     o‘quv   yurtlarida   o‘qish,
savdo   va   boshqa   korxonalarda   kotib   bo‘lib   ishlash   malakasiga   ega
bo‘lganlar.Bunday   yetti   yillik   maktablar   Toshkentdan   tashqari,   Qo‘qon,
Samarqand  kabi   yirik  shaharlarda ham   ochiladi.  Maktablar  asosan  1  –    4 sinfdan
iborat boshlang‘ich maktablar  bo‘lgan.  1913/14  o‘quv  yilidan  ayrim  joylarda  2
bosqichli  tizim  joriy qilina boshlandi. Bu tizimdagi maktablar namuna maktablari
deb atalib, ularning 1 –   bosqichi   tahziriy   (boshlang‘ich)   sinflar,   2   –   bosqichi
rushdiy   (yuqori)  sinflar deyilgan.   Xususan,  M.   Abdurashidxonovning   namuna
maktabi,     A.     Shukuriyning   Samarqanddagi   va   A.   Ibodievning   Qo‘qondagi
maktabida     rushdiy   (yuqori)   sinflar   (5   –   6   sinf)   ham   ish   boshlagan.   Jadid
maktablari pullik va pulsiz edi. Har oyiga ota – onalar baholi qudrat, bir so‘mdan
bir   yarim   so‘mgacha   pul   to‘ladi.   Bu   o‘rinda   har   ota   –     ona   o‘zlarining   boylik   va
kambag‘allik darajalarini shariat asosida belgilab pul beradilar. 20   –   35 % gacha
kambag‘al   va   nochorlarning   bolalari   tekin   o‘qitilib,   o‘quv   qurollari     bilan     ham
ta’minlangan.     O‘ziga     to‘q     oilalar     esa     o‘z     xohishi     bilan     uch   so‘mdan     va
undan   ham   ko‘p   pul   bergan.   Bulardan   tashqari   jadidlar   shaxsiy   va ularning
32 o‘zlari   tashkil   etgan   xayriya   jamiyatlari   ham   jadid   maktablarini   mablag‘   bilan
ta’minlab   turgan.   Jadid   maktablarining   ochilishiga   rus   amaldorlari,   musulmon
mutaassiblari qarshilik qiladilar 23
.          
    Jadidlar  kalta  matonat  va  fidoyilik  bilan  eski  maktablarga  tegmay  namuna
sifatida jadid maktablarini tashkil etib, omma orasida katta obro‘ qozondilar. Jadid
maktablari   qat’iy   nizom   va   dastur   va   darsliklarga   asoslandi.   Tarixda   birinchi
bo‘lib,   jadidlar     o‘quvchilarga     kundalik,     chorak     va     yil   lik     baholar     qo‘yishni
joriy   etdilar. Maktab   ochgan   jadidlar   dastur,   qo‘llanma   va   darsliklarni   ham
o‘zlari     yaratdilar.   Jadid   maktablarining   ochilishiga   rus   amaldorlari,   musulmon
mutaassiblari   qarshilik   qiladilar.   Jadidlar   katta   matonat   va   fidoyilik   bilan   eski
maktablarga tegmaynamuna sifatida jadid maktablarini tashkil etib, omma orasida
katta   obro‘   qozondilar.   Jadid   maktablari   qat’iy   nizom   va   dastur   va   darsliklarga
asoslandi.   Tarixda   birinchi   bo‘lib,   jadidlar     o‘quvchilarga     kundalik,     chorak     va
yillik     baholar       qo‘yishni     joriy     etdilar.   O‘quvchilar     sinfdan-sinfga     o‘tish     va
bitirish   uchun   jamoatchilik   oldida   ochiq chorak, yillik va bitiruv imtihonlarini
topshirganlar. Maktab ochgan jadidlar dastur, qo‘llanma va darsliklarni ham o‘zlari
yaratdilar.Saidrasul     Saidazizovning     “Ustodi     avval”,     Munavvarqori
Abdurashidxonovning     “Adibi     avval”,     “Adibi     soniy”,     “Tajvid”     (Qur’onni
qiroat   bilan   o‘qish   usuliga   oid   qo‘llanma),   “   Havoyiji   diniya”   (Shariat   qonunlari
to‘plami),   “Yor   yuzi”,   “   Usuli   hisob”,   “Tarixi   anbiyo”,   “Tarixi   islom”,   Abdulla
Avloniyning   “Birinchi     muallim”     va     “Ikkinchi     muallim”,     “Turkiy     guliston
yohud     ahloq“,   Mahmudxo‘ja     Behbudiyning     “Qisqacha   umumiy     geografiya”,
“Bolalar     maktubi”,   “Islomning     qisqacha     tarixi”,     “Amaliyoti     islom”,     “Aholi
geografiyasiga     kirish”,   “Rossiyaning     qisqacha     geografiyasi”     va     boshqalar
shular  jumlasidandir.  Jadid maktablari  ochilishi  bilan  ba’zi  joylarda  qadim  va
maktablari  bo‘shab  qoldilar 24
. 
Natijada   qadim   va   jadid   maktabdorlari   o‘rtasida   jiddiy   qarama-qarshiliklar
paydo   bo‘ldi.   Bunga   mutaassib   qozi   mulla   va   ulamolar   ham   qo‘shildilar.   Jadid
23
  Baratov M.O'zbekistonda ma'rifat uchun kurash tarixi dan, -T.: O'zbekiston, 1989, 178 b.
24
 Abdullaev Y. Mashxur ma’rifatparvar // Boshlang’ich ta’ lim. - 1992. - N «-12. - B. 50-52.
33 maktablarining   jami   soni   va   ular   qaerlarda   ochilib   faoliyat   yuritganligi   haqida
hozircha   to‘la   ma’lumot   yo‘q.   Lekin,   1903   yilda   birgina   Toshkentda   20   ta
(shundan 2 tasi o‘rta), jadid maktablari bo‘lgan. Ma’lumki, 1909 yildan keyin jadid
maktablari  qattiq nazorat   ostiga  olinadi, arzimas  bahonalar   bilan yopiladi.  Ularda
o‘qitiladigan adabiyot va darsliklar “oxranka”ning diqqat markazida bo‘ladi. Jadid
maktablari     Buxoro,    Samarqand,    Toshkent,    Andijon,    Xiva,     To‘qmoq,    Yangi
Marg‘ilon,   Eski   Marg‘ilon,   Kattaqo‘rg‘on,   Qizil   O‘rda,   Turkiston,   Chust,
Chorjo‘y, Termiz,  Marv  shaharlarida  ochiladi.  Shuningdek,  Juma  (Samarqand
viloyati),   Qovunchi     (Toshkent     viloyati),     To‘raqo‘rg‘on     (Namangan     viloyati),
Po‘stindo‘z   (Buxoro   viloyati)   kabi   katta   qishloqlarda   ham   jadid   maktablari
ochilgan.   Jadid   maktablari   M.Behbudiyning   yozishicha,   15-20   yil   ichida   jami
Kavkaz mamlakatlari,  Eron,  Hind,  Misr,  Hijoz  va  boshqa  joylarida  ham  joriy
bo‘ldilar.   Jadidchilikning   asosiy   maqsadlaridan   biri   mamlakatda   zamonaviy
(evropacha)   oliy   ta’limni   yo‘lga   qo‘yish   bo‘ldi.   Universitet   tashkil   etish   g‘oyasi
Turkistonda   ilk   bor   1892   yilda   Ismoilbek   Gaspirali   tomonidan   olg‘a   surildi.   I.
Gaspirali   1906   yilda,   yana   “Tarjimon”     gazetasida     to‘g‘ridan-to‘g‘ri     Buxoro
amiri     va     Xiva     xoniga     murojaat   qilib     shunday     deydi:     “Fuqoroyi     islom
sizlardan     mol     istamas,     osh     istamas.     Din   ”Qur’on”dan,   jon   Xudodan.   Siz
davlatlik xonlardan aholiga ehson etiladigan narsanashri  maorifga,  taraqqiyot  va
kamolatga     omil     bo‘luvchi     oliy     darajalik   maorif   maktablaridir.     Ko‘hna
madrasalari  ko‘p  Buxoroi  sharifda  va  Xivada  endi  biror dorilfununi  islomiya
ta’sis     etmoq     lozim.   Bu     dorilfununlarga     bir     daraja     ilm     olgan   talaba     qabul
qilinib,   tarix,  jo‘g‘rofiya,     kimyo,     handasa,     ilmi     huqu  q,     usuli     idorayi   davlat,
ilmi   iqtisod   va   boshqa   lozim   fanlar,   turkiy,   forsiy,   rusiy   va   fransaviy   tillar
o‘rgatilsa. Ushbu dorilfununlarda muallim va mudarrislik qila oladigan ahli kamol
bor”.   Jadidlar     oliy     ta’limning     asosiuniversitet     tashkil     etish     uchun     Toshkent
shahar Dumasidan  ham  foydalandilar.  Munavvarqori,  Fitrat,  M.  Behbudiy,  U.
Asadullaxo‘jaev va boshqa jadidlar milliy dunyoviy oliy ta’lim g‘oyasini o‘z asar
va   maqolalarida   keng   targ‘ibot-tashviqot   qiladilar.   Oliy   ta’limga   zamin   yaratish
uchun, jadid   maktablarida   dunyoviy   ilmlar   o‘qitildi,   xorijga   yoshlar   o‘qishga
34 yuborildi 25
. Dunyoviy hozirgi zamon oliy o‘quv yurti –  universitetga asos solishga
jadidlar   faqat   1918     yilda     Musulmon     xalq     dorulfununini     tashkil     etish     bilan
muvaffaq  bo‘ldilar. Umuman, jadidlar juda qisqa vaqt ichida butunlay yangi ya’ni
jadid   xalq   maorifi   tizimi     ya’ni,     hozirgi     zamon     xalq     maorifi     tizimiga     asos
soldilar.   Jadidchilik harakatining   ikkinchi   bir  muhim   faoliyati  milliy   matbuot
va     jurnalistikasiga   asos   solish   bo‘ldi.   Turkiston   jadidlari   rus   demokratik   va
inqilobiy   harakatining   yutuqlaridan   ham   samarali   foydalandilar.   Zolim   “oq
poshsho”   Nikolay   II   inqilobiy-demokratik   harakat   bosimi   ostida   1905   yil   17
oktabrda  maxsus   manifestga   imzo  chekib,  demokratiya,  matbuot   va    so‘z, har   xil
yig‘inlar   o‘tkazish   erkinligini   joriy   qilishga   majbur   bo‘ldi.   Buni   jadidlar   katta
quvonch   bilan   kutib   oldilar.   Mana   shundan   so‘ng   jadidlar   millat   himoyasi   uchun
jangovar   qalqon   va   muazzam   minbar   bo‘lgan   gazeta   va   jurnallarni   tashkil     etish
uchun     juda     shaxdam     kurashadilar.     Toshkentda     Ismoil     Obidiy   “Taraqqiy”
(1906),     Munavvarqori     Abdurashidxonov     “Xurshid”     (1906),     Abdulla   Avloniy
“Shuhrat”     (1907),     Saidkarim     Saidazimboev     “Tujjor”     (1907),     Ahmadjon
Bektemirov     “Osiyo”     (1908),     Ubaydullaxo‘ja     Asadullaxo‘jaev     “Sadoi
Turkiston”   (1914-1915)   gazetalari,   shuningdek,   Abdurahmon   Sodiq   o‘g‘li
(Sayyox)   “Al-Isloh”   (1915)   jurnalini   nashr   etishga   muvaffaq   bo‘ldilar.
Samarqandda esa Muhmudxo‘ja Behbudiy “Samarqand”   ruscha   (1913)   gazetasi
va   “Oyna”     (1913-1915)   jurnalini,   Qo‘qonda   Obidjon   Mahmudov   “Sadoi
Farg‘ona”   (1914)   gazetalarini   chiqardi.   Bu   gazeta   va   jurnallar   doimo   mahfiy
politsiya   “oxranka”ning   ayg‘oqchilari   kuzatuvi,   ta’qibi   ostida   bo‘ldilar.   Jadid
matbuoti   1917  yil  fevralda  rus  podshosi  taxtdan  ag‘d  arilgach,  yanada  rivojlandi.
Juda     qisqa     vaqt     oralig‘ida     fevraldan     oktabrgacha     Toshkentda   Munavvarqori
Abdurashidxonov   “Najot”   (1917   y.   mart),   A.   Battol   “Sho‘roi   islom”   (1917     y.
may),     Abdulla     Avloniy     “Turon”     (1917     y.),     Ahmad     Zaki     Validiy     va
Munavvarqori     Abdurashidxonov     “Kengash”     (1917     yil     iyun),     “Ulug‘
Turkiston”   (1917   y.),   Qo‘qonda   Bo‘lat   Soliev   “El   bayrog‘i”   (1917   y.   sentabr)
gazetalarini, H.H. Niyoziy  “Kengash”,  Ashurali  Zohiriy  “Yurt”  (1917  yil  iyun)
25
 Togaev E., Orifxujaev S. Dursda jadidchilik va uning moxiyatini o'rganish // Xalq ta'limi 1993.-N1.-B. 7-8.
35 jurnallarini, Samarqandda  esa  Shohmuhammadzoda  “Hurriyat”  (1917  yil  aprel)
gazetalarini  chop   etdilar.   Buyuk   millatparvar    jadidlar,   jadid   matbuoti    orqali
millatni     o‘z   madaniy-iqtisodiy     ahvoli,     siyosiy     qaram     va     huquqsizligini
anglatishga,     unda   bosqinchilarga   qarshi   nafrat,   milliy   istiqlolga   ishonch   ruhini
tarbiyalashga  muvaffaq bo‘ldilar.   Shuning   bilan   birga   ular   milliy   muxtoriyat
va    jumhuriyat    g‘oyasini,  millatlararo    tenglik    va    qon-qarindoshlikni    targ‘ibot
qilishni  to‘g‘ri  yo‘lga qo‘yadilar.  Akademik A. N. Samoylovich jadid adabiyotini
o‘rganib, 1916 yilda “Turkistonda yangi adabiyot maydonga keldi. Bu men uchun
kutilgan xol   edi” deb  yozgan   edi 26
.    Darhaqiqat,    olim     uchun    kutilgan     “Yangi
adabiyot”-jadid     adabiyoti   bo‘ldi.   Bu   adabiyot   o‘z   mazmun   va   mohiyati   hamda
janrlariga   ko‘ra,   ming   yillar   davomida     shakllanib     rivojlangan     mumtoz
adabiyotimizdan     tubdan     farqlanuvchi   yangi   adabiyot   bo‘ldi.     Agar   mumtoz
adabiyotda   dunyoviylikka   nisbatan   diniy   jihat   ustunroq   bo‘lgan   bo‘lsa,   jadid
adabiyotida bularning o‘rtasida o‘zaro tenglik ya’ni diniy-dunyoviylik qaror topdi.
Jadid adabiyoti  mumtoz adabiyotdan  farqli  ravishda g‘arb   adabiyotidagi    roman,
drama,     esse,     hikoya     va     barmoq     vazniga     asoslangan   she’riyat   (poetika)   kabi
badiiy janrlar ko‘rinishiga ega bo‘ldi.       Proza va publitsistika paydo bo‘ldi. Jadid
adabiyoti   bevosita   ijtimoiy-siyosiy   va   ma’rifatchilik   mafkurasi,   milliy-ozodlik
xususiyatiga ega bo‘ldi. Unda mazlum xalq  hayoti  bevosita  o‘z  ifodasini  topdi.
Badiiy     asarlar     jonli     xalq     tilida     yozildi.   Ijtimoiy     faollik     va     milliy     ruh     bu
yangi  adabiyotning  eng  muhim  xususiyatiga aylandi. Jadid adabiyotidagi badiiy-
lirik   qahramon   qiyofasi   mumtoz   adabiyotdagi   qahramon     qiyofasidan     tubdan
o‘zgardi.  U  endi  an’anaviy  oshiq  yohud ma’rifatparvargina emas, balki mavjud
mustamlaka   jamiyati   tartib-qoidalari   hamda   milliy   tengsizlik   bilan   kelisha
olmaydigan,  shu   bilan   birga   yangicha   o‘z  ijtimoiysiyosiy     va    ahloqiy    qarashiga
ega     bo‘lgan     shaxsdir.     Jadidchilik     harakati     jadid   adabiyotining     asoschilari
bo‘lgan     yirik     iste’dod     egalari-jadid     adibi,     shoiri,   dramaturgi   va   san’ati
arboblarini   ham   tarbiyaladi.   Jadidshunos     taniqli     olim     professor     Begali
Qosimovning     ta’kidlashicha,   ularning     1905-1917     yillarda     adabiy-madaniy
26
  Baratov M.O'zbekistonda ma'rifat uchun kurash tarixi dan, -T.: O'zbekiston, 1989, 178 b.
36 harakatchilikda     qizg‘in     faoliyat   ko‘rsatganlari     saksondan     ortiq     bo‘lgan.
Mahmudxo‘ja  Behbudiy  (1875-1919), Saidahmad  Siddiqiy  Ajziy  (1864-1927),
Vasliy     Samarqandiy     (1869-1925),   Munavvarqori     Abdurashidxonov     (1878-
1931),   Abdulla   Avloniy   (1878-1934), To‘lagan   Xo‘jamyorov   Tavallo   (1882-
1939),     Sidqiy     Xondayliqiy     (1884-1934),   Avaz   O‘tar   o‘g‘li   (1884-1919),
Muhammadsharif So‘fizoda (1869-1937), Abdurauf Fitrat  (1886-1938),  Sadriddin
Ayniy   (1878-1954),   Abdulvohid   Burxonov   (1875-1934),   Hamza   Hakimzoda
Niyoziy     (1889-1929),     Abdulla     Qodiriy     (1894-1938),   Abdulhamid   Cho‘lpon
(1897-1938)   va   boshqalar   shular   jumlasidandir.   Jadid     adabiyotida     dramaturgiya
ya’ni  jadid  dramasi  eng  sermahsul  va ommabop  janr  sifatida  alohida  ko‘zga
tashlanadi.   Jadid   g‘oyalarining   xalqqa yoyilishi,   singishi    va   amaliy   natijalar
berishida     dramaturgiya     va     teatr     san’atining   ta’sir   ko‘rsatishi   kuchli   bo‘ldi.
Shuning uchun ham jadid adiblarining aksariyat yirik nomayondalari   o‘z   ijodiy-
amaliy   faoliyatini    drama   yozish    va   teatr    bilan   bog‘liq holda   olib   bordilar.
Mutaxassislarning  aniqlashicha,  1917  yil  oktabr to‘ntarilishigacha dramaturgiya
sohasida o‘ttizdan ortiq drama, tragediya, kom ediya asarlari yozilgan va ularning
ko‘pchiligi teatrlarda sahnalashtirilgan. O‘zbek jadid dramaturgiyasi va teatriga ilk
bor   asos   solgan   Mahmudxo‘ja   Behbudiy   bo‘ldi.   Uning   “Padarkush”     dramasi
birinchi   bor   1914   yil   27   fevralda   Toshkentdagi   “Kolizey” teatrida qo‘yilishi
juda   katta   madaniy-ma’rifiy   voqea   bo‘ldi.   Bu   kun   o‘zbek   teatriga   asos     solingan
sana     sifatida     tarixga     kirdi.     Shunday     qilib,     milliy     jadid     adabiyoti
dramaturgiyasi   va   teatri   paydo   bo‘ldi.   Adabiy     tanqidchilik     va     badiiy
tarjimonchilik     ham     shakllandi.     Qozon,   Istanbulda   chop   etilgan   jadidchilik
ruhidagi   adabiyotlar   Turkistonga   tez   kirib,   keng   yoyila     boshlaydi.     Istanbulda
tashkil     topgan     «Jamiyati     xayriya»,     «Nashriyot   shirkatlari»   kabi   ijtimoiy
tashkilotlar Buxoro va Xivada ham maydonga keladi.  Bu jamiyatlar  ichida  kamol
topgan  jadidchilik  harakati  o‘sib,  1908 -  yilgi  Turkiya inqilobi  tufayli  yuzaga
kelgan     «Yosh     turklar»     harakatiga     taqlid     qilgan.     Xivada   «Yosh   xivaliklar»,
Buxoroda «Yosh buxoroliklar» jamiyatlarini yuzaga keltiradi. Bu jamiyatlar oxir-
oqibatda   siyosiy   partiyalar   maqomini   oladilar.Bunday   jadidchilik   harakatining
37 siyosiy tashkilotlari, jamiyatlari qisqa vaqt ichida  Toshkent,  Samarqand,  Buxoro,
Xiva,     Qo‘qon,     Andijon     kabi     Markaziy   Osiyoning   yirik   shaharlarida   nufuzli
tashkilotlarga ega bo‘ladi. Jadidchilik harakati muhitida jadidchilik adabiyoti ham
yuzaga keladi, mukammal bir shaklga kiradi. 
38 XULOSA
CHor   xukumati   mustamlakachilik   maqsadini   kuzlab,   1884   yildan
Turkistonda   maxalliy   xalq   bolalari   uchun   ras-tuzim   mak   tablari»   deb   yuritilgan
maxsus   maktablar   ocha   boshladi.   Asosan,   bu   maktablar   rus   siyosatini   amalga
oshirish uchun xizmat kilar edi Maxalliy xalq endi ikki tomonlama ezila boshladi.
Avval   maxalliy   xukmdorlar   tomonidan   ezilsa,   endilikda   chor   xukuma   tining
zulmkor   siyosatidan   azob   cheka   boshladi.   SHunday   bir   paytda   maxalliy   ziyolilar
o'rtasida   xalqni   uygotishga   moyillik   sezila   boshladi.   Ular,   birinchidan,
mustamlakachilik   okibatida,   ikkinchidan   tashki   ta'sirlar   natijasida   yota   boshlagan
edi. Bular taraqqiyparvar jadidlar bo'lib. Turkiston ulkasida maorif soxasida islox
o'tkazish kerak degan masalani o'rtaga tashladilar. Manavvar Qori mana shu islox
tarafdurlarining   boshida   turuvchi   ma'rifatparvardir.   U   mustamlakachilikdan
kutulishni yo'li  xalqini keng ma'noda savodli, ilm ma'rifatli qilish deb xisoblaydi.
Monavvar   Qori   eng   avvalo   oldingi   Sharq   mutafakkirlari   an'analarini   tiklash
maqsadida amaliy ishlar olib bordi.
Ulkada   jadidlar   tomonidan   dadil   ravishda   darsliklar   yozila   boshladi.   Saidrasul
Aziziyning «Ustudi  avval» darsligidan keyin usuli  jadid maktablari uchun kuplab
o'quv   darsliklari   yaratildi.   Munavvar   Qorining   «Adibi   avval»   Birinchi   muallim»,
«Adibi   soniy   Ikkinchi   muallim,   hug'rafiya   Er   yuzi,   Xavoyiji   diniya   Ibodat
qoidalari»   asarlari   XX   asr   boshlaridagi   ma'naviyatimiz   tarixida   asosiy   o'rinni
egallaydi. U Turkiston maorifini yuksaltirishga butun umrini bagishlaydi. CHunki
millat   obrasini   katarish   va   rivojlantirishni   o'zining   asosiy   maqsadi   deb
biilganO'zbek   xalqini   ma'rifatli   qilishga   intilgan   buyuk   murabbiy   1918   yil   may
oyida   Toshkent   shahrida   «Turk   uchugi   ilmiy-   madaniy   jamiyatini   tuzdi.   Ushbu
jamiyat Turkiston milliy tag ostiga tuplab, alarga milliy rux, milliy g'oya va milliy
tarbiya bermok, milliy urf-odatlarimizga muvofik sur'atda ilm va ma'rifatlarimizni
tijorat,   ziroat   va   san'atimizni   rivojlantirib,   chin   bir   turk   madaniyati   vujudga
keltirmak   va   shutarika   millatimizning   ruxiy   va   jismoniy   quvvatini   orttirish
39 maqsadida   tashkil   etildi.   Taraqqiypurvar   inson,   millat   ma'rifatli   bulmasdan   turib
vijdoni   uygonmasligini   aytadi.   U   nodonlik   va   mustamlakachilikıdan   va   barcha
falokatlardan ketulish- ning yo'li maorif vositasi deb biladi. Ammo Munavvar Qori
va   uning   safdoshlari   atrofida   bu   xayrli   ishlarga   ok   posshoning   maxfiy   kishilari
FOR bo'lib turar edi. Ayni paytda u milliy matbuot uchun ham kurashdi. Jadidlar
uilkada   bir   nechta   rus   tilida   chikayotgan   maibuot   borligi,   o'zbek   tilida   birgina
matbuot chikayotganligidan, u ham  bo'lsa, rus mutamlakachilik siyosatini  amalga
oshirilayotganligidan   norozilik   bildiradilar.   SHundan   sung   munavvar   Qori   va
uning safdoshlari taziyikka uchraydi. Kup utmay,
Munavvar   Qori   kamaladi   va   uz   boshidan   ogir   kiyin-chiliklarni   o'tkazadi,   Sunggi
bor uni 1929 yilda xibsga olishadi. SHundan sung u turrisida hech kim hech narsa
eshitgan   ham   ko'rgan   ham   emas.   Munavvar   Qori   Abdurashidxonov   53   yil   umr
ko rdi. Bu umr-ning 30 yili xalqning ma'rifati va kelajagi uchun kurash bilan o tdi.ʻ ʻ
U uz xalqining xur millat sifatida shakllangan, ijtimoiy-siyosiy jixatdan burkamol
bo'lishini   orzu   qilgan   va   shu   yo'lda   kurashgan.   Uning   ijodi   va   faoliyati   keyingi
taraqqiyotparoar-   larga   umak   bo'ldi   va   ularga   kuchli   ta'sir   ko'rsatdi.   CHulpon,
Hamza   Xakimzoda   Nieziy,   Abdalla   Avloniy,   Abdulla   Kodiriy,   Ubaydulla
Xujaevlar   Munavvar   Qorining   maslakdoshlari   edi.   Munavvar   Qori
Abdurashidxonov   o'zbek   pedagoglari   orasida   xalqimizning   kolokligi   va   amaliy
faoliyatida   birinchilardan   bo'lib   tadkik   etgan   siymodir.   U   millatdoshlarini   axlokli
tarbiyali   bo'lishiga   va   ularni   oliy  maqsadga-istiqlolga  chorladi.   U  o'zining   ismiga
mokand   inson   sifatida   ilm   qildi.   Millatimiz   kalbiga   ma'rifat   va   ozodlik,   erk   va
xurlik   no'rini   sochib   hayotning   sertashvish   yo'llarini   munavvar   xilishga   intilgan
allo-ma edi. U yaratgan asarlarida insonni kamolotga yetkazish, mehrli va oqibatli
bo'lish,   raxm   va   shafqatli   hamda   xalqka   nafi   tegadigan   inson   bo'lish   kerakligini
ko'rsatib utdi.
Munavvar   Qorining   ma'rifiy,   siyosiy   va   ijtimoiy   qarashlari   alohida
o'rganilmogi   lozim.   U   yaratgan   ijodiy   meros   Turkiston   ulkasining   jadid   davri
bo'lgan   ma'rifatparvarlik   yunalishidagi   harakatini   keng   tadxik   qilishida   asosiy
manbalardan xisoblanadi. Respublikamiz milliy mustasillikka erishgach gazeta va
40 jurnallarga ommaviy axborotning boshqa vositalarida yangi usuldagi o'zbek milliy
maktab   qanday   bo'lishligi   to'g'risida   haxs   -   munozaralar   anchadan   beri   davom
etmokda.   Boyuk   ma'rifatparvar   Munavvar   Qori   Abdurashidxonovning   ma'rifiy-
pedagogik   g'oyalari   bulajak   o'qituvchilar   uchun   dasturil   amaldir.   SHu   sababdan
Munavvar  Qorining  oliy  va  o'rta   ta'lim   hilim  yurtlarida   pedagogika  tarixi   o'qitish
orkali   o'rganish   lozim.   Munavvar   Qori   yaratgan   asarlar,   darslik   va   qo'llanmalar
milliy,   ma'naviy   va   umuminsoniy   kadriyatlarni   oz   ichiga   kamra   gani   sababli   uni
keng   ma'rifatchilar   ommasiga   urgatish   zarur   deb   xisoblaymiz.   Sababi   Munavvar
Qori   darsliklari   badiiy   asarlar   bilan   hir   qatorda,   bolalarning   bilim   saviyalarini
kengaytirishga xizmat qiladigan materiallar bilan boydir.
Darsliklaridagi   matnlar   bolalarga   faqatgina   o'qishni   o'rganishgina   emas,
ularni   fikrlash   faoliyatini   ham   rivojlantirish   qiymatiga   ega.   Jumladan   ota-ona»,
«to'g'rilik»,   «shafkat   va   marhamat   kahi   matnlar   bolalarga   barkamollik   va   yuksak
ma'naviyatni shakllantiradi.
Bundan   tashqari,   Munavvar   Qori   asarlaridagi   ta'lim   va   tarbiyaga   oid
matnlardan   Oila,   Xikoya»,   «Maktab»,   «Ilm»,   Adab.   Birodarga   muxabbat»,
«Yolgonchilik   jazosi,   Baxillik   jazosi»,   «To'g'rilik»,   Oy-yil   xisobi   kabilar   o'rta
maktablarning   boshlang'ich   sinf   darsliklariga   kiritilsa,   o'quvchilarni   milliy   meros
va ma'naviyatimizdan baxramand qilgan bulur edik.
41 Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. - T.: "O'zbekiston", 2016.- 56 b.
2.   Mirziyoev   Sh.M.   Qonun   ustuvorligi   va   inson   manfaatlarini   ta'minlash   -   yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - T.:"O'zbekiston", 2017. -48 b. 
3. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz.
- T.: «O‘zbekiston», 2017.-488 b. 
II. Asosiy adabiyotlar
1. Abdullaev Y. Mashxur ma'rifatparvar/Boshlang'ich ta'lim.-1992.-N-12.-B. 50-52
2. Abdurasulov M. O'zbek ma'rifatpurvar shoirlari. -T.: Fan, 1972-89 h
3. Avezov N. Maxmudxoja Bexbudiyning ijodiy merosi: Ped. fan. nomzodi ilmiy
darajasini olish uchun bajarilgan diss. - T., 1995, - 217 b.
4. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. T, 1994.
5.   Baratov   M.O'zbekistonda   ma'rifat   uchun   kurash   tarixi   dan,   -T.:   O'zbekiston,
1989, 178 b.
6.   Masso'mov   M.   Abdulla   Avloniyning   pedagogik   faoliyati   va   ta'lim-tarbiya
to'g'risidagi fikrlar.-T.: O'qituvchi, 1966. 86 b.
7. Karimov N. Jadidchilik nima?//San'at.-1991.-N1.-B.5-6.
8. Muhammadjonov. A. O’zbekiston tarixi, Toshkent, 1994.
9. Sagdullayev A.S., Aminov B.B., Mavlonov O‘.M., Norqulov N.
O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. - T., 2000 yil
11. Hidoyatov G. A. Mening jonajon tarixim. T, 1992.
12. Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi, Toshkent, 1997.
13. Ochilor M. O'qituvchi odobi. -T.: O'zbekiston, 1975, 40 b.
42 14.   Togaev   E.,   Orifxujaev   S.   Dursda   jadidchilik   va   uning   moxiyatini   o'rganish   //
Xalq ta'limi 1993.-N1.-B. 7-8.
III. Internet saytlari
1. http://www.kutubxona.uz
2. http://www.literature.uz
3. http://www.ziyonet.uz
4. http://www.alishernavoiy.uz
43

MUNDARIJA

KIRISH……………………………………………………………………………..3

I BOB. XIX ASR OXIRI VA XX ASR BOSHLARIDA TURKISTONDA IJTIMOIY-PEDAGOGIK JARAYON VA JADIDCHILIK………….……….6

1.1. Turkiston oʻlkasida jadidchilik harakatini vujudga kelishi………………..…..6

1.2.Behbudiy Samarqand jadidlarining yirik namoyondasi……………………….13

II BOB.  SAMARQAND JADIDCHILIK NOMOYONDALARINING PEDAGOGIK FIKRLARINING SHAKILLANISHI………………………...19 2.1. Samarqanda jadidchilik harakatini vujudga keltirgan tarixiy-ma'rifiy shart-sharoitlar..................................................................................................................19

2.2 Samarqandnda jadidchilik harakatining maorif, matbuot va adabiyot

sohalaridagi amalga oshirgan islohotlari……………………………….…….…...27

XULOSA.................................................................................................................35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RUYXATI…………………………….37