• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 711.6KB
Покупки 2
Дата загрузки 29 Июль 2024
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Turkistonda jadidchilik harakatlari va ta’lim sohasidagi islohotlar

4 411 . Abdulloh Solih A'simiyn. Tarixu jaziratul arab al-qodim Va siyratun nabiy sallollohu alayhi vasallam. 1988. 60-bet 12 Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Hadis va hayot «Abu Bakr va Umar roziyallohu anhumo» 21 juz “Sharq”.,Toshkent.,2008 13 Abdurauf Fitrat “Oila yoki oila boshqarish tartiblari”Toshkent“Ma'naviyat” 1998 yil. INTERNET SAYTLAR 1. www.ziyouz.com 2. www.tdpu.uz . 3. www.pedagog.uz . 4. www.Ziyonet.uz . 5. www.arxiv.uz 6. www.zamin.uz 4yetgan. Hamza, G'ozi Yunus dudlangan cho'chqa go'shti Turkiyada o'qiganlar [9.31b]. Turkistondafaoliyat olib borganjamiyatlarko'magida Buxorodan chva boshqalar elga tahsil olish uchun yuborilgan talabalarsoni 1911 yili 15 nafarga, 1912 yili 30 nafarga yetgan 1916-yil MunavvaqoriAbdurashidxonov,Abdulla Avloniy hamda aka-uka Komilbek va Karimbek Norbekovlar hamkorlikda “Muallimlarjamiyati”gaasossolganlar.Jamiyatninghaqidamaqsadiiqtidorliyoshlarnit araqqiy etgan chet el oliy o'qv yurtlariga yuborish, Vatanimizdakelajakda ochilajak oliy o'quv yurti uchun zamonaviy oliy ma'lumotgaega bo'lgan mutaxassis pedagog tayyorlash, jadid maktablarini tashkiletish va ular uchun darsliklar, o'quv qo'llanmalarnashr etish edi. “Turkeli” gazetasi biznesicha, Toshkentning ma'rifatli boylaridan MullaTohirjon Shokirjono'g'li “Oliy bir maktab” dudlangan cho'chqa go'shti qurib berajagini aytadi[13.]. Misol uchun 1917 yil 24 sentyabrida Munavvar Qorining uyida toshkentlik ziyoli va boylardan 50-60 kishi yig'ilgan va homiylik uchun o'rtaga 5585 shunday qachon pul to'plangan. Mustamlakachilar qanday hunar ko'rsatmasinlar, Munavvar Qori va murabbiylar haqida, boylar birlashib ma'rifatga birgalashib xizmat qo'rsatganlar.Orada Munavvar Qori bir necha bor xibsga olinib, s o'ngqo'yib yuborilgan afsuski, 1917 oktyabrda sodir bo'lgan inqilob, ur-yiqitlar,vahshiyliklar tufayli millat istiqboli uchun bunday xayrli ishlarni amalga haqida tomonidan bo'lmagan, jamiyatning barcha millat va ma'rifat fidoyilari qattiq ta’qib ostiga olinganlar. Xavfi, yoshlarni chet elga o'qishga yuborish an'ana tarzida o‘lkada sovet xokimiyati o'ziga oldin keyin dudlangan cho'chqa go'shti davom etturgan edi. 1922 yil yili Turkiston Markaziy ijroiya qo'mitasi hay'atirayosati va Buxoro hukum ati qaroriga ko'ra, 60 dan ortiq o'quvchi Germaniyaga o'qishga yuborilgan. 1923 yil yili Germaniyadaturkistonliklardan 11 nafar, buxoroliklardan 51nafar talaba o'qigan tomonidan shunday talabalar orasidan Fitrat,G'ozi OlimYunusov,Xolid dedi, Eson afandi Musaev kabi yozuvchi, olimlar, Mustafo Cho qaev,Ubaydulla Xo'jaev,Norbo'tabekov kabi yetukʻ huquqshunoslar yetishib chiqqan. Bularning o'zaro tashabbusini ko'rgan o'zbek bilimhay'ati dudlangan cho'chqa go'shti o'z tashabbusi orqali umid bilan ishga kirishib va chetgaketuvchi talabalarning o'zlaridan bir komissiya tuzib, unga o'z 4ma'rifiy jamiyatlar va teatr truppalari tuzish,gazeta va jurnallarda chop qilish, xalqning ijtimoiysiyosiy ongini yuksaltirish bilan Turkistonda milliy demokratik davlat qurishni maqsad qili qo‘ydilar. Jadid ziyolilarining kuchli partiyasi tashkil qilingan taqdirdagina bu ishlarni amalga oshirish mumkin edi. Jadid mualliflar maqsadlariga yetishda yangi jadid maktablarini ochish, xalqni savodli qilish, zamon bilan hamnafaslikni olib kirish maqsadida turli xil darsliklar yaratdilar. Mana shunday darsliklari orasida islom tarixi, islom odablariga bag‘ishlangan kichik darslik va qo‘llanmalar ham mavjud edi. Bunday an'anani jadidlarning o‘zlari yaratgan emas va ular mintaqada o‘qitilib kelingan islom tarixiga oid darsliklarni qisqartirish,muxtasar holatga keltirish yo‘lini tutdilar. Masalan, birgina Nosiruddin Burhoniddin Rabg‘uziyning “Qissasi Rabg‘uziy” asari (m. 1310) necha asrlar davomida “Qisas ul-anbiyo” nomi bilan ma'lumu mashhur bo‘lib,qanchadan qancha ota-bobolarimizni Otamiz Odam alayhis- salomdan Muhammad alayhissalomgacha o‘tgan payg‘ambarlar tarixi va zuhuri dini islom bilan tanishtirishga, shu yo‘l orqali ularning e'tiqodlarini shakllantirish va mustahkamlashga xizmat qildi.Shu ma'noda islom tarixini o‘rganishga bag‘ishlangan jadid darsliklarining tillari va uslubiyotida ham ayrim tafovutlar kuzatiladi. Abdurauf Fitratning “Muxtasar Islom tarixi” darsligi yuqorida ta'kidlangani kabi tili, metodikasi hozirgi davr darsliklariga ancha yaqin ifodalangan bo‘lsa, Abdulla Avloniyning “Muxtasar tarixi anbiyo va tarixi islom” darsligi o‘zining diniy istilohlarining saqlanib qolgani, eski til qoidalarining mavjudligiga ko‘ra boshqacha uslubga ega hisoblanadi . Jadid ma'rifatparvarlrining asarlari bir birlarinikidan bir oz bo‘lsada farq 4Birinchi bosqichni tugatgan shogird eski maktabda 10 yil o‘qigandan ko‘ra yaxshiroq savod chiqargan. Ikkinchi bosqichni muvaffaqiyatli tugatgan shogird arabcha, forscha, turkiy tilda bemalol so‘zlashib, ruschada erkin gaplasha olar edilar.1905-1906 yilgi Rossiyadagi inqilobiy harakatlar Turkistonga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Faol kuchlar jipslasha boshladilar va jadidlar ma’rifatchilik faoliyatini jadallashtirdilar. Bu faqatgina maktablarda emas, balki jonli matbuotchilik faoliyati, jumladan, ro‘znomalarning ko‘plab vujudga kelishida ham ko‘rindi. Jumladan, 1906 yilda Ismoil Obidovning muharrirligida “Taraqqiy”, shu yili Munavvarqori muharrirligida “Xurshid”, 1907-1908 yillarda Abdulla Avloniy muharrirligida “Shuxrat”, Axmadjon Bektemirov muharrirligida “Osiyo” ro‘znomalari chop etildi. Ma’rifatchilikning yangi to‘lqinida 1913-1915 yillarda “Samarqand”, “Sadoi Turkiston”, “Sadoi Farg‘ona”, “Buxoroi sharif”, “Turon”, 1917 yilda esa “El bayrog‘i”, “Kengash”, “Xurriyat”, “Ulug‘ Turkiston” gazetalari, “Oyina” jurnali kabi ommaviy axborot vositalari ham paydo bo‘ldi.Rossiya Fevral demokratik inqilobi arafasida Turkiston jadidchiligi yetuk siyosiy harakatga aylandi. Agar Birinchi Jahon urushidan keyin jadidlar parlamentar monarxiya uchun kurashgan bo‘lsalar, Fevral inqilobidan keyin Turkiston jadidlarining «taraqqiyparvarlar» oqimini tashkil qilgan radikal qismi ancha keng qamrovli, bir qator siyosiy talablarni ilgari surdi. Ular qatoriga mahalliy aholi huquqlarini kengaytirish tomon o‘lkani boshqarish yuzasidan asosli islohotlar o‘tkazish, o‘lkaga Davlat Dumasidan aholi soniga qarab o‘rin berish, asosiy demokratik erkinliklar, avvalo, milliy matbuot erkinligini ta’minlash, chorizmni konstitutsion tuzum bilan almashtirish kabilar kiradi. Rossiyadagi Fevral demokratik inqilobi Rossiyada yangi davlat tuzumi o‘rnatilgandan so‘ng federativ davlat shaklida muxtoriyat olishga umid bog‘lagan jadidlarni ruhlantirib yubordi. Ayni paytda, milliy siyosiy partiyalar va tashkilotlar, jumladan, jadidlar tomonidan “Sho‘roi Islomiya”, “Ittifoqi muslimin”, “Turon” kabi bir qator tashkilotlar tuzildi. Bu paytga kelganda jadidlar tub yerli aholi ijtimoiy tarkibining turli qatlamlarini o‘z ortlaridan ergashtira oldilar, ular 4I BOB. JADIDLARNING XALQ MA’RIFATI UCHUN KURASH DASTURI 1.1 Turli ma’rifiy jamiyatlar tuzish xamda ziyolilarning kuchli firqasini tashkil etishga qaratilgan gazetalarni chop etish. XIX asr oxiri- XX asrning boshlarida siyosiy, madaniy, iqtisodiy jihatdan inqiroz holatiga tushib qolgan muslamlaka tufayli rivojlanish past darajada bo‘lgan o‘lkada Turkiston ziyolilari chor Rossiyasining mustamlakachilik zulmidan qutulish, o‘z milliy davlatchiligini tuzish, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotga yo‘l ochish, xalqqa ziyo tarqatish choralarini ko‘rdi. Bu borada jadidchilik harakati katta rol o‘ynadi. Jadidchilik rus mustamlakachiligiga qarshi milliy demokratik harakat bo‘lib, u o‘sha davr Turkistondagi qoloq iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy sharoitda yashayotgan xalqlarni ma’rifatlashtirish, jamiyat hayotida ijtimoiy va madaniy isloxotlar o‘tkazish, pirovardida milliy mustaqillik g‘oyalarini hayotga tadbiq etish maqsadini o‘z oldiga qo‘ygan edi.Turkistonda jadidchilik g‘oyalari XIX asrning 90-yillaridan yoyila boshladi. Bu harakat XX asrning 30-yillari oxirlarigacha o‘lka ijtimoiy- siyosiy hayotida muhim rol o‘ynadi. Bugungi kunda respublikamiz tarixchi olimlari jadidchilik harakatida quyidagi uchta bosqichni farqlashmoqda: 1) XIX asr oxirlaridan 1915 yilgacha-ma’rifatchilik; 2) 1915 yildan – 1918 yil fevraligacha-muxtoriyatchilik; 3) 1918 yil fevralidan - 20-yillar oxirlarigacha mustabid sovetlar davridagi faoliyati. Jadidchilik Rossiyaga qaram bo‘lgan musulmon xalqlari orasida dastlab Qrimda XIX asrning 80-yillarida paydo bo‘ldi. Uning asoschisi diniy-dunyoviy ilmlarni chuqur egallagan Ismoilbek Gasprali (1851-1914) bo‘ldi. Ismoilbek 1884 yilda jadid maktabi tashkil etib, 40 kunda 12 bolaning savodini chiqaradi. Uning o‘qitish usuli «usuli savtiya», ya’ni «yangi usul» nomi bilan shuxrat qozondi. «Jadid» arabcha so‘z bo‘lib, «yangi» degan ma’noni bildiradi. Mashhur jadidshunos olim, professor Begali Qosimov “Milliy uygonish” deb nomlangan kitobida “jadidchilik” istilohining kelib chiqishi haqida to‘xtalib, shu munosabat bilan uning mohiyati to‘g‘risida ham fikr bildiradi: 4MUNDARIJA: KIRISH.....................................................................................................................3 I BOB. Jadidlarning xalq ma’rifati uchun kurash dasturi ……………………………………………………………………………………..6 1.1. Turli ma’rifiy jamiyatlar tuzish xamda ziyolilarning kuchli firqasini tashkil etishga qaratilgan gazetalarni chop etish .…………………………………………..8 1.2. Yangi usul maktablari tarmog‘ini kengaytirish. ……………………………....12 II BOB. Sovet davrida jadidlardan chiqqan milliy ziyolilar ….……………. ….20 2.1. Istiqlolchilik harakatiga g‘oyaviy rahnamolik qilish ………………….. ……..20 2.2. Xivada Asfandiyorxon ruxsati bilan tuzilgan yosh xivaliklardan iborat majlis va nozirlar kengashi ……………………………………………………………. …….26 XULOSA................................................................................................................ 36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..............................................................38 ILOVALAR………………………………………………………………………41 4ILOVA. 4Turkistondagi chor hukumati 50 dan ortiq “Yangi usul” maktablarini asossiz yopishlaridan ham mustamlakachilarning tashvishini yaqqol ko‘rish mumkin. Buxoro amiri 1913/14 o quv yilida amirlikda ma lum bo lgan barcha “Yangiʻ ʼ ʻ usul” maktablarini yopdiradi [5.45b]. Ushbu bosimlarga qaramay, amirlikda “Yangi usul” ta’limiga qiziqish kuchli bo’lib qoldi. Buxoro amirligidagi yetakchi jadidchilardan biri Usmon Xo‘ja Po’latxo’jayev (1878–1968) Istanbulga ketayotib, 1909 yilda Bog’chasaroyda bo‘lib, Ismoil Gaspirinskiy bilan uchrashadi. Usmon Xo‘ja Po’latxo’jayev u bilan birga jadid maktablarining muhim uslubiyatini o‘rgangach,Istanbulga boradi va u yerda zamonaviy turk maktabi tizimini o‘rganadi. Ayni paytda u Abdurrauf Fitrat (1886–1938) kabi buxorolik hamkasblari bilan 1909 yil 26 oktabrda “Buxoro maorifini tarqatish” xayriya jamiyatini tuzdi. Tashkilotning maqsadi Turkistonning (Markaziy Osiyo) boshqa hududlari, Buxoro amirligidan talabalarni Istanbul maktablarida o qishni davom ettirish uchun olib kelish edi. ʻ 1987 yilda O‘zbekiston FA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutida, 1989 yilda O‘zFA va Yozuvchilar uyushmasi hamkorlikda Turkistonda jadidchilik harakatiga bag‘ishlangan sobiq Ittifoq miqyosida ilmiy anjumanlar o‘tkazildi. Ushbu yig‘ilishlarda jadidchilik harakatini kompleks hamda ijtimoiy-gumanitar fanlar bo‘yicha o‘rganish kerakligi ta'kidlandi.Vatanimiz mustaqillikka erishgandan keyingina ma'naviy-ma'rifiy hayotimizda jadidlarning o‘rnini, xususan islom tarixini o‘rganishda ularning qarashlarini xolisona yoritib berish imkoniyatiga ega bo‘ldik.Jadidlarning ma'rifiy faoliyati, uning tub mohiyati, ularning asarlaridagi diniy g‘oyalar, xususan islom tarixi haqida keng ko‘lamda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda.Turkistondagi jadidlarning diniy-ma'rifiy faoliyatini o‘rganish bilan chet ellarda nisbatan oldinroq shug‘ullana boshladilar. Bu sohada amerikalik E.Olvort, E.Lazzerini ishlari ma'lum. Ayniqsa, XX asrning 80- yillaridan keyin turkiyalik Nodir Davlat, Ahad Andijon, yaponiyalik Xisao Komatsu, nemis tadqiqotchisi Ingeborg Baldauf, amerikalik Adib Xolid kabi olimlarning asarlari e'tiborga loyiq, ularning ba'zi asarlari o‘zbek tilida ham 4ko‘lamli yangilanishlar,ularning nomlari tiklanishi, asarlari o‘rganilishi tom ma'noda mamlakatimiz tarixida muhim voqyea hisoblanadi.Ma'lumki, jadidlarning Turkiston ozodligi uchun kurash dasturida uch asosiy yo‘nalish mavjud edi. Birinchisi - yangi usul maktablari tarmog‘ini kengaytirish, ikkinchisi - umidli yoshlarni chet ellarga o‘qishga yuborish va nihoyat, uchinchisi - turli ma'rifiy jamiyatlar tuzish hamda ziyolilarning kuchli firqasini tashkil etishga qaratilgan gazetalar chop etish edi. Mazkur harakat maqsadalariga ko‘ra, Vatan, millat va davr oldida turgan ulkan ijtimoiy–siyosiy, ma'naviy-ma'rifiy muammolarni Turkiston xalqlarini ma'rifatli qilish, ular hayotini qaytadan madaniylashtirish va zamonaviylashtirish yo‘li bilangina hal etish mumkin edi. Bunday miqyosli va tarixiy vazifani tor doiralarga mansub yoki muayyan tabaqaviy qarashlarga asoslangan oqim hal qilolmasdi. Jadidchilik oqimining asoschisi, mashhur qrim-tatar allomasi Ismoilbek Gaspralining g‘oyalari amalga oshishi natijasida X1X asrning oxirlarida Turkiston hayotida misli ko‘rilmagan o‘zgarishlar bo‘ldi, hatto jahon tajribasida ko‘rilmagan shiddatli ijtimoiy-ma'rifiy to‘lqinni vujudga keltirdi, jadid allomalari Turkistonda milliy-mintaqaviy uyg‘onish jarayonini boshlab berdilar, ular yaratgan ilmiy-pedagogik, falsafiyaxloqiy, badiiy-publistik asarlar, yangicha maktablar, yangi teatr, yangi adabiy-badiiy janrlar mintaqaviy va umumjahon miqyosida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Ushbu oqim o‘zida yetuk olimlar, sanoat va ziroatchilik sohalarining zamonaviy bilimdon mutaxassislari, madaniyat arboblarini jamlagan bo‘lib, ular yurtni obod va Vatanni mustaqil ko‘rishni orzu qildilar va shu yo‘lda fidoyilarcha kurashdilar. Ular turli 4qilishi tabiiy hol edi. Chunki ularning o‘rtasida ham mintaqadagi an'analarni mustahkam tutgan, xorijiy tajribalarni qo‘llab quvvatlagan vakillar mavjud edi. Masalan, Avloniy Fitratdan farqli ravishda bu borada jo‘g‘rofik ma'lumotlardan ko‘ra, arablarning etno-milliy ahvoli, etnomadaniy tarixiga e'tibor qaratadi.Kurs ish davomida ularning darsliklari muqoyasa qilindi va ularda ayrim tafovutlar mavjudligi ko‘rsatib berildi. Mana shu o‘rinda ham ikki qo‘llanmada Payg‘ambar alayhissalomning tug‘ilgan sanalarida ikki xil yondashuv mavjud. Fitrat 570 milodiy sanani ko‘rsatsa, Avloniy 571 sanani ko‘rsatadi. Fitrat bu o‘rinda Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning tug‘ilgan yillarini aniq ko‘rsatgan.Zero, Al-Xorazmiy va Beruniy payg‘ambarimiz tug‘ilmaslaridan 50 kun oldin bo‘lgan Fil voqyeasini chog‘ishtirib, 570 yil deb ko‘rsatgan. Keyingi voqyealar bayonida Fitrat va Avloniy ham bir-biriga yaqin ifoda yo‘lini tutganlar. Fitrat masjid qurilishi va qiblaning tayin bo‘lishi, musulmonlarning jihodga buyurilishini alohida mavzu qilib keltirgan bo‘lsa, Avlaoniy hijratdan keyingi Madina ahlining shodligi sarlavhasi ostida shu davrdagi hodisalarni tilga oladi. Bu borada Fitratning asosiy mavzu sifatida ilk masjid, qiblaning o‘zgarishi, jihodga buyurish kabi mavzularni keltirishi diqqatga sazovor hisoblanadi. Chunki bu voqyealarning har biri islom tarixidagi muhim hodisalardan sanaladi. Fitrat “Jihodga buyurish” mavzusida ayrim tarixchilardan farqli ravishda buyruq-oyatni, hadislarni keltirib o‘tirmay, balki mavzuni aniqlashtirishga doir ayrim istilohlarning ta'rifini keltirib o‘tadi. Ayni shu 4ta’qib qilinishi; Buxoro amiri Said Olimxonning o‘zi qabul qilgan islohotlar o‘tkazish haqidagi farmonini bekor qilishi va 1918-1920 yillarda yosh buxoroliklarning quvg‘inga uchrashi shunga olib kelgan. Buxoro va Xorazm Xalq Respublikalarida jadidlar hukumat organlarida rahbar lavozimlarida ishlab mamlakatni taraqqiy qildirish va mustaqillikni saqlab qolishga intildilar (1920- 1924). Biroq sovet rejimi avval Buxoro va Xorazm davlatlari mavjudligiga chek quygan bo‘lsa, keyinchalik barcha jadid namoyondalarini jismonan mavh qildi. Umuman olganda, asr boshida yuzaga kelgan jadidchilik harakati Turkiston xalqlarining milliy ozodlik, mustaqillik uchun dastlab chor Rossiyasi, so‘ngra sovet mustamlakachiligiga qarshi kurashda muhim o‘rin tutadi. Jadidlarning xalq ma’rifati uchun kurash dasturi uch asosiy yo‘nalishdan iborat bo‘lgan: 1. Yangi usul maktablari tarmog‘ini kengaytirish. 2. Umidli, iqtidorli yoshlarni chet elga o‘qishga yuborish. 3. Turli ma’rifiy jamiyatlar tuzish xamda ziyolilarning kuchli firqasini tashkil etishga qaratilgan gazetalarni chop etish. Shu dasturni amalga oshirish borasida Maxmudxo‘ja Bexbudiy, Abdurauf Fitrat, Munavvarqori Abdurashidxonov, Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jaev, Abdulla Avloniy, Abdulxamid Cho‘lpon va boshqa ziyolilar jonbozlik ko‘rsatishdi. Chor Rossiyasi hukumati jadid ma’rifatparvar va ziyolilarining “Yangi usul”maktablarida zamonaviy ta’limni kengaytirishga intilishlarida og‘ir qiyinchiliklar va shafqatsiz munosabatda bo‘lishdi. Buxoro amirligidagi feodal hukmdorlari ham bu harakatni qo’llab quvvatlamadilar. Aksincha Chor ma’murlari va Buxoro amirligi mulozimlari jadid ziyolilariga qarshi bo`lgan aksariyat konservativ musulmon ruhoniylarini qo‘llab-quvvatladilar [4.33b].Amerikalik tarixchi Edward Olsworsning bildirishicha, Buxoro va Turkistonda jadid ziyolilari tomonidan ochilgan “Yangi usul” (zamonaviy) maktablari Chor Rossiyasi hukumatining o`lkadagi vakillari va musulmon qadimchilarining hukmron doira egalarini qo’rqitadi. 1910/11 o‘quv yilida 4ziyolilarning kuchli firqasini tashkil etishga qaratilgan gazetalar chop etish edi. Turkiston tarixida jadidchilik harakati alohida mavqyega ega, uning o‘rganilishi tom ma'noda mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan so‘ng boshlandi va bu o‘rganishning uzoq vaqt hamda ko‘p tomonlama davom etishi tabiiy hol. Shu ma'noda jadidchilikning kelib chiqishiga va mohiyatiga doir fikr bildirish hamda bu boradagi fikr almashinuvlar deyarli endi boshlanmoqda desak, yanglishmagan bo‘lamiz. 2.2. Xivada Asfandiyorxon ruxsati bilan tuzilgan yosh xivaliklardan iborat majlis va nozirlar kengashi. Asfandiyorxon (1870-1918) – Xorazm (Xiva xoni) (1910–18), o zbek qo ng irotlarʻ ʻ ʻ sulolasidan[1.19b]. Xiva xoni 1623-43 yillarda Xorazmda hukmronlik qilgan Arabshohiylar o zbek sulolasining vakili. Arab Muhammadxonning o g li. ʻ ʻ ʻ Safaviylar shohi Abbos I homiyligida, turkmanlar yordami bilan ukasi Elbars (Ilbars) Sultonni taxtdan ag darib, 1623-yil Xivada xonlik taxtiga o tirdi. U ʻ ʻ turkman zodagonlariga tayanib ish yuritdi. Eron davlati qo liga o tib qolgan ʻ ʻ Janubiy Turkmanistonni Xiva xonligiga qo shib olishga intildi, ammo 1628-yilda ʻ safaviylar qo shinidan yengildi.17-asrning 30–40-yillarida Buxoro va Rossiya ʻ savdo karvonlariga zarar yetkazayotgan qalmoqlarga qarshi qattiq kurash olib bordi; qalmoqlarga qarshi ittifoq tuzish maqsadida Moskva bilan muzoqaralar yuritdi. Arab Muhammadxonni o ldirishgani uchun ukalari Habash Sulton bilan ʻ 4olib borish ilmiy jamoatchilik zimmasidagi katta burch ekanini juda yaxshi ma'lum. Jadidlarning asarlarida diniy-ma'rifiy g‘oyalar, jumladan islom tarixini o‘rganish masalasiga juda muhim jihat sifatida qaralgan. Buyuk ma'rifatparvar bobomiz Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘tgan asrning boshidayoq ”Dunyoda turmoq uchun dunyoviy fan va ilm lozimdur,zamona ilmi va fanidan bebahra millat boshqalarga poymol bo‘lur”,degan haqqoniy fikrlar bilan Turkiston ongu shu'urini uyg‘otishga da'vat etgani bejiz emas, albatta[2.10b].Jumladan, 1892-yili I.Gasprali Turkiston o‘lkasida “usuli jadid” maktablarini ochishga izn va yordam so‘rab general- gubernatorga yozgan xati javobsiz qoladi. 1901-yili Munavvar qori, 1904 yili Avloniyning yangi maktab ochish haqidagi arizalari rad etiladi.Jadid ma'rifatparvarlarining milliy o‘zlikni anglash borasidagi muhim ishlaridan biri yosh avlod ma'rifatida diniy ta'limga alohida e'tibor qaratishi bilan belgilanadi. Avvalambor, diniy ruhda yosh avlodning xatsavodini chiqarish, diniy e'tiqodni mustahkamlash, din tarixini bilishga alohida diqqat qildilar. Birgina o‘quvchilar uchun islom dini tarixini o‘rgatishga mo‘ljallangan bir qator darsliklar yaratildi. Munavvarqori Abdurashidxonovning “Havoiju-diniya” Abdulla Avloniyning “Muxtasari tarixi anbiyo va tarixi islom”, Abdurauf Fitratning “Muxtasar tarixi islom” kabi darsliklari shular jumlasidandir. Kurs ishning maqsadi. Jadidchilik tarixi va uning ma’rifatparvarlikdan mustaqillikka o‘tish g`oyasining amaliy ahamiyati tahlil qilish va o’rganish. Kurs ishning vazifalari: - Jadidlarning xalq ma’rifati uchun kurash dasturini o’rganish - Turkiston jadidlari ma’rifiy qarashlarida yangi usul maktablari ochilishi tarixini o’rganish Kurs ishining ob’ekti: Pedagogika fanining boshqa fanlar bilan aloqasi haqida umumiy tushuncha va bilim hosil qilish hisoblanadi. 4qilishdan ibordadir. Jadidizmning o'rganishda qo'lga haqida boy materiallarni umumlashtirish, unga yondoshishning nazariymasalalarini chuqurlashtirish, ob'ektiv ilmiy haq iqatni aniqlashga mos keolinaditadqiqot olasizarini ishlab chiqarish muhim muammolar danrej. jadidchilik Turkiston ma'rifat parvarlik harakatning yukori boskichidir.Uning namoyondalarimamlakatni feodal qoloqlikdan chaqarish, tegirmoniy mustaqillikka erishish uchun qurashdilar. Jadidlar xarakati ziyolilarning deyarli barcha ilg‘or vakilari qatnashdi. Bular orasida Hamza,Avloniy,Xolmuhammad Oxundiy, Ibroxim Davryoqilgan, Siddiqiy, Mirmuxsnn Shermuxameqilmoqv, Nazir Kimga'roqulov va boshqalar bor edi. Jadidchilik namoyondalarining qarashlarida xilma-xillik, ba'zi masalalarda jiddiy farq borligini inkor qilmagan holda, jadidiyzm mafkura, muayyan qarashlar tizimi sifatida kapitalistik taraqqiyotidir. 1906 yil yildan tomonidan jadidlar turkiyonda o'z larining gazeta va jurnallarini nashr qilib yaratganlar. XULOSA Mustaqilllik yillarida milliy-ma'naviy tiklanish, milliy tarixni anglash, tarixiy adolatni tiklash borasida ulkan ishlar amalga oshirildi.Prezidentimiz ta'kidlaganlaridek “Biz yaxshi bilamizki, hayot tinimsiz izlanish, tinimsiz kurashdir. Xalqimizning boshidan kechirgan behisob qiyinchiliklari, mardona mehnatining samarasini ko‘rish, undan bahramand bo‘lish vaqti yetib kelmoqda”[56.36b]. Ijtimoiy–siyosiy va ma'naviy–ma'rifiy harakat bo‘lmish jadidchilik ham sobiq totalitar tuzum tomonidan ta'qiqlangan hodisalardan edi. Bu boradagi keng 420. Karimov I.A.Biz qurish, yaratish yo‘lidan boraveramiz.- T.,O‘zbekiston. 8 1995. 21. Karimov I.A.Vatan ozodligi oliy saodat.-T., O‘zbekiston,1999. 22. Karimov I.A. O‘z kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan qurmoqdamiz.- T.,O‘zbekiston,1999. 23. Karimov I.A.Jamiyatni isloh qilish yo‘lida.-T.,Sharq,1998. 24. Zakoi Kunrapa . “Hazrati payg‘ambarimiz va islom dini” –T. –B.3 25. Qosimov Begali. Milliy uyg‘onish .- T: Ma'naviyat. 2002.- 5b. 26. Gasprali I. Ovrupa madaniyatiga bir tanqidiy nazar - “O‘zbekiston adabiyoti va san'ati” g., 1996 yil, 10 yanvar soni 27.Shuhrat Rizo. Ma'rifatparvarlikdan ma'rifatchilikkacha.- Tafakkur.J-1995.-№1. 74-79b 28. Ma'naviyat asosiy tushunchalar izohli lug‘ati –T., G‘.G‘ulom nomidagi NMIU. 2009. 128-bet. 29. Qosimov Begali. Ismoilbek Gaspirali.-T: G‘.G‘ulom nomidagi Qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxati 1. Nashriyot matbaa birlashmasi, 1992.- 34 b. 2. Islom ensiklopediya. –T., O‘zME nashriyoti, 2004. –B. 3. Abdurauf Fitrat «Muxtasar Islom tarixi» -T., 31 4. Muhammad Xuzariy ibn shayx Afifiy “Nuril yaqin” –T. 5. Abdulla Avloniy “Muxtasar tarixi anbiyo va tarixi islom” –T.64. 6. Abdulloh Solih A'simiyn. Tarixu jaziratul arab al-qodim va siyratunnabiy sallollohu alayhi vasallam. 1988. 60-bet 8 Bosvort K.E. Musulmon sulolalari .-T., Fan, 2007. –B 25. 9 M. Abdurashidxonovning “Havoij ad-diniya”, (Din ahkomlari)kitobi 1912 yil Qozon. 10 . Rahmatulloh qori Obidov. “Payg‘ambarlar tarixi islomiyat tarixidir” Toshkent. “Movarounnahr” 2005. . 133bet 4jihat Fitratning uslubiy jihatdan ayrim jadid pedagoglaridan ustun turishini ko‘rsatadi. “Payg‘ambarimiz ishtirok etgan har bir jangni g‘azot, deb ataganlar va o‘zlari ishtirok etmay, lashkar yuborgan janglarni sariyya deganlar. Musulmonlar qariyb yigirmata g‘azot va sariyya uyushtirganlar. Ulardan mashhurlari: Badr, Uhud, Xandaq, Haybar, Makkaning fath etilishi, xorijiylarning paydo bo‘lishi borasida ham tafovutli bayonga duch kelamiz. Hazrati Alining hiylaga uchrab, xafa bo‘lganidan so‘ng bir guruh kishilar uni yana jangga da'vat qilganlar. Ammo Hazrati Ali bunga rozi bo‘lmagach, ular bunga norozilik bildirib, xalifaga dushman bo‘lib qolganlar. “Ular bu voqyeadan darg‘azab bo‘ldilar va bora-bora hazrati Aliga dushmanroq bo‘lib qoldilar. Bu jamoani xorijiylar, ya'ni havorij, deb ataganlar Xullas, hali uyushmagan jadidlar zamonaviy taraqqiyot talablariga javob bermaydigan xalq ta'limi tizimini isloh qilish, islom ta'limotini aqidaparastlikdan mosuvo etishdan iborat oddiy ma'rifiy va madaniy ishlarni maqsad qilib qo‘yadilar. Chunki ijtimoiy, iqtisodiy, ma'naviy sohalarda mutaassiblik, johillik, xurofotning hukmronligi, o‘quv uslubining o‘ta ibtidoiy va qoloqligi, aniq maqsadlar aks etgan dasturlarning yo‘qligi maktab va madrasalarda asosan diniy ta'limga e'tibor berilmayotganligiga sabab bo‘lgan. Shu bilan birga, o‘quv muassasalarining rasman ruhoniylar ixtiyorida bo‘lganligi va ularning ko‘pchiligi o‘ta mutaassibligi ta'lim tizimini isloh qilishga, islom ta'limotining o‘zini qotib qolgan aqidaparaslikdan xalos qilishga imkon bermas edi. 4“Jadidchilikning” asosida “jadid” so‘zi yotadi. “Jadid”ning ma’nosi “yangi” demakdir. U shunchaki “yangi” yo bo‘lmasa, “yangilik tarafdori” degani emas. Balki “yangi tafakkur“, "yangi inson”, “yangi avlod” singari keng ma’nolarni o‘zida mujassam etgan.[2.28b].Ismoilbek g‘oyalarini qabul qilgan yangilik tarafdorlari “jadidlar”, uning g‘oyalari esa “jadidchilik” nomini oldi. Ismoilbek Gaspirali darslik yaratadi, o‘zining “Tarjimon” (1883-1914) gazetasini tashkil etib, jadidchilikni turkiy xalqlar orasida keng targ‘ib qiladi. Bu gazeta Toshkent va boshqa shaharlarga ham tez yoyiladi.Ismoil Gasprali 1893 yilda Toshkent, Samarqand va Buxoroda bo‘ldi. Buxoroda amir Abdulahadni jadid maktabi ochishga ko‘ndiradi. Bu maktabga “Muzaffariya” nomi beriladi. 1898 yilda To‘qmoqda (Qirg‘iziston) ham shunday maktab ochildi. 1899 yilda Andijonda Shamsuddin domla, 1901 yilda Qo‘qonda Salohiddin domla, Toshkentda Munavvarqori Abdurashidxonov va Samarqandda Abduqodir Shakuriylar birinchi bo‘lib jadid maktablarini ochadilar. Jadidchilik harakatining yirik namoyandalari jadid maktablari uchun darsliklar xam yaratganlar. Xususan, Saidrasul Aziziyning “Ustozi avval” (1903), Munavvarqorining “Adibi avval” (1907), Abdulla Avloniyning “Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim” (1912) darsliklari alohida e’tiborga molikdir.Jadidlarning xalq ma’rifati uchun kurash dasturi uch asosiy yo‘nalishdan iborat bo‘lgan: 1. Yangi usul maktablari tarmog‘ini kengaytirish. 2. Umidli, iqtidorli yoshlarni chet elga o‘qishga yuborish. 3. Turli ma’rifiy jamiyatlar tuzish xamda ziyolilarning kuchli firqasini tashkil etishga qaratilgan gazetalarni chop etish.Shu dasturni amalga oshirish borasida Maxmudxo‘ja Bexbudiy, Abdurauf Fitrat, Munavvarqori Abdurashidxonov, Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jaev, Abdulla Avloniy, Abdulxamid Cho‘lpon va boshqa ziyolilar jonbozlik ko‘rsatishdi. Yangicha o‘qitish musulmon bolalariga qisqa vaqt ichida dunyoviy, diniy ta’lim berish dasturi asosida olib borildi. Bu dasturga ko‘ra maktablarda o‘qitish tizimi ikki bosqichdan iborat bo‘lgan. Birinchi bosqich ibtidoiy qism deb atalib, uning taxsil muddati 4 yil bo‘lgan. 4Kirish. Mavzuning dolzarbligi. Milliy ma'naviyatimiz islom dini bilan uzviy bog‘liq ekanini Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev ham o‘zlarining ko‘plab nutqlarida ta’kidlab kelmoqdalar. Bu borada juda ko‘plab amaliy ishlar amalga oshirilmoqda. Shunday ekan, barkamol avlodni ma'nan hakillangan qilib tarbiyalashda dinimizdagi mehr- oqibat, rahm-shavqat, doimo atrofimizdagi kishilardan xabar olib turish kabi hislatlarni yoshlarning qalbiga singdirib, shu asosida ulg‘aytirmog‘imiz zarur bo‘ladi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizning ma'naviy-ma'rifiy hayotning barcha sohalarida asrlarga tatigulik ishlar amalga oshirildi. Ilm-fan va ta'lim sohasida ilmiy tadqiqot ishlari bilan bir qatorda istiqlol davri, uning keng imkoniyatlarini, mohiyatini aks ettiradigan asarlar yaratildi. O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishi ziyolilarga - ilm-fan, adabiyot va san'at namoyandalariga erkin ijod qilish, xalq ruhini chuqur his etish orqali yuksak saviyada asarlar yozish imkonini berdi. Ayniqsa, diniy qadriyatlar, ularning hayotimizdagi o‘rnini tadqiq qilishga bag‘ishlangan ko‘plab asarlar chop qilindi. Jumladan, islom tarixiga oid o‘nlab kitob va risolalar o‘zbek tilida kitobxonlarga taqdim qilindi.Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov hayotimizda dinning ahamiyati haqida gapirib, “Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch” asarida ta'kidlagani kabi: “Barchamizga yaxshi ma'lumki, din azaldan inson ma'naviyatining tarkibiy qismi sifatida odamzotning yuksak ideallari, haq va haqiqat, insof va adolat to‘g‘risidagi orzu-armonlarini o‘zida mujassam etgan, ularni barqaror qoidalar shaklida mustahkamlab kelayotgan g‘oya va qarashlarning yaxlit bir tizimidir”[1.22b].Istiqlol yillarida el-yurtimiz taqdiriga daxldor bo‘lgan tarixiy adolatni tiklash, xalqimiz va millatimizning yaqin o‘tmishidagi yopiq sahifalarni to‘la ochib berish, shu tarixdan saboq chiqarib, bugungi va kelajak hayotimizga ongli qarashni shakllantirish, begunoh qurbon bo‘lgan insonlar xotirasini abadiylashtirish biz uchun ham qarz, ham farz edi. Ayniqsa, bu borada tadqiqotlar 4ongida musulmonlar birligini mustahkamlash, jipslashtirish hissini uyg‘otdilar. Ammo ular tez kunlarda tushundilarki, Rossiyadagi Muvaqqat hukumat va uning Turkiston Qo‘mitasi ham o‘lkada avvalgidek mustamlakachilik siyosatini davom ettirish yo‘lini tutmoqda. Jumladan, bu siyosat Ta’sis majlisini chaqirishga tayyorgarlikda yaqqol namoyon bo‘ldi. Shu vaqtdan jadidlar uchun mustaqillik va muxtoriyat yo hayot, yo mamot muammosiga aylandi va jadal siyosiy janglar boshlandi. Ular hukumatning mustamlakachilik siyosatini qattiq tanqid ostiga oldilar va Turkistonning Rossiya Demokratik Federativ Respublikasi tarkibida milliy-hududiy muxtoriyat olish uchun astoydil harakat qilishga kirishdilar. 1.2 . Yangi usul maktablari tarmog‘ini kengaytirish. Sovet davrida jadidlardan chiqqan milliy ziyolilar sovet organlarida faoliyat ko‘rsatdilar va o‘z faoliyatlari bilan xalq ta’limi san’atini rivojlantirishga ma’rifiy ishlarni taraqqiy ettirishga harakat qildilar. Jadidlarning ayrim qismi mustabid tuzumning siyosatiga ko‘nikmay xorijga o‘tib ketdilar, muayyan qismi esa istiqlolchilar harakatiga qo‘shilib ketdilar. Istiqlolchilik harakatiga g‘oyaviy rahnamolik qilish, ayniqsa, sovet organlarida ishlab, milliy mustaqillik g‘oyalarini targ‘ib qilishdagi sa’y-harakatlari jadidlarning sovetlar tomonidan 1929, 1937- 1938 yillarda ommaviy qirg‘in qilinishiga olib keldi. Buxoro amirligi va Xiva xonligida jadidchilik harakati Turkistondagi kabi XIX asr oxiri-XX asr boshlarida shakllangan bo‘lsa ham bu hududlardagi tarixiy sharoit undagi jadidchilik harakatiga ham o‘ziga xos xususiyatlar baxsh etdi. Buxoro va Xiva jadidlari dastlab amir va xon hukmronligini cheklash, mavjud tuzum sharoitida islohotlar o‘tkazib, jamiyat taraqqiyoti va milliy mustaqillikni qo‘lga kiritishni maqsad qilib qo‘ygan bo‘lsalar, keyinchalik xon va amir yakka hukmronligi har qanday taraqqiyotga to‘siq ekanligini tushunib yetdilar. Chunki 1917 yilda Xivada Asfandiyorxon ruxsati bilan tuzilgan yosh xivaliklardan iborat majlis va nozirlar kengashi, ularning taqiqlanishi va Junaidxon davridagi yosh xivaliklarning qattiq 4 4Elbars Sultonni qatl etib, ularga yordam bergan Xorazmdagi uyg ur va naymanʻ qabilalarining chorva mollarini tortib oldi va ularga qarshi qirg in uyushtirdi. ʻ Asfandiyorxon davrida tarqoqlik va zulm kuchaydi. Bundan foydalangan yirik mulkdorlar o z vakillaridan biri Abulg oziyni Asfandiyorxonga qarshi qo ydilar. ʻ ʻ ʻ Natijada 1643-yil Abulg oziy xon qilib ko tarildi. Xuddi shu yili Asfandiyorxon ʻ ʻ vafot etdi. Oradan 2 yil o tgach, Abulg oziy Bahodirxon Xivada taxtga o tirdi. ʻ ʻ ʻ Otasi Muhammad Rahimxon II vafotidan so ng rus podsho hukumatining yordami ʻ bilan taxtga chiqdi (1910). 1910, 1914-yillari Peterburgda bo ldi. Asfandiyorxon ʻ davrida ma rifatparvar vazir Islomxo ja tashabbusi bilan Xiva va boshqa ʼ ʻ shaharlarda pochta-telegraf, kasalxona, ikki Madrasa va yangi tipdagi maktablar, hatto rus maktablari quriladi. Asfandiyorxon Islomxo jani xazinadagi mablag ni ʻ ʻ behuda sovurishda ayblab qatl etdi (1913), Asfandiyorxon butun yerlarni qayta o lchatib, mehnatkash xalqqa og ir soliqlar soldi. Uning zulmiga qarshi 1915-yil ʻ ʻ Mang itda, 1916-yil yanvarda Xo jaylida xalq chiqishlari bo lib o tdi. 1905–1907 ʻ ʻ ʻ ʻ yillarda tashkil topgan „Yosh xivaliklar“ tashkiloti 1917-yil fevral inqilobidan so ng oshkora ish boshladi. Bu tashkilot 1917-yil 5 aprelda xonni burjua islohoti ʻ o tkazish haqidagi manifestga qo l qo yishga majbur etdi. Shu tariqa xon boshliq ʻ ʻ ʻ konstitutsion monarxiya tuzildi. Davlatni idora etuvchi „Idorai mashvarat“ tashkil topdi. Lekin islohot mehnatkashlar ahvolini yaxshilamadi. Asfandiyorxon ko p ʻ o tmay “Idorai mashvarat”ni tarqatib, yana mustabid hokimiyat o rnatdi.Imperator ʻ ʻ Nikolay II Asfandiyorxonni Muqaddas Stanislav va Anna ordenlari bilan taqdirlagan. Asfandiyorxonga 1910-yilda Rossiya imperiyasining general-mayor unvoni berilgan. 1911-yilda u Rossiya podshosi oliy hazratlarining mulozimlari safiga qabul qilingan. 1913-yilda u imperator Nikolay II dan „Buyuk“ unvonini oldi.Rossiyadagi fevral inqilobi Xiva xonligiga ham ta sir ko rsatdi. 1917-yil 5- ʼ ʻ aprelda Yosh xivonliklar Asfandiyorxonga islohotlar o tkazish talablarini ʻ qo ydilar. Xon manifest e lon qilishga majbur bo ldi, unda u vakillik organi – ʻ ʼ ʻ Yosh xivonliklar tarkibiga kiruvchi Majlis tashkil etishga va da berdi. Xonning ʼ hokimiyati cheklangan edi. Majlis raisi etib yosh xivaliklardan Bobooxun Salimov saylandi. Biroq, keyinchalik vaziyat keskinlashdi va reaksion kuchlar vaziyatni o z ʻ 4karvonboshilaridan hisoblandi. U 1908 yili Rajabamin qishlog'idaochilgan yangi usuldagi Abdulqodir Shakuriy maktabini Samarqandga, o'z hovlisiga ko'chir kelib, unga dudlangan cho'chqa go'shti narsa, dudlangan cho'chqa go'shti ma'naviy yordambergan. So'fizoda (1913 yilda uzoq davom etgan chet el safaridan Chustga qaytib kelib,usuli jadid maktabi ochgan.Qamarsada qishlog'ida yetim bolalar uchun“Dorulaytom”(Etimlaruyi)va katalar uchun kech kim maktab tashkil qilgan. Mamlakatimizning mustaqillikka erishishi faqat ijtimoiy – siyosiy jihatdangina emas, balki ma'naviy-ma'rifiy tomondan ham juda katta o‘zgarishlarga olib keldi. Mazkur ijobiy o‘zgarishlar tufayli, tariximiz saxifalarida qoralanib kelingan davrlar, ijtimoiy-siyosiy harakatlar, oqimlar, buyuk allomalarimiz meroslari endilikda hayotimizning barcha soxalarida qaytadan o‘z o‘rnini egallamoqda, xalqimizning ma'naviy dunyosini boyitish, poklash va rivojlantirish yo‘lida tobora ulkan ahamiyat kasb etib bormoqda.Ijtimoiy–siyosiy va ma'naviy–ma'rifiy harakat bo‘lmish jadidchilik ham sobiq totalitar tuzum tomonidan ta'qiqlangan hodisalardan edi.Tabiiyki, uni xolisona o‘rganish mumkin emasdi. Chunki jadidchilik o‘zoldiga qo‘ygan bosh maqsad Turkiston xalqlarini mustamlakachilar zulmidan ozodlikka olib chiqish, ularni har tomonlama shaxs erkinligini ta'minlaydigan yangi jamiyat qurishga tayyorlashdan iborat edi. Buning uchun jadidlar quyidagi vazifalarni amalga oshirishni eng muhim va ob’ektiv zaruriyat deb hisobladilar: 1. Turkiston xalqlarini erkparvarlik, millatparvarlik, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash. 2. Turkistonliklarni jahonning boshqa millatlari bilan har jihatdan teng yashay olish, jahon madaniyati sivilizatsiyasidan xabardor bo‘lish darajasiga ko‘tarish.Turkiston uchun yagona bo‘lgan milliy g‘oyani yaratish va uni amaliyotga tatbiq etish va boshqalar.Shuningdek, jadidlarning Turkiston ozodligi uchun kurash dasturida uch asosiy yo‘nalish mavjud edi. Birinchisi – yangi usul maktablari tarmog‘ini kengaytirish, ikkinchisi – umidli yoshlarni chet ellarga o‘qishga yuborish va nihoyat, uchinchisi – turli ma'rifiy jamiyatlar tuzish hamda 4FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI: 1. Abdulhamid Cho‘lpon. Adabi kammi? https://ziyouz.uz/ . 2. Avesto. N. Juraev mas'ul muxarrirligida. G '.G'ulom. , T. 2015y.28 3. Cho‘lpon ijodi va zamonaviy adabiyot jarayoni. Maqola. Z.Ergasheva vaN.Nurullaev. https://fledu.uz/wp-content/ . 4. Cho‘lpon. She'rlar. A.Navoiy nomidagi O'z.Milli y kutubxonasi. T.-2016. 5. Mahmudxo‘ja Behbudiy. Tanlangan a sarlar. T.; “Ma’naviyat”, 2006y. 6. Milliy uyg'onish davri o'zbek adabiyoti. Darslik. “Ma naviyat” nashriyoti,2004ʼ y. 7. Munavvar qori Abdurashidxonov. Tanlangan asarlar. “Ma naviyat”, n., T.: ʼ 2003y. JADIDCHILIK 8.Abdurashidxonov Munavvar qori. Tanlangan asarlar.-T: Ma'naviyat, 2003.- 150 b. 9. Abdurauf Fitrat- Tanlangan asarlar.B. Qosimov,-T., Ma'naviyat, 2003. 10. Abdulla Avloniy - Tanlangan asarlar.B. Qosimov,-Ma'naviyat, 2006.1.Jild 11. Abdulla Avloniy - Tanlangan asarlar. Qosimov,-T Ma'naviyat, 2006.2.Jild 12. Mahmudxo‘ja Behbudiy-Tanlangan asarlar-.B. Qosimov,- T.,Ma'naviyat, 2006. 13. Hoji Muin Tanlangan asarlar.B. Qosimov,\T., Ma'naviyat, 2005. 14. Is’hoqxonto‘ra Ibrat. Tanlangan asarlar.B.Qosimov,\T., Ma'naviyat, 2005. 15. Said Ahroriy . Tanlangan asarlar.B. Qosimov,-T., Ma'naviyat, 2001. . Karimov I.A.Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari. -T., Sharq,1998. 16. Karimov I.A.Adabiyotga e'tibor- ma'naviyatga, kelajakka e'tibor.- T.,O‘zbekiston.. 2009 17. Karimov I. A. Vatan ozodligi-oliy saodat. T. O‘zbekiston. 1999. 60bet 18. Karimov I.A.Tarixi boy, buguni go‘zal, kelajagi buyuk shahar.-T., 19. Karimov I. A. Biz qurish, yaratish yo‘lidan boraveramiz .-T.,1995y 4nashr etildi.Jadidchilikni o‘rganishda B.Qosimov, S.Xolboev, Sh.Rizaev,B.Do‘stqoraev kabilar o‘rganib, shu to‘g‘risida ko‘plab asarlar, maqolalar chop etishdi. Jumladan, Jadid ziyolilarining asarlari “Tanlangan asarlar”rukni ostida nashrdan chiqarildi.1999-yilning 16-18 sentyabrida Toshkentda “XX asr boshida O‘rta Osiyo: jadidchilik, muxtoriyatchilik, istiqlolchilik” mavzuida ancha e’tiborli xalqaro anjuman bo‘lib o‘tdi. Uning tashkilotchisi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasining tarix markazi turli mamlakatlardan kelgan yigirmadan ortiq mutaxassis olimlarning ma'ruzalari tinglandi. Ular orasida Ingeborg Baldauf, Adib Xolid, Fransiyalik Shantal Kelkeji, Italiyalik Marko Buttino,Niderlandiyalik Turaj Atabaki kabi taniqli olimlar bor edi. O‘zbek olimlaridan professorlar N. Karimov, B. Qosimov, B. Nazarov, H. Ziyoev dotsentlar Sh. Turdiev, B. Do‘stqoraev, Sh.Rizaev3 N.Jabborov kabilar ma'ruzalari bilan ishtirok etdilar. II BOB. Sovet davrida jadidlardan chiqqan milliy ziyolilar 2.1. Istiqlolchilik harakatiga g‘oyaviy rahnamolik qilish. 1914 yil yili Toshkentda yangi usul maktablari o'qituvchilaritashkil etgan maktab- ma'rifatchilik faoliyat joy “Imdodiya”(“Qo‘llab - qo‘llab- quvvatlash”) xayriya jamiyati tashkil qilingan. “Imdodiya”jamiyati misolida, jadidlar xayriya va boshqa jamiyat a'zo.larininginsonlarning aqliydaraja, moddiy ta'minlanganlik vaijtimoiy mavqeidankelib chiqqa xoda targ'ibot - tashviqot o'tkazish usullari turli -tuman bo'lganligi to'g'risida kelishiga mumkin [5.45b]. 1909-yil 18-iyun kuni Buxoroning taraqqiyparvar yoshlari “Tarbiyai ahvol” nomli yangi jamiyatga asos solishdi. Yana ulamolarningqarshililgiga dush kelmas joy yangi jamiyat o'zining har bir qadamini yashirin shunday qo'yib,yoshlash chetelga o'qishga borishlari uchun haqida ravish to'pladilar”[12.81b]. Buxoroning taraqqiy parvaryoshlari Istanbulda dudlangan cho'chqa go'shti“Buxoro xayriya jamiyati”gasos solib,u buxorolik va turkistonliklarni qo'llabquvvatlab turgan [13.178b.].Istanbulda tahsil olayotgan talabalar soni yildan- yilga ko'payib borib,1911-1912 yillar keyin 30 nafarga 4a'zosibo'lgan SayyidAlixo'jani boshliq et,“Ko'mak”nomi ostida yanabirxayriya uyushmasini tuzganligi [6.11b].dudlangan cho'chqa go'shti Turkistonda xayriyamunosabatiga bo'lgan e'tiborninggo'sganligidadalolat beradi.TarixchiB.Irzaev o'z tadqiqotida “Rossiyada va chet ellarda ko'radiganqiyinliklarini ko'zda tutib: Sayyid Alixo'ja, Ibrohim Orifxonov,KamolDodaxo'jao'g'li,RizqiRahimiy,AbduvohidJahongir,To'laganMo'm ino'g'li, Ochil Xo'ja, Oh Telba Shukriy, Tohir Shokiriy va Salimxon Tillaxonovlar to'planib 1922 yil yil 2 mayda "Ko'mak" tashkilotlariniuyushtirdilar” [10.55b] - deb ta'kidlaydi. “Ko'mak” tashkilotchilik kelibkelish jarayonini Salimxon Tillaxonov o'z maqolasida “Ko'mak”tashkilotlarining maqsadi Turkiston talabalariga oliy tahsil asoslarini yaratmoq, xorijga va ichki Rossiyaga borib o'quvchilar ishlariniyengillashtirishdir.1922-yilning bahorid atashkil etilib, butun Turkistonda dovrug' shundaylgan “Ko'mak” tashkilotlari aynan shu qanday kuziga kelib bolsheviklar hukumati tomonidan jiddiy qarshilikka uchragan. "Ko'mak"tashkilotlariishlab chiqarish davomsifatidajoy 1923yilyanvarda o'zbek maorifi jonkuyarlari Munavvar Qori, Shokir Rahimiy,Mannon Ramz, Cho‘lpon, Elbek, Shahid Eson, Zahriddin A'lam,Salimxon Tillaxonov, Xolmuhammad Oxundiylar ishtirokidaToshkentning Eski shahar xalq maorifi bo'limida o'tgan majlisdaTurkistondagi mavjud holat muhokama etilib, “Nashri maorif” tashkilotijoy e'lon qilinib, majlisning o'zida jamiyatning nizomil dudlangan cho'chqa go'shti qabultuzilgan. AVPyaskovskiyning ma'lumot berishicha, 1895- 1901 keyinTurkistonda 30 jadid maktabi bo'lib, Toshkentda to'rtta usuli jadidmaktabi tashkil topgan bulsa, 1917 yil fevral voqealari arafasidaTurkistonda 92 jadid usuliga mulk hangi qilinadi maktablar tartibtuzilgan [9.31b]. Taniqli jadid namoyondalaridan Abdulla Avloniy (1909 yili Toshkentning Degrez mahallasida yangi maktab ochgan. U dars berish jarayonida ochilayotgan yangi tipdagi maktablar uchun ham tegishli qulay bo'lgan ko'plab darsliklar kerak zaruratini uning qilib va o'zi umaktablar uchundarsliklaryaratgan.[9.31.b],Mahmudxo'ja Behbudiy. U o'lkadagi “usuli jadid” maktablash uzb birinchi nazariyotchisi va amaliyotchilaridan, umuman, jadidchilik harakat qilish sarg'ish olingan 4qo liga oldi. Natijada Yosh xivaliklar hukumati ag darildi, manifestda e lonʻ ʻ ʼ qilingan islohotlar bekor qilindi. Bu vaqtda turkman qabilasining boshlig i ʻ Junaidxon Xivaga keldi va xonlikning qurolli kuchlari qo mondoni etib tayinlandi. ʻ Tez orada butun hokimiyatni o z qo liga to pladi. ʻ ʻ ʻ Asfandiyorxon davrida Xivada yangi madrasa va masjidlar qurilgan. 1912-yilda Asfandiyorxon qabulxonasi qurildi. Bu Nurillaboy saroy majmuasidagi alohida bino bo lib, unda turli ʻ shakldagi bir nechta davlat zallari joylashgan bo lib, ular orasida rus Art Nouveau ʻ ruhida bezatilgan taxt xonasi ham bor edi. Xon Asfandiyor bu saroyning ko plab ʻ bezak elementlarini Peterburg chinni zavodiga buyurtma qilgan. Fotosuratchi va birinchi o zbek kinorejissyori Xudoybergen Devonov 1910-yilda ʻ Asfandiyorxonning o z merosxo ri bilan foytunda yurishi haqidagi ilk o zbek ʻ ʻ ʻ hujjatli filmini suratga olgan. Asfandiyorxon Buxoro amiri Said Olimxon (Said Abdulahadxonning o g li) bilan ʻ ʻ birgalikda 1913-yil 22-fevralda Sankt-Peterburgda birinchi sobor masjidining ochilishida ishtirok etdi[3.41b]. Xiva xonligi (yoki Xorazm xonligi) — o zbek ʻ davlatchiligi tarixi bosqichlaridagi O rta Osiyoda mavjud bo lgan uchta o zbek ʻ ʻ ʻ xonliklaridan biri (1512—1920 yillarda). Poytaxti — Vazir, Ko hna Urganch, XVI ʻ asrning 70-yillaridan boshlab — Xiva shahri . Asfandiyorxon 1918-yil 22- yanvarda yuqori martabali amaldorlar va din ahllari ishtirokida davlatni birga boshqarish hamda bolsheviklarga qarshi kurashish uchun Junaydxon bilan Xivada muzoqara olib bordi. Natijada Asfandiyorxon Junaidxonni qo shin boshlig i ʻ ʻ (sardori karim) etib tayinlab, hokimiyatni unga topshirdi. Oradan ko p o tmay, ʻ ʻ Junaidxon hokimiyatni butunlay qo lga olish uchun Asfandiyorni yashirin ravishda ʻ o ldirtirdi. Junaidxon taxtga o z ta siridagi Asfandiyorxonning amakisi Said ʻ ʻ ʼ Abdullaxonni o tqazdi. ʻ Shu o'rinda aytish lozimki, O'zbek davlotchilik smolaixini yaratishda jadidchilik xarakatini tadqiq qilish muhim ilmiy muammolardan biridir. Bu sohada oxirgi vaqtida anchagina ilmiy va ommabop risola va maqolalar chop yaqin. Ulardajadidchilikka berilgan bir tomonlama, xaqiqatga zid baholarni noto'g'ri ekaligini hisoblanadibotlovchi faktlar vaizohlar bo'lrilgan. Hozir asosiy vazifa jadidchilik xarakatining ilmiy jihdadan xol-hisoblanad va halol tadqiq 4O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI ___________________ fakulteti ___________________yo‘nalishi _____________________________________ning ______________________________________ fanidan K URS ISHI M avzu: Turkistonda jadidchilik harakatlari va ta’lim sohasidagi islohotlar Bajardi: ____________________ Qabul qildi: _____________________ ______________ 2024 4Kurs ishning predmedi: ma'naviy-axloqiy hayotimizni yanadayuksaltirishda jadid ma'rifatparvarlari asarlarida islom tarixining o‘rganilishi bilan bog‘liq diniy- axloqiy, ma'naviy-ma'rifiy jarayonlardir. –Pedagogika fanining boshqa fanlar bilan aloqasi haqida maqolalar mavjud bo‘lgan ta’lim jurnallari va maqolalari; –Jadidlarning hayoti haqidagi adabiyotlari; –Ta’limiy o‘quv saytlar; –Ishga oid ilmiy ishlar va dissertatsiyalar. Kurs ishi tuzilishi: Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovadan iborat. 4XORIJDA O’QIGAN O’ZBEK JADIDLARINING AYOLLARI

Turkistonda jadidchilik harakatlari va ta’lim sohasidagi islohotlar

Купить