Turli yosh guruhlarida qog’oz va tabiat materiallaridan qurish-yasashga o’rgatish metodlari - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	2.0MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

25 Sotish

Turli yosh guruhlarida qog’oz va tabiat materiallaridan qurish-yasashga o’rgatish metodlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNAVOTSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT IQTISODIYOT VA PEDAGOGIKA INSTITUTI
“Tillar va maktabgacha ta’lim” fakulteti
“Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi
3-kurs 22/ 7 - guruh talabasi
____________________________________________________________ning
“Tasviriy faoliyatga o‘rgatish metodikasi” fanidan
KURS ISHI
MAVZU:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

Ilmiy rahbar:___________________________
“______”_____________2025-yil
Chirchiq-2025

“Tillar va maktabgacha ta’lim” fakulteti
“Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi
3-kurs 22/ 7 - guruh talabasi
_______________________________________________________________ ning
“Tasviriy faoliyatga o‘rgatish metodikasi” fanidan

__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
mavzusidagi kurs ishiga
TAQRIZ
Mavzuning dolzarbligi:_______________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining kamchiliklari:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Taqrizchining yakuniy xulosasi:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Taqrizchi:

_______________________________ ___________________
(ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo)
“_____” ____________ 2025-y.

2

“Tillar va maktabgacha ta’lim” fakulteti
“Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi
3-kurs 22/ 7 - guruh talabasi
_______________________________________________________________ ning
“ Tasviriy faoliyatga o‘rgatish metodikasi” fanidan
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
mavzusidagi kurs ishiga
XULOSASI
Mavzuning dolzarbligi:_______________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining rasmiylashtirilishi:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ilmiy rahbarning yakuniy xulosasi:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ilmiy rahbari:
_______________________________ ___________________
(ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo)
“___” ___________ 2025-y.
3

MUN DA RIJ A
KIRISH .......................................................................................................................................................... 5
I BOB. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASASIDA BOLALARNI QURISH-YASASHGA O‘RGATISH. ................... 8
1.1. Qurish-yasash va uning bolalar tarbiyasida tutgan o‘rni. ...................................................................... 8
1.2. Birinchi va ikkinchi kichik guruhlarda qurish-yasashga o‘rgatishning mazmuni. ................................. 13
II BOB. QOG ‘OZ VA TABIAT MATERIALLARIDAN QURISH-YASASH FAOLIYATINI LOYIHALASHTIRISH. ....... 24
2.1 Katta va maktabga tayyorlov guruhlarida qurish-yasashga o‘rgatishning vazifalari va metodlari. ....... 24
2.2. Turli guruhlarda tabiiy material va qog‘ozdan qurish - yasashga o‘rgatish. ........................................ 30
“Kim tez va chiroyli yasaydi?”o‘yini ................................................................................................... 43
Xulosa ........................................................................................................................................................ 45
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. ............................................................................................... 47
ILOVALAR ................................................................................................................................................... 49

4

KIRISH
Maktabgacha ta’lim muassasalarida turli yosh guruhlarida qurish-yasashga
o‘rgatish metodlari, turlari. Qog‘ozdan qurish-yasashga o‘rgatish, ishlarini tahlil
qilish, turli yosh guruhlari uchun qurish-yasash mashg‘ulotlarining interfaol
ishlanmalarini ishlab chiqish. Qurish-yasash lotin tilidan olingan bo‘lib, turli
predmetlarni, qism va elementlarni ma’lum bir holatga keltirish, ma’nosini
bildiradi. Qurish-yasash faoliyati – amaliy faoliyat bo‘lib, oldindan belgilangan,
biror maqsadga qaratilgan real voqealikdir. Qurish-yasash materiallarining turlari.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarga qurish-yasash faoliyatini o‘rgatishda
qurilish materiali, turli konstruktorlar, qog‘ozdan, tabiat, tashlandiq materiallaridan
foydalaniladi. Tarbiyachi rahbarligi ostida bolalar yangi birlashtirish yo‘llarini va
turli xil xarakterdagi konstruksiyalarni rasmga, chizmaga qarab yaratishga
o‘rganadilar. Bu ishlarni bolalarga taklif etishdan oldin, tarbiyachining o‘zi bu
konstruktorlar, ularga berilgan metodik ko‘rsatmalar bilan yaxshilab tanishib,
o‘rganib chiqishi zarur. Bolalarga qurilish materiallari va konstruktorlar to‘plami
hammasi birdaniga berilmaydi, balki asta-sekin, ketma-ket bolalarning
o‘zlashtirishlariga qarab beriladi.
Maktabgacha ta'lim muassasasida bolalar bilan qurilish materiallari
yordamida o‘yin va mashg‘ulotlar o‘tkazishning ahamiyati katta. Yosh avlodni har
tomonlama tarbiyalashda maktabgacha ta'lim muassasasida qurilish materiallari
yordamida o‘tkaziladigan o‘yin va mashg‘ulotlar katta o‘rin egallaydi. Bolalarning
qurilish o‘yinlari rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlarning ajralmas bir qismi
hisoblanadi. Qurilish o‘yinlarida ham bolalar tevarak-atrofdagi narsalarni,
kattalarning faoliyatlarini aks ettiradilar. Qurilish o‘yinlarining mazmunini
bolalarning o‘zlari yaratadilar. Bolalar ko‘pincha kattalarning qurilishdagi
faoliyatlariga taqlid qilib, «Quruvchi ishchi» rolini bajaradilar. Bolalarning qurilish
o‘yinlari qiziqarli ijodiy faoliyatdir. Ular o‘z o‘yinlarida qurilishlarni transport
harakati, kattalarning mehnati haqidagi taassurotlarini aks ettiradilar. Bunday
5

o‘yinlar bolalarda tashabbuskorlikni uyg‘otishga, ularni fikr yuritish va harakat
faoliyatlarini faollashtirishga keng imkon yaratadi. Mashg‘ulot va o‘yin vaqtida
bolalar bir-birlari bilan turlicha munosabatda bo‘ladilar.
Qurilish o‘yinlarida harakat elementlari ko‘p bo‘lib, u bolalarning harakat
qilishga nisbatanbo‘lgan talablarini qondirishga yordam beradi. Bola biror narsani
qura boshlaganda qurilish materiallarini tegishli joyga olib boradi, ularni stol yoki
pol ustiga joylashtiradi, engashadi, bu vaqtda uning qo‘llari faol harakat qiladi,
ya'ni ma'lum miqdorda jismoniy kuch sarflaydi. Mayda qurilish materiallari bilan
o‘ynaganda qo‘lning mayda muskullari yaxshi rivojlanadi. Qurilish o‘yinlarini
o‘ynash natijasida bolalarning kuzatuvchanligi ortadi, texnikaga bo‘lgan
qiziqishlari o‘sib boradi. Bundan tashqari, ular o‘yin jarayonida oddiy geometrik
shakllarning tuzilishi bilan ham tanishadilar. Qurilish o‘yinlarining tarbiyaviy
ta'siri shundaki, bunda bolalar aks ettiradigan hodisa va narsalarning g‘oyaviy
mazmuni o‘z aksini topadi.
Kurs ishining dolzarbligi:
Hozirgi kunda ekologik tarbiya va amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirish muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Qog‘oz va tabiiy materiallardan qurish-yasash bolalar va
o‘quvchilarning ekologik madaniyatini oshirish, tasavvurini boyitish, ijodiy
fikrlash va qo‘l mehnati malakalarini rivojlantirish uchun samarali usul
hisoblanadi. Ushbu mavzu maktabgacha yoshdagi bolalardan tortib turli yosh
guruhlaridagi o‘quvchilargacha bo‘lgan auditoriya uchun dolzarbdir.
Kurs ishining maqsadi:
Turli yosh guruhlarida qog‘oz va tabiiy materiallardan qurish-yasash
bo‘yicha samarali o‘qitish metodlarini ishlab chiqish va ularni amaliyotda qo‘llash
orqali o‘quvchilarning ijodiy tafakkuri, ekologik ongini va qo‘l mehnati
ko‘nikmalarini rivojlantirish.
Kurs ishining vazifalari:
1. Qog‘oz va tabiiy materiallardan yasashga o‘rgatishning nazariy asoslarini
o‘rganish.
6

2. Turli yosh guruhlariga mos metod va yondashuvlarni aniqlash.
3. O‘quvchilarning ijodiy qobiliyatini shakllantirishda qurish-yasash
mashg‘ulotlarining rolini tahlil qilish.
4. Tabiiy materiallardan foydalanish orqali ekologik tarbiyani shakllantirish.
5. Amaliy mashg‘ulotlar uchun metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti:
Turli yosh guruhlarida qog‘oz va tabiiy materiallardan qurish-yasash jarayoni.
Kurs ishining predmeti:
Qog‘oz va tabiiy materiallardan qurish-yasash jarayonida qo‘llaniladigan metodlar,
uslub va texnologiyalar.
Kurs ishining yangiligi. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida bolalarni qurish-
yasashga o‘rgatish qurish-yasash va uning bolalar tarbiyasida tutgan o‘rni qog‘oz
va tabiat materiallaridan qurish-yasash faoliyatini loyihalashtirish katta va
maktabga tayyorlov guruhlarida qurish-yasashga o‘rgatishning vazifalari va
metodlarini tatbiq etish bu kurs ishining yangiligidir.
Kurs ishi tuzilishi . Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 4 ta reja, xulosa va
tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar royxati va ilovalardan iborat.
7

I BOB. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASASIDA BOLALARNI
QURISH-YASASHGA O‘RGATISH.
1.1. Qurish-yasash va uning bolalar tarbiyasida tutgan o‘rni.
Maktabgacha ta'lim muassasasida bolalar bilan qurilish materiallari
yordamida o‘yin va mashg‘ulotlar o‘tkazishning ahamiyati katta. Yosh avlodni har
tomonlama tarbiyalashda maktabgacha ta'lim muassasasida qurilish materiallari
yordamida o‘tkaziladigan o‘yin va mashg‘ulotlar katta o‘rin egallaydi. Bolalarning
qurilish o‘yinlari rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlarning ajralmas bir qismi
hisoblanadi. Qurilish o‘yinlarida ham bolalar tevarak-atrofdagi narsalarni,
kattalarning faoliyatlarini aks ettiradilar.
Qurilish o‘yinlarining mazmunini bolalarning o‘zlari yaratadilar. Bolalar
ko‘pincha kattalarning qurilishdagi faoliyatlariga taqlid qilib, «Quruvchi ishchi»
rolini bajaradilar. Bolalarning qurilish o‘yinlari qiziqarli ijodiy faoliyatdir. Ular o‘z
o‘yinlarida qurilishlarni transport harakati, kattalarning mehnati haqidagi
taassurotlarini aks ettiradilar. Bunday o‘yinlar bolalarda tashabbuskorlikni
uyg‘otishga, ularni fikr yuritish va harakat faoliyatlarini faollashtirishga keng
imkon yaratadi.
Mashg‘ulot va o‘yin vaqtida bolalar bir-birlari bilan turlicha munosabatda
bo‘ladilar. Ular rollarni o‘zaro bo‘lishib oladilar, ishlarni bajarishda bir-birlariga
yordam beradilar va maslahatlashadilar. Qurilish o‘yinlarida harakat elementlari
ko‘p bo‘lib, u bolalarning harakat qilishga nisbatanbo‘lgan talablarini qondirishga
yordam beradi. Bola biror narsani qura boshlaganda qurilish materiallarini tegishli
joyga olib boradi, ularni stol yoki pol ustiga joylashtiradi, engashadi, bu vaqtda
uning qo‘llari faol harakat qiladi, ya'ni ma'lum miqdorda jismoniy kuch sarflaydi.
Mayda qurilish materiallari bilan o‘ynaganda qo‘lning mayda muskullari
yaxshi rivojlanadi. Qurilish o‘yinlarini o‘ynash natijasida bolalarning
kuzatuvchanligi ortadi, texnikaga bo‘lgan qiziqishlari o‘sib boradi. Bundan
tashqari, ular o‘yin jarayonida oddiy geometrik shakllarning tuzilishi bilan ham
8

tanishadilar. Qurilish o‘yinlarining tarbiyaviy ta'siri shundaki, bunda bolalar aks
ettiradigan hodisa va narsalarning g‘oyaviy mazmuni o‘z aksini topadi.
Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarda tafakkurning tahlil va sintez,
taqqoslay bilish kabi uquvlari hali sust rivojlangan bo‘ladi. Qurilish materialari
yordamida o‘tkaziladigan o‘yinlar esa bolalarning tafakkurini, ijodiy qobiliyatini
o‘stiradi. Tarbiyachining ko‘rsatgan narsasini esda saqlab qolish va uni qayta esga
solish bolalarni narsalarni bir-biriga solishtirishga, tahlil va sintez qilishga,
o‘xshashini topib qo‘yishga va farqini ajrata bilishga majbur qiladi va qurilishdagi
vazifalarni pala-partish bajarmaslikka, tasodifiy xulosa bilan qoniqib qolmay, balki
maqsadga muvofiq yo‘l tutishga o‘rgatadi. Bolalar bilimini sistemali ravishda
qurilish o‘yinlari faqat tevarak-atrofni bilib olish vositasigina bo‘lib qolmay, balki
axloqiy sifatlarni tarbiyalovchi vosita hamdir. Bolalar doimo atrofda qurilayotgan
yangi turar joylarni, maktablar, bolalar bog‘chalari, do‘konlarni kuzatib boradilar
va tarbiyachidan hukumatimizning xalqlarga qilayotgan g‘amxo‘rligini eshitadilar.
Bolalar bevosita kuzatayotgan qurilishdagi aniq misollar bolalarning o‘zbek xalqi
o‘z mehnatini qanchalik sevishini tushunishlariga yordam beradi.
Qurilish o‘yinlari orqali tarbiyachi bolalarda mehnatsevarlik, mustaqillik,
o‘z ishiga javobgarlik hissini tarbiyalab borishga harakat qiladi. Bolalar jamoasini
to‘g‘ri tashkil etishda qurilish materiallari bilan o‘tkaziladigan o‘yin va
mashg‘ulotlar katta ahamiyatga ega. Qurilish materiallari bilan o‘tkaziladigan
o‘yin va mashg‘ulotlar bolalarni maktabga tayyorlash ishini amalga oshirishda
ham yordam beradi. Bu o‘yin va mashg‘ulotlar jarayonida bolalarda diqqatni bir
joyga to‘plash, oldiga qo‘ygan maqsadga chidam va sabot bilan erishish, olgan
bilimi va malakasi asosida ijodiy tashabbuskorlik ko‘rsatish xususiyatlari
shakllanib boradi.
Qurilish haqidagi asosiy bilimni bolalar qurish-yasash mashg‘ulotida
egallaydilar. Ana shu mashg‘ulotlarda ular narsalarning elementar ko‘rinishlarini,
qurilish detallaridan maqsadga muvofiq foydalana olishni o‘rganadilar va
qurilishni badiiy jihatdan bezashning oddiy usullarini o‘zlashtirib oladilar.
9

Maktabgacha tarbiya yoshidagi kichik bolalar qurish-yasashga bir necha bor
urinadilar, ular faqat qurilish to‘plamlaridagi materiallarni yapaloq tomoni bilan
qo‘yib, terib chiqadilar yoki bk-birining ustiga qo‘yadilar. Tarbiyachi bolalarni har
xil narsalar qurishga o‘rgatgan bo‘lsa, kichik yoshdagi bolalarning qurilish
o‘yinlarida u o‘z aksini topadi.
Qurilish materiallari bilan o‘tkaziladigan o‘yin va mashg‘ulotlar uchun
zaruriy sharoitlar. Bolalar qurish texnikasini yaxshi o‘zlashtirib olishlari uchun
guruhlarda zarur shart-sharoitlarni yaratish lozim. Buning uchun, avvalo, guruhda
yetarli miqdorda qurilish materiallari bo‘lishi, ya'ni hamma bolalar bir vaqtda yoki
hech bo‘lmaganda yarim guruh bolalar mashg‘ul bo‘la oladigan darajada material
bo‘lishi zarur. Namunaga qarab qurish mashg‘ulotida ham bolalarni materialdan
cheklab qo‘ymay, balki har kimga keragini taqsimlab berish lozim. Bolalar har
doim zarur bo‘lgan materialni olib ishlata bilishni o‘rgansinlar.
Bolalar qurish-yasash malakalarini endigina egallay boshlaganlarida, ya'ni
ikkinchi kichik guruhdan boshlab qurish mashg‘ulotlarini o‘tishga ruxsat beriladi.
Mashg‘ulotlarda qurish-yasashga o‘rgatish uchun stol ustida o‘ynaladigan qurilish
to‘plarnidan foydalangan ma'qul. Ko‘pchilik bolalar bog‘chasiriing uchastkasida
qurib o‘ynash uchun yirik qurilish materiallaridan foydalaniladi. Bu materiallar
bolalarni ko‘pchilik bo‘lib qurishga, o‘ynashga o‘rgatadi. Guruhdagi bolalarning
hammasi qurish usullarini yaxshi o‘zlashtirib olishlari uchun mashg‘ulot vaqtida
stollarni har xil joylashtirish mumkin.
Qurilishni yakka-yakka bajarayotganda stollarni odatdagi tartibda yoki P
harfi shaklida terib qo‘yish mumkin, agar bolalar bir qurilishni guruh bo‘lib
bajarsalar, 2-3 stolni birlashtirib, qator qilib qo‘yish kerak. Mashg‘ulot vaqtida
bolalarga qurilishning eng zarur usullari ko‘rsatiladi, shuning uchun mashg‘ulot
uzoq cho‘zilmasligi (10-12 daqiqadan oshmasligi) kerak. Qurish-yasash
mashg‘ulotlarini o‘quv yilining birinchi yarmida o‘tkazish maqsadga muvofiqdir,
ikkinchi yarmida esa o‘yinlar bilan chegaralansa ham bo‘ladi.
10

Mashg‘ulotning maqsadi qurish-yasashning hamma usullarini ko‘rsatishdan
iborat: qurilishni qurishda qurish-yasashning hamma usullari ko‘rsatishni va
harakat bilan tushuntirish, tayyor qurilgan namunani ko‘rsatish va unga kirgan
elementlarni tahlil qilish. Namuna sifatida qurilish materiallaridan nimalar yasash
mumkinligini ko‘rsatuvchi tayyor qurilishdan foydalanish. Bolalar bino, inshootni
qurishni bilib olishlari uchun (baland poydevorning ustini qanday bekitish, bir
detalni qanday qilib boshqasi bilan almashtirish, tekislikni qanday kengaytirish va
shu kabilar) qurilishning ayrim detallarini ko‘rsatish. Tarbiyachi tomonidan
bajarilayotgan qurilishning ayrim qismini davom ettirishni bolalarga taklif qilish.
Quriladigan obyekt haqida tushuncha berish, masalan, qurilishning hajmini (katta-
kichikligini) aniqlash, bunda qurilishning o‘yinchoqlarga mos bo‘lishini aytish.
Bolalarni o‘zlari ijod qilib qurishga o‘rgatish uchun zarur sharoitlar va ashyolar
bilan ta'minlangan bo‘lishi kerak.
«Qurish-yasash» lotin tilidan olingan bo‘lib, turli predmetlarni, qism va
elementlarni ma'lum bir holatga keltirish, degan ma'noni bildiradi. Bolalarni
qurish-yasashida qurilish materiallaridan, qog‘ozdan, karton, daraxt va boshqa
materiallardan turli xil o‘yinchoqlar yasash o‘rgatiladi. O‘z xarakteriga ko‘ra
bolalar qurish-yasashi ko‘pincha tasviriy va o‘yin faoliyati bilan o‘xshashdir, bu
tevarak-atrofda aks etadi. Bolalarning yasagan narsalari asosan amaliyotda
ishlatiladi. Masalan, o‘yinlar, archani yasatish uchun, onalarga sovg‘a uchun.
Qurish-yasash faoliyati - amaliy faoliyat bo‘lib, oldindan belgHangan, biror
maqsadga qaratilgan real voqelikdir. Qurish-yasash faoliyatiga o‘rgatish jarayonida
bolalarda aqliy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasi yanada shakllanib boradi
hamda ularda tevarak-atrofdagi predmetlarni tahlil qilish ko‘nikmasi, mustaqil
fikrlash, badiiy did, shaxsning irodaviy sifatlaridan (maqsadga intilish, qat'iylik va
hokazo) tarkib topa boshlaydi, bularning barchasi bolalarni maktabda o‘qishga
tayyorlaydi. Qurish-yasash materiallarining turlari. Maktabgacha tarbiya
muassasalarida bolalarga qurish-yasash faoliyatini o‘rgatishda qurilish materiali,
11

konstruktor, qog‘ozdan, tabiatdagi, tashlandiq materiallardan va boshqalardan
foydalaniladi. Materialning turi qurish-yasash turini aniqlab beradi.
Qurilish materiali mayda va yirik geometrik figuralardan (kub, silindr,
prizma va hokazo) iborat. Mashg‘ulotlarda qurilish materiallaridan, turli xil mayda
to‘plamlardan foydalaniladi. Masalan, M.P. Agapovning № 2, 3, 4, 5, 6, 7
mazmunli to‘plamlar: «Kosmod-rom», «Temir yo‘l vokzali» va boshqalar.
Mashg‘ulot paytida materiallar ko‘p bo‘lishi kerak. Tarbiyachi qurilish
materiallaridan qurish-yasash faoliyatini tashkil etayotgan odam, hayvon; o‘simlik
va transportni ifodalovchi mayda o‘yinchoqlarni tanlashi maqsadga muvofiqdir.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar tevarak-atrofdagi ayrim narsalarni, ya'ni
quyon uchun uy, mashinalar va yo‘lovchilar uchun ko‘prik yasaydilar.
O‘yinchoqlarni qurish-yasashda ishlatish katta ahamiyatga ega, o‘yin faoliyatining
rivojlanishiga katta ta`sir ko‘rsatadi. Qurilish materiallari ma'lum bir javonlarda,
tartib bilan saqlanadi.
Konstruktorlar. Katta maktabgacha yoshdagi bolalar mashg`ulotdan tashqari
konstruktorlardan (taxtali, plastmassa, metal va keramika) foydalanadilar. Bu
to‘plamlar orqali turli konstruksiyalar yasash mumkin. Tarbiyachi rahbarligida
bolalar oddiy birlashtirish usulidan suratlar bo‘yicha turli xil harakatli
konstruksiyalar yasaydilar. Asosiy diqqat bolalarda ma'lum qismlarini birlashtirish
malakalarini shakllantirishga qaratiladi. Bunda bolalar qo‘llarining muskullari
ishtirok etadi, bu yoshda qo‘l muskullari hali yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi.
Tarbiyachi avval konstruktor yig‘ishning metodik ko‘rsatmalarini o‘rganadi.
Tarbiyachi rahbarligida qurilish materiali va konstruktorlar bolalarga ketma-ket
beriladi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalar mashg‘ulotdan tashqari vaqtda turli
xil konstruktorlardan: yog‘ochli, platmassali va metalldan tayyorlangan
konstruktorlardan foydalanadilar.
Bolalar bu to‘plamlar yordamida detallarning joylashtirilishi ancha
murakkab bo‘lgan qurilmalar yasaydilar. Tarbiyachi rahbarligi ostida bolalar yangi
birlashtirish yo‘llarini va turli xil xarakterdagi konstruksiyalarni rasmga chizmaga
12

qarab yaratishga o‘rganadilar. Bu ishlarni bolalarga taklil etishdan oldin,
tarbiyachining o‘zi bu konstruktorlar, ularga berilgan metodik ko‘rsatmalar bilan
yaxshilab tanishib, o‘rganib chiqishi zarur. Bolalarga qurilish materiallari va
konstruktorlar to‘plarni hammasi birdaniga berilmaydi, balki asta-sekin, ketma-ket
bolalarning o‘zlashtirishlariga qarab beriladi.
1.2. Birinchi va ikkinchi kichik guruhlarda qurish-yasashga o‘rgatishning
mazmuni.
I kichik guruh. Bolalarga qurilish materiali-kubik, g`ishtcha, turli xil
shakldagi shakllar bilan, ularning qanday holatda joylashganligi (g‘ishtcha yotibdi,
turibdi) bilan tanishtiriladi. Bundan tashqari, kubiklarni gorizontal holda
joylashtirish, bir-birining ustiga qo‘yish, darvoza, uycha qurish kabilar ham
o‘rgatiladi. Tarbiyachi qurilmalar va tevarak olamdagi tanish predmetlar
o‘rtasidagi o‘xshashlikni topishni bolalardan so‘raydi. II kichik guruh. Bolalarga
asosiy qurilish materiallarini (kubik, g‘ishtcha, plastilin) farqlash bilan birga, ularni
nomini aytish, katta, kichik, uzun, qisqa, baland, past kabi so‘zlarning ma'nosini
tushunib aytish, g‘ishtchalarning orasini teng masofada joylashtirish kerakligi
tushuntiriladi.
13

I kichik guruh. Bolalarga 8-10 qurilmalar qurish o‘rgatiladi. Masalan, mebel
(stol, stul, divan, krovat), zinapoya, ko‘prik, uycha, tramvay. Birinchi
mashg‘ulotlarda bolalar oldingi guruhlarda yasalgan qurish-yasash ishlarini
qaytaradilar, so‘ng bolalar mebel quradilar. Avval bolalar alohida predmetlarni
turli variantlarda, so‘ng 2-3 qurilmalarni birdaniga qurishni o‘rganadilar (stol va
stul, divan va hokazo). Keyingi mashg‘ulotda bolalar katta uy quradilar, 3-4
kubiklardan, so‘ng 6 kubik yoki g‘ishtchadan zinapoya quradilar. Ishning keyingi
bosqichi - ko‘prik qurish, 2 kichik prizmadan ko‘prik qurishadilar. II kichik guruh.
Dastlabki mashg‘ulotlar ikkinchi kichik guruhda g‘ishtchalarni bir tekisda
yo‘lakcha qilib terib chiqish malakalarini rivojlantirish, mustahkamlashga
qaratiladi. Bolalar qisqa yo‘lka, keng yo‘lkalar quradilar. Keyinchalik tramvay
yo‘li qurishni bolalardan talab qilish mumkin. Bu mashg‘ulotlarning asosiy
maqsadi - bolalarga g‘ishtchalarni bir tekislikda joylashtirishga va uzun-qisqa, tor-
keng kabi tushunchalarni o‘rgatish. Keyingi mashg‘ulotlarda bolalar g‘ishtchalarni
vertikal holda joylashtirishni o‘rganadilar. Shundan keyin bolalarga tarbiyachi
darvozani turli variantda yasashga o‘rgatadi (g‘ishtchalarda, kubik, plastilindan).
14

Bularni bolalar ma'lum ketma-ketlikka asoslangan holda bajaradilar. Tor-
keng, baland-past tushunchalari darvoza qurish jarayonida bolalarga tushuntirib
boriladi: keng darvoza - yuk mashinasi uchun, tori esa - yengil mashina uchun,
baland darvoza - katta qo‘g‘irchoq uchun, pasti esa - kichik qo‘g‘irchoq uchun
mo‘ljallangan. Bolalarga bir necha mashg‘ulot davomida sistemali ravishda
uychaning yangi konstruksiyasi berib boriladi. Tarbiyachi har gal yangi
konstruksiyani oldingi konstruksiya bilan solishtiradi, ular o‘rtasidagi o‘xshashlik
va farqlarini topadi. Bolalarda namunaga qarab uychani qurish malakasi hosil
bo‘lganligini tekshirish uchun, namunani o‘zlari mustaqil tarzda qurib berishlarini
tarbiyachi iltimos etadi. Masalan, tarbiyachi boladan namunada qurilgan uychani,
balandroq qilib qurib berishni so‘raydi. Masalaning bu turi bolalarda aqliy faollikni
yanada oshiradi. Birinchi kichik guruhda tarbiyachi dastavval bolalarni qurilish
materiallari - kub g‘isht bilan ularning shakli katta-kichikligi tekis stol yuzasida
turlicha joylashishi (ya'ni g‘isht yotibdi, g‘isht turibdi) va uning mustahkamligi,
holatiga bog‘liq ekanligi bilan tanishtirib boradi.
15

G’ishtlarni ketma-ket, gorizontal joylashtirib (poyezd yo‘lkacha) bir-biri
ustiga qo‘yish orqali oddiy to‘siqlar (darvozalar uylarni) qurishga o‘rgatib boriladi.
Tarbiyachi bolalarni o‘z qurilmalari bilan hayotdagi tanish predmetlar o‘rtasidagi
o‘xshashlikni topishga, aniqlashga o‘rgatib boradi Ikkinchi kichik guruhda
bolalarni faqatgina qurilish detallari (kub, g‘isht, plastina) ni bilishga farq qilishga
ularni to‘g‘ri atashga o‘rgatib boriladi. Masalan, katta-kichik, uzun-qisqa, past-
baland g‘ishtlarni bir-biridan bir xil masofada doira, to‘g‘ri to‘rtburchak bo‘ylab
(panjara) ularni ensiz tomoni bilan qo‘yib chiqishga o‘rgatib boriladi.
Birinchi kichik guruhda bolalarni 8-10 oddiy bo‘lgan qurilmalarni barpo
etishga o rgatiladi, (stol, stul, divan, krovat, minoracha, koprikcha, uycha, tramvay)
kablarni qurishga o‘rgatiladi. Dastlabki mashg‘ulotlarda bolalar oldingi guruhda
bajarilgan qurilmalarni qaytadan quradilar, so‘ng mebel qurishga o‘rganadilar.
Oldin bu predmetlar alohida turli xil variantlarda quriladi, so‘ng bolalarga
birato‘lasiga 2-3 ta qurilmalarni qurish taklif etiladi (stol, stullar, stol va divanlar)
bu qurilmalar bilan bolalar o‘yin o‘ynashlari uchun bolalarga turli xil
qog‘irchoqlar, idishlar beriladi.
Keyingi mashg‘ulotlarda bolalar uycha, qurishlar uchun 3-4 kubikdan bir-
birining ustiga qo‘yish 3 yoqli prizma bilan ustini qoplash orqali quradilar. So‘ng
kubikdan yoki g‘ishtdan yuqoriga taxlash orqali narvoncha quradlar. Bolalar bu
qurilmalarni qurish yo‘llarini o‘zlashtirib olishgach, ular tarbiyachining so‘zi
orqali qirilmalarni qurishga 2ta kubikdan plastinalar va ikki kichik uch yoqli
prizma yordamida ko‘prik qurishni o‘rganadilar. Tarbiyachi bolalarni bog‘cha
uchastkasida va guruh hovlisida mashg‘ulot jarayonida o‘rgangan qirilmalarni
qurib, ular bilan o‘yinlar o‘ynashga qiziqish uyg‘otishi kerak. Ikkinchi kichik
guruhda dastlab birinchi kichik guruhda olgan bilim va malakalari
mustahkamlanadi. Bolalar keng va tor yo‘lkachalarni, g‘ishtlarni qatorasiga
tekislikda joylashtirish orqali quradilar. Keyinchalik tramvay uchun har bir bola
kalta yo‘lkachani, hammasi bir bo‘lib, tramvay yo‘lini quradilar. Bu
mashg‘ulotlardan maqsad bolalarni g‘ishtchalarni tartibli qilib bir-biriga ulashga
16

yoki birlashtrrishga, ularning fazoviy belgilarini to‘g‘ri atashga, uzun qisqa, keng-
torligini o‘rganadilar. Keyingi 2-3 ta mashg‘ulotlarda bolalar g‘ishtlarni bir-biriga
zich yoki ma'lum bir oraliqda vertikal joylashtirishga o‘rganadilar. Bunda
g‘ishtlarni uzunasiga yoki ensiz, qisqa tomoni bilan joylashtirishni o‘rganadilar.
Masalan, shu maqsadda bolalar o‘z hayvonlaridan o‘rdakcha, kuchukcha uchun
panjaralar quradilar. Keyingi mashg‘ulotlarda bolalar darvozalarning turli
variantlari bilan tanishadilar. Bularni kub va plastinalardan quradilar. Tarbiyachi
bolalarning keng va tor haqidagi tushunchalarni egallashlari uchun, ularga yuk
mashinasi uchun keng darvoza, yengil mashina uchun tor darvozalar qurishni taklif
etadi. Bitta qurilma detallarini o‘zgartirish orqali uning qurilish yo‘llarini
o‘zgartirish mumkinligini bolalarga tushuntirish maqsadida tarbiyachi bir nechta
mashg‘ulotlar uyushtiradi.
Har bir mashg‘ulotda qat'iy sistema asosida yangi qurish konstruksiyasi
bilan tanishtiriladi va uni eski konstruksiya bilan solishtirib, ular orasidagi farq
aniqlashtiriladi. Bolalar tarbiyachining namunasiga qarab qurishni o‘zlashtirib
olishgach, tarbiyachi bolalar oldiga xuddi shunday uycha, ammo balandroq yoki
uzunroq qilib qurishni taklif etishi mumkin. Avvalo, tarbiyachi shu konstruksiyani
saqlab qolib, faqatgina uni uzunroq yoki balandroq qilib qurish yo‘llarini oldindan
tushuntirib beradi. Bu esa bolalarda aqliy faollikning o‘sishiga olib keladi.
Birinchi va ikkinchi kichik guruhda bolalarni qurishga o‘rgatishda kublar,
g‘ishtlar, plastina va uch yoqli prizmalar to‘plarnidan iborat qurilish materiali
M.A.Agapova muallifligidagi, shuningdek, № 3-4 bo‘lgan qurilish to‘plamlaridan
foydalanadilar. Yil davomida tarbiyachi birinchi kichik guruhda to‘rtta-oltitadan
bo‘lib, mashg‘ulotlarni uyushtiradi. Asta-sekin guruhchalar soni ko‘paytiriladi,
yilning ikkinchi yarmidan boshlab, butun guruh bolalari bilan o‘tkaziladi. Kichik
guruh bolalarini qurishga o‘rgatishda turlicha metodlardan foydalaniladi. Asosiy
o‘rinni informatsion-retseptiv va reproduktiv metod egallaydi. Bolalar nimani
qurish va qanday qurish kerakligi bilan tanishtiriladi. Shu maqsadda tarbiyachining
17

qurish namunasidan qurish yo‘llarini ko‘rsatish va to‘g‘ri tushuntirish jarayoni
bilan birgalikda foydalaniladi.
Bolalarni u yoki bu qurilmani qurishga o‘rgatishdan oldin, tarbiyachi
bolalarni o‘sha predmet, uning qismlari bilan, ularning amaliy belgilari bilan
tanishtirib boriladi. Masalan, tarbiyachi sayr vaqtida bolalar bilan arg‘imchoqni
kuzatadi, u ikki qismdan iborat: birinchi qism zinapoya, ya'ni bolalarning tepasiga
chiqishlari uchun, ikkinchi qismi esa, tushishi uchun sirg‘aluvchi qismi. Bunday
maqsad sari ko‘rib chiqishlar, uyushtirishlar yordamida bolalar bu narsalarni o‘z
qurilmalarida ijobiy hal qilishlariga yordam beradi.
Tarbiyachi bolalarni qurishga o‘rgatishda o‘z namunalarini ko‘rib, tahlil
qilib chiqadi. Oldin namuna yaxshilab ko‘rib chiqiladi, butun bir holda, so‘ng esa
ularni qismma-qism ko‘rib chiqiladi. Masalan, uycha devorlari, to‘siqlari va tomi.
So‘ng ularning shakllari va bir-biriga nisbatan joylashishlari ko‘rib chiqiladi.
So‘ng har bir qismning qaysi detallardan qurilganliklari ko‘rib chiqiladi. Masalan,
uychaning tomi, qatorma-qator qo‘yilgan prizmalardan iborat va h.k. Namunani
bunday tartibda ko‘rib chiqish, qurilmani bunday bunyod etishda ketma-ketlikka
rioya qilishga yordam berib, bolalar uchun ham qurish-yasash jarayonini ancha
osonlashtiradi. Tarbiyachi bolalarni qurish-yasashning texnik usullariga
o‘rgatishda, bolalarning o‘zlari mustaqil ravishda harakat qilishlari uchun qurish-
yasashning xilma-xil variantlaridan va uni qurishning turli yo‘llaridan
foydalanishga o‘rgatib boriladi. Bu vaqtda tarbiyachi reproduktiv va evristik
metodlardan birgalikda foydalanadi yoki qo‘llaydi.
Har bir mashg‘ulot oxirida tarbiyachi bolalarni o‘zi qurgan ishlari yoki
qurilmalari bilan o‘yin o‘ynashlari uchun ikki-uch daqiqa ajratib beriladi bu esa
bolalarda o‘yin jarayoniga nisbatan qiziqishni uyg‘otadi, unda foydalanadigan
o‘yinchoqlar esa bolalarni qurish-yasashga chalg‘itmay, balki qurish-yasashga
nisbatan qiziqish, havas paydo qiladi. Tarbiyachi bolalarga qurilish materiallari
detallari nomini faqatgina mashg‘ulotlarda emas, balki mashg‘ulotdan keyin ularni
yig‘ib qo‘yish jarayonida ham tushuntirishni amalga oshiradi. Masalan,
18

qurilmalarni yig‘ib-terganda, oldin kublar, so‘ng plastinkalarni va bolalar qurish-
yasash jarayonida she'r, qo‘shiqlardan, ertaklar mazmunidan («Uch ayiq» ertagida)
mebel qurishda foydalanish bolalar qurilish ishlarining yana ham qiziqarli
bo‘lishiga olib keladi. Shuningdek, qurish-yasash jarayonida ba'zi bolalarga
savollarni amaliy harakat orqali berish mumkin. Agarda ko‘ngilli bolalar vazifani
bajarishga qiynalsalar yoki bilmasalar, unda tarbiyachi qaytatdan tushuntirib
beradi. Bolalar ishlarini tahlil qilishda faqatgina bolalar ishlarining toza va
to‘g‘riligi ko‘rsatib o‘tilmay, balki barcha jarayon, ya'ni namunani qanday ko‘rib
chiqishligi, material qanday tanlanganligi ayrim harakatlar qanday bajarilganligi
haqida tarbiyachi gapirib o‘tadi. Har bir mashg‘ulotdan so‘ng tarbiyachi bolalarga
qurilmani joy-joyiga qanday taxlashni, qanday ish qo‘yishni tizimli ravishda
ko‘rsatib beradi.
Qurish-yasashning oddiy qurilmalarini yasashda bolalar texnik malakalarga
ega bo‘ladilar. Yilning boshida ikkinchi kichik guruhda o‘tilgan mavzularni
takrorlovchi mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Masalan, darvoza qurish (keng-tor, baland),
mebel, o‘yinchoqlarning kattaligiga qarab, garaj qurish. Tarbiyachi garaj qurib
ko‘rsatishdan avval bolalarga mashinaning katta-kichikligiga e'tibor berishni
iltimos qiladi. Yuk mashinasi uchun katta garaj, yengil mashina uchun kichik garaj
qurish kerak. Keyingi mashg‘ulotlarda bolalar tarbiyachining ko‘rsatmasi va
namunasi asosida ko‘prik, trolleybus, tramvay, avtobus, yuk mashinasini qura
boshlaydilar. Shunda bolalar silindr bilan, undan qurilmada qanday foydalanish
kerakligi bilan tanishadilar. Har bir qurilmani o‘rganish uchun bir nechta
mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Dastlabki mashg‘ulotlarda bolalar namuna bo‘yicha,
keyingilarida esa mustaqil qurishni o‘rganadilar. Masalan, bolalar namuna
bo‘yicha ko‘prik qurishni o‘rganib bo‘lganlaridan so‘ng, ularga mustaqil tarzda
baland, keng ko‘prik qurish taklif etiladi. Bunda bolalar o‘zlari qurilish materiali
tanlab, ko‘prikning konstruksiyasini o‘ylab topadilar. Har bir mavzu, konstruksiya
borgan sari murakkablashib boradi. Har bir mashg‘ulot tarbiyachi rahbarligida olib
boriladi, ba'zi bir variantlarni bolalar o‘zlari mustaqil bajaradilar, shu orqali
19

bolalarda mustaqil fikrlash malakasi rivojlanadi. Yilning ikkinchi yarmida bolalar
o‘zi o‘ylagan, istagan narsalarini yasashlari mumkin. Bundan maqsad - hosil
bo‘lgan malakalarni mustahkamlash, mustaqil fikrlashga o‘rgatish va o‘ylagan
narsalarini ijodlarida qo‘llashga o‘rgatish.
Birinchi va ikkinchi kichik guruhlarda qurish-yasashga o‘rgatishning metod
va usullari. Birinchi va ikkinchi kichik guruhlarda kubiklar, g‘ishtchalar, plastilin,
prizmalardan foydalaniladi. Yil boshida 1 kichik guruhda tarbiyachi 4-6 tadan
iborat bolalar guruhini tashkil qiladi. Sekin-asta guruhlar soni ko‘payib boradi,
yilning 2-yarmida esa mashg‘ulotlar butun guruh bilan birgalikda olib boriladi.
Kichik guruhda qurish-yasashga o‘rgatishda tarbiyachi turli metodlardan
foydalanadi.
Asosiy metodlar informatsion-retseptiv va reproduktiv metodlardir.
Bolalarga nimani qanday yasash kerakligi tushuntiriladi, tarbiyachi bolalarga
namuna ko‘rsatib, to‘la tushuncha beradi. O‘rgatishdan avval tarbiyachi
tasvirlanadigan predmetning yaxlit o‘zini, uning qismlarini bolalarga to‘laligicha
ko‘rsatib tushuntiriladi. Bolalar predmetni kuzatishlari asosida o‘z qurilmalarini
quradilar. Masalan, tarbiyachi sayr vaqtida bolalarga avval zinapoyadan tepalikka
ko‘tarilib, so‘ng sirpanib tushish kerakligini aytadi. Mashg‘ulotning boshida
namuna yaxlitligicha ko‘rsatiladi. So‘ng namunaning qismlari, uning shakli qanday
joylashganligi tushuntiriladi (uyning-devori, tomonlari, tomi va hokazo).
Tarbiyachining bunday tushuntirishi bolalar ishini ancha osonlashtiradi. Bolalar
olgan bilimlari asosida o‘z qurilmalarining mustaqil tarzda yasay olishlari kerak.
Shuning uchun biror bir qurilmani turli xil variantlarda ko‘rib ko‘rsatish lozim. Har
bir mashg‘ulot yakunida tarbiyachi bolalarga bu qurilma bilan qanday o‘ynash
mumkinligini ko‘rsatadi (2-3 daq). Bu paytda bolalarda o‘yin faoliyatiga qiziqish
uyg‘onadi. Bu o‘yin faoliyati bolalarni qurish-yasash jarayonidan chalg‘itadi, lekin
kichik guruhda bundan tez-tez foydalaniladi. O‘yinchoq bolalarni qurishga
undaydi. Bolalarga qurilish materiallarning qismlari nomini yaxshi o‘zlashtirish
20

uchun tarbiyachi mashg‘ulotdan keyin materiallarni stolga birma-bir qo‘yib, ularni
nomini aytadi.
Didaktik o‘yinlar orqali ham bolalarga tushuncha berib boriladi. Qurish-
yasash faoliyatini yanada qiziqarli o‘tishi uchun tarbiyachi bolalar bilan ishlaganda
ertak parchalari, topishmoq, she'rlardan keng foydalanish lozim. Bu tarbiyachining
mahoratiga bog‘liq. Tarbiyachi qurish-yasash jarayonida bolalarning ishlarini
to‘g‘ri bajarishlarini, materialdan to‘g‘ri foydalanishlarini kuzatib boradi. Agar
tarbiyachi bolalarning biron bir xatosini ko‘rsa, u paytda qaytadan tushuntirib,
ko‘rsatib berishi mumkin.
Bolalarning ish faoliyatini tahlil qilganda tarbiyachi faqatgina natijalarnigina
emas, balki bolalar namunani qanday kuzatganliklari, materialni tanlab, ishni
qanday bajara olishlarini ham hisobga oladi. Mashg‘ulot yakunida pedagog
bolalarga qurilish materiallarini yig‘ib, joyiga joylashni ham ko‘rsatib beradi. O‘rta
guruhlarda qurish-yasashga o‘rgatishning vazifalari. O‘rta guruhda bolalarga tanish
bo‘lgan qismlarni (kubik, g‘ishtcha, plastilin) nomlash bilan birga, ularni bir-
biridan farqlashga ham o‘rgatiladi.
Bolalar qurilmalarni mustaqil tahlil qilishni o‘rganadilar; uning asosiy
qismlarini ajratish, katta-kichikligi, tuzilishini farqlash, narsalarning qanday
joylashganligini o‘rganadilar. Bolalar kichik guruhda tarbiyachining namunasi
asosida ko‘rgan bo‘lsalar, o‘rta guruhda esa mavzuning nomlanishiga qarab, o‘zlari
o‘ylaganlari bo‘yicha quradilar. Shuning uchun bolalar diqqati qurilmani oldindan
rejalashtirib, unga kerakli bo‘lgan shakllarni tanlashga qaratiladi. O‘rta guruhda
qurish-yasash predmetlarini farqlash, ularning xususiyati bilan tanishish, shu
xususiyatiga asoslanib, predmetlarni guruhlarga ajratishni o‘rganadilar.
Qurilmalarni qurish ishning ketma-ketligini rejalashtirishga bolalarni oldindan
detallarning shakliga, katta-kichikligiga va mustahkamligiga qarab tanlashga
o‘rgatilib boriladi. Bularni qurish jarayonida bolalar silindr nomini to‘g‘ri aytishga,
undan o‘z o‘rnida to‘g‘ri foydalanishga o‘rganadilar.
21

Bolalarning har bir konstruksiyani o‘zlashtirib olishlari uchun bir necha
mashg‘ulot o‘tkaziladi. Birinchisida, bolalar namunaga qarab qurishga
o‘rganadilar, keyingi mashg‘ulotlarda esa, bu namunani o‘zlari mustaqil hal
qilishga, ya'ni konstruktiv masalani hal qilishga o‘rganadilar. Masalan, bolalar
namuna asosida ko‘proq qurishni (ko‘prikning tayanch qismini, ko‘prik
qurilmalarini va mashinalar uchun plastik qism, ya'ni tushuvchi qismni bilib
olishgach, uni qurish uchun qanday detallardan foydalanish kerakligini) o‘rganib
olishgach, bolalarga shu usulda ko‘prik, ammo baland yoki keng ko‘prik qurish
tavsiya etiladi. Keyinchalik bolalar o‘zlarida bor bo‘lgan qurilish materiallaridan
keng foydalanib, o‘zlari yangi ko‘prik konstruksiyasini o‘ylab topadilar.
Tarbiyachining rahbarligida bolalar bitta konstruksiyani bir necha
murakkablashgan ko‘rinishlarda qurishga o‘rganadilar. Bu esa bolalarda
qurishning turli yo‘llari haqidagi tasavvurlarini shakllantiradi, fikrlash
qobiliyatlarini o‘stiradi.
Yilning ikkinchi yarmidan boshlab bolalarga yuqoridagi vazifalardan
tashqari, bolalarga o‘z ixtiyorlari bo‘yicha qurish-yasashlar beriladi. Bu ixtiyoriy
qurish mashg‘ulotlari davomida bolalar qurish bo‘yicha olgan bilim malakalari
rivojlanadi, mustaqillik va tashabbuskorliklari o‘sadi. O‘z maqsadlarini va qurish-
yasash ishlarida amalga oshirish uquvlari shakllanadi. Mashg‘ulotlarni
uyushtirganda, turli-tuman mayda o‘yinchoqlardan (odamlar, hayvonlar,
o‘simliklar, transport) foydalanadilar. Bu esa bolalar qurilish o‘yinlarini yanada
boyitadi, uni maqsad sari yo‘naltiradi va o‘yin faoliyatlarining yanada
rivojlanishiga olib keladi. Qurilish materiallari alohida-alohida bo‘lakchalarga yoki
bo‘limlarga ajratilgan javonlarda saqlanishi mumkin. Har bir qurilish materialining
turi tuzilishiga, ya'ni shakliga qarab, bir-biridan alohida-alohida saqlanadi, chunki
bolalar o‘zlariga kerak qurilish materiallarini tez va oson ajratib oladilar va har bir
shaklni tezroq o‘zlashtirib olishlariga yordam beradi.
Yilning ikkinchi yarmidan «Shaharcha» mazmunli to‘plamdan foydalaniladi,
bu to‘plam prizma, kubik va daraxt siluetlaridan iborat. O‘rta guruhlarda qurish-
22

yasashga o‘rgatishning metod va usullari. O‘rta guruhda, asosan, informatsion-
retseptiv metoddan foydalaniladi. Tarbiyachi bolalarga yangi bilim berayotganda,
bolalarga illustratsiyani ko‘rsatib, uning asosiy qismlarini ajratib tushuntiradi.
Namunani kuzatish paytida tarbiyachi bolalarga ular o‘rtasidagi farq, o‘xshashlikni
tushuntirib beradi. Bolalarni tahlil qilishga jalb qilish lozim, qurilma nimadan
iborat, uning qismlari qaysi detallardan iboratligi so‘raladi. Tarbiyachi, agar
bolalar xato qilsa, to‘g‘rilaydi, qiynalsa, yo‘llanma beradi. Tarbiyachi bolalarga
ko‘prik konstruksiyasini o‘ylab topish vazifasini berayotganda, bolalar bilan qisqa
suhbat o‘tkazadi: ko‘prikning asosiy qismlari nimadan iboratligi eslatib o‘tiladi.
Mayjud materialdan qurilma uchun kerakli bo‘lgan detallarni tanlab olish taklif
etiladi. Qurish-yasash mashg‘ulotida bolalarga tanish bo‘lgan materiallar stol
ustiga qo‘yiladi, uning yoniga turli xil mayda o‘yinchoqlar: qo‘g‘irchoq, hayvon,
transport terib qo‘yiladi. Mashg‘ulotning boshida tarbiyachi bolalarning nima
yasamoqchi ekanliklarini, kim uchun, qanday materialdan foydalanishlarini bilib
oladi. Buning uchun bolalar kerakli materialni tanlab olib, keyin qurishni
boshlashlari lozim. Tarbiyachi bolalar ishini kuzatib, ularga yordam beradi,
rag‘batlantiradi. Bolalarning o‘zlari o‘ylab topgan qurilmalari tahlil qilinadi.
Bolalarni qurish-yasashga o‘rgatishda tarbiyachi har bir bolaga berilgan vazifani
mustaqil bajarishga imkoniyat yaratadi.
23

II BOB. QOG ‘OZ VA TABIAT MATERIALLARIDAN QURISH-YASASH
FAOLIYATINI LOYIHALASHTIRISH.
2.1 Katta va maktabga tayyorlov guruhlarida qurish-yasashga o‘rgatishning
vazifalari va metodlari .
Katta guruhda predmetni tahlil qilish, ularning xarakterli belgilarini
solishtirishga o‘rgatib boriladi. Bu guruhda o‘rgatish faoliyatining oddiy
elementlari katta ahamiyatga ega, ya'ni vazifani tushunishi, ularni mustaqil
bajarishi kabi. Bolalarga so‘zlab berish orqali qurish-yasashga o‘rgatiladi.
Tarbiyachi bolalarga o‘z so‘zlari orqali mavzuni rasm, illustratsiyalar orqali
tushuntirib beradi. Asosiy diqqat bolalarni o‘z o‘ylaganlari bo‘yicha ishlashga
qaratiladi. Bolalarda qurilmalarni mustahkam qurish, g‘ishtchalardan ustuncha
qurish kabi yangi malakalar shakllanadi. Jamoa qurilmalarini qurishni (hayvonot
bog‘i, ko‘cha, bolalar bog‘chasi) bolalar bir-birlari bilan birga bajaradi.
Yuqoridagi malakalarni bolalar turli qurilmalarni yasashda egallab boradilar.
Ba'zi qismlarni almashtirib yasash uchun turli mavzular tanlanadi: uylar, transport,
ko‘prik. Bu paytda tarbiyachi mavzuni nomlashni bolalarga aytadi. Shundan so‘ng
tarbiyachi tayyor qurilmani bolalarga ko‘rsatib, xuddi shunday bajarishlari
kerakligini talab qiladi. Bunday mashg‘ulotlarda bolalar bor bo‘lgan materiallardan
mustaqil ravishda konstruktiv vazifalarni bajarishni o‘rganadilar. Bolalarda
oldindan, quriladigan materialni mo‘ljallash malakasini shakllantirish, devorchalar
qurish-yasash mashg‘ulotlarini o‘tkazish mumkin.
Dastlabki mashg‘ulotlarda bolalarga oddiy vazifa, ya'ni devorni namuna
orqali qurish vazifasi beriladi. Tarbiyachi ustunchalarni qurish, so‘ng
g‘ishtchalarni to‘g‘ri joylashtirishni ko‘rsatadi. Keyingi mashg‘ulotda esa bolalar 2
ta uy quradilar. Bu vazifa namunasiz bajariladi. Vazifaning shu tariqa berilishi va
uni asta-sekin murakkablashtirib borish bolalarni keyingi bo‘ladigan faoliyatga
tayyorlab boradi. «Tepalik qurish» mashg‘ulotlarida bolalar avval tarbiyachining
namunasini ko‘rib, tepalikning balandligini belgilab oladilar. Shundan so‘ng bu
tepalikdan koptokchani dumalatib ko‘radilar. Tarbiyachi bolalarga tepalikning
24

baland, pastligiga ko‘ra, koptokchalarni tez va sekin dumalatishni tushuntirib
beradi. Bolalarga baland tepalik va past tepalik qurish topshirig‘i beriladi. Bu
mashg‘ulotda bolalar koptokchani tez yoki sekin dumalatish tepalikning baland-
pastligiga bog‘liqligini aniqlaydilar, ya'ni baland tepalikdan koptok tez dumalaydi,
past tepalikdan esa sekin dumalaydi. Bunday mashg‘ulotlar bolalarning mustaqil
fikrlash qobiliyatini o‘stiradi.
Katta guruhlarda qurish-yasashga o‘rgatishning metod va usullari. Katta
guruhlarda M.P. Agapovaning qurilish materiallaridan, o‘yinchoqlar institutida
ishlab chiqilgan № 2, 5, 6 to‘plamlaridan foydalanish mumkin.
O‘rgatishning asosiy metodlari-informatsion-retseptiv, tekshirish evristik
metodlar. Bolalar namuna orqali tasvirlaydilar, tarbiyachi tushuntiradi, sayrda
maqsadga qaratilgan kuzatishlar olib borishadi. Tarbiyachi bu metodlar yordamida
bolalarda mustaqillikni rivojlantiradi. So‘zlashuv usuli ham bolalarda faollik,
mustaqillikni o‘stiradi. Tarbiyachi mavzu nomini aytib namunani ko‘rsatadi
(kema). Bolalar modelni kuzatib topshiriqni bajaradilar. Tarbiyachi esa oldindan
bir qancha detallarni to‘playdi va ularni bolalar oldiga qo‘yadi. Topshiriqni
bajarayotganda tarbiyachi bolalarga savollar berib, bolalarni mustaqil faoliyatga
undaydi. Tarbiyachi bolalarga gapirib berishni o‘rgatgandagina ular o‘zlari
o‘ylaganlari bo‘yicha qurilmalarni qurishlari mumkin. Qurilmalarni tahlil
qilayotganda shuni ko‘rsatib o‘tish kerakki, bir predmetni turlicha qilib qurish
mumkin.
Maktabga tayyorlov guruhlarda qurish-yasashga o‘rgatishning vazifalari.
Tayyorlov guruhida bolalarga predmetning umumiy va individual xususiyatlarini
ajratishga o‘rgatiladi. Bolalar narsalar qismlarining proportsiyasini, simmetriyasini
aniq chamalashga, narsalarni chiroyli bezashni o‘rganadilar. Bu yoshdagi bolalar
oldindan ko‘rmoqchi bo‘lgan narsalarini tasavvur qilib, uning qanday tuzilishini
gapirib bera olishlari kerak, buning uchun qanday materialni tanlab, ishni qanday
bajarishni bilishlari lozim. Tarbiyachi bolalarga kompleks narsalarni jamoa bo‘lib
qurishni, guruh bilan qurishni o‘rgatib boradi. Bolalar bundan tashqari, mavzuni
25

aniqlab, kerakli materiallar tanlash, bir-birlari bilan maslahatlashib, birga fikrlab
qurishni o‘rganadilar. Tayyorlov guruh tarbiyalanuvchilari berilgan topshiriq
bo‘yicha, rasmlar orqali murakkab bo‘lgan turli narsalarni yasaydilar. Qurish-
yasash jarayonida predmetlar shakli orasida bog‘liqlikni o‘rganish, ularning
qo‘llanilishi, alohida qismlarning katta-kichikligi, konstruksiyasini bolalar egallab
boradilar. Tayyorlov guruhida bolalarning transport turlari bilan, binolar bilan
tanishishlari katta ahamiyatga ega.
Tarbiyachi mashg‘ulot o‘tishdan avval bolalarni transportning turlari bilan
tanishtiradi. Bundan tashqari, bolalar kemalarni turlari bilan ham tanishadilar: katta
va kichik, yuk, harbiy, passajir kemalari. Tarbiyachi kemalarning turlarini
solishtirib, bolalarga tushuntiradi: tez yurar kemalar uzun, ingichga asosga ega,
yuk kemasi - keng asosli, passajir kemasi harbiy kemaga qaraganda keng bo‘ladi.
Birinchi mashg‘ulotda bolalar harbiy kema, keyingisida passajir kemasini
yasaydilar. Shu sxema asosida «shahar transporti» mavzusida mashg‘ulot
o‘tkaziladi. Kuzatish paytida bolalarning shahar transportining turli-tumanligi
haqida tasavvuri rivojlanadi. Tarbiyachi transportning har bir turining nima uchun
qo‘llanilishi ta'kidlab o‘tadi.
Keyinchalik bolalarda predmetning qo‘llanishiga ko‘ra konstruksiyasini
ajratish, konstruksiyani va predmetning alohida qismlari katta-kichikligini
ayrimlash malakasi shakllanadi. Bu vazifani ko‘prik qurish jarayonida qo‘llash
mumkin. Bolalar bir nechta konstruksiya bilan tanishadilar va quyidagi fikrga
keladilar: qurilmalarning o‘lchami, ularning qo‘llanilishi bo‘yicha aniqlanadi.
Kemalar qatnaydigan keng va chuqur daryoga baland va keng ko‘prik quriladi.
Ko‘prikning tepa qismida transport va yo‘lovchilar uchun yo‘laklar quriladi.
Birinchi mashg‘ulotda tarbiyachi bolalarga yo‘lovchilar uchun va transport uchun
ko‘prik qurishni taklif qiladi. Ikkinchi mashg‘ulotda bolalar ham yo‘lovchi, ham
transport uchun umumiy ko‘prik quradilar. Uchinchi mashg‘ulotda esa bolalarni
o‘zlari mustaqil konstruksiya o‘ylab, uni nima uchun qo‘llanilishini tushuntirib
beradilar.
26

Tayyorlov guruhida bolalarda turli binolar haqida tushuncha bo‘ladi: ko‘p
qavatli bino, teatr, vokzal, ertak-uychalar. Pedagog asosan bolalar diqqatini fazoviy
joylashtirish, qurilmalarini fazoviy joylashtirishga qaratadi. «Ko‘cha, shahar
maydonlarini qurish» mavzusini o‘tishdan avval pedagog bolalarni shahar bo‘ylab
ekskursiyaga olib boradi va bolalar diqqatini shaharning qurilishi va estetik
tuzilishiga qaratadi. Mashg‘ulotda bolalarni guruhchalarga bo‘lib, har bir guruhga
biror bir maydon, ko‘chalar qurish topshiriladi. Bolalar turli binolarni
qurayotganlarida, ularda predmetning asosiy qismlarini va tanish bo‘lgan
geometrik shakllarni ajratish malakasi shakllanib boradi. Kinoteatrga
ekskursiyadan so‘ng bolalar tomoshabinlar zali, foyega kirish qismi kub, prizma,
yarimdoira shakliga ega ekanligini ko‘radilar va o‘zlari kinoteatr qurganlarida shu
narsalarga e'tibor beradilar. Tarbiyachi tomoshabinlar zali va foyening qurilish
usulini ko‘rsatib beradi. Bolalar jamoa bo‘lib, turli mavzularda narsalar quradilar
(ko‘chalar, temir yo‘llar, vokzal, hayvonot bog‘lari, kinoteatrlar va hokazo).
Maktabga tayyorlov guruhlarda qurish-yasashga o‘rgatishning metod va
usullari. Tayyorlov guruh bolalari asosan qurish-yasashning quyidagi usulidan
foydalanadilar, ya'ni tarbiyachining topshirigi bo‘yicha bola o‘z tasavvuriga
tayangan holda rasm, foto-rasmlardan foydalanadi. Ko‘pgina qurilma mavzusi
beriladi. Katta guruhga qaraganda bu guruhga beriladigan shartlar murakkabdir.
Namunalar ko‘pincha rasm, foto-rasm bo‘lib, bu rasmda bolalarning
ishlamayotgan qurilish materialidan qurilgan qurilmalari aks etgan bo‘ladi. Ba'zida
tarbiyachining o‘zi yasagan narsani namuna sifatida ko‘rsatish mumkin. Lekin bu
usul bu yoshdagi bolalarga to‘g‘ri kelmaydi.
Tarbiyachi topshiriqni tushuntirayotganda qurish-yasashning yangi usulini
qisman ko‘rsatib o‘tadi. Tayyorlov guruhidagi ekskursiya va suhbatlar bolalarni
qurish-yasash obyektlari haqida tasavvur qilishlariga yordam beradi. Har bir
sayohat bolalarning keyingi mashg‘ulotga tayyorgarligini oshirishga yordam
beradi. Shahar bo‘ylab ekskursiyada tarbiyachi asosiy diqqatni maydon,
ko‘chalarning tuzilishiga, binolarning chiroyli qurilganligiga qaratadi.
27

Tarbiyachi bolalar bilan biror bir maydonning fazoviy joylashishini,
binolarni tahlil qiladi. Mashg‘ulotda esa topshiriqni tushuntirib, bolalar bilimini
faollashtiradi. Mashg‘ulotning boshida o‘tkaziladigan suhbatlar bolalar bilimini
faollashtiradi. Ko‘prik qurayotganida tarbiyachi bolalarga eslatib o‘tadi: ko‘priklar
har xil bo‘ladi. Yo‘lovchilar uchun va transport uchun ko‘priklar. Mashg‘ulotning
boshida, kinoteatr qurishda tarbiyachi suhbat o‘tkazib, binoning asosiy qismi
tomoshabinlar zali, foyeni ajratadi, uning asosiy shakl, fazoviy joylashishini
aniqlaydi. Agar boshqa mashg‘ulot bo‘lsa, tarbiyachi bolalardan o‘ylagan
qurilmalari, uning nima uchun qo‘llanishi, tanlangan materiallar haqida gapirib
berishni talab qiladi.
Maktabgacha ta'lim muassasasida turli xil o‘yinchoqlarni yasash uchun
qog‘ozdan, tabiat materiallaridan keng foydalaniladi. Bolalarga qog‘ozning turli xil
turlari beriladi: vatman, karton, yupqa va turli qog‘ozlar. Tarbiyachi bolalar bilan
birga tabiiy materiallarni tayyorlab, bir yil ichida ularni g‘amlaydi. Yozda somon,
manzarali daraxt mevalari, yong‘oqlar teradilar. Mevalar urug‘i yaxshilab yuvilib,
quritiladi, bunday urug‘lar maxsus qutilarda saqlanadi. Bu xildagi qo‘llanmalarni
yasash uchun: qog‘oz, karton, plastilin, sim, gugurt cho‘pi, yelim, qaychi kabi
materiallardan ham foydalaniladi.
Qog‘oz, tabiatdagi tashlandiq materiallar. Bu materiallardan bolalar
bog‘chasida turli-tuman o‘yinchoqlar yasash jarayonida foydalaniladi. Bu jarayon
faqatgina foydali bo‘lib qolmay, balki qiziqarli hamda' bolalar tomonidan sevib
bajariladigan jarayondir. Bolalar xilma-xil turlardagi qog‘ozlar bilan ishlaydilar.
Xilma-xil tabiat materiallari, manzarali daraxt mevalari, shox-shabbalar va
boshqalarni tarbiyachi bolalar bilan birgalikda oldindan tayyorlab boradi. Masalan,
urug‘lar, danaklar yaxshilab yuvilib, quritilib yig‘iladi. Jolud va kashtanlarni
daraxtdan to‘kilishi bilan terib oladilar.
Klen va yasen daraxtining urug‘i esa qishda yig‘iladi. Har bir tabiat
materialining turi alohida qutichalarda saqlanadi. Shuningdek, ulardan
o‘yinchoqlar yasashda, yordamchi materiallar, qog‘oz, karton, plastilin, simlar,
28

kley va mehnat qurollaridan: qaychi, bigiz, igna va boshqalar qo‘llaniladi. O‘rta
guruhda tabiiy material va qog‘ozdan qurish-yasashga o‘rgatishning vazifalari.
Bolalarni yangi qurilish materiali - qog‘oz bilan, uning xususiyati bilan
tanishtiriladi. O‘rta guruh tarbiyalanuvchilari tabiat materiali bo‘lgan - shox, barg,
ildiz, turli yong‘oqlar, ularning po‘stlaridan narsa yasashga o‘rgatib boriladi.
Tarbiyachi bolalarga turli tabiiy materiallar borligi va undan turli xil narsalar
yasashda foydalanilishi yoritib beriladi. Bolalarda umumiy ko‘nikma va malakalar
shakllanib boradi, ya'ni predmetlarni tekshirish, ketma-ketlikka asoslanib ishlash,
boshlagan ishni oxirigacha bajarish hamda qo‘llarni aniq harakatlantirish va
hokazolar. Dastlabki mashg‘ulotda tarbiyachi bolalarga bir necha predmetlarni,
qog‘ozdan yasalgan o‘yinchoqlarni ko‘rsatib, uni buklab, yopishtirish orqali
archani yasatish uchun o‘yinchoq va sovg‘alar uchun turli xil qiziqarli
o‘yinchoqlar yasash mumkinligi haqida gapirib beradi. Birinchi mashg‘ulotdayoq
bolalar tarbiyachining ko‘rsatmasi va tushuntirishi asosida qog‘ozni teng ikkiga
buklashni o‘rganadilar. Keyingi mashg‘ulotlarda archa uchun o‘yinchoq, sovg‘a
yasalgan paytlarda bu ko‘nikma mustahkamlanadi.
Mashg‘ulotlarda uycha, avtobus, yuk mashinasini yasatganlarida bolalar
tayyor elementlardan o‘yinchoq yasash, asosiy qismga alohida detallarni
yopishtirishni ham o‘rganadilar. Masalan, uychaga - eshik, deraza; avtobusga -
oyna, g‘ildirak yopishtiradilar. Topshiriqning bunday turini bajarish faqat texnik
malakalarni shakllantirib qolmay, balki bolalarning aqliy faoliyatini, mustaqil
ishini ham rivojlantiradi. O‘yinchoqni yasashdan avval bolalar qaysi qismni bir-
biri bilan birlashtirishni, qaysi qismni yopishtirish kerakligini o‘ylaydi. Yoz
paytida bolalar tabiiy materiallardan foydalana boshlaydilar. Avvalo, tarbiyachi
bolalarni shu material bilan oldindan yasalgan sodda qurilmalar bilan tanishtirib,
alohida predmetlarni, ular o‘rtasidagi o‘xshashlik, undan qanday foydalanish
kerakligini tushuntiradi. Tabiiy material, qog‘ozdan qurish-yasash mashg‘uloti
bilan qurilish materialidan qurish-yasash mashg‘uloti almashinib turadi.
29

2.2. Turli guruhlarda tabiiy material va qog‘ozdan qurish - yasashga
o‘rgatish .
Maktabgacha ta'lim muassasasida turli xil o‘yinchoqlarni yasash uchun
qog‘ozdan, tabiat materiallaridan keng foydalaniladi. Bolalarga qog‘ozning turli xil
turlari beriladi: vatman, karton, yupqa va turli qog‘ozlar. Tarbiyachi bolalar bilan
birga tabiiy materiallarni tayyorlab, bir yil ichida ularni g‘amlaydi. Yozda somon,
manzarali daraxt mevalari, yong‘oqlar teradilar. Mevalar urug‘i yaxshilab yuvilib,
quritiladi, bunday urug‘lar maxsus qutilarda saqlanadi. Bu xildagi qo‘llanmalarni
yasash uchun: qog‘oz, karton, plastilin, sim, gugurt cho‘pi, yelim, qaychi kabi
materiallardan ham foydalaniladi. Qog‘oz, tabiatdagi tashlandiq, materiallar. Bu
materiallardan bolalar bog‘chasida turli-tuman o‘yinchoqlar yasash jarayonida
foydalaniladi. Bu jarayon faqatgina foydali bo‘lib qolmay, balki qiziqarli hamda'
bolalar tomonidan sevib bajariladigan jarayondir. Bolalar xilma-xil turlardagi
qog‘ozlar bilan ishlaydilar. Xilma-xil tabiat materiallari, manzarali daraxt
mevalari, shox-shabbalar va boshqalarni tarbiyachi bolalar bilan birgalikda
oldindan tayyorlab boradi. Masalan, urug‘lar, danaklar yaxshilab yuvilib, quritilib
yig‘iladi. Jolud va kashtanlarni daraxtdan to‘kilishi bilan terib oladilar. Klen va
yasen daraxtining urug‘i esa qishda yig‘iladi.
Har bir tabiat materialining turi alohida qutichalarda saqlanadi. Shuningdek,
ulardan o‘yinchoqlar yasashda, yordamchi materiallar, qog‘oz, karton, plastilin,
simlar, kley va mehnat qurollaridan: qaychi, bigiz, igna va boshqalar qo‘llaniladi.
O‘rta guruhda tabiiy material va qog‘ozdan qurish-yasashga o‘rgatishning
vazifalari. Bolalarni yangi qurilish materiali - qog‘oz bilan, uning xususiyati bilan
tanishtiriladi. O‘rta guruh tarbiyalanuvchilari tabiat materiali bo‘lgan - shox, barg,
ildiz, turli yong‘oqlar, ularning po‘stlaridan narsa yasashga o‘rgatib boriladi.
Tarbiyachi bolalarga turli tabiiy materiallar borligi va undan turli xil narsalar
yasashda foydalanilishi yoritib beriladi.
Bolalarda umumiy ko‘nikma va malakalar shakllanib boradi, ya'ni
predmetlarni tekshirish, ketma-ketlikka asoslanib ishlash, boshlagan ishni
30

oxirigacha bajarish hamda qo‘llarni aniq harakatlantirish va hokazolar. Dastlabki
mashg‘ulotda tarbiyachi bolalarga bir necha predmetlarni, qog‘ozdan yasalgan
o‘yinchoqlarni ko‘rsatib, uni buklab, yopishtirish orqali archani yasatish uchun
o‘yinchoq va sovg‘alar uchun turli xil qiziqarli o‘yinchoqlar yasash mumkinligi
haqida gapirib beradi.
Birinchi mashg‘ulotdayoq bolalar tarbiyachining ko‘rsatmasi va
tushuntirishi asosida qog‘ozni teng ikkiga buklashni o‘rganadilar. Keyingi
mashg‘ulotlarda archa uchun o‘yinchoq, sovg‘a yasalgan paytlarda bu ko‘nikma
mustahkamlanadi. Mashg‘ulotlarda uycha, avtobus, yuk mashinasini
yasatganlarida bolalar tayyor elementlardan o‘yinchoq yasash, asosiy qismga
alohida detallarni yopishtirishni ham o‘rganadilar. Masalan, uychaga - eshik,
deraza; avtobusga - oyna, g‘ildirak yopishtiradilar. Topshiriqning bunday turini
bajarish faqat texnik malakalarni shakllantirib qolmay, balki bolalarning aqliy
faoliyatini, mustaqil ishini ham rivojlantiradi. O‘yinchoqni yasashdan avval bolalar
qaysi qismni bir-biri bilan birlashtirishni, qaysi qismni yopishtirish kerakligini
o‘ylaydi. Yoz paytida bolalar tabiiy materiallardan foydalana boshlaydilar. Avvalo,
tarbiyachi bolalarni shu material bilan oldindan yasalgan sodda qurilmalar bilan
tanishtirib, alohida predmetlarni, ular o‘rtasidagi o‘xshashlik, undan qanday
foydalanish kerakligini tushuntiradi.
Tabiiy material, qog‘ozdan qurish-yasash mashg‘uloti bilan qurilish
materialidan qurish-yasash mashg‘uloti almashinib turadi. O‘rta guruhda tabiiy
material va qog‘ozdan qurish-yasashga o‘rgatishning metod va usullari.
O‘rgatishning asosiy usuli - namunani ko‘rsatish va tushuntirishdir. Tushuntirish
qisqa va aniq bo‘lishi kerak. Tarbiyachining aniq, tushunarli qilib tushuntirishi
uchun bolalar vazifani to‘liq bajarishlari lozim.
Qog‘ozdan uycha yasash davomida, tarbiyachi bolalarga tayyor uychani
ko‘rsatadi (ikkiga buklangan qalin qog‘oz, ustida esa mo‘rili tom) va u nimadan
qilinganini so‘raydi (qog‘ozdan - uy, rangli qog‘ozdan esa tomi, chiqizlardan
mo‘ri, deraza, eshiklar va hokazo). Oldingi tajribalarga tayangan holda, tarbiyachi
31

bolalar bilan birga uychani ketma-ketlik asosida qurishni davom ettiradi. Qachonki
bolalarga murakkab konstruksiya berilsa, ularning tajribalarini hisobga olgan
holda, tarbiyachi bajarish usulini to‘laligicha ko‘rsatib, tushuntirib beradi.
Agar yasaladigan narsa sodda bo‘lsa, bolalar o‘zlari mustaqil bajarishlari
mumkin, lekin tarbiyachi namunani bolalarga ko‘rsatadi. Masalan, yozuv
kitobchalari yasash mashg‘ulotida tarbiyachi bolalarga bir necha xil applikatsiya
bilan bezatilgan yozuv kitobchalarini namoyish qiladi va bolalarga mustaqil
bajarib, so‘ng uni bezashni topshiradi. Yilning oxirida bolalarda qog‘oz bilan
ishlash tajribasi ortganligi uchun tarbiyachi bolaning xohishi bo‘yicha qurish-
yasash mashg‘uloti o‘tkazadi. Tarbiyachi bu mashg‘ulotdan 1-2 kun oldin
qog‘ozdan yasalgan narsalardan ko‘rgazma qilib, bolalarga ularning qanday
yasalganligini eslatib qo‘yadi. Mashg‘ulot davomida tarbiyachi bolalar ishiga
rahbarlik qilib, tekshirib boradi. Tayyor bo‘lgan narsalarni tahlil qilganda,
tarbiyachi asosiy e'tiborni to‘g‘ri va ozoda bajarilgan ishlarga qaratadi.
32

Tabiiy materialdan narsa yasashga o‘rgatish yilning oxirida boshlanadi.
Masalan, yong‘oq po‘stidan tipratikan yasashga o‘rgatishdan oldin tarbiyachi
bolalarga tipratikanning o‘zini ko‘rsatadi. Yoki uning rasmini ko‘rsatadi, uni tanasi
igna bilan qoplanganligini, oyoqlari kaltaligini tushuntiradi. Keyin mashg‘ulotda
tayyor o‘yinchoq bilan rostakam, tirik tipratikanni solishtiradi, so‘ng uni qanday
yasashni birma-bir ko‘rsatadi. Uning tanasi yong‘oq po‘stidan, ignalari, yuzi
plastilindan yasaladi. Avval yong‘oq ustiga plastilin surtiladi, yuz tuzilishi va
ignalarini yasaydi.
Mashg‘ulot davomida tarbiyachi bolalarga maslahat berib, yordamlashadi.
Bolalarning barcha yasagan narsalari ma'lum bir maqsad uchun ishlatiladi.
Albomlar - rasm uchun, yuk mashinasi, uychalar - o‘yinlar uchun. Shunda
bolalarda qiziqish uyg‘onadi, shuning uchun narsalarni qiziqib, chiroyli, toza
bajaradilar. Qurish-yasash uchun kerak bo‘lgan materialni tayyorlash tarbiyachidan
ko‘p vaqtni talab etadi.
O‘rta guruhda tabiiy material va qog‘ozdan qurish-yasashga o‘rgatishning
metod va usullari. O‘rgatishning asosiy usuli - namunani ko‘rsatish va
tushuntirishdir. Tushuntirish qisqa va aniq bo‘lishi kerak. Tarbiyachining aniq,
tushunarli qilib tushuntirishi uchun bolalar vazifani to‘liq bajarishlari lozim.
Qog‘ozdan uycha yasash davomida, tarbiyachi bolalarga tayyor uychani ko‘rsatadi
(ikkiga buklangan qalin qog‘oz, ustida esa mo‘rili tom) va u nimadan qilinganini
so‘raydi (qog‘ozdan - uy, rangli qog‘ozdan esa tomi, chiqizlardan mo‘ri, deraza,
33

eshiklar va hokazo). Oldingi tajribalarga tayangan holda, tarbiyachi bolalar bilan
birga uychani ketma-ketlik asosida qurishni davom ettiradi. Qachonki bolalarga
murakkab konstruksiya berilsa, ularning tajribalarini hisobga olgan holda,
tarbiyachi bajarish usulini to‘laligicha ko‘rsatib, tushuntirib beradi.
Agar yasaladigan narsa sodda bo‘lsa, bolalar o‘zlari mustaqil bajarishlari
mumkin, lekin tarbiyachi namunani bolalarga ko‘rsatadi. Masalan, yozuv
kitobchalari yasash mashg‘ulotida tarbiyachi bolalarga bir necha xil applikatsiya
bilan bezatilgan yozuv kitobchalarini namoyish qiladi va bolalarga mustaqil
bajarib, so‘ng uni bezashni topshiradi. Yilning oxirida bolalarda qog‘oz bilan
ishlash tajribasi ortganligi uchun tarbiyachi bolaning xohishi bo‘yicha qurish-
yasash mashg‘uloti o‘tkazadi. Tarbiyachi bu mashg‘ulotdan 1-2 kun oldin
qog‘ozdan yasalgan narsalardan ko‘rgazma qilib, bolalarga ularning qanday
yasalganligini eslatib qo‘yadi. Mashg‘ulot davomida tarbiyachi bolalar ishiga
rahbarlik qilib, tekshirib boradi. Tayyor bo‘lgan narsalarni tahlil qilganda,
tarbiyachi asosiy e'tiborni to‘g‘ri va ozoda bajarilgan ishlarga qaratadi. Tabiiy
materialdan narsa yasashga o‘rgatish yilning oxirida boshlanadi. Masalan, yong‘oq
po‘stidan tipratikan yasashga o‘rgatishdan oldin tarbiyachi bolalarga tipratikanning
o‘zini ko‘rsatadi. Yoki uning rasmini ko‘rsatadi, uni tanasi igna bilan
qoplanganligini, oyoqlari kaltaligini tushuntiradi.
Keyin mashg‘ulotda tayyor o‘yinchoq bilan rostakam, tirik tipratikanni
solishtiradi, so‘ng uni qanday yasashni birma-bir ko‘rsatadi. Uning tanasi yong‘oq
po‘stidan, ignalari, yuzi plastilindan yasaladi. Avval yong‘oq ustiga plastilin
surtiladi, yuz tuzilishi va ignalarini yasaydi. Mashg‘ulot davomida tarbiyachi
bolalarga maslahat berib, yordamlashadi. Bolalarning barcha yasagan narsalari
ma'lum bir maqsad uchun ishlatiladi. Albomlar - rasm uchun, yuk mashinasi,
uychalar - o‘yinlar uchun. Shunda bolalarda qiziqish uyg‘onadi, shuning uchun
narsalarni qiziqib, chiroyli, toza bajaradilar. Qurish-yasash uchun kerak bo‘lgan
materialni tayyorlash tarbiyachidan ko‘p vaqtni talab etadi.
34

Bolalarda qurilish materiallari bilan turli xil predmetlarning turlicha
timsollarini yaratish kabi ijodiy faoliyatini shakllantirish amalga oshiriladi. Katta
guruhda tabiiy material va qog‘ozdan qurish-yasashga o‘rgatishning vazifalari.
Bolalarga qog‘ozni teng buklash, to‘rt buklash, buklangan joyni tekislash
malakalari o‘rgatib boriladi. Qog‘ozni 16 kvadratlarga buklash, burchak va
tomonlarini aniq joylashtirish, doirani diametri bo‘ylab buklash va konus hosil
qilib yopishtirish o‘rgatiladi. Masalan, qog‘oz silindrni birlashtirib, turli, murakkab
bo‘lmagan kompozitsiyalarni yasaydilar.
Yana bolalar gugurt qutisini bir-biriga yopishtirib, narsalar yasashni ham
o‘rganadilar. Tabiiy materiallardan archa shishkasi, gulning urug‘lari, o‘tlar,
yong‘oqdan turli narsalar yasab, ularni yelim, gugurt bilan birlashtirishni, ulardan
to‘g‘ri foydalanish kabi malakalarni egallab boradilar. Bolalar o‘z faoliyatlarini
rejalashtirish va uni mustaqil bajarishni ham o‘rganadilar.
Dastlabki mashg‘ulotlarda o‘tgan materiallar takrorlanadi, natijada bolalarda
qog‘ozni teng buklash, tomonlarini qo‘l bilan tekislash malakasi yanada
mustahkamlanadi. Bolalar bu amallarni qanday bajarishni esga oladilar. Birinchi
mashg‘ulotda qog‘ozdan savatcha yasaydilar.
Tayyor namunani kuzatib borgach, tarbiyachi kvadrat qog‘ozni qanday
buklab qirqish, qanday yopishtirishni ko‘rsatadi. Savatchaning bandini qanday
35

yopishtirishni esa bolalar o‘zlari o‘ylab topadilar. Ikkinchi mashg‘ulotda esa
kvadratni diagonal bo‘yicha buklashni o‘rganadilar. Bunda kvadrat qog‘ozni 16
kvadratga buklash ko‘rsatilmaydi.
Tarbiyachi tushuntirayotganda ikki tomoni qirqilgan, buklangan tayyor
kvadratdan foydalaniladi. Bolalar oldingi mashg‘ulotdan olgan bilimlarini uycha
qurishda qo‘llaydilar, o‘zlari qirqib yopishtiradilar. Mashg‘ulotning boshida
namunani kuzatayotganda tarbiyachi ishni qanday bajarishni bolalarga o‘rgatadi va
yordam beradi. Qog‘ozdan narsa yasashni ma'lum bir vaqtdan so‘ng qaytarish
mumkin, lekin bolalar o‘zlari mustaqil bajaradilar (masalan, ochiq quticha).
Tayyor shakllardan biror bir narsani yopishtirish orqali yasashni bolalar asta-sekin
o‘rganadilar.
Birinchi mashg‘ulotda tarbiyachi gugurt qutisidan qanday qilib avtobus
yasashni ko‘rsatadi: qutini qanday qilib bir-biriga yopishtirish, g‘ildiraklarni
qanday qilib birlashtirish va hokazo. Bolalar topshiriqni ko‘rsatish va tushuntirish
asosida bajaradilar.
Ikkinchi mashg‘ulotda tarbiyachi bolalardan avtobusni qanday yasaganlarini
eslatib, so‘ng tayyor yasalgan mebelning bir necha namunasini bolalarga namoyish
qiladi. Bu qurilmalarni bolalar kuzatib bo‘lgach, uni qanday qilib bir-biriga
yopishtirilganligini va boshqalarni ko‘radilar. Qurishlari kerak bo‘lgan predmet
uchun kerakli materiallar tanlaydilar. Bu mashg‘ulotlarda hosil bo‘lgan
malakalarni tarbiyachi bolalarni o‘ylaganlari bo‘yicha narsa qurish
mashg‘ulotlarida mustahkamlaydilar. Bunda bolalar o‘zlari qaysi materialdan nima
yasashlarini, qanday qilib yasashlarini mustaqil hal qiladilar. Lekin keyingi
mashg‘ulotlarda mavzu ancha murakkablashadi, ya'ni quticha, karton, qog‘ozdan
yuk mashina, kema yasash va hokazo. Bu paytda tarbiyachi yana bolalar bilan
birgalikda ish olib boradi, ya'ni o‘zi ko‘rsatib, tushuntirib beradi. Ish faoliyatining
bunday olib borilishi bolalarning keyingi ijodiy faoliyatida katta ahamiyatga ega.
Bolalarga doirani diametri bo‘ylab buklash, konusni yopishtirish, kontur bo‘ylab
qirqishdan avval, tarbiyachi parashyut, uzun ko‘ylak kiygan matroshka, o‘yinga
36

tushayotgan matroshkani yasashni o‘rgatadi. Shunday qilib, topshiriq
murakkablashib boradi: bolalar tayyor yarim doiradan qirqishni o‘rganadilar. Bu
jarayonni tarbiyachi tushuntiradi, qolganini esa bolalar bajaradi. Yil oxirida bolalar
o‘z bilimlarini tekshiradilar.
Kvadratni diagonal bo‘ylab buklash tomonlarni, burchaklarni to‘g‘ri
birlashtirish, qayiq, o‘yinchoqlar yasashni mashg‘ulotlarda o‘rganadilar.
Mashg‘ulotlarda bolalar tayyor murakkab bo‘lmagan andoza bo‘yicha ishlashni
ham o‘rganadilar. Shunday qilib, bolalar silindrni turli konstruksiyalarga
birlashtirishni egallaydilar. Ularda fikrlash, ijodiyot, fantaziya rivojlanib boradi.
Boshqa materiallardan narsa yasashga o‘rgatishdan oldin tarbiyachi materialning
xususiyati bilan tanishtiradi, bolalarga shu materialni ushlab, uning qanday
ekanligini so‘raydi, parolon - yumshoq, yengil, uni ezsa, yana o‘z holatiga qayta
oladi. Parolondan bolalar qorbobo, nayzangul, quyoncha, jo‘ja va hokazolar
yasaydilar. Narsa yasashni tushuntirayotganda tarbiyachi asosiy diqqatni alohida
predmetlarni qanday birlashtirishga qaratadi, mashg‘ulot davomida eslatib o‘tadi.
Yangi yil bayramida bolalar archa o‘yinchoqlari yasaydilar: qog‘ozni qat-qat qilib
(gormoshka) buklab undan (turli) simmetrik shakllar qirqadilar. Bolalar o‘z
o‘ylaganlari bo‘yicha qog‘oz, karton, boshqa materialdan narsa yasayotganida
avval olgan bilimlarini ishlarida qo‘llaydilar.
Katta guruhda tabiiy material va qog‘ozdan qurish-yasashga o‘rgatishning
metod va usullari. Bolalarga qog‘oz va boshqa materialdan narsa yasashni
o‘rgatishda tarbiyachi narsalarni ketma-ket ko‘rsatish, tayyor namunani kuzatish,
bolalar bilimini tekshirish uchun savollar berish, bajarish usulini ko‘rsatishdan
keng foydalanadi. Metodni tanlash va uni amalda qo‘llash o‘rgatishning vazifasiga
bog‘liq. Silindrdan narsa yasashda tarbiyachi silindrni qanday yasashni
tushuntirmaydi, chunki bu shakl bolalarga tanish. Bu o‘yinchoq qanday qismlardan
qilingan?
Chiziqchani qanday qilib silindrga aylantirish mumkin? kabi savollar
beriladi. Bunday savollar bolalarga ish faoliyatining qanday borishini eslatadi,
37

qismlarni birma-bir birlashtirish kerakligini tushuntiradi. Boshqa mashg‘ulotda
tarbiyachi tayyor namunani kuzatib bo‘lgach, kvadrat qog‘ozni ikkiga buklash,
doirani teng ikkiga buklashni taklif etadi.
Bolalar kema hosil qilish uchun, nima qilish kerakligini aytib beradilar. Agar
ular javob berishda qiynalsalar yoki noto‘g‘ri javob bersalar, tarbiyachi to‘g‘rilab
aytib beradi. Bolalar diqqatini yangi yasaladigan narsaga qaratish uchun tarbiyachi
mashg‘ulotga 1-2 kun qolganda qo‘l ishlari burchagida namunalar ko‘rgazmasini
tashkil qiladi. Masalan, kichik kompozitsiyalar tashkil qiladi, silindrdan 2 xil
figura - tulki va quyon, 2 ayiqcha yoki turli o‘yinchoqlarni namoyish qiladi.
Tarbiyachi bu o‘yinchoqlarni ko‘rsatmay turib, bolalar diqqatini ularni bir-biriga
qanday birlashtirilganligiga qaratadi. Mashg‘ulotda tarbiyachi ba'zan yangi usulni
individual tarzda ko‘rsatib beradi. Bolalar parolondan doiracha hosil qilishni
o‘rganganlaridan so‘ng tarbiyachi hamma bolalarga doirachani sim bilan
birlashtirishni ko‘rsatadi. Bolalar o‘z ishlarini bajarayotganlarida tarbiyachi
qiynalgan bolalarga yordam beradi.
Tarbiyachi mashg‘ulot paytida bolalarga avvaldan bu o‘yinchoqlar,
narsalarni nima uchun yasashlarini, nima uchun kerakligini uqtiriladi (o‘yin uchun,
kichkintoylarga sovg‘a uchun, archani bezatish uchun va hokazo). Qurish-yasash
mashg‘ulotlarini tarbiyachi turli qurilish materiallardan foydalanilgan holda olib
borishi lozim.
Tayyorlov guruhida tabiiy material va qog‘ozdan qurish-yasashga
o‘rgatishning vazifalari. Mashg‘ulotda bolalar qog‘oz bilan ishlash ko‘nikma va
malakasini egallab boradilar: qog‘ozni turlicha buklash, diagonal bo‘ylab bo‘lish,
tayyor andazani buklash shablon bo‘yicha detallarni qirqish va hokazo. Tayyorlov
guruhida bolalar turli narsalar yasaydilar. Karton yordamida o‘yinchoqlar
tayyorlanadi (petrushka balalayka bilan, qo‘lini qimirlatayotgan quyon...).
Korobkadan, karton va qog‘ozdan avtomashina, yuk krani, traktor, uy qurish
mumkin.
38

Qog‘oz, karton, tabiiy materialdan (ildiz, tayoqcha va boshqalar) suvda
o‘ynaladigan o‘yinchoqlar (kemacha, barja) qurish mumkin. Tarbiyachi bu
o‘yinchoqlarning nima uchun qo‘llanilishini bolalarga o‘rgatadi. Tabiiy
materiallardan narsa yasash mashg‘ulotida tarbiyachi bolalarga shox-shabba,
shishka, urug‘lardan foydalanib, bu figuralarning alohida qismlarini turli usulda
birlashtirishni (yelim, sim, gugurt cho‘pi, plastilin bilan) o‘rgatadi. Bolalar turli
shakllarni odam, hayvonlarni, qush, baliq, kapalaklarni, archaning urug‘i, yong‘oq
po‘stidan, o‘z o‘ylaganlari asosida, tarbiyachining topshirig‘i bo‘yicha yasaydilar.
Bolalarga yana shoxlar, ildizlardan tanish bo‘lgan ertak qahramonlariga
o‘xshashlarini topish ham o‘rgatib boriladi. Bu faoliyat orqali bolalarda fantaziya,
tasavvurlari rivojlanib boradi.
Qog‘ozni chizilgan chiziq bo‘ylab buklash, andaza bo‘yicha ishlash
malakasi mebel yasash mashg‘ulotida shakllanib, mustahkamlanadi. Namunani
kuzatgach, bolalar undan nima yasash mumkinligini aniqlaydilar. Bir stol atrofida
o‘tirgan bolalar, ishni bo‘lib olib (bir bola, divan, boshqasi kreslo va hokazo). Stol
stulning oyoqlarini balandligini aniqlaydi. Xuddi shu mavzu bo‘yicha yana bir
mashg‘ulot o‘tkaziladi, bunda bolalar o‘zlari andaza qilib, uni to‘g‘ri buklab turli
mebellar yasaydilar. Bundan tashqari, ular chizg‘ich bilan chiziq chizish, uzunlik,
enini o‘lchashni ham o‘rganadi. Tarbiyachi faqat chizg‘ich bilan qanday ishlashni
ko‘rsatib beradi, qolgan qismini bolalar mustaqil bajaradilar. Mashg‘ulot
boshlanishidan oldin bolalar bir-birlari bilan nima yasashlarini gaplashib oladilar
va kerakli materiallarni o‘z stollariga joylaydilar.
Bunday mashg‘ulotlar bolalarni qo‘l muskullarini rivojlantirib qolmay, balki
ularni xotira, fikrlash, ijodlarini ishdan oldin rejalashtirish qobiliyatlarini ham
o‘stiradi. Aytaylik, yangi yil bayramiga bolalar mashg‘ulotda archa o‘yinchoqlarini
yasaydilar. Bolalar namunani o‘zlari tanlab, materiallarni tayyorlab, mustaqil
bajaradilar. Bu mashg‘ulotda bolalar applikatsiya mashg‘ulotida olgan bilimlarini
qo‘llaydilar: qog‘ozni ko‘p buklab, bir xil tipli figuralarni qirqadilar. Tayyorlov
guruhda tarbiyachi bolalarni oldingi guruhlarda olgan bilimlarini, malakalarini
39

mustahkamlaydi. Bolalar o‘z o‘ylaganlari bo‘yicha mavzu tanlab, kerakli
materiallarni tanlab, ishni nimadan boshlash, uning qismlarini qanday
birlashtirishni mustaqil bajara oladilar. Tarbiyachining yordami bilan bolalar
avtomashina, kartondan harakatlanuvchi o‘yinchoqlar (quyon, matryoshka, ayiq va
hokazo)ni asosiy qismga mayda qismlarni ip bilan birlashtiradilar. Tarbiyachi
yangi materialni tushuntirayotganda uning qismlarini birlashtirishga bolalar
diqqatini qaratadi, mavzuga ikki mashg‘ulot ajratiladi. Birinchisida bolalar
quyoncha va ayiqni qirqadilar, boshqa mashg‘ulotda hayvonlarni, qo‘g‘irchoqlarni
qirqadilar. Tabiiy materialdan narsa yasash mashg‘uloti ko‘pincha yozda va kuzda
olib boriladi. Mashg‘ulotga bir necha kun qolganda tarbiyachi mavzu nomini aytib,
mavzuga oid materiallarni yig‘ishni iltimos qiladi. Mashg‘ulot davomida bolalar
qanday qilib qismlarni bir-biriga birlashtirayotganliklarini kuzatib boriladi. Bir stol
atrofida o‘tirgan bolalar birga fikrlashib, kompozitsiya tashkil qiladilar. Tarbiyachi
bolalarga qarag‘ayning ochilmagan shishka - urug‘idan kapalak, baliqchalar
yasashni o‘rgatadi. Bolalar olgan bilim, malakalarini boshqa mashg‘ulotlarda
qo‘llaydilar.
Tayyorlov guruhida tabiiy material va qog‘ozdan qurish-yasashga
o‘rgatishning metod va usullari. Tayyorlov guruhida bolalar katta texnik
malakalarni talab qiluvchi ancha murakkab konstruksiyalarni o‘zlashtirib beradilar.
Shuning uchun tarbiyachi narsalar yasashni, uning bajarilish usullarini aniq
tushuntirib, ko‘rsatish uslubidan tez-tez foydalanadi. Tarbiyachi balkonli uyni
qurish mavzusida avval ko‘p qavatli, balkonli uy konstruksiyasini tayyor holda
ko‘rsatadi, so‘ng ishni o‘zi ko‘rsatib, uyning qanday yasalishini qog‘ozni buklab,
balkonlarini yasash uchun qirqib, uni tomini qanday joylashishini ko‘rsatib beradi.
Agar mashg‘ulotda bolalar tanishish usulini qo‘llasalar, tarbiyachi faqat namunani
kuzatish va qisman ko‘rsatish bilan cheklanadi xolos yoki bolalar bilimini
faollashtiruvchi savollar berishi mumkin. Archa o‘yinchog‘ini yasash
mashg‘ulotida tarbiyachi bolalarga namunani ko‘rsatgach, uni qanday qirqishni
bolalardan so‘raydi. Ular bunga javob beradilar, so‘ng o‘zlari mustaqil bajaradilar.
40

Agar yasalayotgan narsa, masalan, harakatlanuvchi o‘yinchoqlar ko‘p vaqtni olsa,
bolalar qiynalsalar, tarbiyachi mashg‘ulotni ikkiga bo‘lishi mumkin. Birinchi
mashg‘ulotda tarbiyachi kartondan yasalgan o‘yinchoqlarni ko‘rsatib, bugungi
teatr o‘yiniga ham xuddi shunday o‘yinchoqlar yasashligini aytib o‘tadi. Lekin bu
o‘yinchoqni chizib berish lozim, so‘ng bolalar hayvonchani o‘ylab topib, chizib
bo‘yaydilar. Ikkinchi mashg‘ulotda bolalar tarbiyachining tushuntirishi va
ko‘rsatmasi asosida o‘yinchoq yasaydilar. O‘yinchoq yasash mashg‘uloti avvaldan
tayyorlikni talab qiladi. Tarbiyachi bu ishga bolalarni jalb qiladi.
Ular material tayyorlashga yordamlashadilar: qog‘oz qirqadilar, shakli
bo‘yicha joylashtiradilar, qog‘ozni oldidan (mebelning oyog‘i uchun) truba qilib
yopishtiradilar. Bolalar o‘z o‘ylaganlari bo‘yicha mashg‘ulotning yaxshi o‘tishi
avvaldan ko‘rilgan tayyorgarlikka bog‘liq: bolalar materiallarni yasaydigan
predmetlarini qanchalik tez topsalar, nima yasashlarini oldindan bilsalar,
mashg‘ulot shunchalik qiziqarli bo‘ladi.
Tarbiyachi mashg‘ulot uchun bolalar bilan turli o‘lcham, turli shakldagi
daraxt, gul, butalarning urug‘larini, shox, makkajo‘xorining doni, beresta, moh va
boshqa ko‘pgina tabiiy materiallarni yig‘adilar. Bolalar oldindan o‘ylagan narsalari
uchun materiallar yig‘adilar: yirik urug‘ - tanasi uchun, mayda urug‘ - boshi uchun,
turli shoxlar - qo‘l, oyoq, panjalar uchun. Tarbiyachi bolalarga yig‘gan
materialidan narsalar yasashni o‘rgatadi, ya'ni bolalar diqqatini shu materiallar
hayvonlarning figuralariga o‘xshab ketishiga (yugurayotgan kiyik, tuyaqush,
odamlar va hokazo) qaratadi. Bu narsalarni yasashda tarbiyachi ham ishtirok etishi
mumkin. Bolalar tayyor figuralarni taglikka o‘rnatayotganlarida tarbiyachi taglikni
mix bilan teshib beradi yoki kapalaklarning qanotlarini shishkaga joylashtirib
beradi. Bu barcha yasalgan narsalardan ko‘rgazma uyushtiriladi.
41

“Kim tez va chiroyli yasaydi?”o‘yini
O‘yin maqsadi:
 Bolalarning ijodiy tafakkurini va tezkor fikrlash qobiliyatini rivojlantirish.
 Ularni tabiiy materiallar va qog‘ozdan turli shakllar yasashga o‘rgatish.
 Guruhda ishlash ko‘nikmalarini oshirish va ularni ekologik materiallardan
foydalanishga rag‘batlantirish.
O‘yin uchun kerakli materiallar:
 Qog‘oz (rangli, oq yoki qayta ishlangan).
 Tabiiy materiallar (barglar, shoxchalar, g‘o‘zapoya, yong‘oq po‘chog‘i,
gulbarglar va boshqalar).
 Qaychi, elim, rangli qalamlar yoki bo‘yoqlar.
O‘yin qoidalari:
1. Ishtirokchilar jamoalarga yoki yakka tartibda bo‘linadi.
2. Ularga ma’lum bir vaqt (masalan, 10 daqiqa) ichida qog‘oz va tabiiy
materiallardan chiroyli shakl yoki qurilma yaratish topshirig‘i beriladi.
3. Har bir ishtirokchi yoki jamoa o‘z materiallarini tanlab, tez va chiroyli
yasashga harakat qiladi.
4. Ishlar yakunlangach, har bir jamoa o‘z ishi haqida qisqacha tushuntirish
beradi.
5. G‘olib jamoa quyidagi mezonlar bo‘yicha aniqlanadi:
Tezlik
Chiroyli va sifatli yasalganlik
Qiziqarli g‘oya va ijodiy yondashuv
6. G‘oliblarga kichik sovg‘a yoki rag‘batlantiruvchi maqtov beriladi.
O‘yinning afzalliklari:
Ijodiy fikrlashni rivojlantiradi – bolalar turli materiallarni kombinatsiya qilib,
yangi g‘oyalar yaratadilar.
43

Tezkor qaror qabul qilishga o‘rgatadi – vaqt cheklovi ularga tez va aniq ishlashni
o‘rgatadi.
Ekologik ongni shakllantiradi – tabiiy materiallardan foydalanish orqali bolalar
atrof-muhitga e’tiborli bo‘lishadi.
Jamoaviy ish ko‘nikmalarini rivojlantiradi – guruhda ishlash orqali bolalar
hamkorlik va muloqot qilishni o‘rganadilar.
Namuna
 Maktabgacha yoshdagi bolalar : Barglar va shoxchalardan hayvon shakllari
yasashadi.
 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari : Qog‘oz va tabiiy materiallardan qush uyasi
yoki kichik uy yasashadi.
 O‘smirlar : Turli materiallarni birlashtirib, o‘ziga xos san’at asarini
yaratadilar.
Bu o‘yin nafaqat qiziqarli, balki o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirish va
ekologik tarbiyasini shakllantirish uchun ham juda foydalidir.
44

Xulosa
Ushbu kurs ishida turli yosh guruhlarida qog‘oz va tabiiy materiallardan
qurish-yasashga o‘rgatish metodlari keng yoritildi. Tadqiqot natijalari shuni
ko‘rsatdiki, mazkur jarayon bolalarning ijodiy tafakkurini rivojlantirish, ekologik
madaniyatini shakllantirish va amaliy ko‘nikmalarini oshirish uchun muhim vosita
hisoblanadi.
Qog‘oz va tabiiy materiallardan foydalanish o‘quvchilarga tabiat boyliklariga
nisbatan ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishni o‘rgatadi, ularning kuzatuvchanligi
va mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi.Natijada, ushbu faoliyat bolalarda
nafaqat texnik va estetik ko‘nikmalarni rivojlantirish, balki ekologik ongni
shakllantirishga ham xizmat qilishi isbotlandi.
Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarda tafakkurning tahlil va sintez,
taqqoslay bilish kabi uquvlari hali sust rivojlangan bo‘ladi. Qurilish materialari
yordamida o‘tkaziladigan o‘yinlar esa bolalarning tafakkurini, ijodiy qobiliyatini
o‘stiradi. Tarbiyachining ko‘rsatgan narsasini esda saqlab qolish va uni qayta esga
solish bolalarni narsalarni bir-biriga solishtirishga, tahlil va sintez qilishga,
o‘xshashini topib qo‘yishga va farqini ajrata bilishga majbur qiladi va qurilishdagi
vazifalarni pala-partish bajarmaslikka, tasodifiy xulosa bilan qoniqib qolmay, balki
maqsadga muvofiq yo‘l tutishga o‘rgatadi.
Bolalar bilimini sistemali ravishda qurilish o‘yinlari faqat tevarak-atrofni
bilib olish vositasigina bo‘lib qolmay, balki axloqiy sifatlarni tarbiyalovchi vosita
hamdir. Bolalar doimo atrofda qurilayotgan yangi turar joylarni, maktablar, bolalar
bog‘chalari, do‘konlarni kuzatib boradilar va tarbiyachidan hukumatimizning
xalqlarga qilayotgan g‘amxo‘rligini eshitadilar. Bolalar bevosita kuzatayotgan
qurilishdagi aniq misollar bolalarning o‘zbek xalqi o‘z mehnatini qanchalik
sevishini tushunishlariga yordam beradi.
Qurilish o‘yinlari orqali tarbiyachi bolalarda mehnatsevarlik, mustaqillik,
o‘z ishiga javobgarlik hissini tarbiyalab borishga harakat qiladi. Bolalar jamoasini
45

to‘g‘ri tashkil etishda qurilish materiallari bilan o‘tkaziladigan o‘yin va
mashg‘ulotlar katta ahamiyatga ega. Qurilish materiallari bilan o‘tkaziladigan
o‘yin va mashg‘ulotlar bolalarni maktabga tayyorlash ishini amalga oshirishda
ham yordam beradi. Bu o‘yin va mashg‘ulotlar jarayonida bolalarda diqqatni bir
joyga to‘plash, oldiga qo‘ygan maqsadga chidam va sabot bilan erishish, olgan
bilimi va malakasi asosida ijodiy tashabbuskorlik ko‘rsatish xususiyatlari
shakllanib boradi.
Qurilish haqidagi asosiy bilimni bolalar qurish-yasash mashg‘ulotida
egallaydilar. Ana shu mashg‘ulotlarda ular narsalarning elementar ko‘rinishlarini,
qurilish detallaridan maqsadga muvofiq foydalana olishni o‘rganadilar va
qurilishni badiiy jihatdan bezashning oddiy usullarini o‘zlashtirib oladilar.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi kichik bolalar qurish-yasashga bir necha bor
urinadilar, ular faqat qurilish to‘plamlaridagi materiallarni yapaloq tomoni bilan
qo‘yib, terib chiqadilar yoki bk-birining ustiga qo‘yadilar. Tarbiyachi bolalarni har
xil narsalar qurishga o‘rgatgan bo‘lsa, kichik yoshdagi bolalarning qurilish
o‘yinlarida u o‘z aksini topadi.
Maktabgacha ta'lim muassasasida turli xil o‘yinchoqlarni yasash uchun
qog‘ozdan, tabiat materiallaridan keng foydalaniladi. Bolalarga qog‘ozning turli xil
turlari beriladi: vatman, karton, yupqa va turli qog‘ozlar.
Tarbiyachi bolalar bilan birga tabiiy materiallarni tayyorlab, bir yil ichida
ularni g‘amlaydi. Yozda somon, manzarali daraxt mevalari, yong‘oqlar teradilar.
Mevalar urug‘i yaxshilab yuvilib, quritiladi, bunday urug‘lar maxsus qutilarda
saqlanadi. Bu xildagi qo‘llanmalarni yasash uchun: qog‘oz, karton, plastilin, sim,
gugurt cho‘pi, yelim, qaychi kabi materiallardan ham foydalaniladi.
Qog‘oz, tabiatdagi tashlandiq, materiallar. Bu materiallardan bolalar
bog‘chasida turli-tuman o‘yinchoqlar yasash jarayonida foydalaniladi. Bu jarayon
faqatgina foydali bo‘lib qolmay, balki qiziqarli hamda' bolalar tomonidan sevib
bajariladigan jarayondir.
46

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.
1. O‘zbekiston Respublikasi Rrezidentining 2016 yil 29 dekabrdagi “2017-
2021 yillardagi maktabgacha ta'lim tizimining yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ 2707- sonli qarori .
2. Sh.M.Mirziyoyev - Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. "O‘zbekiston" 2017
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktyabrdagi PF-5847-
sonli “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni.
4. “Ilk qadam” davlat dasturi T:2022.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli
“2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 27 iyuldagi PQ-3151-sonli
“Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari
va tarmoqlarining ishtirokini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
Qarori.
7. Turg‘unov S.T. va boshqalar. Pedagogik jarayonlarni tashkil etish va
boshqarish texnologiyalari. T.: “Sano-Standart”, 2012 – 100 b.
8. Turg‘unov S.T., Axmadjonova N.M. Maktabgacha ta’lim muassasalarida
boshqaruv faoliyati algoritmi. // Xalq ta’limi. –Toshkent, 2012 – №1. – B. 133-134
9. Jumaboev M “O‘zbek bolalar adabiyoti”,Toshkent ”O‘zbekiston” 2012 y,
21b.
47

10. Maxmudov Y.F, Xudoyqulov X.J. “Milliy g‘urur-ma’naviy komillik
mezoni”.T, Dizayn-Press 2011.327b.
11. Vygotskiy, L.S. (1984). Bolalar ijodiy tafakkuri va pedagogik psixologiya.
Moskva: Pedagogika.
12. Jalolov, J. (2012). Pedagogik texnologiyalar va interfaol metodlar. Toshkent:
O‘zbekiston nashriyoti.
13. Qodirova, S. (2018). Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ekologik tarbiya
metodikasi. Toshkent: Fan.
14. Piaget, J. (1970). Bolalar tafakkurining rivojlanishi. London: Routledge.
15. Internet saytlari
www.ziyonet.uz
www.tarbiyachi.uz
www.pedagog.uz
www.edu.uz
48

Turli yosh guruhlarida qog’oz va tabiat materiallaridan qurish-yasashga o’rgatish metodlari

Sotib olish