Dokument ma'lumotlari

Narxi 20000UZS
Hajmi 2.0MB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 11 Aprel 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

42 Sotish

Turli yosh guruhlarida qog’oz va tabiat materiallaridan qurish-yasashga o’rgatish metodlari

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNAVOTSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT IQTISODIYOT VA PEDAGOGIKA INSTITUTI “Tillar va maktabgacha ta’lim” fakulteti “Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi 3-kurs 22/ 7 - guruh talabasi ____________________________________________________________ning “Tasviriy faoliyatga o‘rgatish metodikasi” fanidan KURS ISHI MAVZU: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Ilmiy rahbar:___________________________ “______”_____________2025-yil Chirchiq-2025 “Tillar va maktabgacha ta’lim” fakulteti “Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi 3-kurs 22/ 7 - guruh talabasi _______________________________________________________________ ning “Tasviriy faoliyatga o‘rgatish metodikasi” fanidan __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ mavzusidagi kurs ishiga TAQRIZ Mavzuning dolzarbligi:_______________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishining kamchiliklari: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Taqrizchining yakuniy xulosasi: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Taqrizchi: _______________________________ ___________________ (ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo) “_____” ____________ 2025-y. 2 “Tillar va maktabgacha ta’lim” fakulteti “Maktabgacha ta’lim” yo‘nalishi 3-kurs 22/ 7 - guruh talabasi _______________________________________________________________ ning “ Tasviriy faoliyatga o‘rgatish metodikasi” fanidan __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ mavzusidagi kurs ishiga XULOSASI Mavzuning dolzarbligi:_______________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishining rasmiylashtirilishi: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Ilmiy rahbarning yakuniy xulosasi: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Ilmiy rahbari: _______________________________ ___________________ (ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo) “___” ___________ 2025-y. 3 MUN DA RIJ A KIRISH .......................................................................................................................................................... 5 I BOB. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASASIDA BOLALARNI QURISH-YASASHGA O‘RGATISH. ................... 8 1.1. Qurish-yasash va uning bolalar tarbiyasida tutgan o‘rni. ...................................................................... 8 1.2. Birinchi va ikkinchi kichik guruhlarda qurish-yasashga o‘rgatishning mazmuni. ................................. 13 II BOB. QOG ‘OZ VA TABIAT MATERIALLARIDAN QURISH-YASASH FAOLIYATINI LOYIHALASHTIRISH. ....... 24 2.1 Katta va maktabga tayyorlov guruhlarida qurish-yasashga o‘rgatishning vazifalari va metodlari. ....... 24 2.2. Turli guruhlarda tabiiy material va qog‘ozdan qurish - yasashga o‘rgatish. ........................................ 30 “Kim tez va chiroyli yasaydi?”o‘yini ................................................................................................... 43 Xulosa ........................................................................................................................................................ 45 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. ............................................................................................... 47 ILOVALAR ................................................................................................................................................... 49 4 KIRISH Maktabgacha ta’lim muassasalarida turli yosh guruhlarida qurish-yasashga o‘rgatish metodlari, turlari. Qog‘ozdan qurish-yasashga o‘rgatish, ishlarini tahlil qilish, turli yosh guruhlari uchun qurish-yasash mashg‘ulotlarining interfaol ishlanmalarini ishlab chiqish. Qurish-yasash lotin tilidan olingan bo‘lib, turli predmetlarni, qism va elementlarni ma’lum bir holatga keltirish, ma’nosini bildiradi. Qurish-yasash faoliyati – amaliy faoliyat bo‘lib, oldindan belgilangan, biror maqsadga qaratilgan real voqealikdir. Qurish-yasash materiallarining turlari. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarga qurish-yasash faoliyatini o‘rgatishda qurilish materiali, turli konstruktorlar, qog‘ozdan, tabiat, tashlandiq materiallaridan foydalaniladi. Tarbiyachi rahbarligi ostida bolalar yangi birlashtirish yo‘llarini va turli xil xarakterdagi konstruksiyalarni rasmga, chizmaga qarab yaratishga o‘rganadilar. Bu ishlarni bolalarga taklif etishdan oldin, tarbiyachining o‘zi bu konstruktorlar, ularga berilgan metodik ko‘rsatmalar bilan yaxshilab tanishib, o‘rganib chiqishi zarur. Bolalarga qurilish materiallari va konstruktorlar to‘plami hammasi birdaniga berilmaydi, balki asta-sekin, ketma-ket bolalarning o‘zlashtirishlariga qarab beriladi. Maktabgacha ta'lim muassasasida bolalar bilan qurilish materiallari yordamida o‘yin va mashg‘ulotlar o‘tkazishning ahamiyati katta. Yosh avlodni har tomonlama tarbiyalashda maktabgacha ta'lim muassasasida qurilish materiallari yordamida o‘tkaziladigan o‘yin va mashg‘ulotlar katta o‘rin egallaydi. Bolalarning qurilish o‘yinlari rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlarning ajralmas bir qismi hisoblanadi. Qurilish o‘yinlarida ham bolalar tevarak-atrofdagi narsalarni, kattalarning faoliyatlarini aks ettiradilar. Qurilish o‘yinlarining mazmunini bolalarning o‘zlari yaratadilar. Bolalar ko‘pincha kattalarning qurilishdagi faoliyatlariga taqlid qilib, «Quruvchi ishchi» rolini bajaradilar. Bolalarning qurilish o‘yinlari qiziqarli ijodiy faoliyatdir. Ular o‘z o‘yinlarida qurilishlarni transport harakati, kattalarning mehnati haqidagi taassurotlarini aks ettiradilar. Bunday 5 o‘yinlar bolalarda tashabbuskorlikni uyg‘otishga, ularni fikr yuritish va harakat faoliyatlarini faollashtirishga keng imkon yaratadi. Mashg‘ulot va o‘yin vaqtida bolalar bir-birlari bilan turlicha munosabatda bo‘ladilar. Qurilish o‘yinlarida harakat elementlari ko‘p bo‘lib, u bolalarning harakat qilishga nisbatanbo‘lgan talablarini qondirishga yordam beradi. Bola biror narsani qura boshlaganda qurilish materiallarini tegishli joyga olib boradi, ularni stol yoki pol ustiga joylashtiradi, engashadi, bu vaqtda uning qo‘llari faol harakat qiladi, ya'ni ma'lum miqdorda jismoniy kuch sarflaydi. Mayda qurilish materiallari bilan o‘ynaganda qo‘lning mayda muskullari yaxshi rivojlanadi. Qurilish o‘yinlarini o‘ynash natijasida bolalarning kuzatuvchanligi ortadi, texnikaga bo‘lgan qiziqishlari o‘sib boradi. Bundan tashqari, ular o‘yin jarayonida oddiy geometrik shakllarning tuzilishi bilan ham tanishadilar. Qurilish o‘yinlarining tarbiyaviy ta'siri shundaki, bunda bolalar aks ettiradigan hodisa va narsalarning g‘oyaviy mazmuni o‘z aksini topadi. Kurs ishining dolzarbligi: Hozirgi kunda ekologik tarbiya va amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Qog‘oz va tabiiy materiallardan qurish-yasash bolalar va o‘quvchilarning ekologik madaniyatini oshirish, tasavvurini boyitish, ijodiy fikrlash va qo‘l mehnati malakalarini rivojlantirish uchun samarali usul hisoblanadi. Ushbu mavzu maktabgacha yoshdagi bolalardan tortib turli yosh guruhlaridagi o‘quvchilargacha bo‘lgan auditoriya uchun dolzarbdir. Kurs ishining maqsadi: Turli yosh guruhlarida qog‘oz va tabiiy materiallardan qurish-yasash bo‘yicha samarali o‘qitish metodlarini ishlab chiqish va ularni amaliyotda qo‘llash orqali o‘quvchilarning ijodiy tafakkuri, ekologik ongini va qo‘l mehnati ko‘nikmalarini rivojlantirish. Kurs ishining vazifalari: 1. Qog‘oz va tabiiy materiallardan yasashga o‘rgatishning nazariy asoslarini o‘rganish. 6 2. Turli yosh guruhlariga mos metod va yondashuvlarni aniqlash. 3. O‘quvchilarning ijodiy qobiliyatini shakllantirishda qurish-yasash mashg‘ulotlarining rolini tahlil qilish. 4. Tabiiy materiallardan foydalanish orqali ekologik tarbiyani shakllantirish. 5. Amaliy mashg‘ulotlar uchun metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishining obyekti: Turli yosh guruhlarida qog‘oz va tabiiy materiallardan qurish-yasash jarayoni. Kurs ishining predmeti: Qog‘oz va tabiiy materiallardan qurish-yasash jarayonida qo‘llaniladigan metodlar, uslub va texnologiyalar. Kurs ishining yangiligi. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida bolalarni qurish- yasashga o‘rgatish qurish-yasash va uning bolalar tarbiyasida tutgan o‘rni qog‘oz va tabiat materiallaridan qurish-yasash faoliyatini loyihalashtirish katta va maktabga tayyorlov guruhlarida qurish-yasashga o‘rgatishning vazifalari va metodlarini tatbiq etish bu kurs ishining yangiligidir. Kurs ishi tuzilishi . Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 4 ta reja, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar royxati va ilovalardan iborat. 7 I BOB. MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASASIDA BOLALARNI QURISH-YASASHGA O‘RGATISH. 1.1. Qurish-yasash va uning bolalar tarbiyasida tutgan o‘rni. Maktabgacha ta'lim muassasasida bolalar bilan qurilish materiallari yordamida o‘yin va mashg‘ulotlar o‘tkazishning ahamiyati katta. Yosh avlodni har tomonlama tarbiyalashda maktabgacha ta'lim muassasasida qurilish materiallari yordamida o‘tkaziladigan o‘yin va mashg‘ulotlar katta o‘rin egallaydi. Bolalarning qurilish o‘yinlari rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlarning ajralmas bir qismi hisoblanadi. Qurilish o‘yinlarida ham bolalar tevarak-atrofdagi narsalarni, kattalarning faoliyatlarini aks ettiradilar. Qurilish o‘yinlarining mazmunini bolalarning o‘zlari yaratadilar. Bolalar ko‘pincha kattalarning qurilishdagi faoliyatlariga taqlid qilib, «Quruvchi ishchi» rolini bajaradilar. Bolalarning qurilish o‘yinlari qiziqarli ijodiy faoliyatdir. Ular o‘z o‘yinlarida qurilishlarni transport harakati, kattalarning mehnati haqidagi taassurotlarini aks ettiradilar. Bunday o‘yinlar bolalarda tashabbuskorlikni uyg‘otishga, ularni fikr yuritish va harakat faoliyatlarini faollashtirishga keng imkon yaratadi. Mashg‘ulot va o‘yin vaqtida bolalar bir-birlari bilan turlicha munosabatda bo‘ladilar. Ular rollarni o‘zaro bo‘lishib oladilar, ishlarni bajarishda bir-birlariga yordam beradilar va maslahatlashadilar. Qurilish o‘yinlarida harakat elementlari ko‘p bo‘lib, u bolalarning harakat qilishga nisbatanbo‘lgan talablarini qondirishga yordam beradi. Bola biror narsani qura boshlaganda qurilish materiallarini tegishli joyga olib boradi, ularni stol yoki pol ustiga joylashtiradi, engashadi, bu vaqtda uning qo‘llari faol harakat qiladi, ya'ni ma'lum miqdorda jismoniy kuch sarflaydi. Mayda qurilish materiallari bilan o‘ynaganda qo‘lning mayda muskullari yaxshi rivojlanadi. Qurilish o‘yinlarini o‘ynash natijasida bolalarning kuzatuvchanligi ortadi, texnikaga bo‘lgan qiziqishlari o‘sib boradi. Bundan tashqari, ular o‘yin jarayonida oddiy geometrik shakllarning tuzilishi bilan ham 8 tanishadilar. Qurilish o‘yinlarining tarbiyaviy ta'siri shundaki, bunda bolalar aks ettiradigan hodisa va narsalarning g‘oyaviy mazmuni o‘z aksini topadi. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarda tafakkurning tahlil va sintez, taqqoslay bilish kabi uquvlari hali sust rivojlangan bo‘ladi. Qurilish materialari yordamida o‘tkaziladigan o‘yinlar esa bolalarning tafakkurini, ijodiy qobiliyatini o‘stiradi. Tarbiyachining ko‘rsatgan narsasini esda saqlab qolish va uni qayta esga solish bolalarni narsalarni bir-biriga solishtirishga, tahlil va sintez qilishga, o‘xshashini topib qo‘yishga va farqini ajrata bilishga majbur qiladi va qurilishdagi vazifalarni pala-partish bajarmaslikka, tasodifiy xulosa bilan qoniqib qolmay, balki maqsadga muvofiq yo‘l tutishga o‘rgatadi. Bolalar bilimini sistemali ravishda qurilish o‘yinlari faqat tevarak-atrofni bilib olish vositasigina bo‘lib qolmay, balki axloqiy sifatlarni tarbiyalovchi vosita hamdir. Bolalar doimo atrofda qurilayotgan yangi turar joylarni, maktablar, bolalar bog‘chalari, do‘konlarni kuzatib boradilar va tarbiyachidan hukumatimizning xalqlarga qilayotgan g‘amxo‘rligini eshitadilar. Bolalar bevosita kuzatayotgan qurilishdagi aniq misollar bolalarning o‘zbek xalqi o‘z mehnatini qanchalik sevishini tushunishlariga yordam beradi. Qurilish o‘yinlari orqali tarbiyachi bolalarda mehnatsevarlik, mustaqillik, o‘z ishiga javobgarlik hissini tarbiyalab borishga harakat qiladi. Bolalar jamoasini to‘g‘ri tashkil etishda qurilish materiallari bilan o‘tkaziladigan o‘yin va mashg‘ulotlar katta ahamiyatga ega. Qurilish materiallari bilan o‘tkaziladigan o‘yin va mashg‘ulotlar bolalarni maktabga tayyorlash ishini amalga oshirishda ham yordam beradi. Bu o‘yin va mashg‘ulotlar jarayonida bolalarda diqqatni bir joyga to‘plash, oldiga qo‘ygan maqsadga chidam va sabot bilan erishish, olgan bilimi va malakasi asosida ijodiy tashabbuskorlik ko‘rsatish xususiyatlari shakllanib boradi. Qurilish haqidagi asosiy bilimni bolalar qurish-yasash mashg‘ulotida egallaydilar. Ana shu mashg‘ulotlarda ular narsalarning elementar ko‘rinishlarini, qurilish detallaridan maqsadga muvofiq foydalana olishni o‘rganadilar va qurilishni badiiy jihatdan bezashning oddiy usullarini o‘zlashtirib oladilar. 9 Maktabgacha tarbiya yoshidagi kichik bolalar qurish-yasashga bir necha bor urinadilar, ular faqat qurilish to‘plamlaridagi materiallarni yapaloq tomoni bilan qo‘yib, terib chiqadilar yoki bk-birining ustiga qo‘yadilar. Tarbiyachi bolalarni har xil narsalar qurishga o‘rgatgan bo‘lsa, kichik yoshdagi bolalarning qurilish o‘yinlarida u o‘z aksini topadi. Qurilish materiallari bilan o‘tkaziladigan o‘yin va mashg‘ulotlar uchun zaruriy sharoitlar. Bolalar qurish texnikasini yaxshi o‘zlashtirib olishlari uchun guruhlarda zarur shart-sharoitlarni yaratish lozim. Buning uchun, avvalo, guruhda yetarli miqdorda qurilish materiallari bo‘lishi, ya'ni hamma bolalar bir vaqtda yoki hech bo‘lmaganda yarim guruh bolalar mashg‘ul bo‘la oladigan darajada material bo‘lishi zarur. Namunaga qarab qurish mashg‘ulotida ham bolalarni materialdan cheklab qo‘ymay, balki har kimga keragini taqsimlab berish lozim. Bolalar har doim zarur bo‘lgan materialni olib ishlata bilishni o‘rgansinlar. Bolalar qurish-yasash malakalarini endigina egallay boshlaganlarida, ya'ni ikkinchi kichik guruhdan boshlab qurish mashg‘ulotlarini o‘tishga ruxsat beriladi. Mashg‘ulotlarda qurish-yasashga o‘rgatish uchun stol ustida o‘ynaladigan qurilish to‘plarnidan foydalangan ma'qul. Ko‘pchilik bolalar bog‘chasiriing uchastkasida qurib o‘ynash uchun yirik qurilish materiallaridan foydalaniladi. Bu materiallar bolalarni ko‘pchilik bo‘lib qurishga, o‘ynashga o‘rgatadi. Guruhdagi bolalarning hammasi qurish usullarini yaxshi o‘zlashtirib olishlari uchun mashg‘ulot vaqtida stollarni har xil joylashtirish mumkin. Qurilishni yakka-yakka bajarayotganda stollarni odatdagi tartibda yoki P harfi shaklida terib qo‘yish mumkin, agar bolalar bir qurilishni guruh bo‘lib bajarsalar, 2-3 stolni birlashtirib, qator qilib qo‘yish kerak. Mashg‘ulot vaqtida bolalarga qurilishning eng zarur usullari ko‘rsatiladi, shuning uchun mashg‘ulot uzoq cho‘zilmasligi (10-12 daqiqadan oshmasligi) kerak. Qurish-yasash mashg‘ulotlarini o‘quv yilining birinchi yarmida o‘tkazish maqsadga muvofiqdir, ikkinchi yarmida esa o‘yinlar bilan chegaralansa ham bo‘ladi. 10 Mashg‘ulotning maqsadi qurish-yasashning hamma usullarini ko‘rsatishdan iborat: qurilishni qurishda qurish-yasashning hamma usullari ko‘rsatishni va harakat bilan tushuntirish, tayyor qurilgan namunani ko‘rsatish va unga kirgan elementlarni tahlil qilish. Namuna sifatida qurilish materiallaridan nimalar yasash mumkinligini ko‘rsatuvchi tayyor qurilishdan foydalanish. Bolalar bino, inshootni qurishni bilib olishlari uchun (baland poydevorning ustini qanday bekitish, bir detalni qanday qilib boshqasi bilan almashtirish, tekislikni qanday kengaytirish va shu kabilar) qurilishning ayrim detallarini ko‘rsatish. Tarbiyachi tomonidan bajarilayotgan qurilishning ayrim qismini davom ettirishni bolalarga taklif qilish. Quriladigan obyekt haqida tushuncha berish, masalan, qurilishning hajmini (katta- kichikligini) aniqlash, bunda qurilishning o‘yinchoqlarga mos bo‘lishini aytish. Bolalarni o‘zlari ijod qilib qurishga o‘rgatish uchun zarur sharoitlar va ashyolar bilan ta'minlangan bo‘lishi kerak. «Qurish-yasash» lotin tilidan olingan bo‘lib, turli predmetlarni, qism va elementlarni ma'lum bir holatga keltirish, degan ma'noni bildiradi. Bolalarni qurish-yasashida qurilish materiallaridan, qog‘ozdan, karton, daraxt va boshqa materiallardan turli xil o‘yinchoqlar yasash o‘rgatiladi. O‘z xarakteriga ko‘ra bolalar qurish-yasashi ko‘pincha tasviriy va o‘yin faoliyati bilan o‘xshashdir, bu tevarak-atrofda aks etadi. Bolalarning yasagan narsalari asosan amaliyotda ishlatiladi. Masalan, o‘yinlar, archani yasatish uchun, onalarga sovg‘a uchun. Qurish-yasash faoliyati - amaliy faoliyat bo‘lib, oldindan belgHangan, biror maqsadga qaratilgan real voqelikdir. Qurish-yasash faoliyatiga o‘rgatish jarayonida bolalarda aqliy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasi yanada shakllanib boradi hamda ularda tevarak-atrofdagi predmetlarni tahlil qilish ko‘nikmasi, mustaqil fikrlash, badiiy did, shaxsning irodaviy sifatlaridan (maqsadga intilish, qat'iylik va hokazo) tarkib topa boshlaydi, bularning barchasi bolalarni maktabda o‘qishga tayyorlaydi. Qurish-yasash materiallarining turlari. Maktabgacha tarbiya muassasalarida bolalarga qurish-yasash faoliyatini o‘rgatishda qurilish materiali, 11 konstruktor, qog‘ozdan, tabiatdagi, tashlandiq materiallardan va boshqalardan foydalaniladi. Materialning turi qurish-yasash turini aniqlab beradi. Qurilish materiali mayda va yirik geometrik figuralardan (kub, silindr, prizma va hokazo) iborat. Mashg‘ulotlarda qurilish materiallaridan, turli xil mayda to‘plamlardan foydalaniladi. Masalan, M.P. Agapovning № 2, 3, 4, 5, 6, 7 mazmunli to‘plamlar: «Kosmod-rom», «Temir yo‘l vokzali» va boshqalar. Mashg‘ulot paytida materiallar ko‘p bo‘lishi kerak. Tarbiyachi qurilish materiallaridan qurish-yasash faoliyatini tashkil etayotgan odam, hayvon; o‘simlik va transportni ifodalovchi mayda o‘yinchoqlarni tanlashi maqsadga muvofiqdir. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar tevarak-atrofdagi ayrim narsalarni, ya'ni quyon uchun uy, mashinalar va yo‘lovchilar uchun ko‘prik yasaydilar. O‘yinchoqlarni qurish-yasashda ishlatish katta ahamiyatga ega, o‘yin faoliyatining rivojlanishiga katta ta`sir ko‘rsatadi. Qurilish materiallari ma'lum bir javonlarda, tartib bilan saqlanadi. Konstruktorlar. Katta maktabgacha yoshdagi bolalar mashg`ulotdan tashqari konstruktorlardan (taxtali, plastmassa, metal va keramika) foydalanadilar. Bu to‘plamlar orqali turli konstruksiyalar yasash mumkin. Tarbiyachi rahbarligida bolalar oddiy birlashtirish usulidan suratlar bo‘yicha turli xil harakatli konstruksiyalar yasaydilar. Asosiy diqqat bolalarda ma'lum qismlarini birlashtirish malakalarini shakllantirishga qaratiladi. Bunda bolalar qo‘llarining muskullari ishtirok etadi, bu yoshda qo‘l muskullari hali yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi. Tarbiyachi avval konstruktor yig‘ishning metodik ko‘rsatmalarini o‘rganadi. Tarbiyachi rahbarligida qurilish materiali va konstruktorlar bolalarga ketma-ket beriladi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalar mashg‘ulotdan tashqari vaqtda turli xil konstruktorlardan: yog‘ochli, platmassali va metalldan tayyorlangan konstruktorlardan foydalanadilar. Bolalar bu to‘plamlar yordamida detallarning joylashtirilishi ancha murakkab bo‘lgan qurilmalar yasaydilar. Tarbiyachi rahbarligi ostida bolalar yangi birlashtirish yo‘llarini va turli xil xarakterdagi konstruksiyalarni rasmga chizmaga 12 qarab yaratishga o‘rganadilar. Bu ishlarni bolalarga taklil etishdan oldin, tarbiyachining o‘zi bu konstruktorlar, ularga berilgan metodik ko‘rsatmalar bilan yaxshilab tanishib, o‘rganib chiqishi zarur. Bolalarga qurilish materiallari va konstruktorlar to‘plarni hammasi birdaniga berilmaydi, balki asta-sekin, ketma-ket bolalarning o‘zlashtirishlariga qarab beriladi. 1.2. Birinchi va ikkinchi kichik guruhlarda qurish-yasashga o‘rgatishning mazmuni. I kichik guruh. Bolalarga qurilish materiali-kubik, g`ishtcha, turli xil shakldagi shakllar bilan, ularning qanday holatda joylashganligi (g‘ishtcha yotibdi, turibdi) bilan tanishtiriladi. Bundan tashqari, kubiklarni gorizontal holda joylashtirish, bir-birining ustiga qo‘yish, darvoza, uycha qurish kabilar ham o‘rgatiladi. Tarbiyachi qurilmalar va tevarak olamdagi tanish predmetlar o‘rtasidagi o‘xshashlikni topishni bolalardan so‘raydi. II kichik guruh. Bolalarga asosiy qurilish materiallarini (kubik, g‘ishtcha, plastilin) farqlash bilan birga, ularni nomini aytish, katta, kichik, uzun, qisqa, baland, past kabi so‘zlarning ma'nosini tushunib aytish, g‘ishtchalarning orasini teng masofada joylashtirish kerakligi tushuntiriladi. 13 I kichik guruh. Bolalarga 8-10 qurilmalar qurish o‘rgatiladi. Masalan, mebel (stol, stul, divan, krovat), zinapoya, ko‘prik, uycha, tramvay. Birinchi mashg‘ulotlarda bolalar oldingi guruhlarda yasalgan qurish-yasash ishlarini qaytaradilar, so‘ng bolalar mebel quradilar. Avval bolalar alohida predmetlarni turli variantlarda, so‘ng 2-3 qurilmalarni birdaniga qurishni o‘rganadilar (stol va stul, divan va hokazo). Keyingi mashg‘ulotda bolalar katta uy quradilar, 3-4 kubiklardan, so‘ng 6 kubik yoki g‘ishtchadan zinapoya quradilar. Ishning keyingi bosqichi - ko‘prik qurish, 2 kichik prizmadan ko‘prik qurishadilar. II kichik guruh. Dastlabki mashg‘ulotlar ikkinchi kichik guruhda g‘ishtchalarni bir tekisda yo‘lakcha qilib terib chiqish malakalarini rivojlantirish, mustahkamlashga qaratiladi. Bolalar qisqa yo‘lka, keng yo‘lkalar quradilar. Keyinchalik tramvay yo‘li qurishni bolalardan talab qilish mumkin. Bu mashg‘ulotlarning asosiy maqsadi - bolalarga g‘ishtchalarni bir tekislikda joylashtirishga va uzun-qisqa, tor- keng kabi tushunchalarni o‘rgatish. Keyingi mashg‘ulotlarda bolalar g‘ishtchalarni vertikal holda joylashtirishni o‘rganadilar. Shundan keyin bolalarga tarbiyachi darvozani turli variantda yasashga o‘rgatadi (g‘ishtchalarda, kubik, plastilindan). 14 Bularni bolalar ma'lum ketma-ketlikka asoslangan holda bajaradilar. Tor- keng, baland-past tushunchalari darvoza qurish jarayonida bolalarga tushuntirib boriladi: keng darvoza - yuk mashinasi uchun, tori esa - yengil mashina uchun, baland darvoza - katta qo‘g‘irchoq uchun, pasti esa - kichik qo‘g‘irchoq uchun mo‘ljallangan. Bolalarga bir necha mashg‘ulot davomida sistemali ravishda uychaning yangi konstruksiyasi berib boriladi. Tarbiyachi har gal yangi konstruksiyani oldingi konstruksiya bilan solishtiradi, ular o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlarini topadi. Bolalarda namunaga qarab uychani qurish malakasi hosil bo‘lganligini tekshirish uchun, namunani o‘zlari mustaqil tarzda qurib berishlarini tarbiyachi iltimos etadi. Masalan, tarbiyachi boladan namunada qurilgan uychani, balandroq qilib qurib berishni so‘raydi. Masalaning bu turi bolalarda aqliy faollikni yanada oshiradi. Birinchi kichik guruhda tarbiyachi dastavval bolalarni qurilish materiallari - kub g‘isht bilan ularning shakli katta-kichikligi tekis stol yuzasida turlicha joylashishi (ya'ni g‘isht yotibdi, g‘isht turibdi) va uning mustahkamligi, holatiga bog‘liq ekanligi bilan tanishtirib boradi. 15 G’ishtlarni ketma-ket, gorizontal joylashtirib (poyezd yo‘lkacha) bir-biri ustiga qo‘yish orqali oddiy to‘siqlar (darvozalar uylarni) qurishga o‘rgatib boriladi. Tarbiyachi bolalarni o‘z qurilmalari bilan hayotdagi tanish predmetlar o‘rtasidagi o‘xshashlikni topishga, aniqlashga o‘rgatib boradi Ikkinchi kichik guruhda bolalarni faqatgina qurilish detallari (kub, g‘isht, plastina) ni bilishga farq qilishga ularni to‘g‘ri atashga o‘rgatib boriladi. Masalan, katta-kichik, uzun-qisqa, past- baland g‘ishtlarni bir-biridan bir xil masofada doira, to‘g‘ri to‘rtburchak bo‘ylab (panjara) ularni ensiz tomoni bilan qo‘yib chiqishga o‘rgatib boriladi. Birinchi kichik guruhda bolalarni 8-10 oddiy bo‘lgan qurilmalarni barpo etishga o rgatiladi, (stol, stul, divan, krovat, minoracha, koprikcha, uycha, tramvay) kablarni qurishga o‘rgatiladi. Dastlabki mashg‘ulotlarda bolalar oldingi guruhda bajarilgan qurilmalarni qaytadan quradilar, so‘ng mebel qurishga o‘rganadilar. Oldin bu predmetlar alohida turli xil variantlarda quriladi, so‘ng bolalarga birato‘lasiga 2-3 ta qurilmalarni qurish taklif etiladi (stol, stullar, stol va divanlar) bu qurilmalar bilan bolalar o‘yin o‘ynashlari uchun bolalarga turli xil qog‘irchoqlar, idishlar beriladi. Keyingi mashg‘ulotlarda bolalar uycha, qurishlar uchun 3-4 kubikdan bir- birining ustiga qo‘yish 3 yoqli prizma bilan ustini qoplash orqali quradilar. So‘ng kubikdan yoki g‘ishtdan yuqoriga taxlash orqali narvoncha quradlar. Bolalar bu qurilmalarni qurish yo‘llarini o‘zlashtirib olishgach, ular tarbiyachining so‘zi orqali qirilmalarni qurishga 2ta kubikdan plastinalar va ikki kichik uch yoqli prizma yordamida ko‘prik qurishni o‘rganadilar. Tarbiyachi bolalarni bog‘cha uchastkasida va guruh hovlisida mashg‘ulot jarayonida o‘rgangan qirilmalarni qurib, ular bilan o‘yinlar o‘ynashga qiziqish uyg‘otishi kerak. Ikkinchi kichik guruhda dastlab birinchi kichik guruhda olgan bilim va malakalari mustahkamlanadi. Bolalar keng va tor yo‘lkachalarni, g‘ishtlarni qatorasiga tekislikda joylashtirish orqali quradilar. Keyinchalik tramvay uchun har bir bola kalta yo‘lkachani, hammasi bir bo‘lib, tramvay yo‘lini quradilar. Bu mashg‘ulotlardan maqsad bolalarni g‘ishtchalarni tartibli qilib bir-biriga ulashga 16 yoki birlashtrrishga, ularning fazoviy belgilarini to‘g‘ri atashga, uzun qisqa, keng- torligini o‘rganadilar. Keyingi 2-3 ta mashg‘ulotlarda bolalar g‘ishtlarni bir-biriga zich yoki ma'lum bir oraliqda vertikal joylashtirishga o‘rganadilar. Bunda g‘ishtlarni uzunasiga yoki ensiz, qisqa tomoni bilan joylashtirishni o‘rganadilar. Masalan, shu maqsadda bolalar o‘z hayvonlaridan o‘rdakcha, kuchukcha uchun panjaralar quradilar. Keyingi mashg‘ulotlarda bolalar darvozalarning turli variantlari bilan tanishadilar. Bularni kub va plastinalardan quradilar. Tarbiyachi bolalarning keng va tor haqidagi tushunchalarni egallashlari uchun, ularga yuk mashinasi uchun keng darvoza, yengil mashina uchun tor darvozalar qurishni taklif etadi. Bitta qurilma detallarini o‘zgartirish orqali uning qurilish yo‘llarini o‘zgartirish mumkinligini bolalarga tushuntirish maqsadida tarbiyachi bir nechta mashg‘ulotlar uyushtiradi. Har bir mashg‘ulotda qat'iy sistema asosida yangi qurish konstruksiyasi bilan tanishtiriladi va uni eski konstruksiya bilan solishtirib, ular orasidagi farq aniqlashtiriladi. Bolalar tarbiyachining namunasiga qarab qurishni o‘zlashtirib olishgach, tarbiyachi bolalar oldiga xuddi shunday uycha, ammo balandroq yoki uzunroq qilib qurishni taklif etishi mumkin. Avvalo, tarbiyachi shu konstruksiyani saqlab qolib, faqatgina uni uzunroq yoki balandroq qilib qurish yo‘llarini oldindan tushuntirib beradi. Bu esa bolalarda aqliy faollikning o‘sishiga olib keladi. Birinchi va ikkinchi kichik guruhda bolalarni qurishga o‘rgatishda kublar, g‘ishtlar, plastina va uch yoqli prizmalar to‘plarnidan iborat qurilish materiali M.A.Agapova muallifligidagi, shuningdek, № 3-4 bo‘lgan qurilish to‘plamlaridan foydalanadilar. Yil davomida tarbiyachi birinchi kichik guruhda to‘rtta-oltitadan bo‘lib, mashg‘ulotlarni uyushtiradi. Asta-sekin guruhchalar soni ko‘paytiriladi, yilning ikkinchi yarmidan boshlab, butun guruh bolalari bilan o‘tkaziladi. Kichik guruh bolalarini qurishga o‘rgatishda turlicha metodlardan foydalaniladi. Asosiy o‘rinni informatsion-retseptiv va reproduktiv metod egallaydi. Bolalar nimani qurish va qanday qurish kerakligi bilan tanishtiriladi. Shu maqsadda tarbiyachining 17 qurish namunasidan qurish yo‘llarini ko‘rsatish va to‘g‘ri tushuntirish jarayoni bilan birgalikda foydalaniladi. Bolalarni u yoki bu qurilmani qurishga o‘rgatishdan oldin, tarbiyachi bolalarni o‘sha predmet, uning qismlari bilan, ularning amaliy belgilari bilan tanishtirib boriladi. Masalan, tarbiyachi sayr vaqtida bolalar bilan arg‘imchoqni kuzatadi, u ikki qismdan iborat: birinchi qism zinapoya, ya'ni bolalarning tepasiga chiqishlari uchun, ikkinchi qismi esa, tushishi uchun sirg‘aluvchi qismi. Bunday maqsad sari ko‘rib chiqishlar, uyushtirishlar yordamida bolalar bu narsalarni o‘z qurilmalarida ijobiy hal qilishlariga yordam beradi. Tarbiyachi bolalarni qurishga o‘rgatishda o‘z namunalarini ko‘rib, tahlil qilib chiqadi. Oldin namuna yaxshilab ko‘rib chiqiladi, butun bir holda, so‘ng esa ularni qismma-qism ko‘rib chiqiladi. Masalan, uycha devorlari, to‘siqlari va tomi. So‘ng ularning shakllari va bir-biriga nisbatan joylashishlari ko‘rib chiqiladi. So‘ng har bir qismning qaysi detallardan qurilganliklari ko‘rib chiqiladi. Masalan, uychaning tomi, qatorma-qator qo‘yilgan prizmalardan iborat va h.k. Namunani bunday tartibda ko‘rib chiqish, qurilmani bunday bunyod etishda ketma-ketlikka rioya qilishga yordam berib, bolalar uchun ham qurish-yasash jarayonini ancha osonlashtiradi. Tarbiyachi bolalarni qurish-yasashning texnik usullariga o‘rgatishda, bolalarning o‘zlari mustaqil ravishda harakat qilishlari uchun qurish- yasashning xilma-xil variantlaridan va uni qurishning turli yo‘llaridan foydalanishga o‘rgatib boriladi. Bu vaqtda tarbiyachi reproduktiv va evristik metodlardan birgalikda foydalanadi yoki qo‘llaydi. Har bir mashg‘ulot oxirida tarbiyachi bolalarni o‘zi qurgan ishlari yoki qurilmalari bilan o‘yin o‘ynashlari uchun ikki-uch daqiqa ajratib beriladi bu esa bolalarda o‘yin jarayoniga nisbatan qiziqishni uyg‘otadi, unda foydalanadigan o‘yinchoqlar esa bolalarni qurish-yasashga chalg‘itmay, balki qurish-yasashga nisbatan qiziqish, havas paydo qiladi. Tarbiyachi bolalarga qurilish materiallari detallari nomini faqatgina mashg‘ulotlarda emas, balki mashg‘ulotdan keyin ularni yig‘ib qo‘yish jarayonida ham tushuntirishni amalga oshiradi. Masalan, 18 qurilmalarni yig‘ib-terganda, oldin kublar, so‘ng plastinkalarni va bolalar qurish- yasash jarayonida she'r, qo‘shiqlardan, ertaklar mazmunidan («Uch ayiq» ertagida) mebel qurishda foydalanish bolalar qurilish ishlarining yana ham qiziqarli bo‘lishiga olib keladi. Shuningdek, qurish-yasash jarayonida ba'zi bolalarga savollarni amaliy harakat orqali berish mumkin. Agarda ko‘ngilli bolalar vazifani bajarishga qiynalsalar yoki bilmasalar, unda tarbiyachi qaytatdan tushuntirib beradi. Bolalar ishlarini tahlil qilishda faqatgina bolalar ishlarining toza va to‘g‘riligi ko‘rsatib o‘tilmay, balki barcha jarayon, ya'ni namunani qanday ko‘rib chiqishligi, material qanday tanlanganligi ayrim harakatlar qanday bajarilganligi haqida tarbiyachi gapirib o‘tadi. Har bir mashg‘ulotdan so‘ng tarbiyachi bolalarga qurilmani joy-joyiga qanday taxlashni, qanday ish qo‘yishni tizimli ravishda ko‘rsatib beradi. Qurish-yasashning oddiy qurilmalarini yasashda bolalar texnik malakalarga ega bo‘ladilar. Yilning boshida ikkinchi kichik guruhda o‘tilgan mavzularni takrorlovchi mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Masalan, darvoza qurish (keng-tor, baland), mebel, o‘yinchoqlarning kattaligiga qarab, garaj qurish. Tarbiyachi garaj qurib ko‘rsatishdan avval bolalarga mashinaning katta-kichikligiga e'tibor berishni iltimos qiladi. Yuk mashinasi uchun katta garaj, yengil mashina uchun kichik garaj qurish kerak. Keyingi mashg‘ulotlarda bolalar tarbiyachining ko‘rsatmasi va namunasi asosida ko‘prik, trolleybus, tramvay, avtobus, yuk mashinasini qura boshlaydilar. Shunda bolalar silindr bilan, undan qurilmada qanday foydalanish kerakligi bilan tanishadilar. Har bir qurilmani o‘rganish uchun bir nechta mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Dastlabki mashg‘ulotlarda bolalar namuna bo‘yicha, keyingilarida esa mustaqil qurishni o‘rganadilar. Masalan, bolalar namuna bo‘yicha ko‘prik qurishni o‘rganib bo‘lganlaridan so‘ng, ularga mustaqil tarzda baland, keng ko‘prik qurish taklif etiladi. Bunda bolalar o‘zlari qurilish materiali tanlab, ko‘prikning konstruksiyasini o‘ylab topadilar. Har bir mavzu, konstruksiya borgan sari murakkablashib boradi. Har bir mashg‘ulot tarbiyachi rahbarligida olib boriladi, ba'zi bir variantlarni bolalar o‘zlari mustaqil bajaradilar, shu orqali 19 bolalarda mustaqil fikrlash malakasi rivojlanadi. Yilning ikkinchi yarmida bolalar o‘zi o‘ylagan, istagan narsalarini yasashlari mumkin. Bundan maqsad - hosil bo‘lgan malakalarni mustahkamlash, mustaqil fikrlashga o‘rgatish va o‘ylagan narsalarini ijodlarida qo‘llashga o‘rgatish. Birinchi va ikkinchi kichik guruhlarda qurish-yasashga o‘rgatishning metod va usullari. Birinchi va ikkinchi kichik guruhlarda kubiklar, g‘ishtchalar, plastilin, prizmalardan foydalaniladi. Yil boshida 1 kichik guruhda tarbiyachi 4-6 tadan iborat bolalar guruhini tashkil qiladi. Sekin-asta guruhlar soni ko‘payib boradi, yilning 2-yarmida esa mashg‘ulotlar butun guruh bilan birgalikda olib boriladi. Kichik guruhda qurish-yasashga o‘rgatishda tarbiyachi turli metodlardan foydalanadi. Asosiy metodlar informatsion-retseptiv va reproduktiv metodlardir. Bolalarga nimani qanday yasash kerakligi tushuntiriladi, tarbiyachi bolalarga namuna ko‘rsatib, to‘la tushuncha beradi. O‘rgatishdan avval tarbiyachi tasvirlanadigan predmetning yaxlit o‘zini, uning qismlarini bolalarga to‘laligicha ko‘rsatib tushuntiriladi. Bolalar predmetni kuzatishlari asosida o‘z qurilmalarini quradilar. Masalan, tarbiyachi sayr vaqtida bolalarga avval zinapoyadan tepalikka ko‘tarilib, so‘ng sirpanib tushish kerakligini aytadi. Mashg‘ulotning boshida namuna yaxlitligicha ko‘rsatiladi. So‘ng namunaning qismlari, uning shakli qanday joylashganligi tushuntiriladi (uyning-devori, tomonlari, tomi va hokazo). Tarbiyachining bunday tushuntirishi bolalar ishini ancha osonlashtiradi. Bolalar olgan bilimlari asosida o‘z qurilmalarining mustaqil tarzda yasay olishlari kerak. Shuning uchun biror bir qurilmani turli xil variantlarda ko‘rib ko‘rsatish lozim. Har bir mashg‘ulot yakunida tarbiyachi bolalarga bu qurilma bilan qanday o‘ynash mumkinligini ko‘rsatadi (2-3 daq). Bu paytda bolalarda o‘yin faoliyatiga qiziqish uyg‘onadi. Bu o‘yin faoliyati bolalarni qurish-yasash jarayonidan chalg‘itadi, lekin kichik guruhda bundan tez-tez foydalaniladi. O‘yinchoq bolalarni qurishga undaydi. Bolalarga qurilish materiallarning qismlari nomini yaxshi o‘zlashtirish 20 uchun tarbiyachi mashg‘ulotdan keyin materiallarni stolga birma-bir qo‘yib, ularni nomini aytadi. Didaktik o‘yinlar orqali ham bolalarga tushuncha berib boriladi. Qurish- yasash faoliyatini yanada qiziqarli o‘tishi uchun tarbiyachi bolalar bilan ishlaganda ertak parchalari, topishmoq, she'rlardan keng foydalanish lozim. Bu tarbiyachining mahoratiga bog‘liq. Tarbiyachi qurish-yasash jarayonida bolalarning ishlarini to‘g‘ri bajarishlarini, materialdan to‘g‘ri foydalanishlarini kuzatib boradi. Agar tarbiyachi bolalarning biron bir xatosini ko‘rsa, u paytda qaytadan tushuntirib, ko‘rsatib berishi mumkin. Bolalarning ish faoliyatini tahlil qilganda tarbiyachi faqatgina natijalarnigina emas, balki bolalar namunani qanday kuzatganliklari, materialni tanlab, ishni qanday bajara olishlarini ham hisobga oladi. Mashg‘ulot yakunida pedagog bolalarga qurilish materiallarini yig‘ib, joyiga joylashni ham ko‘rsatib beradi. O‘rta guruhlarda qurish-yasashga o‘rgatishning vazifalari. O‘rta guruhda bolalarga tanish bo‘lgan qismlarni (kubik, g‘ishtcha, plastilin) nomlash bilan birga, ularni bir- biridan farqlashga ham o‘rgatiladi. Bolalar qurilmalarni mustaqil tahlil qilishni o‘rganadilar; uning asosiy qismlarini ajratish, katta-kichikligi, tuzilishini farqlash, narsalarning qanday joylashganligini o‘rganadilar. Bolalar kichik guruhda tarbiyachining namunasi asosida ko‘rgan bo‘lsalar, o‘rta guruhda esa mavzuning nomlanishiga qarab, o‘zlari o‘ylaganlari bo‘yicha quradilar. Shuning uchun bolalar diqqati qurilmani oldindan rejalashtirib, unga kerakli bo‘lgan shakllarni tanlashga qaratiladi. O‘rta guruhda qurish-yasash predmetlarini farqlash, ularning xususiyati bilan tanishish, shu xususiyatiga asoslanib, predmetlarni guruhlarga ajratishni o‘rganadilar. Qurilmalarni qurish ishning ketma-ketligini rejalashtirishga bolalarni oldindan detallarning shakliga, katta-kichikligiga va mustahkamligiga qarab tanlashga o‘rgatilib boriladi. Bularni qurish jarayonida bolalar silindr nomini to‘g‘ri aytishga, undan o‘z o‘rnida to‘g‘ri foydalanishga o‘rganadilar. 21 Bolalarning har bir konstruksiyani o‘zlashtirib olishlari uchun bir necha mashg‘ulot o‘tkaziladi. Birinchisida, bolalar namunaga qarab qurishga o‘rganadilar, keyingi mashg‘ulotlarda esa, bu namunani o‘zlari mustaqil hal qilishga, ya'ni konstruktiv masalani hal qilishga o‘rganadilar. Masalan, bolalar namuna asosida ko‘proq qurishni (ko‘prikning tayanch qismini, ko‘prik qurilmalarini va mashinalar uchun plastik qism, ya'ni tushuvchi qismni bilib olishgach, uni qurish uchun qanday detallardan foydalanish kerakligini) o‘rganib olishgach, bolalarga shu usulda ko‘prik, ammo baland yoki keng ko‘prik qurish tavsiya etiladi. Keyinchalik bolalar o‘zlarida bor bo‘lgan qurilish materiallaridan keng foydalanib, o‘zlari yangi ko‘prik konstruksiyasini o‘ylab topadilar. Tarbiyachining rahbarligida bolalar bitta konstruksiyani bir necha murakkablashgan ko‘rinishlarda qurishga o‘rganadilar. Bu esa bolalarda qurishning turli yo‘llari haqidagi tasavvurlarini shakllantiradi, fikrlash qobiliyatlarini o‘stiradi. Yilning ikkinchi yarmidan boshlab bolalarga yuqoridagi vazifalardan tashqari, bolalarga o‘z ixtiyorlari bo‘yicha qurish-yasashlar beriladi. Bu ixtiyoriy qurish mashg‘ulotlari davomida bolalar qurish bo‘yicha olgan bilim malakalari rivojlanadi, mustaqillik va tashabbuskorliklari o‘sadi. O‘z maqsadlarini va qurish- yasash ishlarida amalga oshirish uquvlari shakllanadi. Mashg‘ulotlarni uyushtirganda, turli-tuman mayda o‘yinchoqlardan (odamlar, hayvonlar, o‘simliklar, transport) foydalanadilar. Bu esa bolalar qurilish o‘yinlarini yanada boyitadi, uni maqsad sari yo‘naltiradi va o‘yin faoliyatlarining yanada rivojlanishiga olib keladi. Qurilish materiallari alohida-alohida bo‘lakchalarga yoki bo‘limlarga ajratilgan javonlarda saqlanishi mumkin. Har bir qurilish materialining turi tuzilishiga, ya'ni shakliga qarab, bir-biridan alohida-alohida saqlanadi, chunki bolalar o‘zlariga kerak qurilish materiallarini tez va oson ajratib oladilar va har bir shaklni tezroq o‘zlashtirib olishlariga yordam beradi. Yilning ikkinchi yarmidan «Shaharcha» mazmunli to‘plamdan foydalaniladi, bu to‘plam prizma, kubik va daraxt siluetlaridan iborat. O‘rta guruhlarda qurish- 22 yasashga o‘rgatishning metod va usullari. O‘rta guruhda, asosan, informatsion- retseptiv metoddan foydalaniladi. Tarbiyachi bolalarga yangi bilim berayotganda, bolalarga illustratsiyani ko‘rsatib, uning asosiy qismlarini ajratib tushuntiradi. Namunani kuzatish paytida tarbiyachi bolalarga ular o‘rtasidagi farq, o‘xshashlikni tushuntirib beradi. Bolalarni tahlil qilishga jalb qilish lozim, qurilma nimadan iborat, uning qismlari qaysi detallardan iboratligi so‘raladi. Tarbiyachi, agar bolalar xato qilsa, to‘g‘rilaydi, qiynalsa, yo‘llanma beradi. Tarbiyachi bolalarga ko‘prik konstruksiyasini o‘ylab topish vazifasini berayotganda, bolalar bilan qisqa suhbat o‘tkazadi: ko‘prikning asosiy qismlari nimadan iboratligi eslatib o‘tiladi. Mayjud materialdan qurilma uchun kerakli bo‘lgan detallarni tanlab olish taklif etiladi. Qurish-yasash mashg‘ulotida bolalarga tanish bo‘lgan materiallar stol ustiga qo‘yiladi, uning yoniga turli xil mayda o‘yinchoqlar: qo‘g‘irchoq, hayvon, transport terib qo‘yiladi. Mashg‘ulotning boshida tarbiyachi bolalarning nima yasamoqchi ekanliklarini, kim uchun, qanday materialdan foydalanishlarini bilib oladi. Buning uchun bolalar kerakli materialni tanlab olib, keyin qurishni boshlashlari lozim. Tarbiyachi bolalar ishini kuzatib, ularga yordam beradi, rag‘batlantiradi. Bolalarning o‘zlari o‘ylab topgan qurilmalari tahlil qilinadi. Bolalarni qurish-yasashga o‘rgatishda tarbiyachi har bir bolaga berilgan vazifani mustaqil bajarishga imkoniyat yaratadi. 23 II BOB. QOG ‘OZ VA TABIAT MATERIALLARIDAN QURISH-YASASH FAOLIYATINI LOYIHALASHTIRISH. 2.1 Katta va maktabga tayyorlov guruhlarida qurish-yasashga o‘rgatishning vazifalari va metodlari . Katta guruhda predmetni tahlil qilish, ularning xarakterli belgilarini solishtirishga o‘rgatib boriladi. Bu guruhda o‘rgatish faoliyatining oddiy elementlari katta ahamiyatga ega, ya'ni vazifani tushunishi, ularni mustaqil bajarishi kabi. Bolalarga so‘zlab berish orqali qurish-yasashga o‘rgatiladi. Tarbiyachi bolalarga o‘z so‘zlari orqali mavzuni rasm, illustratsiyalar orqali tushuntirib beradi. Asosiy diqqat bolalarni o‘z o‘ylaganlari bo‘yicha ishlashga qaratiladi. Bolalarda qurilmalarni mustahkam qurish, g‘ishtchalardan ustuncha qurish kabi yangi malakalar shakllanadi. Jamoa qurilmalarini qurishni (hayvonot bog‘i, ko‘cha, bolalar bog‘chasi) bolalar bir-birlari bilan birga bajaradi. Yuqoridagi malakalarni bolalar turli qurilmalarni yasashda egallab boradilar. Ba'zi qismlarni almashtirib yasash uchun turli mavzular tanlanadi: uylar, transport, ko‘prik. Bu paytda tarbiyachi mavzuni nomlashni bolalarga aytadi. Shundan so‘ng tarbiyachi tayyor qurilmani bolalarga ko‘rsatib, xuddi shunday bajarishlari kerakligini talab qiladi. Bunday mashg‘ulotlarda bolalar bor bo‘lgan materiallardan mustaqil ravishda konstruktiv vazifalarni bajarishni o‘rganadilar. Bolalarda oldindan, quriladigan materialni mo‘ljallash malakasini shakllantirish, devorchalar qurish-yasash mashg‘ulotlarini o‘tkazish mumkin. Dastlabki mashg‘ulotlarda bolalarga oddiy vazifa, ya'ni devorni namuna orqali qurish vazifasi beriladi. Tarbiyachi ustunchalarni qurish, so‘ng g‘ishtchalarni to‘g‘ri joylashtirishni ko‘rsatadi. Keyingi mashg‘ulotda esa bolalar 2 ta uy quradilar. Bu vazifa namunasiz bajariladi. Vazifaning shu tariqa berilishi va uni asta-sekin murakkablashtirib borish bolalarni keyingi bo‘ladigan faoliyatga tayyorlab boradi. «Tepalik qurish» mashg‘ulotlarida bolalar avval tarbiyachining namunasini ko‘rib, tepalikning balandligini belgilab oladilar. Shundan so‘ng bu tepalikdan koptokchani dumalatib ko‘radilar. Tarbiyachi bolalarga tepalikning 24 baland, pastligiga ko‘ra, koptokchalarni tez va sekin dumalatishni tushuntirib beradi. Bolalarga baland tepalik va past tepalik qurish topshirig‘i beriladi. Bu mashg‘ulotda bolalar koptokchani tez yoki sekin dumalatish tepalikning baland- pastligiga bog‘liqligini aniqlaydilar, ya'ni baland tepalikdan koptok tez dumalaydi, past tepalikdan esa sekin dumalaydi. Bunday mashg‘ulotlar bolalarning mustaqil fikrlash qobiliyatini o‘stiradi. Katta guruhlarda qurish-yasashga o‘rgatishning metod va usullari. Katta guruhlarda M.P. Agapovaning qurilish materiallaridan, o‘yinchoqlar institutida ishlab chiqilgan № 2, 5, 6 to‘plamlaridan foydalanish mumkin. O‘rgatishning asosiy metodlari-informatsion-retseptiv, tekshirish evristik metodlar. Bolalar namuna orqali tasvirlaydilar, tarbiyachi tushuntiradi, sayrda maqsadga qaratilgan kuzatishlar olib borishadi. Tarbiyachi bu metodlar yordamida bolalarda mustaqillikni rivojlantiradi. So‘zlashuv usuli ham bolalarda faollik, mustaqillikni o‘stiradi. Tarbiyachi mavzu nomini aytib namunani ko‘rsatadi (kema). Bolalar modelni kuzatib topshiriqni bajaradilar. Tarbiyachi esa oldindan bir qancha detallarni to‘playdi va ularni bolalar oldiga qo‘yadi. Topshiriqni bajarayotganda tarbiyachi bolalarga savollar berib, bolalarni mustaqil faoliyatga undaydi. Tarbiyachi bolalarga gapirib berishni o‘rgatgandagina ular o‘zlari o‘ylaganlari bo‘yicha qurilmalarni qurishlari mumkin. Qurilmalarni tahlil qilayotganda shuni ko‘rsatib o‘tish kerakki, bir predmetni turlicha qilib qurish mumkin. Maktabga tayyorlov guruhlarda qurish-yasashga o‘rgatishning vazifalari. Tayyorlov guruhida bolalarga predmetning umumiy va individual xususiyatlarini ajratishga o‘rgatiladi. Bolalar narsalar qismlarining proportsiyasini, simmetriyasini aniq chamalashga, narsalarni chiroyli bezashni o‘rganadilar. Bu yoshdagi bolalar oldindan ko‘rmoqchi bo‘lgan narsalarini tasavvur qilib, uning qanday tuzilishini gapirib bera olishlari kerak, buning uchun qanday materialni tanlab, ishni qanday bajarishni bilishlari lozim. Tarbiyachi bolalarga kompleks narsalarni jamoa bo‘lib qurishni, guruh bilan qurishni o‘rgatib boradi. Bolalar bundan tashqari, mavzuni 25 aniqlab, kerakli materiallar tanlash, bir-birlari bilan maslahatlashib, birga fikrlab qurishni o‘rganadilar. Tayyorlov guruh tarbiyalanuvchilari berilgan topshiriq bo‘yicha, rasmlar orqali murakkab bo‘lgan turli narsalarni yasaydilar. Qurish- yasash jarayonida predmetlar shakli orasida bog‘liqlikni o‘rganish, ularning qo‘llanilishi, alohida qismlarning katta-kichikligi, konstruksiyasini bolalar egallab boradilar. Tayyorlov guruhida bolalarning transport turlari bilan, binolar bilan tanishishlari katta ahamiyatga ega. Tarbiyachi mashg‘ulot o‘tishdan avval bolalarni transportning turlari bilan tanishtiradi. Bundan tashqari, bolalar kemalarni turlari bilan ham tanishadilar: katta va kichik, yuk, harbiy, passajir kemalari. Tarbiyachi kemalarning turlarini solishtirib, bolalarga tushuntiradi: tez yurar kemalar uzun, ingichga asosga ega, yuk kemasi - keng asosli, passajir kemasi harbiy kemaga qaraganda keng bo‘ladi. Birinchi mashg‘ulotda bolalar harbiy kema, keyingisida passajir kemasini yasaydilar. Shu sxema asosida «shahar transporti» mavzusida mashg‘ulot o‘tkaziladi. Kuzatish paytida bolalarning shahar transportining turli-tumanligi haqida tasavvuri rivojlanadi. Tarbiyachi transportning har bir turining nima uchun qo‘llanilishi ta'kidlab o‘tadi. Keyinchalik bolalarda predmetning qo‘llanishiga ko‘ra konstruksiyasini ajratish, konstruksiyani va predmetning alohida qismlari katta-kichikligini ayrimlash malakasi shakllanadi. Bu vazifani ko‘prik qurish jarayonida qo‘llash mumkin. Bolalar bir nechta konstruksiya bilan tanishadilar va quyidagi fikrga keladilar: qurilmalarning o‘lchami, ularning qo‘llanilishi bo‘yicha aniqlanadi. Kemalar qatnaydigan keng va chuqur daryoga baland va keng ko‘prik quriladi. Ko‘prikning tepa qismida transport va yo‘lovchilar uchun yo‘laklar quriladi. Birinchi mashg‘ulotda tarbiyachi bolalarga yo‘lovchilar uchun va transport uchun ko‘prik qurishni taklif qiladi. Ikkinchi mashg‘ulotda bolalar ham yo‘lovchi, ham transport uchun umumiy ko‘prik quradilar. Uchinchi mashg‘ulotda esa bolalarni o‘zlari mustaqil konstruksiya o‘ylab, uni nima uchun qo‘llanilishini tushuntirib beradilar. 26 Tayyorlov guruhida bolalarda turli binolar haqida tushuncha bo‘ladi: ko‘p qavatli bino, teatr, vokzal, ertak-uychalar. Pedagog asosan bolalar diqqatini fazoviy joylashtirish, qurilmalarini fazoviy joylashtirishga qaratadi. «Ko‘cha, shahar maydonlarini qurish» mavzusini o‘tishdan avval pedagog bolalarni shahar bo‘ylab ekskursiyaga olib boradi va bolalar diqqatini shaharning qurilishi va estetik tuzilishiga qaratadi. Mashg‘ulotda bolalarni guruhchalarga bo‘lib, har bir guruhga biror bir maydon, ko‘chalar qurish topshiriladi. Bolalar turli binolarni qurayotganlarida, ularda predmetning asosiy qismlarini va tanish bo‘lgan geometrik shakllarni ajratish malakasi shakllanib boradi. Kinoteatrga ekskursiyadan so‘ng bolalar tomoshabinlar zali, foyega kirish qismi kub, prizma, yarimdoira shakliga ega ekanligini ko‘radilar va o‘zlari kinoteatr qurganlarida shu narsalarga e'tibor beradilar. Tarbiyachi tomoshabinlar zali va foyening qurilish usulini ko‘rsatib beradi. Bolalar jamoa bo‘lib, turli mavzularda narsalar quradilar (ko‘chalar, temir yo‘llar, vokzal, hayvonot bog‘lari, kinoteatrlar va hokazo). Maktabga tayyorlov guruhlarda qurish-yasashga o‘rgatishning metod va usullari. Tayyorlov guruh bolalari asosan qurish-yasashning quyidagi usulidan foydalanadilar, ya'ni tarbiyachining topshirigi bo‘yicha bola o‘z tasavvuriga tayangan holda rasm, foto-rasmlardan foydalanadi. Ko‘pgina qurilma mavzusi beriladi. Katta guruhga qaraganda bu guruhga beriladigan shartlar murakkabdir. Namunalar ko‘pincha rasm, foto-rasm bo‘lib, bu rasmda bolalarning ishlamayotgan qurilish materialidan qurilgan qurilmalari aks etgan bo‘ladi. Ba'zida tarbiyachining o‘zi yasagan narsani namuna sifatida ko‘rsatish mumkin. Lekin bu usul bu yoshdagi bolalarga to‘g‘ri kelmaydi. Tarbiyachi topshiriqni tushuntirayotganda qurish-yasashning yangi usulini qisman ko‘rsatib o‘tadi. Tayyorlov guruhidagi ekskursiya va suhbatlar bolalarni qurish-yasash obyektlari haqida tasavvur qilishlariga yordam beradi. Har bir sayohat bolalarning keyingi mashg‘ulotga tayyorgarligini oshirishga yordam beradi. Shahar bo‘ylab ekskursiyada tarbiyachi asosiy diqqatni maydon, ko‘chalarning tuzilishiga, binolarning chiroyli qurilganligiga qaratadi. 27 Tarbiyachi bolalar bilan biror bir maydonning fazoviy joylashishini, binolarni tahlil qiladi. Mashg‘ulotda esa topshiriqni tushuntirib, bolalar bilimini faollashtiradi. Mashg‘ulotning boshida o‘tkaziladigan suhbatlar bolalar bilimini faollashtiradi. Ko‘prik qurayotganida tarbiyachi bolalarga eslatib o‘tadi: ko‘priklar har xil bo‘ladi. Yo‘lovchilar uchun va transport uchun ko‘priklar. Mashg‘ulotning boshida, kinoteatr qurishda tarbiyachi suhbat o‘tkazib, binoning asosiy qismi tomoshabinlar zali, foyeni ajratadi, uning asosiy shakl, fazoviy joylashishini aniqlaydi. Agar boshqa mashg‘ulot bo‘lsa, tarbiyachi bolalardan o‘ylagan qurilmalari, uning nima uchun qo‘llanishi, tanlangan materiallar haqida gapirib berishni talab qiladi. Maktabgacha ta'lim muassasasida turli xil o‘yinchoqlarni yasash uchun qog‘ozdan, tabiat materiallaridan keng foydalaniladi. Bolalarga qog‘ozning turli xil turlari beriladi: vatman, karton, yupqa va turli qog‘ozlar. Tarbiyachi bolalar bilan birga tabiiy materiallarni tayyorlab, bir yil ichida ularni g‘amlaydi. Yozda somon, manzarali daraxt mevalari, yong‘oqlar teradilar. Mevalar urug‘i yaxshilab yuvilib, quritiladi, bunday urug‘lar maxsus qutilarda saqlanadi. Bu xildagi qo‘llanmalarni yasash uchun: qog‘oz, karton, plastilin, sim, gugurt cho‘pi, yelim, qaychi kabi materiallardan ham foydalaniladi. Qog‘oz, tabiatdagi tashlandiq materiallar. Bu materiallardan bolalar bog‘chasida turli-tuman o‘yinchoqlar yasash jarayonida foydalaniladi. Bu jarayon faqatgina foydali bo‘lib qolmay, balki qiziqarli hamda' bolalar tomonidan sevib bajariladigan jarayondir. Bolalar xilma-xil turlardagi qog‘ozlar bilan ishlaydilar. Xilma-xil tabiat materiallari, manzarali daraxt mevalari, shox-shabbalar va boshqalarni tarbiyachi bolalar bilan birgalikda oldindan tayyorlab boradi. Masalan, urug‘lar, danaklar yaxshilab yuvilib, quritilib yig‘iladi. Jolud va kashtanlarni daraxtdan to‘kilishi bilan terib oladilar. Klen va yasen daraxtining urug‘i esa qishda yig‘iladi. Har bir tabiat materialining turi alohida qutichalarda saqlanadi. Shuningdek, ulardan o‘yinchoqlar yasashda, yordamchi materiallar, qog‘oz, karton, plastilin, simlar, 28 kley va mehnat qurollaridan: qaychi, bigiz, igna va boshqalar qo‘llaniladi. O‘rta guruhda tabiiy material va qog‘ozdan qurish-yasashga o‘rgatishning vazifalari. Bolalarni yangi qurilish materiali - qog‘oz bilan, uning xususiyati bilan tanishtiriladi. O‘rta guruh tarbiyalanuvchilari tabiat materiali bo‘lgan - shox, barg, ildiz, turli yong‘oqlar, ularning po‘stlaridan narsa yasashga o‘rgatib boriladi. Tarbiyachi bolalarga turli tabiiy materiallar borligi va undan turli xil narsalar yasashda foydalanilishi yoritib beriladi. Bolalarda umumiy ko‘nikma va malakalar shakllanib boradi, ya'ni predmetlarni tekshirish, ketma-ketlikka asoslanib ishlash, boshlagan ishni oxirigacha bajarish hamda qo‘llarni aniq harakatlantirish va hokazolar. Dastlabki mashg‘ulotda tarbiyachi bolalarga bir necha predmetlarni, qog‘ozdan yasalgan o‘yinchoqlarni ko‘rsatib, uni buklab, yopishtirish orqali archani yasatish uchun o‘yinchoq va sovg‘alar uchun turli xil qiziqarli o‘yinchoqlar yasash mumkinligi haqida gapirib beradi. Birinchi mashg‘ulotdayoq bolalar tarbiyachining ko‘rsatmasi va tushuntirishi asosida qog‘ozni teng ikkiga buklashni o‘rganadilar. Keyingi mashg‘ulotlarda archa uchun o‘yinchoq, sovg‘a yasalgan paytlarda bu ko‘nikma mustahkamlanadi. Mashg‘ulotlarda uycha, avtobus, yuk mashinasini yasatganlarida bolalar tayyor elementlardan o‘yinchoq yasash, asosiy qismga alohida detallarni yopishtirishni ham o‘rganadilar. Masalan, uychaga - eshik, deraza; avtobusga - oyna, g‘ildirak yopishtiradilar. Topshiriqning bunday turini bajarish faqat texnik malakalarni shakllantirib qolmay, balki bolalarning aqliy faoliyatini, mustaqil ishini ham rivojlantiradi. O‘yinchoqni yasashdan avval bolalar qaysi qismni bir- biri bilan birlashtirishni, qaysi qismni yopishtirish kerakligini o‘ylaydi. Yoz paytida bolalar tabiiy materiallardan foydalana boshlaydilar. Avvalo, tarbiyachi bolalarni shu material bilan oldindan yasalgan sodda qurilmalar bilan tanishtirib, alohida predmetlarni, ular o‘rtasidagi o‘xshashlik, undan qanday foydalanish kerakligini tushuntiradi. Tabiiy material, qog‘ozdan qurish-yasash mashg‘uloti bilan qurilish materialidan qurish-yasash mashg‘uloti almashinib turadi. 29 2.2. Turli guruhlarda tabiiy material va qog‘ozdan qurish - yasashga o‘rgatish . Maktabgacha ta'lim muassasasida turli xil o‘yinchoqlarni yasash uchun qog‘ozdan, tabiat materiallaridan keng foydalaniladi. Bolalarga qog‘ozning turli xil turlari beriladi: vatman, karton, yupqa va turli qog‘ozlar. Tarbiyachi bolalar bilan birga tabiiy materiallarni tayyorlab, bir yil ichida ularni g‘amlaydi. Yozda somon, manzarali daraxt mevalari, yong‘oqlar teradilar. Mevalar urug‘i yaxshilab yuvilib, quritiladi, bunday urug‘lar maxsus qutilarda saqlanadi. Bu xildagi qo‘llanmalarni yasash uchun: qog‘oz, karton, plastilin, sim, gugurt cho‘pi, yelim, qaychi kabi materiallardan ham foydalaniladi. Qog‘oz, tabiatdagi tashlandiq, materiallar. Bu materiallardan bolalar bog‘chasida turli-tuman o‘yinchoqlar yasash jarayonida foydalaniladi. Bu jarayon faqatgina foydali bo‘lib qolmay, balki qiziqarli hamda' bolalar tomonidan sevib bajariladigan jarayondir. Bolalar xilma-xil turlardagi qog‘ozlar bilan ishlaydilar. Xilma-xil tabiat materiallari, manzarali daraxt mevalari, shox-shabbalar va boshqalarni tarbiyachi bolalar bilan birgalikda oldindan tayyorlab boradi. Masalan, urug‘lar, danaklar yaxshilab yuvilib, quritilib yig‘iladi. Jolud va kashtanlarni daraxtdan to‘kilishi bilan terib oladilar. Klen va yasen daraxtining urug‘i esa qishda yig‘iladi. Har bir tabiat materialining turi alohida qutichalarda saqlanadi. Shuningdek, ulardan o‘yinchoqlar yasashda, yordamchi materiallar, qog‘oz, karton, plastilin, simlar, kley va mehnat qurollaridan: qaychi, bigiz, igna va boshqalar qo‘llaniladi. O‘rta guruhda tabiiy material va qog‘ozdan qurish-yasashga o‘rgatishning vazifalari. Bolalarni yangi qurilish materiali - qog‘oz bilan, uning xususiyati bilan tanishtiriladi. O‘rta guruh tarbiyalanuvchilari tabiat materiali bo‘lgan - shox, barg, ildiz, turli yong‘oqlar, ularning po‘stlaridan narsa yasashga o‘rgatib boriladi. Tarbiyachi bolalarga turli tabiiy materiallar borligi va undan turli xil narsalar yasashda foydalanilishi yoritib beriladi. Bolalarda umumiy ko‘nikma va malakalar shakllanib boradi, ya'ni predmetlarni tekshirish, ketma-ketlikka asoslanib ishlash, boshlagan ishni 30 oxirigacha bajarish hamda qo‘llarni aniq harakatlantirish va hokazolar. Dastlabki mashg‘ulotda tarbiyachi bolalarga bir necha predmetlarni, qog‘ozdan yasalgan o‘yinchoqlarni ko‘rsatib, uni buklab, yopishtirish orqali archani yasatish uchun o‘yinchoq va sovg‘alar uchun turli xil qiziqarli o‘yinchoqlar yasash mumkinligi haqida gapirib beradi. Birinchi mashg‘ulotdayoq bolalar tarbiyachining ko‘rsatmasi va tushuntirishi asosida qog‘ozni teng ikkiga buklashni o‘rganadilar. Keyingi mashg‘ulotlarda archa uchun o‘yinchoq, sovg‘a yasalgan paytlarda bu ko‘nikma mustahkamlanadi. Mashg‘ulotlarda uycha, avtobus, yuk mashinasini yasatganlarida bolalar tayyor elementlardan o‘yinchoq yasash, asosiy qismga alohida detallarni yopishtirishni ham o‘rganadilar. Masalan, uychaga - eshik, deraza; avtobusga - oyna, g‘ildirak yopishtiradilar. Topshiriqning bunday turini bajarish faqat texnik malakalarni shakllantirib qolmay, balki bolalarning aqliy faoliyatini, mustaqil ishini ham rivojlantiradi. O‘yinchoqni yasashdan avval bolalar qaysi qismni bir-biri bilan birlashtirishni, qaysi qismni yopishtirish kerakligini o‘ylaydi. Yoz paytida bolalar tabiiy materiallardan foydalana boshlaydilar. Avvalo, tarbiyachi bolalarni shu material bilan oldindan yasalgan sodda qurilmalar bilan tanishtirib, alohida predmetlarni, ular o‘rtasidagi o‘xshashlik, undan qanday foydalanish kerakligini tushuntiradi. Tabiiy material, qog‘ozdan qurish-yasash mashg‘uloti bilan qurilish materialidan qurish-yasash mashg‘uloti almashinib turadi. O‘rta guruhda tabiiy material va qog‘ozdan qurish-yasashga o‘rgatishning metod va usullari. O‘rgatishning asosiy usuli - namunani ko‘rsatish va tushuntirishdir. Tushuntirish qisqa va aniq bo‘lishi kerak. Tarbiyachining aniq, tushunarli qilib tushuntirishi uchun bolalar vazifani to‘liq bajarishlari lozim. Qog‘ozdan uycha yasash davomida, tarbiyachi bolalarga tayyor uychani ko‘rsatadi (ikkiga buklangan qalin qog‘oz, ustida esa mo‘rili tom) va u nimadan qilinganini so‘raydi (qog‘ozdan - uy, rangli qog‘ozdan esa tomi, chiqizlardan mo‘ri, deraza, eshiklar va hokazo). Oldingi tajribalarga tayangan holda, tarbiyachi 31 bolalar bilan birga uychani ketma-ketlik asosida qurishni davom ettiradi. Qachonki bolalarga murakkab konstruksiya berilsa, ularning tajribalarini hisobga olgan holda, tarbiyachi bajarish usulini to‘laligicha ko‘rsatib, tushuntirib beradi. Agar yasaladigan narsa sodda bo‘lsa, bolalar o‘zlari mustaqil bajarishlari mumkin, lekin tarbiyachi namunani bolalarga ko‘rsatadi. Masalan, yozuv kitobchalari yasash mashg‘ulotida tarbiyachi bolalarga bir necha xil applikatsiya bilan bezatilgan yozuv kitobchalarini namoyish qiladi va bolalarga mustaqil bajarib, so‘ng uni bezashni topshiradi. Yilning oxirida bolalarda qog‘oz bilan ishlash tajribasi ortganligi uchun tarbiyachi bolaning xohishi bo‘yicha qurish- yasash mashg‘uloti o‘tkazadi. Tarbiyachi bu mashg‘ulotdan 1-2 kun oldin qog‘ozdan yasalgan narsalardan ko‘rgazma qilib, bolalarga ularning qanday yasalganligini eslatib qo‘yadi. Mashg‘ulot davomida tarbiyachi bolalar ishiga rahbarlik qilib, tekshirib boradi. Tayyor bo‘lgan narsalarni tahlil qilganda, tarbiyachi asosiy e'tiborni to‘g‘ri va ozoda bajarilgan ishlarga qaratadi. 32 Tabiiy materialdan narsa yasashga o‘rgatish yilning oxirida boshlanadi. Masalan, yong‘oq po‘stidan tipratikan yasashga o‘rgatishdan oldin tarbiyachi bolalarga tipratikanning o‘zini ko‘rsatadi. Yoki uning rasmini ko‘rsatadi, uni tanasi igna bilan qoplanganligini, oyoqlari kaltaligini tushuntiradi. Keyin mashg‘ulotda tayyor o‘yinchoq bilan rostakam, tirik tipratikanni solishtiradi, so‘ng uni qanday yasashni birma-bir ko‘rsatadi. Uning tanasi yong‘oq po‘stidan, ignalari, yuzi plastilindan yasaladi. Avval yong‘oq ustiga plastilin surtiladi, yuz tuzilishi va ignalarini yasaydi. Mashg‘ulot davomida tarbiyachi bolalarga maslahat berib, yordamlashadi. Bolalarning barcha yasagan narsalari ma'lum bir maqsad uchun ishlatiladi. Albomlar - rasm uchun, yuk mashinasi, uychalar - o‘yinlar uchun. Shunda bolalarda qiziqish uyg‘onadi, shuning uchun narsalarni qiziqib, chiroyli, toza bajaradilar. Qurish-yasash uchun kerak bo‘lgan materialni tayyorlash tarbiyachidan ko‘p vaqtni talab etadi. O‘rta guruhda tabiiy material va qog‘ozdan qurish-yasashga o‘rgatishning metod va usullari. O‘rgatishning asosiy usuli - namunani ko‘rsatish va tushuntirishdir. Tushuntirish qisqa va aniq bo‘lishi kerak. Tarbiyachining aniq, tushunarli qilib tushuntirishi uchun bolalar vazifani to‘liq bajarishlari lozim. Qog‘ozdan uycha yasash davomida, tarbiyachi bolalarga tayyor uychani ko‘rsatadi (ikkiga buklangan qalin qog‘oz, ustida esa mo‘rili tom) va u nimadan qilinganini so‘raydi (qog‘ozdan - uy, rangli qog‘ozdan esa tomi, chiqizlardan mo‘ri, deraza, 33 eshiklar va hokazo). Oldingi tajribalarga tayangan holda, tarbiyachi bolalar bilan birga uychani ketma-ketlik asosida qurishni davom ettiradi. Qachonki bolalarga murakkab konstruksiya berilsa, ularning tajribalarini hisobga olgan holda, tarbiyachi bajarish usulini to‘laligicha ko‘rsatib, tushuntirib beradi. Agar yasaladigan narsa sodda bo‘lsa, bolalar o‘zlari mustaqil bajarishlari mumkin, lekin tarbiyachi namunani bolalarga ko‘rsatadi. Masalan, yozuv kitobchalari yasash mashg‘ulotida tarbiyachi bolalarga bir necha xil applikatsiya bilan bezatilgan yozuv kitobchalarini namoyish qiladi va bolalarga mustaqil bajarib, so‘ng uni bezashni topshiradi. Yilning oxirida bolalarda qog‘oz bilan ishlash tajribasi ortganligi uchun tarbiyachi bolaning xohishi bo‘yicha qurish- yasash mashg‘uloti o‘tkazadi. Tarbiyachi bu mashg‘ulotdan 1-2 kun oldin qog‘ozdan yasalgan narsalardan ko‘rgazma qilib, bolalarga ularning qanday yasalganligini eslatib qo‘yadi. Mashg‘ulot davomida tarbiyachi bolalar ishiga rahbarlik qilib, tekshirib boradi. Tayyor bo‘lgan narsalarni tahlil qilganda, tarbiyachi asosiy e'tiborni to‘g‘ri va ozoda bajarilgan ishlarga qaratadi. Tabiiy materialdan narsa yasashga o‘rgatish yilning oxirida boshlanadi. Masalan, yong‘oq po‘stidan tipratikan yasashga o‘rgatishdan oldin tarbiyachi bolalarga tipratikanning o‘zini ko‘rsatadi. Yoki uning rasmini ko‘rsatadi, uni tanasi igna bilan qoplanganligini, oyoqlari kaltaligini tushuntiradi. Keyin mashg‘ulotda tayyor o‘yinchoq bilan rostakam, tirik tipratikanni solishtiradi, so‘ng uni qanday yasashni birma-bir ko‘rsatadi. Uning tanasi yong‘oq po‘stidan, ignalari, yuzi plastilindan yasaladi. Avval yong‘oq ustiga plastilin surtiladi, yuz tuzilishi va ignalarini yasaydi. Mashg‘ulot davomida tarbiyachi bolalarga maslahat berib, yordamlashadi. Bolalarning barcha yasagan narsalari ma'lum bir maqsad uchun ishlatiladi. Albomlar - rasm uchun, yuk mashinasi, uychalar - o‘yinlar uchun. Shunda bolalarda qiziqish uyg‘onadi, shuning uchun narsalarni qiziqib, chiroyli, toza bajaradilar. Qurish-yasash uchun kerak bo‘lgan materialni tayyorlash tarbiyachidan ko‘p vaqtni talab etadi. 34 Bolalarda qurilish materiallari bilan turli xil predmetlarning turlicha timsollarini yaratish kabi ijodiy faoliyatini shakllantirish amalga oshiriladi. Katta guruhda tabiiy material va qog‘ozdan qurish-yasashga o‘rgatishning vazifalari. Bolalarga qog‘ozni teng buklash, to‘rt buklash, buklangan joyni tekislash malakalari o‘rgatib boriladi. Qog‘ozni 16 kvadratlarga buklash, burchak va tomonlarini aniq joylashtirish, doirani diametri bo‘ylab buklash va konus hosil qilib yopishtirish o‘rgatiladi. Masalan, qog‘oz silindrni birlashtirib, turli, murakkab bo‘lmagan kompozitsiyalarni yasaydilar. Yana bolalar gugurt qutisini bir-biriga yopishtirib, narsalar yasashni ham o‘rganadilar. Tabiiy materiallardan archa shishkasi, gulning urug‘lari, o‘tlar, yong‘oqdan turli narsalar yasab, ularni yelim, gugurt bilan birlashtirishni, ulardan to‘g‘ri foydalanish kabi malakalarni egallab boradilar. Bolalar o‘z faoliyatlarini rejalashtirish va uni mustaqil bajarishni ham o‘rganadilar. Dastlabki mashg‘ulotlarda o‘tgan materiallar takrorlanadi, natijada bolalarda qog‘ozni teng buklash, tomonlarini qo‘l bilan tekislash malakasi yanada mustahkamlanadi. Bolalar bu amallarni qanday bajarishni esga oladilar. Birinchi mashg‘ulotda qog‘ozdan savatcha yasaydilar. Tayyor namunani kuzatib borgach, tarbiyachi kvadrat qog‘ozni qanday buklab qirqish, qanday yopishtirishni ko‘rsatadi. Savatchaning bandini qanday 35 yopishtirishni esa bolalar o‘zlari o‘ylab topadilar. Ikkinchi mashg‘ulotda esa kvadratni diagonal bo‘yicha buklashni o‘rganadilar. Bunda kvadrat qog‘ozni 16 kvadratga buklash ko‘rsatilmaydi. Tarbiyachi tushuntirayotganda ikki tomoni qirqilgan, buklangan tayyor kvadratdan foydalaniladi. Bolalar oldingi mashg‘ulotdan olgan bilimlarini uycha qurishda qo‘llaydilar, o‘zlari qirqib yopishtiradilar. Mashg‘ulotning boshida namunani kuzatayotganda tarbiyachi ishni qanday bajarishni bolalarga o‘rgatadi va yordam beradi. Qog‘ozdan narsa yasashni ma'lum bir vaqtdan so‘ng qaytarish mumkin, lekin bolalar o‘zlari mustaqil bajaradilar (masalan, ochiq quticha). Tayyor shakllardan biror bir narsani yopishtirish orqali yasashni bolalar asta-sekin o‘rganadilar. Birinchi mashg‘ulotda tarbiyachi gugurt qutisidan qanday qilib avtobus yasashni ko‘rsatadi: qutini qanday qilib bir-biriga yopishtirish, g‘ildiraklarni qanday qilib birlashtirish va hokazo. Bolalar topshiriqni ko‘rsatish va tushuntirish asosida bajaradilar. Ikkinchi mashg‘ulotda tarbiyachi bolalardan avtobusni qanday yasaganlarini eslatib, so‘ng tayyor yasalgan mebelning bir necha namunasini bolalarga namoyish qiladi. Bu qurilmalarni bolalar kuzatib bo‘lgach, uni qanday qilib bir-biriga yopishtirilganligini va boshqalarni ko‘radilar. Qurishlari kerak bo‘lgan predmet uchun kerakli materiallar tanlaydilar. Bu mashg‘ulotlarda hosil bo‘lgan malakalarni tarbiyachi bolalarni o‘ylaganlari bo‘yicha narsa qurish mashg‘ulotlarida mustahkamlaydilar. Bunda bolalar o‘zlari qaysi materialdan nima yasashlarini, qanday qilib yasashlarini mustaqil hal qiladilar. Lekin keyingi mashg‘ulotlarda mavzu ancha murakkablashadi, ya'ni quticha, karton, qog‘ozdan yuk mashina, kema yasash va hokazo. Bu paytda tarbiyachi yana bolalar bilan birgalikda ish olib boradi, ya'ni o‘zi ko‘rsatib, tushuntirib beradi. Ish faoliyatining bunday olib borilishi bolalarning keyingi ijodiy faoliyatida katta ahamiyatga ega. Bolalarga doirani diametri bo‘ylab buklash, konusni yopishtirish, kontur bo‘ylab qirqishdan avval, tarbiyachi parashyut, uzun ko‘ylak kiygan matroshka, o‘yinga 36 tushayotgan matroshkani yasashni o‘rgatadi. Shunday qilib, topshiriq murakkablashib boradi: bolalar tayyor yarim doiradan qirqishni o‘rganadilar. Bu jarayonni tarbiyachi tushuntiradi, qolganini esa bolalar bajaradi. Yil oxirida bolalar o‘z bilimlarini tekshiradilar. Kvadratni diagonal bo‘ylab buklash tomonlarni, burchaklarni to‘g‘ri birlashtirish, qayiq, o‘yinchoqlar yasashni mashg‘ulotlarda o‘rganadilar. Mashg‘ulotlarda bolalar tayyor murakkab bo‘lmagan andoza bo‘yicha ishlashni ham o‘rganadilar. Shunday qilib, bolalar silindrni turli konstruksiyalarga birlashtirishni egallaydilar. Ularda fikrlash, ijodiyot, fantaziya rivojlanib boradi. Boshqa materiallardan narsa yasashga o‘rgatishdan oldin tarbiyachi materialning xususiyati bilan tanishtiradi, bolalarga shu materialni ushlab, uning qanday ekanligini so‘raydi, parolon - yumshoq, yengil, uni ezsa, yana o‘z holatiga qayta oladi. Parolondan bolalar qorbobo, nayzangul, quyoncha, jo‘ja va hokazolar yasaydilar. Narsa yasashni tushuntirayotganda tarbiyachi asosiy diqqatni alohida predmetlarni qanday birlashtirishga qaratadi, mashg‘ulot davomida eslatib o‘tadi. Yangi yil bayramida bolalar archa o‘yinchoqlari yasaydilar: qog‘ozni qat-qat qilib (gormoshka) buklab undan (turli) simmetrik shakllar qirqadilar. Bolalar o‘z o‘ylaganlari bo‘yicha qog‘oz, karton, boshqa materialdan narsa yasayotganida avval olgan bilimlarini ishlarida qo‘llaydilar. Katta guruhda tabiiy material va qog‘ozdan qurish-yasashga o‘rgatishning metod va usullari. Bolalarga qog‘oz va boshqa materialdan narsa yasashni o‘rgatishda tarbiyachi narsalarni ketma-ket ko‘rsatish, tayyor namunani kuzatish, bolalar bilimini tekshirish uchun savollar berish, bajarish usulini ko‘rsatishdan keng foydalanadi. Metodni tanlash va uni amalda qo‘llash o‘rgatishning vazifasiga bog‘liq. Silindrdan narsa yasashda tarbiyachi silindrni qanday yasashni tushuntirmaydi, chunki bu shakl bolalarga tanish. Bu o‘yinchoq qanday qismlardan qilingan? Chiziqchani qanday qilib silindrga aylantirish mumkin? kabi savollar beriladi. Bunday savollar bolalarga ish faoliyatining qanday borishini eslatadi, 37 qismlarni birma-bir birlashtirish kerakligini tushuntiradi. Boshqa mashg‘ulotda tarbiyachi tayyor namunani kuzatib bo‘lgach, kvadrat qog‘ozni ikkiga buklash, doirani teng ikkiga buklashni taklif etadi. Bolalar kema hosil qilish uchun, nima qilish kerakligini aytib beradilar. Agar ular javob berishda qiynalsalar yoki noto‘g‘ri javob bersalar, tarbiyachi to‘g‘rilab aytib beradi. Bolalar diqqatini yangi yasaladigan narsaga qaratish uchun tarbiyachi mashg‘ulotga 1-2 kun qolganda qo‘l ishlari burchagida namunalar ko‘rgazmasini tashkil qiladi. Masalan, kichik kompozitsiyalar tashkil qiladi, silindrdan 2 xil figura - tulki va quyon, 2 ayiqcha yoki turli o‘yinchoqlarni namoyish qiladi. Tarbiyachi bu o‘yinchoqlarni ko‘rsatmay turib, bolalar diqqatini ularni bir-biriga qanday birlashtirilganligiga qaratadi. Mashg‘ulotda tarbiyachi ba'zan yangi usulni individual tarzda ko‘rsatib beradi. Bolalar parolondan doiracha hosil qilishni o‘rganganlaridan so‘ng tarbiyachi hamma bolalarga doirachani sim bilan birlashtirishni ko‘rsatadi. Bolalar o‘z ishlarini bajarayotganlarida tarbiyachi qiynalgan bolalarga yordam beradi. Tarbiyachi mashg‘ulot paytida bolalarga avvaldan bu o‘yinchoqlar, narsalarni nima uchun yasashlarini, nima uchun kerakligini uqtiriladi (o‘yin uchun, kichkintoylarga sovg‘a uchun, archani bezatish uchun va hokazo). Qurish-yasash mashg‘ulotlarini tarbiyachi turli qurilish materiallardan foydalanilgan holda olib borishi lozim. Tayyorlov guruhida tabiiy material va qog‘ozdan qurish-yasashga o‘rgatishning vazifalari. Mashg‘ulotda bolalar qog‘oz bilan ishlash ko‘nikma va malakasini egallab boradilar: qog‘ozni turlicha buklash, diagonal bo‘ylab bo‘lish, tayyor andazani buklash shablon bo‘yicha detallarni qirqish va hokazo. Tayyorlov guruhida bolalar turli narsalar yasaydilar. Karton yordamida o‘yinchoqlar tayyorlanadi (petrushka balalayka bilan, qo‘lini qimirlatayotgan quyon...). Korobkadan, karton va qog‘ozdan avtomashina, yuk krani, traktor, uy qurish mumkin. 38 Qog‘oz, karton, tabiiy materialdan (ildiz, tayoqcha va boshqalar) suvda o‘ynaladigan o‘yinchoqlar (kemacha, barja) qurish mumkin. Tarbiyachi bu o‘yinchoqlarning nima uchun qo‘llanilishini bolalarga o‘rgatadi. Tabiiy materiallardan narsa yasash mashg‘ulotida tarbiyachi bolalarga shox-shabba, shishka, urug‘lardan foydalanib, bu figuralarning alohida qismlarini turli usulda birlashtirishni (yelim, sim, gugurt cho‘pi, plastilin bilan) o‘rgatadi. Bolalar turli shakllarni odam, hayvonlarni, qush, baliq, kapalaklarni, archaning urug‘i, yong‘oq po‘stidan, o‘z o‘ylaganlari asosida, tarbiyachining topshirig‘i bo‘yicha yasaydilar. Bolalarga yana shoxlar, ildizlardan tanish bo‘lgan ertak qahramonlariga o‘xshashlarini topish ham o‘rgatib boriladi. Bu faoliyat orqali bolalarda fantaziya, tasavvurlari rivojlanib boradi. Qog‘ozni chizilgan chiziq bo‘ylab buklash, andaza bo‘yicha ishlash malakasi mebel yasash mashg‘ulotida shakllanib, mustahkamlanadi. Namunani kuzatgach, bolalar undan nima yasash mumkinligini aniqlaydilar. Bir stol atrofida o‘tirgan bolalar, ishni bo‘lib olib (bir bola, divan, boshqasi kreslo va hokazo). Stol stulning oyoqlarini balandligini aniqlaydi. Xuddi shu mavzu bo‘yicha yana bir mashg‘ulot o‘tkaziladi, bunda bolalar o‘zlari andaza qilib, uni to‘g‘ri buklab turli mebellar yasaydilar. Bundan tashqari, ular chizg‘ich bilan chiziq chizish, uzunlik, enini o‘lchashni ham o‘rganadi. Tarbiyachi faqat chizg‘ich bilan qanday ishlashni ko‘rsatib beradi, qolgan qismini bolalar mustaqil bajaradilar. Mashg‘ulot boshlanishidan oldin bolalar bir-birlari bilan nima yasashlarini gaplashib oladilar va kerakli materiallarni o‘z stollariga joylaydilar. Bunday mashg‘ulotlar bolalarni qo‘l muskullarini rivojlantirib qolmay, balki ularni xotira, fikrlash, ijodlarini ishdan oldin rejalashtirish qobiliyatlarini ham o‘stiradi. Aytaylik, yangi yil bayramiga bolalar mashg‘ulotda archa o‘yinchoqlarini yasaydilar. Bolalar namunani o‘zlari tanlab, materiallarni tayyorlab, mustaqil bajaradilar. Bu mashg‘ulotda bolalar applikatsiya mashg‘ulotida olgan bilimlarini qo‘llaydilar: qog‘ozni ko‘p buklab, bir xil tipli figuralarni qirqadilar. Tayyorlov guruhda tarbiyachi bolalarni oldingi guruhlarda olgan bilimlarini, malakalarini 39 mustahkamlaydi. Bolalar o‘z o‘ylaganlari bo‘yicha mavzu tanlab, kerakli materiallarni tanlab, ishni nimadan boshlash, uning qismlarini qanday birlashtirishni mustaqil bajara oladilar. Tarbiyachining yordami bilan bolalar avtomashina, kartondan harakatlanuvchi o‘yinchoqlar (quyon, matryoshka, ayiq va hokazo)ni asosiy qismga mayda qismlarni ip bilan birlashtiradilar. Tarbiyachi yangi materialni tushuntirayotganda uning qismlarini birlashtirishga bolalar diqqatini qaratadi, mavzuga ikki mashg‘ulot ajratiladi. Birinchisida bolalar quyoncha va ayiqni qirqadilar, boshqa mashg‘ulotda hayvonlarni, qo‘g‘irchoqlarni qirqadilar. Tabiiy materialdan narsa yasash mashg‘uloti ko‘pincha yozda va kuzda olib boriladi. Mashg‘ulotga bir necha kun qolganda tarbiyachi mavzu nomini aytib, mavzuga oid materiallarni yig‘ishni iltimos qiladi. Mashg‘ulot davomida bolalar qanday qilib qismlarni bir-biriga birlashtirayotganliklarini kuzatib boriladi. Bir stol atrofida o‘tirgan bolalar birga fikrlashib, kompozitsiya tashkil qiladilar. Tarbiyachi bolalarga qarag‘ayning ochilmagan shishka - urug‘idan kapalak, baliqchalar yasashni o‘rgatadi. Bolalar olgan bilim, malakalarini boshqa mashg‘ulotlarda qo‘llaydilar. Tayyorlov guruhida tabiiy material va qog‘ozdan qurish-yasashga o‘rgatishning metod va usullari. Tayyorlov guruhida bolalar katta texnik malakalarni talab qiluvchi ancha murakkab konstruksiyalarni o‘zlashtirib beradilar. Shuning uchun tarbiyachi narsalar yasashni, uning bajarilish usullarini aniq tushuntirib, ko‘rsatish uslubidan tez-tez foydalanadi. Tarbiyachi balkonli uyni qurish mavzusida avval ko‘p qavatli, balkonli uy konstruksiyasini tayyor holda ko‘rsatadi, so‘ng ishni o‘zi ko‘rsatib, uyning qanday yasalishini qog‘ozni buklab, balkonlarini yasash uchun qirqib, uni tomini qanday joylashishini ko‘rsatib beradi. Agar mashg‘ulotda bolalar tanishish usulini qo‘llasalar, tarbiyachi faqat namunani kuzatish va qisman ko‘rsatish bilan cheklanadi xolos yoki bolalar bilimini faollashtiruvchi savollar berishi mumkin. Archa o‘yinchog‘ini yasash mashg‘ulotida tarbiyachi bolalarga namunani ko‘rsatgach, uni qanday qirqishni bolalardan so‘raydi. Ular bunga javob beradilar, so‘ng o‘zlari mustaqil bajaradilar. 40 Agar yasalayotgan narsa, masalan, harakatlanuvchi o‘yinchoqlar ko‘p vaqtni olsa, bolalar qiynalsalar, tarbiyachi mashg‘ulotni ikkiga bo‘lishi mumkin. Birinchi mashg‘ulotda tarbiyachi kartondan yasalgan o‘yinchoqlarni ko‘rsatib, bugungi teatr o‘yiniga ham xuddi shunday o‘yinchoqlar yasashligini aytib o‘tadi. Lekin bu o‘yinchoqni chizib berish lozim, so‘ng bolalar hayvonchani o‘ylab topib, chizib bo‘yaydilar. Ikkinchi mashg‘ulotda bolalar tarbiyachining tushuntirishi va ko‘rsatmasi asosida o‘yinchoq yasaydilar. O‘yinchoq yasash mashg‘uloti avvaldan tayyorlikni talab qiladi. Tarbiyachi bu ishga bolalarni jalb qiladi. Ular material tayyorlashga yordamlashadilar: qog‘oz qirqadilar, shakli bo‘yicha joylashtiradilar, qog‘ozni oldidan (mebelning oyog‘i uchun) truba qilib yopishtiradilar. Bolalar o‘z o‘ylaganlari bo‘yicha mashg‘ulotning yaxshi o‘tishi avvaldan ko‘rilgan tayyorgarlikka bog‘liq: bolalar materiallarni yasaydigan predmetlarini qanchalik tez topsalar, nima yasashlarini oldindan bilsalar, mashg‘ulot shunchalik qiziqarli bo‘ladi. Tarbiyachi mashg‘ulot uchun bolalar bilan turli o‘lcham, turli shakldagi daraxt, gul, butalarning urug‘larini, shox, makkajo‘xorining doni, beresta, moh va boshqa ko‘pgina tabiiy materiallarni yig‘adilar. Bolalar oldindan o‘ylagan narsalari uchun materiallar yig‘adilar: yirik urug‘ - tanasi uchun, mayda urug‘ - boshi uchun, turli shoxlar - qo‘l, oyoq, panjalar uchun. Tarbiyachi bolalarga yig‘gan materialidan narsalar yasashni o‘rgatadi, ya'ni bolalar diqqatini shu materiallar hayvonlarning figuralariga o‘xshab ketishiga (yugurayotgan kiyik, tuyaqush, odamlar va hokazo) qaratadi. Bu narsalarni yasashda tarbiyachi ham ishtirok etishi mumkin. Bolalar tayyor figuralarni taglikka o‘rnatayotganlarida tarbiyachi taglikni mix bilan teshib beradi yoki kapalaklarning qanotlarini shishkaga joylashtirib beradi. Bu barcha yasalgan narsalardan ko‘rgazma uyushtiriladi. 41 42 “Kim tez va chiroyli yasaydi?”o‘yini O‘yin maqsadi:  Bolalarning ijodiy tafakkurini va tezkor fikrlash qobiliyatini rivojlantirish.  Ularni tabiiy materiallar va qog‘ozdan turli shakllar yasashga o‘rgatish.  Guruhda ishlash ko‘nikmalarini oshirish va ularni ekologik materiallardan foydalanishga rag‘batlantirish. O‘yin uchun kerakli materiallar:  Qog‘oz (rangli, oq yoki qayta ishlangan).  Tabiiy materiallar (barglar, shoxchalar, g‘o‘zapoya, yong‘oq po‘chog‘i, gulbarglar va boshqalar).  Qaychi, elim, rangli qalamlar yoki bo‘yoqlar. O‘yin qoidalari: 1. Ishtirokchilar jamoalarga yoki yakka tartibda bo‘linadi. 2. Ularga ma’lum bir vaqt (masalan, 10 daqiqa) ichida qog‘oz va tabiiy materiallardan chiroyli shakl yoki qurilma yaratish topshirig‘i beriladi. 3. Har bir ishtirokchi yoki jamoa o‘z materiallarini tanlab, tez va chiroyli yasashga harakat qiladi. 4. Ishlar yakunlangach, har bir jamoa o‘z ishi haqida qisqacha tushuntirish beradi. 5. G‘olib jamoa quyidagi mezonlar bo‘yicha aniqlanadi: Tezlik Chiroyli va sifatli yasalganlik Qiziqarli g‘oya va ijodiy yondashuv 6. G‘oliblarga kichik sovg‘a yoki rag‘batlantiruvchi maqtov beriladi. O‘yinning afzalliklari: Ijodiy fikrlashni rivojlantiradi – bolalar turli materiallarni kombinatsiya qilib, yangi g‘oyalar yaratadilar. 43 Tezkor qaror qabul qilishga o‘rgatadi – vaqt cheklovi ularga tez va aniq ishlashni o‘rgatadi. Ekologik ongni shakllantiradi – tabiiy materiallardan foydalanish orqali bolalar atrof-muhitga e’tiborli bo‘lishadi. Jamoaviy ish ko‘nikmalarini rivojlantiradi – guruhda ishlash orqali bolalar hamkorlik va muloqot qilishni o‘rganadilar. Namuna  Maktabgacha yoshdagi bolalar : Barglar va shoxchalardan hayvon shakllari yasashadi.  Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari : Qog‘oz va tabiiy materiallardan qush uyasi yoki kichik uy yasashadi.  O‘smirlar : Turli materiallarni birlashtirib, o‘ziga xos san’at asarini yaratadilar. Bu o‘yin nafaqat qiziqarli, balki o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirish va ekologik tarbiyasini shakllantirish uchun ham juda foydalidir. 44 Xulosa Ushbu kurs ishida turli yosh guruhlarida qog‘oz va tabiiy materiallardan qurish-yasashga o‘rgatish metodlari keng yoritildi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, mazkur jarayon bolalarning ijodiy tafakkurini rivojlantirish, ekologik madaniyatini shakllantirish va amaliy ko‘nikmalarini oshirish uchun muhim vosita hisoblanadi. Qog‘oz va tabiiy materiallardan foydalanish o‘quvchilarga tabiat boyliklariga nisbatan ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishni o‘rgatadi, ularning kuzatuvchanligi va mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi.Natijada, ushbu faoliyat bolalarda nafaqat texnik va estetik ko‘nikmalarni rivojlantirish, balki ekologik ongni shakllantirishga ham xizmat qilishi isbotlandi. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarda tafakkurning tahlil va sintez, taqqoslay bilish kabi uquvlari hali sust rivojlangan bo‘ladi. Qurilish materialari yordamida o‘tkaziladigan o‘yinlar esa bolalarning tafakkurini, ijodiy qobiliyatini o‘stiradi. Tarbiyachining ko‘rsatgan narsasini esda saqlab qolish va uni qayta esga solish bolalarni narsalarni bir-biriga solishtirishga, tahlil va sintez qilishga, o‘xshashini topib qo‘yishga va farqini ajrata bilishga majbur qiladi va qurilishdagi vazifalarni pala-partish bajarmaslikka, tasodifiy xulosa bilan qoniqib qolmay, balki maqsadga muvofiq yo‘l tutishga o‘rgatadi. Bolalar bilimini sistemali ravishda qurilish o‘yinlari faqat tevarak-atrofni bilib olish vositasigina bo‘lib qolmay, balki axloqiy sifatlarni tarbiyalovchi vosita hamdir. Bolalar doimo atrofda qurilayotgan yangi turar joylarni, maktablar, bolalar bog‘chalari, do‘konlarni kuzatib boradilar va tarbiyachidan hukumatimizning xalqlarga qilayotgan g‘amxo‘rligini eshitadilar. Bolalar bevosita kuzatayotgan qurilishdagi aniq misollar bolalarning o‘zbek xalqi o‘z mehnatini qanchalik sevishini tushunishlariga yordam beradi. Qurilish o‘yinlari orqali tarbiyachi bolalarda mehnatsevarlik, mustaqillik, o‘z ishiga javobgarlik hissini tarbiyalab borishga harakat qiladi. Bolalar jamoasini 45 to‘g‘ri tashkil etishda qurilish materiallari bilan o‘tkaziladigan o‘yin va mashg‘ulotlar katta ahamiyatga ega. Qurilish materiallari bilan o‘tkaziladigan o‘yin va mashg‘ulotlar bolalarni maktabga tayyorlash ishini amalga oshirishda ham yordam beradi. Bu o‘yin va mashg‘ulotlar jarayonida bolalarda diqqatni bir joyga to‘plash, oldiga qo‘ygan maqsadga chidam va sabot bilan erishish, olgan bilimi va malakasi asosida ijodiy tashabbuskorlik ko‘rsatish xususiyatlari shakllanib boradi. Qurilish haqidagi asosiy bilimni bolalar qurish-yasash mashg‘ulotida egallaydilar. Ana shu mashg‘ulotlarda ular narsalarning elementar ko‘rinishlarini, qurilish detallaridan maqsadga muvofiq foydalana olishni o‘rganadilar va qurilishni badiiy jihatdan bezashning oddiy usullarini o‘zlashtirib oladilar. Maktabgacha tarbiya yoshidagi kichik bolalar qurish-yasashga bir necha bor urinadilar, ular faqat qurilish to‘plamlaridagi materiallarni yapaloq tomoni bilan qo‘yib, terib chiqadilar yoki bk-birining ustiga qo‘yadilar. Tarbiyachi bolalarni har xil narsalar qurishga o‘rgatgan bo‘lsa, kichik yoshdagi bolalarning qurilish o‘yinlarida u o‘z aksini topadi. Maktabgacha ta'lim muassasasida turli xil o‘yinchoqlarni yasash uchun qog‘ozdan, tabiat materiallaridan keng foydalaniladi. Bolalarga qog‘ozning turli xil turlari beriladi: vatman, karton, yupqa va turli qog‘ozlar. Tarbiyachi bolalar bilan birga tabiiy materiallarni tayyorlab, bir yil ichida ularni g‘amlaydi. Yozda somon, manzarali daraxt mevalari, yong‘oqlar teradilar. Mevalar urug‘i yaxshilab yuvilib, quritiladi, bunday urug‘lar maxsus qutilarda saqlanadi. Bu xildagi qo‘llanmalarni yasash uchun: qog‘oz, karton, plastilin, sim, gugurt cho‘pi, yelim, qaychi kabi materiallardan ham foydalaniladi. Qog‘oz, tabiatdagi tashlandiq, materiallar. Bu materiallardan bolalar bog‘chasida turli-tuman o‘yinchoqlar yasash jarayonida foydalaniladi. Bu jarayon faqatgina foydali bo‘lib qolmay, balki qiziqarli hamda' bolalar tomonidan sevib bajariladigan jarayondir. 46 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. 1. O‘zbekiston Respublikasi Rrezidentining 2016 yil 29 dekabrdagi “2017- 2021 yillardagi maktabgacha ta'lim tizimining yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ 2707- sonli qarori . 2. Sh.M.Mirziyoyev - Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. "O‘zbekiston" 2017 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktyabrdagi PF-5847- sonli “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni. 4. “Ilk qadam” davlat dasturi T:2022. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 27 iyuldagi PQ-3151-sonli “Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining ishtirokini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. 7. Turg‘unov S.T. va boshqalar. Pedagogik jarayonlarni tashkil etish va boshqarish texnologiyalari. T.: “Sano-Standart”, 2012 – 100 b. 8. Turg‘unov S.T., Axmadjonova N.M. Maktabgacha ta’lim muassasalarida boshqaruv faoliyati algoritmi. // Xalq ta’limi. –Toshkent, 2012 – №1. – B. 133-134 9. Jumaboev M “O‘zbek bolalar adabiyoti”,Toshkent ”O‘zbekiston” 2012 y, 21b. 47 10. Maxmudov Y.F, Xudoyqulov X.J. “Milliy g‘urur-ma’naviy komillik mezoni”.T, Dizayn-Press 2011.327b. 11. Vygotskiy, L.S. (1984). Bolalar ijodiy tafakkuri va pedagogik psixologiya. Moskva: Pedagogika. 12. Jalolov, J. (2012). Pedagogik texnologiyalar va interfaol metodlar. Toshkent: O‘zbekiston nashriyoti. 13. Qodirova, S. (2018). Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ekologik tarbiya metodikasi. Toshkent: Fan. 14. Piaget, J. (1970). Bolalar tafakkurining rivojlanishi. London: Routledge. 15. Internet saytlari www.ziyonet.uz www.tarbiyachi.uz www.pedagog.uz www.edu.uz 48 ILOVALAR 49 50 51 52

Turli yosh guruhlarida qog’oz va tabiat materiallaridan qurish-yasashga o’rgatish metodlari

Sotib olish