• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 155.2KB
Покупки 1
Дата загрузки 06 Декабрь 2023
Расширение docx
Категория Геология

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

V. Ranovning O’rta Osiyo tosh davrini o’rganishdagi hizmatlari

Tosh davri V.Ranov haqida gapirishdan avval biz O’rta Osiyoning tosh davri yodgorliklari haqida qisqacha tanishamiz. Paleolit davri dan boshlaymiz bu ‘’ qadimgi tosh davri ‘’ O’rta osiyo hududida saqlangan 1 quyi paleolit davriga oid asosiy manzilgohlar: Selungur, Ko’lbuloq, Loxuti, Koratou, Ustyurt va Mangishloq topilmalaridir. O’rta paleolit davri O’rta Osiyo hududida bu davirga oid yodgorliklar ko’p bular sirasiga Teshiktosh, Xo’jakent, Janubiy Farg’ona, Obiraxmat, Qo’tirbuloq, Zirabuloq ( Narpay tumanida joylashgan ), Ko’lbuloq, O’g’zikichik, Semeganch, Jarqo’ton va boshqa yodgorliklarni kiritamiz. Endi navbat so’nggi paleolit davriga keldi bu davirga oid O’rta Osiyoda topilgan yodgorliklar bilan qisqacha tanishadigan bo’lsak bular sirasiga Samarqand makoni, Xo’ja manzil, Xo’ja yaganja, Semigancha, Bozsu, Tossor, Qorasu va boshqa yodgorliklar kiradi. Mezolit davriga oid yodgorliklar sirasiga misol qilib biz Machay g’orini, Obisher g’orini, Qo’shilish manzilgohi, Markaziy Farg’ona manzilgohlari, Jayronquduq, Tojikistonda joylashgan Oshxona manzilgohi, Chilgarchashma va yana ko’plab manzilgohlarni misol qilib olishimiz mumkun Neolit davri ‘’yanggi tosh davri’’ yodgorliklari sirasiga O’rta Osiyo janubida o’troq dehqonchilik madaniyati Jaytun madaniyati yodgorliklari, Sazag’on madaniyatiga oid manzilgohlar kiradi bu davirlarga oid yodgorliklarni o’rganishda keng ishlarni amalga oshirgan olimlargan biri V. A. Ranov haqida goplashamiz. V.Ranov u asosan O’rta osiyo davlatlari ichida Tojikiston hududida asosiy qidiruv ishlarini olib borgan. To’g’ri u bizning hududlarda ham keng izlanishlarni olib borgan va bizning tariximizni o’rganishda katta hissa qo’shgan rus tatqiqotchilaridan biri hisoblanadi Vadem Aleksandirivich Ranovning hayotiga to’xtaladigan bo’lsak u 1924-yilda 16- fevralda CCCR hozirgi Rossiya hududidagi Ural viloyati,Tagil tumani Berxature shahrida shifokor Aleksandir Isvakovich Ranov oilasida tug’ulgan u 14 yoshid ota – onasi bilan birga Dushanbega ko’chib o’tgan va u yerda o’limigacha yashaydi 1943-1945 - yillarda ulug’ vatan urushining firontida hizmat qiladi u yerda 45 mm ekipajga qomondonlik qiladi urushdan kiyin u 1948- yilda Dushanbega qaytib keldi va demoblizatsiya qilingan 1 Quyi paleolit bu aslida ‘’ ilk paleolit ‘’ hisoblanadi u eng quyidagi, pstdagi madaniy qatlamlardan topilgani uchun unga nisbatan quyi paleolit atamasi ishlatiladi FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. N. A. Egamberdieva. Arxeologiya. (o’quv qo’llanmasi) - T.: ‘’ Fan va texnaogiya” nashryoti 2011 – yil ISBN 978 – 9943 – 10 – 465 – 5 2. O’bekiston tarixi. 2- mavzu O’zbekiston insoniyat sivilizatsiyasini o’choqlaridan biri 3. Fan dasturi Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. D.O. Karimov, Sh. Atadjanov, A. Raxmatillayev: 2018 – yil 4. “Arxeologiya:” ixtisoslik bo’yicha tayanch Doktoranturaga kirivchilar uchun Mutaxassislik fanidan sinov dasturi: NDU - 2021. A. Asqarov, A. Anarbayev, A. A. Sarimsokov 5. ‘’ O’rta osiyo paleolitining o’rganilishi tarixi” (malaka bitiruv ishi): Q. R. Ro’ziboev, SamDU – 2016 – yil V. Ranovning O’rta Osiyo tosh davrini o’rganishdagi hizmatlari Reja: 1. V.Ranovning hayoti haqida qisqacha ma’lumot 2. V. Ranovning Tojikiston hududidagi tosh davri yodgorliklarini o’rganishdagi ahamiyati 3. V. Ranovning O’zbekiston hududidagi tosh davri yodgorliklarini o’rganinshdagi ahamiyati 4. Hulosa Malumki Tojikiston hududida paleolit davrini o’rganish L. P. Okladnikov raxba rligida 1954 – yildan boshlangan kiyinchalik uning ishlarini shogrdi V. Ranov d avom ettirgan Tojikiston hududida ilk va o’rta paleolit ko’p bo’lsa ham so’nggi pale olit yodgorliklari bu territoriyasida hozircha ozchilikni tashkil etadi shun Xuroyigon topilmasi bu punkt Dushanbe shahridan 15 km shimolroqda joylashgan bo’lib bu hududni birinchilardan bo’lib V. Ranov tomonidan topib o’rganilgan. Aslida bu yerdan so’nggi paleolit davriga oid bittagina qirg’ich topilgan u uzunchoq tosh paraqa sosida yaratilgan yana bitta shunga o’xshash makonlardan biri bu Tojikiston huduida joylashgan Shugnov joy makoni bu makon ham V. A. Ranov tomonidan o’rganilgan bo’lib bu makon ko’p qatlamli yodgorlik hisoblanadi u shu nom bilan ataluvchi qishloq yaqinida joylashgan bo’lib yaxsuv daryosi terrasasida o’rnashgan. Makondan 4000 ga yaqin tosh ashyolar topilgan madaniy qatlamlarining diyarli barchasidan hayvon suyaklari, gulxan qoldiqlari topilgan bu topilmalarning hammasi so’nggi paleolit davriga tigishli hisoblanadi hayvon qoldiqlarining ichida ot suyagi asosiy o’rinni egallaydi. Uning namunasi Teshiktosh g’orida va Samarqand makonida ham topilgan yana bir V. Ranov tomonidan o’rganilga yodgorlik Farg’ona hududida 3 Jarqo’ton makoni u Farg’ona vodiysining sharqiy tumanida topilgan, Shahristonsoy daryosining chap spohilida joylashgan o’rta paleolit davriga oid manzilgoh 1961- 1963 – yillarda V. A. Ranov tomonidan o’rganilgan. Yodgorlikdan 670 ta tosh buyum yig’b olingan shulardan 25 tasi nekleus, 25 tasi mehnat qurollari bo’lgan nekleuslarga ishlov berish Xo’jakent makoniga o’xshaydi. Tosh qurollar yasalgan madaniyat levallua - muste davriga oid hisoblanadi kiyinchalik bu yodgorlik M. R. Qosimov, P. T. Konoplya tomonidan ham o’rganilgan ular Farg’ona vodiysidan yana ko’plab muste davriga oid manzilgohlarni topishgan ularning ko’pchiligida madaniy qatlamlar saqlanib qolmagan chunki ular adir va soylarning bo’ylarida joylashgan ovchilarning vaqtinchalik turar joylari hisoblangan shun sababli ham bu davirga oid manzilgohlarning ko’pida madaniy qatlamlar saqlanib qolmagan. V.A Ranov O’zbekistonning shimoliy sharqiy hududlarida tatqiqotlarni olib borgan 3 N. A. Egamberdiyeva, Arxeologiya o ’quv qo ’llanmasi , Toshkent 2008 , 27- bet Ko’lbuloqni tatqiq qilishda ham V. Ranovning hizmatlari katta hisoblanadi V, A. Ranov hamda S. A. Nesmenyanovlar fikriga ko’ra Ko’lbuloqning madaniy qatlamlar borligini shubha ostiga qo’yadi. Bu shubha yodgorlikda turli xil davirga oid madaniy qatlamlarning aralashib ketganligi bilan izohlanadi. Nega unday? degan savolga biz quyidagicha javob berishimiz mumkun yodgorlikda mustiy davriga oid tosh qurollar bilan birgalikda so’nggi paleoit davriga oid tosh qurollar birga qorishib ketgan holda uchraydi shu fikrlarga asoslangan holda ko’pchlik olimlar Ko’lbuloqning yuqori 1 - 3 - qatlamlarigina so’nggi paleolit davriga oid degan hulosani berib kelishadi yana bir guruh olimlar esa ko’lbuloq hududiga bu tosh qurollar Ko’lbuloqning yuqori qismida joylashgan soylardan sel ko’chishi natijasida oqib kelib qolgan ( jarsoy, g’ishtsoy ) bunga sabab Ko’lbuloq joylashgan hudud bu soylarga nisbatan ancha pastda joylashganligi hisoblanadi. V.A Ranov Samarqand makoni haqida ham o’z fikrini bildirib o’tgan bu yodgorlik haqida faqat V. A. Ranov emas balki boshqa ko’plab olimlar o’zining fikrini bildirib o’tgan bular sirasiga A. P Okladnikovning fikricha Samarqand makoni Malta, Bulet, Achinskaya yodgorliklarining industriyasini takrorlaydi degan bo’lsa Z.A. Abramov Samarqand makonining materiallarini Ovrop yoki Old Osiyo madaniyatining bir bo’lagi deb fikr bildiradi G.F. Korolkova esa, Samarqand makonini industriyasining o’ziga hosliklariga e’tibor berar ekan, O’rta Osiyo va unga qo’shni hududlarda unga o’xshashi yo’q degan edi bunday muzokaralardan V.A. Ranov ham chetda qolgani yo’q u Samarqand makoni industiriyasini tipologik jihatdan Osiyo madaiyatlari taraqqiyoti yo’nalishiga kiritishni taklif qiladi Smarqand makonini Tojikistondagi Shugnou joy makoni bilan davriy jihatdan yaqinligini aytib o’tadi va Samarqand makonining davriy sanasiga so’nggi paleolitning ikkinchi yarmi ya’niy eramizdan avvalgi 15- 20 - ming yilliklar bilan sanalashni taklif qiladi yodgorlikni bunday sanalash Yalangadasht (Golodnostep) hamda Sirdaryo bosqichlari boshlarini geologik baholash hamda yuqori pleystosen davri faunasini o’rganish bilan o’z tasdig’ini topadi D.N.Lev tomonidan aytilgan Samarqand makoni industriyasining o’ziga xosliklaridan kelib chiqib uni mustaqil Samarqand so’nggi paleoliti madaniyatiga ajratishni taklif qiladi va bu fikrga V.A. XULOSA Men bu mustaqil ishni yozish vaqtida o’zim uchun qiziqarli bo’lgan va mening tanlagan sohamda kelajakda men uchun foydasi tegadigan bilimlarni o’zlashtirdim V.A.Ranov haqida men bilmagan ma’lumotlarni o’rganib odim uning hayoti, ish faoliyati, uning o’rgangan va tadqiq qilgan yodgorliklari haqida o’z bilim –salohiyatimni ancha boyitdim V.A,Ranovning paleolit, mezolit, neolit kabi tosh davriga oid qilgan tadqiqotlari, ularga bergan hulosalari va o’z davrining va hozirgacha ham tengsiz mutahasis ekanini ko’rishimiz mumkun. uchun V.A.Ranovni jon deb taklif qilishardi chunki unda hardoim tangi nimadir bo’lar edi. U 1963 – yilda ‘’ Tojikiston tosh asri’’ bo’yicha nomzodlik ishini himoya qildi. 1973-yildan uning qo’shni davlatlardagi ishlari kenggaydi ko’plab ilmiy maqolalar yozildi ‘’janubiy Farg’onadagi paleolit davrining topilmalari ‘’(1967 – yil ) S.A. Nasmiyanov va P.T. Kanople bilan birgalikda, V.A.Ranov va S.A. Nasmiyanov‘’ o’rta osiyo paleoliti va antropogen statigrafiyasi’’ (1973- yil) va shu kabi boshqa bir qator maqolalarning muallifi hisoblanadi u Osiyo qitasining dunyo bo’yicha tan olingan yitakchi olimlaridan biri u hayoti davomida ko’plab lavozimlarda ishlagan va yutuqlarga erishgan sovet va tojik arxeologi, tarix fanlari doktori, Tojikiston fanlar akademiyasi a’zosi, Tarix instituti arxeologiya va numizmatika bo’limining mudiri, Rossiya fanlari akadimiyasi akademigi ‘’ Qadimgi inson paleoekologiyasi’’ xalqaro komissiyasining vitse - prezidenti bo’lgan u jahon miqyosida juda katta nufuzga ega olimlardan biri hisoblanadi Germaniya arxeologiya institutiga muxbir a’zoligiga saylangai ( 1990 – yilda ), Tojikiston SSRda hizmat ko’rsatgan fan arbobi unvoni berilgan ( 1990 - yilda ) bu kabi unvonlarning berilishi ham A. V. Ranovning hizmatlari qanchalar katta ekanini ko’rsatadi. Arxeolog olim V. Ranov 82 yil hayot kechird va 2006 – yil 15 - sentabirda hayotdan ko’z yumdi. Uning tosh davriga oid qilgan tatqiqotlarini o’rganadigan bo’lsak yuqorida aytilganidek V.Ranov asosiy tatqiqotlarni qardosh mamlakat Tojikiston hududida olib borgan. yodgorliklarining tosh qurollariga o’xshashlik bor ekanini ko’rsatadi shu sababdan V.A.Ranov shu xulosaga kelgan edi. Yana bir mezolit davriga oid manzilgoh bu Oshxona manzilgohi bu manzilgoh Uysu muzligidan 12 km. pastda joylashgan bo’lib, u terrasada joylashgan ochiq tipdagi yodgorlik hisoblanadi. V.A.Ranov yodgorlikning 250 kvadrat metrdan ortiqroq qismini o’rgangan qzilma jarayonida bu yodgorlikdan 4 ta madaniy qatlam topilgan lekin V.A Ranovning fikricha bu yodgorlikda madaniy qatlamlarga ajratish juda qiyin uchinchi madaniy qatlam ikkinchisiga qraganda ancha pastroqda joylashgan bo’lib yer qatlamlarining biroz qoraygani bilan ajralib turadi, V.A.Ranov bu madaniy qatlamlarni taxlil qildi va bu mezolit davriga tegishli degan xulosani berdi. Rnov neolitning Hisor madaniyatida oid yodgorliklarni ko’p o’rgangan hisor madaniyatini birinchilardan bo’lib A.P Okladnikov boshlab bergan bo’lsa bu ishlarni V.A.Ranov davomchisiga aylandi u Hisor madaniyatiga tegishli manzilgohlarni dengiz sathidan 500 – 700 metrdan 1000 – 1500 metrgacha bo’lgan balandlikda joylashgan degan fkrlarni ilgari surgan V.A.Ranovning tadqiqotlariga ko’ra Hisorning neolit jamoalari moddiy madaniyati ildizi, mahalliy mezolit davriga borib taqaladi bularga Tutqoul makoni 2 – gorizonti Say- Sayyod makoni mkoni 3- gorizont, Darai – Sho’r makoni moddiy madaniyatlaridan topilgan ( V.A. Ranov 1998- yil ). V.A.Ranovning tadqiqotiga ko’ra Hisor jamoalarining asosiy makonlari Tutqovul, Say - Sayyod, Qo’yi – Bulon, Kungurtut kabi yodgorlklar hisoblanadi bu makonlardan biz Tutqovul makoni haqida gaplashadigan bo’sak bu makon 1956 – yilda A.P.Okladnikov tomonidan kashf etilgan kiyinchalik V.A.Ranov 1963 -1964 – yillar mobaynida atroflicha o’rgangan bu makonning umumiy maydoni 1 gektarni tashkil etadi ba 2 ta madaniy qatlam mezolit jamoalariga yana 2 tasi neolit jamoalariga tegishli degan xulosani beradi 2 – madaniy qatlamning qalinligi 0,4 – 2 metrni tashkil qiladi degan fikrlarni ilgari surgan bir so’z bilan aytganda V.A.Ranovning tosh davri haqida bizga qoldirgan merosi juda katta va O’rta osiyo uchun uning asarlari beqiyos manba bo’lib kelmoqda. Ranov ham qo’shiladi. V.A.Ranov tomonidan fikr bildirilgan va ancha tortishuvlarga sabab bo’lgan yana bir topilma bu Xujagur topilmasi bu topilma shohimardon va isfaram daryolari oralig’ida joylashgan. Xo’jag’or daryosi qirg’og’idan ham shunday ashell davri qo’l cho’qmori topilgan bu toplma V.A. Ranovning fikricha, qayroq toshlardan ishlangan chopkich quroldan iboratdir deb o’tgan Tojikiston hududida topilgan Qayroqqum topilmasidan topilgan 1040 ta tosh qurollarni ham o’rganishda V.A.Ranovning hizmatlari juda katta hisoblanadi. V.A.Ranov tomonidan o’rganilgan mezolit davriga oid yodgorliklar haqida to’xtalib o’tadigan bo’lsak. q q O’rta osiyo mezolit davri jamoalari moddiy madaniyati nisbatan yaxshiroq tatqiq etilgan bu tarixiy davr jamoalarining moddiy madaniyatining yoritishda A.P.Okadnikov, V.A. Ranov V. M. Masson va yana shu kabi olimlarning hizmatlari juda katta hisoblanadi shulardan biri Tojikiston hududida joylashgan Tutqovul manzilgohi bu yodgorlik Dushanbe shahridan 70 km janubi sharqda joylashgan yodgorlik hisoblanadi bu yodgorlik Vaxsh daryosining yon bag’rida joylashgan bo’lib 1956 – yilda A.P. Okladnikov tomonidan topilgan V.A.Ranov esa yodgorlikni o’rgangan va quyidagi xulosani beradi Yodgorlik ko’p qatlami, mazolit va neolit jamoalari yashagan, 3- madaniy qatlam ilk mezolit jamoalariga tegishli 300 ta tosh buyumdan iborat to’plam qo’lga kiritilgan, tosh qurollar asosan chaqmoqtoshdan yasalgan,geometrik qurollar ko’pchilikni tashkil qiladia degan xulosalarni berib o’tishadi. Oq tanga manzilgohi V.A.Ranov tomonidan dastalab 1951-1953 – yillarda tadqiq etilgan bu makonda kiyingi tadqiqotlar esa 1961- 1963 – yillarda amalga oshirilgan tadqiqot mobaynida manzilgoh ko’p madaniy qatlamga ega ekanligi malum bo’ldi V.A.Ranov 6- madaniy qatlamni Mezolit davriga tegishli deb todi, tosh o’zaklar, qirg’ch qurollar, ponasimon qurollar, teshgich va keskich qurollar topilgan bo’lib bu Tojikiston hududidagi mezolit davri kechki maktabning 10- sinifini tugatdi va 1949- yilda Tojikiston Davlat Universitetiga o'qishga kirdi 1951- yildan uning ekspeditsiyalarda ishtirok etaboshladi 1953- yilga qadar u tosh davriga oid ko’plab ekspeditsiyalarda ishtirok etdi. XX- asrning ikkinchi yarmida o’rta osiyoning tog’larida paleolit davrini Okladnikov, V.A.Ranov tatqiq qilagan edilar V.A.Ranov o’zining batafsil tatqiqotlarini Tojikistonda olib bordi va kiyinchalik uning yo’nalishi o’zgarib qo’shni davlatlar O’zbekiston, Qirg’iziston, Turkmaniston, Afg’oniston hududlarida ham davom etdi. V.A.Ranovning faoliyatini biz ikki bosqichda aniq belgilab olishimiz mumkun. 1-bosqich. Bu bosqich 20 yil davom etgan (1953- 1973) bu bosqichlardagi tatqiqotlarga etibor beradigan bo’lsak ko’p sonli mustiy, yuqori paleolit, va neolit yodgorliklari o’rganilgan. birinchi bosqichda qlin lyoss qatlamlari va terras shakillanishlarini o’rganishning geomorfologik usullari ham o’rganilgan. 2-bosqich. Bu bosqich 30 yil davomida davom etdan o’tgan asrning 70- yillaridan boshlangan bu bosqichda lyoss paleoliti deb ataluvchi davrga oid yana bir qancha toplma joylar topilgan, bu bosqichda yitakchi qidiruv usullarining mazmuni bilan ham, arxeologik yodgorliklarning strtigrafik chegaralanishida ham bir-biridan farq qilgan, bu bosqichda suv havzasining lyoss tuproqlar ostida birinchi 2 artefaklar topilgan. 1955- yilda V.A.Ranov birinchi marotaba mustaqil oiriyat boshlig’i bo’ldi u bu ekspeditsiyalarda o’zining kuchli tatqiqotchi sifatida ko’rsata oldi, deyarli barcha dala mavsumida turli viloyatlarda ish olib bordi u tez- tez boshqa tatqiqotchilar bilan ishladi bular sirasidga shimoliy pomirda A.N. Bernshitam, Qirg’izistonda Yu.A. Zadneprovskiy va N.V.Makarova, Turkmanistonda B.K Luzgin va boshqa ko’plab ekspeditsiyalarda ishtirok etdi. V.A Ranov ilmiy qiziqishlarining keningligi, har bir arxeologik yodgorliklarni stragrafik va arxeologik jihatdan har tomonlama o’rganishga intilishi bilan ajralib turardi paleogeografik hujjatlarni juda puhta tuzardi, u toshga ishlov berish texnikasini juda yaxshi bilardi janubiy Tojikistonda paleolitga oid lyoss joylarda batafsil ish olib borishi natijasida V.A. Ranov yangi yo’nalish, Markaziy osiyoning lyoss paleolitiga asos soldi, yevropa va osiyo davlatlarida ma’ruzalarni o’qish 2 Artefakt ( artefactum) sun’iy ravishda yaratilgan, inson tomonidan yasalgan buyumlar.

V. Ranovning O’rta Osiyo tosh davrini o’rganishdagi hizmatlari

Купить