Vaqt o‘lchovlari mavzusini ko‘rgazmali qurollar orqali o‘rganish - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	56.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

19 Sotish

Vaqt o‘lchovlari mavzusini ko‘rgazmali qurollar orqali o‘rganish

Sotib olish

1OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
Boshlang‘ich ta’lim fakulteti
“Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr yo‘nalishi
Boshlang‘ich ta’lim metodikasi kafedrasi
“Matematika o‘qitish metodikasi” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Vaqt o‘lchovlari mavzusini ko‘rgazmali qurollar orqali
o‘rganish
Bajardi: Boshlang'ich ta'lim yo'nalishi 502-guruh talabasi
Ziyodullayeva Parvina
Kurs ishi rahbari: Adilov B .
JIZZAX – 202 5

2 MUNDARIJA
Kirish
……………………………………………………………………… 3
Asosiy qism
1. Vaqt o‘lchovlarini o‘qitishning nazariy-metodik asoslari ……………….. 6
2. Boshlang‘ich sinflarda vaqt o‘lchovlarini o‘qitish metodikasi ……...…… 16
3. Vaqt o‘lchovlarini o‘rgatishda ko‘rgazmali qurollardan foydalanish
yo‘llari …………………………………………………………………….. 25
Xulosa…………………………………………………….……………….. 33
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………. 35

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda boshlang‘ich sinflarda
o‘quvchilarning real hayotga mos bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishi ta’lim
tizimining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. Ayniqsa, vaqt tushunchasini
shakllantirish – bu nafaqat matematik bilimlar asosidir, balki bolaning kundalik
hayot faoliyatini rejalashtirish, vaqtni to‘g‘ri taqsimlash va o‘z harakatlarini
muvofiqlashtirish malakasini rivojlantirishning poydevoridir. Har bir o‘quvchi
soatni o‘qiy olish, vaqt birliklarini farqlay olish, masofani baholash va kundalik
tartibni rejalashtirish kabi muhim ko‘nikmalarga ega bo‘lishi zarur. Bu esa
boshlang‘ich ta’lim bosqichidayoq vaqt o‘lchovlariga doir mavzularni samarali
o‘rgatish talabini yuzaga keltiradi. Shu jihatdan olganda, ko‘rgazmali
vositalardan foydalanish orqali o‘quvchilarda vaqtga oid tushunchalarni ongli
va barqaror shakllantirish imkoniyati paydo bo‘ladi. Ko‘rgazmali vositalar,
masalan, soat maketlari, kalendarlar, vaqt jadvali va boshqa amaliy materiallar
o‘quvchilarning mavzuga bo‘lgan qiziqishini oshirib, uni mustahkamlab boradi.
Mazkur kurs ishi aynan shu dolzarb jihatlarni tahlil qilishga, metodik asoslar
ishlab chiqishga va amaliyotga tatbiq etish yo‘llarini aniqlashga qaratilgan. 1
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Vaqt o‘lchovlari mavzusi
boshlang‘ich ta’limning matematika fanida muhim bo‘limlardan biri
hisoblanadi va bu borada bir qator ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Masalan,
A.Azizxo‘jayevning boshlang‘ich ta’lim metodikasiga oid ishlari, M.
Mahkamovaning yosh psixologiyasi sohasidagi tadqiqotlari hamda G.
Yusupova va A. Yo‘ldoshevlarning dars jarayonida matematik tushunchalarni
o‘rgatish bo‘yicha metodik tavsiyalari mavjud. Ushbu manbalarda vaqtni
o‘rgatishning umumiy yo‘nalishlari, bosqichlari va darsliklardagi yondashuvlar
ko‘rsatilgan. Shuningdek, maktab darsliklarida soatni o‘rganish, vaqtni
taqqoslash, daqiqa, soat, kun, hafta, oy va yil kabi birliklarni farqlashga oid
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 29 oktabrdagi PF–6108-sonli farmoni –
“Ta’lim sifatini oshirish va zamonaviy metodikalarni joriy etish to‘g‘risida”.

4topshiriqlar mavjud. Biroq, ushbu adabiyotlarning aksariyati umumiy tavsiyalar
bilan cheklanib, aynan ko‘rgazmali vositalardan foydalanishning ta’siri va
samaradorligi yuzasidan yetarli tahlil berilmagan. Shu boisdan bu mavzuning
metodik jihatdan chuqurroq o‘rganilishi, yangi ko‘rgazmali vositalarni ishlab
chiqish va ularni amaliy darslarda qo‘llash bo‘yicha tizimli yondashuvni talab
etadi. Mazkur kurs ishi ana shu ilmiy bo‘shliqni to‘ldirishga, mavjud yutuqlarni
tahlil qilishga hamda yangicha uslublar ishlab chiqishga xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishi
mavzusi nazariy jihatdan boshlang‘ich sinf matematika ta’limida vaqt
tushunchasini shakllantirish bo‘yicha pedagogik qarashlarni ilmiy asoslashga
xizmat qiladi. Unda o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, kognitiv rivojlanishi va
vaqtni anglash bosqichlariga mos metodik yondashuvlar ishlab chiqiladi. Vaqt
tushunchasini ongli va izchil o‘zlashtirish o‘quvchining mantiqiy fikrlash,
ketma-ketlikda ishlash, vaqt oralig‘ini aniqlash va rejalashtirish kabi muhim
kognitiv kompetensiyalarini rivojlantiradi. Shu nuqtai nazardan, kurs ishi
nazariy yondashuvlar asosida vaqt o‘lchovlarini o‘rganish metodikasiga oid
ilmiy yondashuvlarni mustahkamlashga qaratilgan.Amaliy jihatdan esa, kurs
ishida tavsiya etilayotgan ko‘rgazmali qurollar, o‘yinli metodlar va dars
ishlanmalari boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining real dars jarayonida
foydalanishlari mumkin bo‘lgan tayyor vositalardir. Ushbu ishda taqdim etilgan
dars modullari, interfaol topshiriqlar va baholash mexanizmlari o‘qituvchilarga
dars sifatini oshirishda, o‘quvchilarda mavzuga qiziqishni kuchaytirishda
hamda vaqtga oid tushunchalarni mustahkamlashda yordam beradi.
Shuningdek, mazkur izlanish asosida o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini
aniqlovchi metodik ko‘rsatkichlar ishlab chiqiladi. Umuman olganda, ishning
nazariy va amaliy ahamiyati pedagogika, didaktika va boshlang‘ich ta’lim
metodikasi yo‘nalishlarida o‘rganilayotgan mavzuga yangicha yondashuvlar
olib kirishidadir.

5Kurs ishi mavzusining obyekti Boshlang‘ich ta’lim jarayonida matematika
fanini o‘qitish faoliyati, xususan, vaqt o‘lchovlarini o‘rgatish bilan bog‘liq
pedagogik jarayonlar.
Kurs ishi mavzusining predmeti Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida vaqt
o‘lchovlari bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishda ko‘rgazmali
qurollardan foydalanish metodikasi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida vaqt
o‘lchovlari mavzusini ongli va faol o‘zlashtirishlariga erishish uchun
ko‘rgazmali qurollardan samarali foydalanish metodikasini ishlab chiqish va
amaliy tavsiyalar berish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari Vaqt o‘lchovlari mavzusining nazariy
asoslarini yoritish; Vaqt tushunchasini shakllantirishda yosh xususiyatlarini
aniqlash; Vaqt o‘lchovlarini o‘rgatishda qo‘llaniladigan ko‘rgazmali vositalarni
tahlil qilish; Tajriba asosida dars jarayonida ko‘rgazmali qurollarning
samaradorligini baholash; Amaliy dars ishlanmalari asosida metodik tavsiyalar
ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, 4 bo’lim , xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

61. Vaqt o‘lchovlarini o‘qitishning nazariy-metodik asoslari
Boshlang‘ich ta’lim o‘quvchining asosiy bilim, ko‘nikma va malakalarini
shakllantirishdagi poydevor bosqichidir. Ushbu bosqichda ta’lim jarayonida
beriladigan har bir mavzu, tushuncha va faoliyat turi bolaning dunyoqarashi,
tafakkuri, hayotiy qarorlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, matematik
tushunchalardan biri bo‘lgan “vaqt” kategoriyasi – bola ongining rivojlanishida
asosiy mantiy nazorat, kuzatish va rejalashtirish vositasi sifatida maydonga
chiqadi. 2
Vaqt bu — inson hayotining ajralmas tarkibiy qismi bo‘lib, u bizni har kuni,
har soatda, har lahzada kuzatib boradi. Bolalar uchun esa vaqtni anglash
birinchi navbatda his qilishdan boshlanadi. Ya’ni bola vaqtni ko‘rmaydi, balki u
uni sezadi: “endi tong bo‘ldi”, “kech tushdi”, “dars tugadi” kabi iboralar orqali
bola o‘z kundalik hayotini vaqt oralig‘ida idrok etishni boshlaydi. Shu sababli,
boshlang‘ich ta’limda vaqt tushunchasi bilan tanishtirish – bolaning dunyoni
qanday qabul qilishi va o‘z harakatlarini qanday tashkil qilishida hal qiluvchi
ahamiyatga ega.
Dastlabki sinflarda vaqt tushunchasini berish quyidagi bosqichlarda amalga
oshiriladi. Avvalo, bolaning tabiiy hissiyati asosida kunlik bo‘linmalar haqida
tushuncha beriladi: tong, tushlik, kechqurun, tun kabi vaqt belgilaridan
foydalaniladi. Keyinchalik bola vaqtni aniq birliklarda – soat, daqiqa, kun, oy,
yil kabi ko‘rsatkichlar orqali anglay boshlaydi. Shu bosqichdan boshlab vaqtni
his qilish, vaqtni o‘lchash va vaqt ichida harakat qilish malakalari
shakllantiriladi. Bu esa o‘z navbatida bolada intizomlilik, tartiblilik,
rejalashtirish, vaqtga rioya qilish fazilatlarini rivojlantiradi.
Vaqt tushunchasining o‘rni nafaqat matematik bilimda, balki o‘quvchining
kundalik hayotini tartibga solishda ham beqiyosdir. Masalan, o‘quvchi darsga
vaqtida kelishi, mashg‘ulotni belgilangan vaqt ichida bajara olishi, tanaffus va
2
Azizxo‘jayev A. Pedagogika: umumiy asoslar . – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. – 368
b.

7dam olish vaqtini farqlay olishi uning vaqtni tushunish darajasiga bevosita
bog‘liqdir. Shu sababli darslarda vaqtga oid tushunchalarni shakllantirish dars
tashkiliy qismining ajralmas qismiga aylanishi lozim. 3
Metodik yondashuvga ko‘ra, o‘qituvchi o‘quvchilarga vaqtni
shakllantirishni sezgi orqali emas, balki faol o‘quv faoliyati yordamida berishi
kerak. Misol uchun, vaqt kartochkalari, soat maketlari, taqvimlar, vaqt
aylanalari, kundalik jadval tuzish kabi mashg‘ulotlar o‘quvchining vaqt
tushunchasini real misollar orqali mustahkamlaydi. Darsda quyidagi kabi
topshiriqlar berilishi mumkin: “Dars soat nechada boshlanadi?”, “Soat 9 dan 11
gacha nechta soat o‘tadi?”, “Bugun haftaning qaysi kuni?” kabi savollar orqali
bola vaqtni nafaqat anglaydi, balki uni og‘zaki va grafik shaklda ifodalashni
ham o‘rganadi.
Vaqt tushunchasi bolaning mantiqiy fikrlash salohiyatini rivojlantirishda
ham muhim vositadir. Vaqt ketma-ketligi, vaqt oralig‘ini hisoblash,
voqealarning vaqt asosida tartibga solinishi kabi mashg‘ulotlar o‘quvchilarda
tafakkur, izchillik, analiz va sintetik fikrlash kabi ko‘nikmalarni shakllantiradi.
Misol uchun, o‘quvchidan quyidagi topshiriq so‘raladi: “Ertalab nonushta
qilding, maktabga bording, darsda qatnashding. Bu voqealarni vaqt asosida
ketma-ket tartibda joylashtir.” Ushbu topshiriq orqali bola voqealarni vaqt
oralig‘ida joylashtirishga o‘rganadi.
Bundan tashqari, vaqt tushunchasi bolaning axloqiy tarbiyasida ham muhim
o‘rin tutadi. Vaqtni qadrlash, uni isrof qilmaslik, har bir daqiqani samarali
foydalanish, belgilangan vaqtda darsga tayyor bo‘lish, darsni vaqtida tugatish –
bu o‘quvchining ijtimoiy hayotga moslashuvi uchun zarur ko‘nikmalardir.
Vaqtni boshqara olgan bola keyinchalik ham o‘z faoliyatini rejalashtirishga,
vaqtni tejashga, mas’uliyatli qarorlar qabul qilishga qodir bo‘ladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan olib boriladigan har qanday dars yoki
mashg‘ulotda vaqtni ko‘rsatish, aniqlash, taqqoslash, o‘lchash, his qilish kabi
3
Mahkamova M. Boshlang‘ich ta’lim metodikasi . – Toshkent: O‘qituvchi, 2021. – 275 b.

8faoliyatlar o‘z o‘rnini topmog‘i lozim. Ayniqsa, ta’limda ko‘rgazmali vositalar
bilan boyitilgan vaqtga oid mashg‘ulotlar o‘quvchilarning mavzuga bo‘lgan
qiziqishini oshiradi va o‘zlashtirish jarayonini tezlashtiradi. Misol uchun,
darsda rangli soat modellaridan foydalanish, vaqtni ko‘rsatadigan elektron
ilovalar, multfilmlar va o‘yinli topshiriqlar orqali vaqt tushunchasi nafaqat
o‘rgatiladi, balki o‘quvchining ongi bilan bog‘lanadi. boshlang‘ich ta’limda
vaqt tushunchasining mazmuni – bu o‘quvchilarning kundalik hayotini tashkil
etishga, mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga, intizomli bo‘lishga va o‘zini
boshqarish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiluvchi poydevor bilimdir.
Vaqtni to‘g‘ri anglagan bola o‘z harakatlarini samarali tashkil etadi, o‘zini
nazorat qiladi va har bir daqiqani mazmunli o‘tkazishga intiladi. Shuning uchun
boshlang‘ich sinfda vaqt tushunchasini ongli, bosqichma-bosqich, ko‘rgazmali
va amaliy yondashuvlar asosida o‘rgatish zarur va dolzarb metodik vazifadir. 4
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun vaqt birliklari haqidagi bilimlar — bu
nafaqat matematik mavzu, balki kundalik hayotni idrok qilish va
rejalashtirishning asosi hamdir. Vaqt birliklari o‘quvchining dunyoqarashida
joylashish, ketma-ketlikni anglash, vaqt ichida harakatni tashkil etish va o‘z
harakatlariga mas’uliyat bilan yondashish malakasini rivojlantiradi. Soat,
daqiqa, kun, hafta, oy, yil kabi birliklar — insoniyat tarixiy tajribasi asosida
shakllangan universal vaqt o‘lchovlardir. Ularni to‘g‘ri o‘rgatish orqali bola
hayotni tartib bilan anglaydi va kundalik faoliyatni muvofiqlashtiradi.
1-bosqich: Vaqt birliklari bilan tanishtirish
Darslik va metodik qo‘llanmalarda vaqt birliklariga doir dastlabki
tushunchalar 1-sinfdan boshlab beriladi. Bu bosqichda bola uchun sodda va
hayotga yaqin ifodalar orqali asosiy vaqt birliklari tanishtiriladi. O‘quvchilar,
odatda, "soat nechchi bo‘ldi?", "nechanchi kun?", "haftaning qaysi kuni?" kabi
kundalik savollar asosida bu tushunchalarni sezishadi. Darslarda o‘quvchiga
4
G‘ulomova D. Boshlang‘ich sinf matematika darslarini tashkil etish metodikasi . –
Toshkent: Ilm Ziyo, 2020. – 189 b.

9soat, daqiqa, kun, hafta, oy va yil tushunchalari oddiy, qiziqarli, hayotiy
misollar orqali taqdim etiladi. Masalan: "Soat 8:00 da dars boshlanadi",
"Haftaning beshinchi kuni juma", "Oylar ichida qishning birinchisi dekabr"
kabi.
2-bosqich: Vaqt birliklarini ketma-ketlikda joylashtirish
Bu bosqichda o‘quvchilar vaqt birliklari orasidagi ketma-ketlikni anglashni
boshlaydilar. Ular vaqtni kichikdan kattaga qarab o‘rganadilar: daqiqa < soat <
kun < hafta < oy < yil. Shu tariqa, o‘quvchi uchun har bir birlikning boshqa
birliklarga nisbatan qanday ahamiyatga ega ekani tushuntiriladi. Misollar: 1
soat = 60 daqiqa, 1 kun = 24 soat, 1 hafta = 7 kun, 1 oy ≈ 30 kun, 1 yil = 12 oy
= 365 kun. Ushbu nisbatlar o‘quvchilarga raqamli tizim asosida fikrlash,
taqqoslash va o‘lchash ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi.
3-bosqich: Har bir birlikning mazmuni bilan ishlash
Har bir birlikning o‘ziga xos ma’nosi, hayotdagi qo‘llanilishi va misollar
bilan boyitilgan holda o‘rgatilishi kerak.
Daqiqa – eng kichik amaliy o‘lchov birligi bo‘lib, bolaga uni “qo‘shni
darsgacha 5 daqiqa qoldi” kabi real holatlar orqali tushuntirish mumkin.
Soat – asosiy vaqt ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib, dars va mashg‘ulotlar
jadvalida tez-tez qo‘llanadi. “Dars 1 soat davom etadi”, “Multfilm 30 daqiqa
bo‘ladi” kabi.
Kun – ertalabdan kechgacha bo‘lgan vaqt oralig‘i, ya’ni inson hayotining
eng kichik to‘liq sikl birligi sifatida tanitiladi.
Hafta – 7 kundan iborat bo‘lib, har bir kun alohida nomga ega (dushanba,
seshanba...). Har bir kunni turli mashg‘ulotlar bilan bog‘lab o‘rganish
osonlashadi.
Oy – oy fazalari asosida aniqlanadi. Har oyda 30–31 kun bo‘lishi, istisno
hol sifatida fevral oyining 28/29 kunligi tushuntiriladi.

10Yil – 12 oydan iborat bo‘lib, fasllar bilan bog‘langan ko‘rinishda taqdim
etiladi: bahor (mart, aprel, may), yoz (iyun, iyul, avgust), kuz (sentabr, oktabr,
noyabr), qish (dekabr, yanvar, fevral).
4-bosqich: Vaqt birliklaridan foydalangan holda masalalar yechish
O‘quvchilarda vaqt birliklariga doir bilimlarni mustahkamlash uchun
matematik masalalardan keng foydalaniladi. Masalan:
“O‘quvchi darsga soat 8:00 da keldi. Dars 2 soat davom etdi. Dars nechchi
soatda tugadi?”
“Multfilm 40 daqiqa davom etdi. 15 daqiqasidan keyin nima bo‘ladi?”
“Bugun seshanba, 3 kundan keyin haftaning qaysi kuni bo‘ladi?”
Bunday amaliy mashg‘ulotlar o‘quvchilarda vaqt birliklarini qo‘llay olish,
taqqoslash, hisoblash va real hayotga bog‘lash ko‘nikmalarini kuchaytiradi.
Ko‘rgazmali vositalar – vaqt oralig‘i grafikasi, vaqt aylanasini to‘ldirish, soat
strelkalarini joylashtirish orqali vaqt tushunchasi chuqurlashadi.
5-bosqich: Vaqt birliklarini taqqoslash va tahlil qilish
O‘quvchilar vaqt birliklarini o‘zaro taqqoslashni o‘rganadilar:
“1 soatmi ko‘p, 45 daqiqami?”
“1 hafta necha kundan iborat?”
“1 yil necha oy?”
Bu kabi savollar orqali bola nafaqat yodlaydi, balki mantiqiy fikr yuritadi, tahlil
qiladi va farqlashni o‘rganadi. Taqqoslashlar o‘quvchilar tafakkurini
kuchaytiradi.
6-bosqich: Vaqtni grafik tasvirlar orqali tushuntirish
Vaqt birliklarini yaxshiroq anglatish uchun turli grafikalar (soat aylana, vaqt
chizig‘i, kundalik jadval, kalendar) ishlatiladi. Bu usul ayniqsa vizual qabul
qiluvchi o‘quvchilar uchun juda foydali. Ular kundalik hayotida bu bilimlardan
foydalanib, o‘z jadvalini tuza oladi, mustaqil qarorlar qabul qilishni o‘rganadi.
7-bosqich: O‘yinlar orqali vaqt birliklarini mustahkamlash

11Didaktik o‘yinlar — boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun eng samarali
o‘rgatish vositalaridan biridir. “Soatni o‘rnat”, “Qaysi kun bugun?”, “Oylar
ketma-ketligi”, “Vaqt domino”, “Soat strelkasini joylashtir” kabi o‘yinlar orqali
bola bilimini amaliyotda sinaydi. Shuningdek, har bir vaqt birligini sahna
ko‘rinishlari, harakatli topshiriqlar bilan boyitish, musiqa bilan uyg‘unlashtirish
orqali mavzu jonlantiriladi.
8-bosqich: Hayot bilan bog‘langan loyihaviy topshiriqlar
Vaqt birliklarini o‘rganishda bolalarga o‘z hayotidan real misollar keltirish
topshiriladi: “Bir kunim qanday o‘tadi?”, “Mening haftalik jadvalim”, “Mening
tug‘ilgan kunim qaysi oyda?” kabi topshiriqlar orqali bola o‘z faoliyatini vaqt
bilan bog‘laydi. Bu esa mavzuni mustahkamlashda eng samarali
yondashuvlardan biridir. 5
9-bosqich: Matnli masalalar va o‘z fikrini ifodalash
O‘quvchilarga vaqt birliklari asosida matnli masalalarni tuzish va ularni
og‘zaki ifodalash topshiriqlari beriladi. Bu o‘quvchilarning tafakkurini, nutqini,
tasavvurini va mantiqiy fikrlash salohiyatini rivojlantiradi.
10-bosqich: Yozma nazorat va og‘zaki so‘rovlar orqali baholash
Mavzu mustahkamlangach, o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalari yozma
testlar, chizmalar, og‘zaki so‘rov, guruhli ishlanmalar orqali baholanadi. Bu
baholashlar nafaqat o‘zlashtirish darajasini, balki mavzuga bo‘lgan qiziqish va
faoliyatdagi ishtirokini ham ko‘rsatadi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun vaqt birliklari jadvali
Vaqt
birligi Belgilanishi Qanchalik
katta? Nechta kichik
birlikdan
iborat? Hayotiy misollar
Daqiqa 1 daq. Eng kichik 60 soniya = 1 "Dars boshlanishiga 5
5
Yusupova G., Yo‘ldoshev A. Boshlang‘ich ta’limda matematika . – Toshkent: Iqbol, 2022. –
220 b.

12 daqiqa daqiqa qoldi"
Soat 1 soat Kichik 60 daqiqa = 1
soat "Dars 1 soat davom
etadi"
Kun 1 kun O‘rta 24 soat = 1 kun "Bugun chorshanba
kuni"
Hafta 1 hafta Kattaroq 7 kun = 1 hafta "Haftaning beshinchi
kuni juma"
Oy 1 oy Katta 30/31 kun = 1
oy "Aprel oyida bahor
fasli boshlanadi"
Yil 1 yil Eng katta 12 oy = 1 yil "1-sinfni 1 yil
davomida o‘qib
tugatamiz"
1 daqiqa = 60 soniya
1 soat = 60 daqiqa
1 kun = 24 soat
1 hafta = 7 kun (dushanba, seshanba, chorshanba, payshanba, juma, shanba,
yakshanba)
1 oy ≈ 30 yoki 31 kun (fevral — 28 yoki 29 kun)
1 yil = 12 oy = 365 kun (kabisa yili — 366 kun)
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun vaqt tushunchasini anglash —
murakkab psixologik va pedagogik jarayon bo‘lib, u bolaning tafakkur,
tasavvur, diqqat va xotira kabi aqliy faoliyatlarining rivojlanish darajasi bilan
bevosita bog‘liqdir. Bu yoshdagi bolalar uchun vaqt juda mavhum tushuncha
bo‘lib, ular uni bevosita sezmaydilar, balki voqea-hodisalar ketma-ketligi orqali
anglaydilar. Shuning uchun ta’lim jarayonida vaqtni o‘rganishga oid
yondashuvlar bolaning kognitiv rivojiga mos tarzda, ya’ni sekin-asta
konkretlikdan mavhumlik sari yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.

13O‘quvchi vaqtni “harakat” orqali sezadi. Masalan, “nonushta qildim –
maktabga bordim – darsda o‘tirdim” kabi ketma-ket holatlar vaqtni sezishda
boshlang‘ich asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu esa shuni anglatadiki, bola vaqtni uni
idrok qiladigan obrazlar bilan bog‘lagan holda o‘z ongida shakllantiradi.
Demak, o‘qituvchi dars jarayonida bola hayotidagi real va takrorlanuvchi
faoliyatlar asosida vaqtni tushuntirishga intilishi zarur. Bunda ertalabki tartib,
dars va tanaffuslar vaqti, uyga qaytish vaqti kabi holatlardan samarali
foydalanish mumkin.
Psixologik jihatdan bola uchun vaqtni anglash “oldin”, “keyin”, “hozir”,
“birinchi”, “oxirgi”, “kecha”, “bugun”, “ertaga” kabi iboralar orqali
shakllanadi. Bu iboralarni dars davomida doimiy qo‘llash orqali o‘quvchi
vaqtni tildagi obrazlar orqali ongida joylashtira boshlaydi. Pedagog bu
jarayonda bolani fikrlashga undovchi savollar beradi: “Kechadan keyin nima
bo‘ladi?”, “Bugun payshanba bo‘lsa, kecha nima edi?”, “Ertalabdan keyin nima
bo‘ladi?” – bu savollar orqali bola vaqtni ketma-ketlikda anglaydi va unga
nisbatan o‘z munosabatini shakllantiradi.
Vaqtni anglash uchun bolaning e’tibori, xotirasi va nutqi faol bo‘lishi kerak.
Shu sababli, vaqt tushunchasini o‘rgatishda nutqiy mashqlar, suhbatlar, matnlar
asosida savol-javoblar, fikr bildirish faoliyatlarini keng joriy etish kerak bo‘ladi.
O‘quvchilar o‘z kun tartibini so‘zlab berish, “Mening haftam”, “Mening
ertaligim”, “Bir kunim qanday o‘tadi?” kabi mavzularda og‘zaki va yozma
ishlarga jalb etilishi lozim. Bu orqali o‘quvchi nafaqat vaqtni sezadi, balki uni
ifodalashni, tahlil qilishni, vaqtga nisbatan mas’uliyatni o‘zida shakllantiradi.
O‘yinli metodlar ham bu yo‘nalishda nihoyatda samaralidir. Masalan, “soatni
tuz”, “kundalik rejamni joylashtir”, “qaysi vaqt bu?” kabi interfaol topshiriqlar
orqali o‘quvchilar vaqtni tasvirlash, taqqoslash, joylashtirish, hisoblash kabi
amaliy mashqlarni bajaradilar. Harakatli o‘yinlarda esa ular berilgan vaqt
oralig‘ida vazifani bajarishga odatlanadi. Bu esa vaqtni idrok qilishning
boshlang‘ich shaklidir. Shuningdek, “vaqt o‘tayotganini” ko‘rsatish uchun qum

14soat, elektron soat, vaqt signalizatori kabi vositalardan ham foydalanish tavsiya
etiladi.
Pedagogik yondashuvda muhim jihatlardan biri — har bir o‘quvchining
individual rivojlanish darajasini hisobga olishdir. Har bir bola vaqtni o‘zicha
anglaydi: kimdir vizual obrazlar bilan, boshqasi nutq orqali, yana boshqasi esa
faqat real tajriba orqali. Shu bois, o‘qituvchi har bir o‘quvchining o‘zlashtirish
uslubini bilgan holda, unga mos metodni tanlashi kerak. Ba’zi o‘quvchilarga
vaqt aylanasini to‘ldirish qulay bo‘lsa, boshqalar uchun dars davomiyligini so‘z
bilan ifodalash, yoki kundalikdagi mashg‘ulotlarni vaqt bo‘yicha ketma-
ketlikda joylashtirish foydali bo‘ladi.Shuningdek, vaqtni anglashda tasviriy
san’at, musiqa, jismoniy tarbiya kabi fanlar orqali integratsion yondashuvlar
ham samarali bo‘ladi. Masalan, “quyosh chiqdi – tong bo‘ldi”, “qo‘ng‘iroq
chalindi – tanaffus vaqti” kabi vizual va eshitish obrazlari orqali bola vaqtni
hayotiy hodisalar bilan bog‘laydi. Tarbiyaviy jihatdan esa bu bola ongida
vaqtga amal qilish, reja asosida ish yuritish, sabrli bo‘lish, tartibli yashash kabi
fazilatlarni shakllantiradi.Pedagogik kuzatuv va baholash orqali o‘quvchining
vaqtni anglash darajasi doimiy nazorat qilib boriladi. Har bir darsdan so‘ng
“nechchi soat dars qildik?”, “ertaga nima qilishni rejalashtiraylik”, “bu
topshiriqni qancha vaqt ichida bajaramiz?” kabi savollar berilishi kerak. Bu usul
yordamida bola o‘z vaqtini ongli ravishda nazorat qilishga odatlanadi.
Boshlang‘ich ta’limda har bir mavzu, jumladan, vaqt o‘lchovlariga doir
bilimlar, O‘zbekiston Respublikasi Davlat ta’lim standartlari (DTS) asosida
o‘quvchilarga bosqichma-bosqich, tizimli va metodik jihatdan asoslangan holda
o‘rgatiladi. Davlat ta’lim standartlari — bu ta’lim mazmunini aniqlovchi,
darsliklar va metodik qo‘llanmalar asosida tuzilgan, o‘quvchilar egallashi kerak
bo‘lgan minimal bilim, ko‘nikma va kompetensiyalarni belgilovchi hujjat
hisoblanadi. Ushbu standartlar barcha umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida
yagona yondashuv asosida bilim berilishini ta’minlaydi.

15Vaqt o‘lchovlari mavzusi matematikaning boshlang‘ich sinf bosqichida
muhim bo‘limlardan biri sifatida qaraladi. Vaqtni o‘lchash, vaqt birliklarini
farqlash, ularni ketma-ketlikda joylashtirish, vaqt oralig‘ini aniqlash kabi bilim
va ko‘nikmalar o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashi, kuzatuvchanligi, kundalik
hayotni tartib bilan tashkil etish salohiyati uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi.
Shu sababli, vaqtga doir bilimlar har bir sinf bosqichiga mos holda DTSda
belgilangan izchillik asosida kiritiladi.
1-sinfda o‘quvchilarga vaqtga oid eng oddiy tushunchalar beriladi. Masalan,
kunning bo‘linmalari — tong, tushlik, kechqurun, tun, kun tartibi, hafta kunlari,
“oldin”, “hozir”, “keyin” kabi so‘z birikmalarining ma’nosi, hafta va oy nomlari
bilan tanishtiriladi. Bu bosqichda asosiy e’tibor o‘quvchining vaqtni sezish,
tanishish, farqlash va og‘zaki ifodalash qobiliyatini rivojlantirishga qaratiladi.
Darsliklarda bu jarayonlar uchun sodda matnlar, rasmli topshiriqlar, og‘zaki
mashqlar, to‘ldirishga mo‘ljallangan jadvallar, rasm asosida ketma-ketlik tuzish
vazifalari keltiriladi.
2-sinfga kelib, DTSda o‘quvchilarning vaqtni o‘lchashga doir ko‘nikmalarini
rivojlantirish ko‘zda tutiladi. Bu bosqichda soat va daqiqa tushunchalari, analog
soat (strelkali) va raqamli soat bilan ishlash, vaqtni o‘qish va yozish, soat
bo‘yicha vaqtni belgilash, vaqt farqini aniqlash kabi amaliy mashg‘ulotlar
asosida bilimlar chuqurlashtiriladi. Darsliklarda soatni o‘rganishga oid
chizmalar, maketlar, vaqtni aniqlashga doir savollar, soat strelkalarini belgilash,
vaqtni hisoblash topshiriqlari keng o‘rin oladi. Misollar orqali o‘quvchi “Soat
nechchi bo‘ldi?”, “Nechchi daqiqa o‘tdi?”, “Vaqt nechchida tugadi?” kabi
savollarga javob bera oladi.
3-sinfda o‘quvchilarga vaqt birliklari o‘rtasidagi nisbatlar haqida kengroq
ma’lumot beriladi: 1 soat = 60 daqiqa, 1 kun = 24 soat, 1 hafta = 7 kun, 1 oy ≈
30/31 kun, 1 yil = 12 oy = 365 kun kabi. DTSda bu bosqichda o‘quvchining
vaqtni matematik tarzda taqqoslash, hisoblash va amaliyotda qo‘llay olish
ko‘nikmasi shakllantirilishi talab qilinadi. Shu bois, darsliklarda vaqtga oid

16masalalar (soat va daqiqa bilan), taqqoslash jadvallari, kundalik rejani
to‘ldirish, kalendarga doir topshiriqlar, grafik jadval asosida savollar keng
yoritilgan.
4-sinfda esa mavzuga doir bilimlar umumlashtiriladi va mustahkamlanadi.
O‘quvchilar vaqt oralig‘ini tahlil qilish, vaqt jadvalini tuzish, yillik kalendar
asosida masalalarni yechish, vaqt farqini aniqlash, vaqt birliklarini boshqa
birliklar bilan bog‘lash kabi murakkabroq topshiriqlarni bajaradilar. Davlat
ta’lim standartlarida bu sinfda o‘quvchining vaqtga oid mustaqil fikrlashi,
hayotiy masalalarda vaqtni qo‘llay olish salohiyatiga ega bo‘lishi asosiy
kompetensiya sifatida belgilangan.
Vaqt mavzusini o‘rganishda darsliklardan tashqari metodik qo‘llanmalar va
elektron resurslar ham muhim rol o‘ynaydi. So‘nggi yillarda DTS asosida
yaratilgan interfaol darsliklarda vaqtga doir topshiriqlar ko‘rgazmali grafikalar,
animatsiyalar va vizual testlar bilan boyitilgan. Masalan, “haftalik rejamni tuz”,
“soatni to‘g‘ri belgila”, “qaysi oy qaysi faslga tegishli?” kabi topshiriqlar
nafaqat bilishga, balki amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga xizmat qiladi.
DTSda shuningdek, vaqt mavzusida shakllantiriladigan asosiy
kompetensiyalar aniq belgilanadi. Bu kompetensiyalarga quyidagilar kiradi:
vaqtni to‘g‘ri belgilash, vaqt birliklarini farqlash, vaqt oralig‘ini topish,
kundalik faoliyatni vaqtga bog‘lash, vaqtni qadrlash, vaqtni tejash va uni
maqsadli boshqarish. Bu ko‘nikmalar bola shaxs sifatida mustaqil, tartibli va
mas’uliyatli bo‘lib shakllanishiga xizmat qiladi.Shuningdek, ta’lim
standartlarida vaqt o‘lchovlariga doir bilimlar boshqa fanlar bilan
integratsiyalashgan holda o‘rgatilishi tavsiya etiladi. Masalan, “Hayot
xavfsizligi asoslari” darsida vaqt bo‘yicha kun tartibini tuzish, “Atrof-muhitni
o‘rganish” darsida fasllar, oylar, “O‘qish” darsida vaqt haqidagi matnlar orqali

17mavzu yanada boyitiladi. Bu integratsiya yondashuvi o‘quvchilar tafakkurini
kengaytirish, mavzuni hayotiy voqealar bilan bog‘lash imkonini beradi. 6
2. Boshlang‘ich sinflarda vaqt o‘lchovlarini o‘qitish metodikasi
Boshlang‘ich sinflarda vaqt o‘lchovlarini o‘qitish – bu nafaqat matematik
bilimlarni o‘zlashtirish, balki bolalarda vaqtni anglash, unga amal qilish,
kundalik tartibga rioya qilish, mantiqiy fikrlash va mustaqil qaror qabul qilish
ko‘nikmalarini shakllantirishning muhim pedagogik jarayonidir. Vaqt
o‘lchovlariga oid bilimlarni o‘rgatish uchun o‘qituvchi zamonaviy ta’lim
metodlaridan, yoshga mos o‘quv materiallaridan, ko‘rgazmali qurollardan va
faoliyati orqali o‘rganish yondashuvlaridan foydalanishi kerak.
Metodik jihatdan vaqt o‘lchovlari mavzusi dars jarayonida bosqichma-
bosqich, real hayot bilan bog‘lab o‘rgatiladi. Dastlab o‘quvchilarga vaqtga oid
umumiy tushunchalar: kun, tun, tong, tush, kechqurun kabi tabiiy hodisalar
orqali tanishtiriladi. Bu bolalarga eng yaqin, hayotiy ifodalardir. Masalan,
“quyosh chiqqanda tong bo‘ladi”, “quyosh botganda kechqurun boshlanadi”
kabi jumlalar orqali bola vaqtni his qila boshlaydi.
Keyinchalik bu sezgi asosidagi tushunchalar aniq birliklarga: daqiqa, soat,
kun, hafta, oy, yil kabi o‘lchovlarga o‘tkaziladi. Bu jarayonda konkret-dastlabki
ifodalardan mavhum matematik birliklarga o‘tish pedagogik yondashuvning
asosini tashkil etadi. Dars davomida “soat nechchi bo‘ldi?”, “bu ishni 10 daqiqa
ichida bajaramiz”, “haftaning qaysi kunidamiz?” kabi savollar o‘quvchining
vaqtni his qilish qobiliyatini mustahkamlaydi.
Ko‘rgazmali metod Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mavzularni
tushunish, xususan, vaqt tushunchasini anglashda ko‘rgazmalilik asosiy
metodlardan biri hisoblanadi. Bu metod o‘quvchilarni mavzuga jalb qilish,
ularning ko‘rish, sezish, taqqoslash va mushohada qilish orqali bilim olish
6
To‘rayev R. Boshlang‘ich sinflarda dars samaradorligini oshirish yo‘llari . – Samarqand:
Registon, 2019. – 184 b.

18imkoniyatini yaratadi. Vaqt o‘lchovlarini o‘rganishda bola mavzuni vizual idrok
etish orqali anglaydi. Chunki bu yoshda bolalar konkret obrazli tafakkur
bosqichida bo‘lganliklari sababli ular mavhum tushunchalarni to‘g‘ridan to‘g‘ri
tushuna olmaydi. Shuning uchun dars jarayonida turli ko‘rgazmali vositalar:
strelkali va raqamli soatlar maketlari, hafta kunlari tasvirlangan aylana
grafikalar, oy va fasllarga oid plakatlar, kalendarning bolalar uchun
moslashtirilgan shakllari, vaqt chiziqlari va harakatli jadvallar qo‘llaniladi.
O‘qituvchi “Soat necha bo‘ldi?”, “Bu ishni qancha vaqt ichida bajaramiz?”,
“Bugun haftaning qaysi kuni?”, “Qaysi faslga o‘tdik?” kabi savollar orqali
o‘quvchilarning vizual idrokini faollashtiradi. Soat maketlari yordamida bola
strelkalarni joylashtirib, vaqtni ko‘rsatadi. Rasmli taqvim asosida oylarni
joylashtiradi, vaqt aylanasini to‘ldiradi. Bu amaliy va ko‘rgazmali yondashuv
orqali mavzu bolalar uchun nafaqat tushunarli, balki qiziqarli ko‘rinadi.
Ko‘rgazmali metod o‘quvchida “ko‘rib o‘rganish” orqali “eslab qolish”
mexanizmini ishga tushiradi. Bunday yondashuv, ayniqsa, soatdagi daqiqalar va
soatlar o‘rtasidagi nisbatni tushuntirishda, vaqt ketma-ketligini ifodalashda
samaralidir. Bundan tashqari, o‘quvchilarni darsga jalb etish, e’tiborini
markazlashtirish, vizual fikrlashini rivojlantirish kabi ko‘plab afzalliklarga ega.
Ko‘rgazmali metoddan foydalanish orqali o‘quvchilarda nafaqat vaqt
tushunchasi shakllanadi, balki bu bilimlar amaliy faoliyatga ham tatbiq qilinadi.
Misol uchun, bola kundalik rejasini tuzishda, dars jadvalini tushunishda, vaqt
ichida topshiriqni bajarishda bu ko‘nikmalarni ishlatadi. Shunday qilib,
ko‘rgazmali metod – vaqt tushunchasini o‘rgatishdagi eng muhim va eng
samarali metodlardan biri hisoblanadi.
Og‘zaki bayon qilish metodi Og‘zaki bayon qilish metodi boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari uchun darsda asosiy bilimlarni berishda muhim rol o‘ynaydi.
Ayniqsa, vaqtga oid mavzularda bu metod bolalarning eshitish orqali bilimni
qabul qilish, tushunish va yodlab qolish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
O‘qituvchining izchil va soddalashgan nutqi orqali mavzu o‘quvchining

19tasavvurida shakllanadi. Bu metod yordamida vaqt tushunchasi, vaqt birliklari
(soat, daqiqa, kun, hafta, oy, yil), ularning o‘zaro bog‘liqligi, ketma-ketlikda
joylashuvi, farqlari va qo‘llanishi haqida batafsil og‘zaki tushunchalar beriladi.
Masalan, o‘qituvchi darsni “Bugun sizlar bilan vaqt haqida suhbatlashamiz. Har
kuni ertalab uyg‘onamiz, keyin maktabga boramiz, dars o‘tamiz. Bularning
barchasi vaqt ichida sodir bo‘ladi...” kabi kirish so‘zlari bilan
boshlaydi.Shuningdek, bu metod orqali o‘qituvchi vaqtga oid real hayotiy
misollar keltiradi: “Maktabda har dars 45 daqiqa davom etadi”, “Multfilm 30
daqiqa bo‘ladi”, “Bir hafta – 7 kundan iborat”, “Yil 12 oyga bo‘linadi” kabi
misollar bolalarning eshitish orqali fikrlash va tasavvur qilish salohiyatini
oshiradi. O‘quvchilarga savol-javob tarzida murojaat qilinadi: “Soat nechchi
bo‘ldi?”, “Bugun qanday kun?”, “Bir haftada nechta kun bor?”, “Yozdan keyin
qaysi fasl keladi?” kabi savollar bolalarni faol fikrlashga, og‘zaki javob
berishga undaydi. Bu esa, o‘z navbatida, nutqni rivojlantirish, mantiqiy ketma-
ketlikda fikr bildirish, o‘z fikrini vaqt tushunchalari bilan ifodalash
ko‘nikmasini shakllantiradi.
Bayon qilish jarayonida o‘qituvchi o‘z ovozining ohangi, pauzalar, mimika
va imo-ishoralardan ham foydalanadi. Bu esa bola e’tiborini jalb qiladi,
diqqatni ushlab turadi va eslab qolish imkoniyatini oshiradi. Vaqt tushunchasi
kabi mavhum mavzularni og‘zaki bayon bilan hayotiy misollar orqali ifodalash
bola uchun mavzuni osonlashtiradi. Ayniqsa, vaqtni taqqoslash, vaqt o‘tishini
anglash va vaqt birliklarini farqlash kabi masalalarni og‘zaki tushuntirish
bolaga mavzuni ichki ongli darajada singdiradi. O‘qituvchi bu metodni qo‘llar
ekan, har bir tushunchani sodda, lo‘nda, takrorlar bilan boyitilgan shaklda
bayon etishi zarur.
Og‘zaki bayon qilish metodi o‘quvchilarning eshitish orqali o‘rganish
uslubini rivojlantiradi. Ayniqsa, haftalik ketma-ketlik, oylar nomi, vaqtga oid
qoidalar, taqqoslash shakllari bolalar uchun tez yod olishda aynan ushbu metod
orqali samarali bo‘ladi. Shu sababli vaqt o‘lchovlariga oid mavzularni

20o‘rgatishda og‘zaki bayon qilish metodi asosiy vositalardan biri sifatida doimiy
qo‘llanishi lozim. U, ayni paytda, boshqa metodlar bilan uyg‘unlashtirilsa, o‘z
natijasini yanada kuchliroq ko‘rsatadi.
Amaliy metod – bu o‘quvchilarning bevosita faoliyati orqali bilimlarni
mustahkamlashga yo‘naltirilgan o‘qitish usulidir. Boshlang‘ich sinflarda vaqt
o‘lchovlariga oid mavzularni o‘rganishda bu metod ayni muddao hisoblanadi.
Chunki kichik yoshdagi bolalar mavhum tushunchalarni nazariy tinglash orqali
emas, balki bajarish, ushlash, joylashtirish va solishtirish kabi harakatlar orqali
tezroq o‘zlashtiradilar. Shu bois, o‘quvchilarni darsda faol qatnashishga
undaydigan amaliy mashg‘ulotlar orqali vaqtni o‘rganish jarayoni samaradorlik
kasb etadi.
Amaliy metodda o‘quvchi vaqt birliklari bilan o‘zi ishlaydi: soat maketida
strelkalarni o‘rnatadi, vaqtni o‘qiydi, vaqt oralig‘ini hisoblaydi, kalendarda
sanalarni belgilaydi, vaqt aylanasini to‘ldiradi. Masalan, o‘quvchiga topshiriq:
“Soat 10:15 ni ko‘rsat”, “Yil fasllarini rasm orqali joylashtir”, “Bir hafta
davomida qilgan ishingni kundalik shaklida yoz” kabi mashqlar amaliy metod
asosida beriladi. Bu bilan o‘quvchi faqat bilim olish bilan cheklanmaydi, balki
uni qo‘llash, bajarish, o‘z fikrini faoliyatga aylantirish ko‘nikmasini ham
egallaydi.
Bu metod darslarda nafaqat vaqt birliklarini tushunishga, balki bolalarning
mustaqil ishlash malakasini, diqqatini, harakat muvofiqligini, tafakkurini va
ayniqsa, rejalashtirish ko‘nikmasini rivojlantirishga xizmat qiladi. Vaqtga oid
amaliy mashqlar bolaning kundalik hayot bilan bog‘lanishini kuchaytiradi.
Masalan, “Bugungi kun jadvalini tuz”, “Multfilm qancha davom etdi?”, “O‘yin
30 daqiqa bo‘ldi, necha minut qoldi?” kabi topshiriqlar bolaning ongida vaqtni
o‘lchash va baholashga nisbatan faollikni oshiradi.Shuningdek, bu metod orqali
o‘qituvchi har bir o‘quvchini individual yondashuv bilan baholay oladi. Kimdir
soatni to‘g‘ri o‘rnatadi, boshqasi esa vaqt aylanasini to‘g‘ri to‘ldiradi. Bunday
faoliyatlar bola rivojlanishining turli jihatlarini yoritib beradi. Darslarda qum

21soat, vaqt signalizatori, taymer kabi real vositalardan foydalanish ham amaliy
yondashuvni kuchaytiradi. O‘quvchi o‘z ishi ustida ishlaydi, vaqtni
rejalashtiradi, vazifani muddat ichida bajarishga intiladi.
Amaliy metod ayniqsa “Vaqtni his qilish”dan “Vaqtni boshqarish”
bosqichiga o‘tishda samarali vositadir. O‘quvchi harakat orqali vaqtni o‘rganadi
– bu esa undan faqat bilim emas, balki mahorat ham shakllanishiga sabab
bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, boshlang‘ich ta’limda vaqt o‘lchovlarini
o‘rgatishda amaliy metod o‘quvchilarning bilimni o‘zlashtirish darajasini
oshirishda, ularni dars jarayonida faol ishtirok etishga undashda va mustaqil
ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirishda beqiyos ahamiyatga ega.
Didaktik o‘yin metodi — o‘quvchilarni darsga qiziqtirish, faol jalb qilish,
mavzuni o‘yin orqali tushuntirish va mustahkamlashga asoslangan o‘qitish
usulidir. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun vaqt kabi mavhum va
mantiqiy tushunchalarni o‘rgatishda bu metod nihoyatda samaralidir. Chunki bu
yoshdagi bolalar faol, harakatga moyil, ijodiy va o‘yin orqali bilishga qiziqqan
bo‘ladilar. O‘yin metodida mavzu mazmuni maxsus o‘yin shakliga keltiriladi:
topshiriqlar, qoidalar, shartlar orqali o‘quvchi o‘rganadi va ishtirok etadi.
Vaqt o‘lchovlarini o‘rgatishda ko‘plab didaktik o‘yinlardan foydalanish
mumkin. Masalan, “Soatni to‘g‘ri o‘rnat”, “Qaysi oy qayerda yashiringan?”,
“Haftaning kunlari aralashib ketdi – to‘g‘rilang”, “Fasllar kartasini joylashtir”,
“Vaqtni top” kabi o‘yinlarda o‘quvchi faol ishtirok etadi va vaqtga oid
tushunchalarni noan’anaviy tarzda, oson va quvnoq holatda o‘zlashtiradi. Bu
esa mavzuni eslab qolishga ham, hayotiy holatlarga bog‘lashga ham yordam
beradi. O‘yinlar bolalarda ijobiy emotsiyalar uyg‘otadi va darsga bo‘lgan
qiziqishni kuchaytiradi.
Didaktik o‘yinlar o‘quvchilarning diqqatini faollashtiradi, ular o‘zaro raqobat
qiladi, jamoada ishlashni o‘rganadi, muvaffaqiyatga erishishga intiladi. Har bir
o‘yin bir vaqtning o‘zida bilim, harakat, muloqot, fikrlash va his qilishni
birlashtiradi. O‘quvchilar o‘z bilimlarini o‘yin davomida namoyish qiladi, vaqt

22birliklarini stikerlar, kartochkalar, rasmli belgilar orqali joylashtiradi.
Shuningdek, vaqtga doir masalalarni rolli o‘yinlar orqali ham o‘rgatish
mumkin. Masalan, “Vaqt maktabi”, “Soat do‘koni”, “Oylar sultoni” kabi
sahnalashtirilgan mashg‘ulotlar mavzuni hayotiylashtirib beradi.
Didaktik o‘yin metodida o‘quvchi “o‘rganuvchi” emas, balki “faol
ishtirokchi”ga aylanadi. U darsda javob beradi, harakat qiladi, fikr bildiradi,
tanlov qiladi va natija chiqaradi. Bu esa o‘qitishning zamonaviy
yondashuvlariga to‘la mos keladi. O‘yin orqali bola vaqtni o‘rganibgina
qolmay, uni qadrlash, unga amal qilish va vaqtga mas’uliyat bilan qarashni ham
o‘rganadi. Shu sababli vaqt o‘lchovlarini o‘rganish jarayonida didaktik o‘yin
metodini qo‘llash nafaqat pedagogik, balki psixologik, ijtimoiy va tarbiyaviy
jihatdan ham nihoyatda foydalidir. U darsni jonlantiradi, mazmunini boyitadi,
har bir o‘quvchining faol ishtirokini ta’minlaydi.
Interfaol metod — bu o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasida ikki tomonlama faol
muloqotga asoslangan ta’lim usulidir. U an’anaviy “o‘qituvchi aytadi –
o‘quvchi eshitadi” modelidan farqli ravishda, o‘quvchini bilvosita emas, balki
bevosita ishtirokchi, bilimni yaratuvchi sifatida jarayonga jalb etadi. Vaqt
o‘lchovlariga oid mavzularni o‘rganishda interfaol metodlar yordamida
o‘quvchilarda vaqtga nisbatan mustaqil fikrlash, tahlil qilish, suhbatda ishtirok
etish, savol berish va javob berish, guruhda ishlash, qaror qabul qilish
ko‘nikmalari rivojlanadi.
Bu metodda dars jarayoni o‘qituvchining monologiga emas, balki o‘quvchilar
o‘rtasidagi faol muloqotga asoslanadi. Masalan, “Bir-biringga savol ber”, “Vaqt
aylanasini guruhda tuzing”, “Haftalik rejangizni taqdim eting”, “Soat necha
bo‘ldi?” kabi topshiriqlar o‘quvchilarni darsga faol jalb qiladi. “Aqliy hujum”,
“Bahsli savollar”, “Mening fikrim”, “Fikrlar doirasi”, “Kichik guruhlar bilan
ish” kabi metodlar orqali o‘quvchilar vaqtga doir bilimlarini bir-biri bilan
baham ko‘radilar, tushunchalarni mustahkamlaydilar va amaliyotda qo‘llashni
o‘rganadilar.

23Interfaol metod orqali o‘quvchilar vaqt birliklari, vaqt oralig‘i, kun tartibi,
hafta kunlari va fasllar haqida erkin fikr yuritish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Masalan, “Mening kunim qanday o‘tadi?”, “Bugungi mashg‘ulotni
rejalashtiring”, “Vaqtni nima uchun tejash kerak?” kabi mavzularda guruhli
muhokama tashkil etish orqali bolalar mavzuni chuqurroq anglaydilar. Bu
jarayonda ular o‘z fikrlarini bayon etadi, boshqa bolalarning fikrini tinglaydi,
bir fikrga kelishadi, xulosalashni o‘rganadilar.Shuningdek, interfaol metod
bolalarda nutqiy faollikni, mulohazakorlikni, fikrlash aniqligini oshiradi.
O‘quvchilar dars davomida “qabul qiluvchi” emas, balki “bilimni
shakllantiruvchi” bo‘ladi. Dars interfaol muhitda o‘tganda har bir o‘quvchi o‘z
o‘rniga ega bo‘ladi, bu esa o‘z-o‘zini anglash, baholash va ishonch bilan fikr
bildirishga asos yaratadi. Metod psixologik jihatdan qulay sharoit yaratadi,
darsda har bir bola o‘z fikrini aytishga jur’at topadi.
Integratsiyalashgan metod – bu bir nechta fan, mavzu yoki ko‘nikmalarni
uyg‘unlashtirib, yagona o‘quv jarayoni shaklida taqdim etish metodidir.
Boshlang‘ich sinflarda vaqt o‘lchovlarini o‘rganishda bu metod o‘quvchilar
tafakkurini chuqurlashtirish, bilimlararo bog‘liqlikni anglash va hayotiy tajriba
asosida o‘rganishni ta’minlashda keng qo‘llaniladi. Odatda vaqtga oid bilimlar
faqat matematika darsida emas, balki atrof-muhitni o‘rganish, o‘qish, jismoniy
tarbiya, musiqa va hatto rasm darslarida ham tabiiy ravishda integratsiyalashgan
holda o‘rgatiladi.
Masalan, o‘qish darsida “Kun tartibi”, “Mening haftam”, “Fasllar haqida
hikoya” kabi matnlarni o‘qish orqali bola vaqtga oid tushunchalarni nutqiy
ifodalash orqali mustahkamlaydi. Atrof-muhitni o‘rganish fanida esa
o‘quvchilar fasllar ketma-ketligi, yil davomidagi o‘zgarishlar, oylar, kalendar
bilan ishlash kabi mavzular orqali vaqtni real tabiat hodisalari bilan bog‘lab
tushunadilar. Jismoniy tarbiya darsida esa harakatli topshiriqlarni vaqt bilan
bog‘lash, masalan, “1 daqiqada nechta mashq bajarasiz?” yoki “30 soniyada

24yugurib yetib boring” kabi topshiriqlar orqali vaqtni his qilish amaliy
mashg‘ulotga aylantiriladi.
Rasm fanida esa o‘quvchilar “Mening faslim”, “Kun va tun”, “Mening
soatim”, “Oylar ranglarda” kabi ijodiy ishlanmalar orqali vaqtga oid bilimlarni
estetik ifodalaydi. Musiqa darsida “hafta kunlari haqida qo‘shiq”, “oylar bilan
bog‘liq ritmik mashq” kabi faoliyatlar orqali o‘quvchi vaqt birliklarini eslab
qoladi. Bunday yondashuv bolada har bir mavzuni turli kontekstlarda anglash
va hayotiy faoliyat bilan bog‘lash imkonini beradi.
Integratsiyalashgan metodning asosiy afzalligi — mavzuni o‘quvchi ongida
chuqurroq va kengroq idrok qilishidir. Fanlararo bog‘liqlik orqali mavzu har xil
rakurslardan yoritiladi va bu o‘quvchining umumiy tafakkur doirasini
kengaytiradi. Shu bilan birga, bu metod darslarda zerikishning oldini oladi,
o‘quvchilarni yangi kutilmagan faoliyatlar orqali qiziqtiradi, har bir bola o‘z
iqtidoriga mos yo‘nalishda ishtirok etadi.
O‘qituvchi bu metodni qo‘llar ekan, dars mavzularini bir necha fanlar bilan
uzviy bog‘lab rejalashtiradi. Vaqt o‘lchovlariga oid darslar “haftaning kunlari”,
“yil fasllari”, “oylar ketma-ketligi”, “dars jadvali” kabi mavzular orqali tabiat,
jamiyat, til va san’at bilan uyg‘unlashtiriladi. Integratsiyalashgan metod
darslarni boyitadi, o‘quvchilarni har tomonlama faollashtiradi, bilimlar
orasidagi bog‘liqlikni anglashga yordam beradi. Shu bois u vaqtni o‘rgatishda
zamonaviy va metodik jihatdan muhim yondashuvlardan biri hisoblanadi.
Zamonaviy boshlang‘ich ta’limda axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanish o‘qitish samaradorligini oshirishda muhim
vositaga aylangan. Ayniqsa, vaqt o‘lchovlari kabi mavzularni o‘rgatishda
raqamli metodlar — ya’ni kompyuter, planshet, smartfon, interaktiv doska,
onlayn platformalar orqali bilim berish — o‘quvchilarning diqqatini jamlash,
tushunchalarni tezroq va sifatliroq o‘zlashtirish imkonini beradi. Bu metod
bolalarda vizual va eshituv kanallarini birgalikda ishga soladi, animatsiyalar

25orqali vaqtning o‘tishi, soatning ishlashi, fasllar almashuvi kabi murakkab
jarayonlarni jonli kuzatishga sharoit yaratadi.
Masalan, “Clock Learning”, “Time Teacher”, “Interactive Calendar”, “Khan
Academy Kids” kabi mobil ilovalar orqali o‘quvchilar soatni o‘rganadi, vaqt
birligini aniqlaydi, topshiriq bajaradi va natijasini darhol ko‘radi. Bu esa o‘z-
o‘zini baholash, xatoni tushunish, o‘zlashtirish tezligini oshirishga xizmat
qiladi. Interaktiv doska orqali o‘qituvchi vaqt aylanasini joylashtirish, oylar
kartasini to‘ldirish, soat strelkalarini harakatlantirish, hafta kunlarini
tartiblashtirish kabi topshiriqlarni vizual va raqamli tarzda tushuntiradi. Shu
bilan birga, o‘quvchilar o‘zlari ham interaktiv ishtirokchi sifatida jarayonga
kirishadi.
Axborot texnologiyalari yordamida yaratilgan elektron darslar, multimedia
taqdimotlar, videodarslar vaqt tushunchasini bolaga tasviriy va harakatli
misollar orqali yetkazib beradi. Masalan, “Kun va tun qanday almashadi?”,
“Soat 12:00 – bu kunduzi yoki kechasi?”, “Yil fasllari qachon boshlanadi?”
kabi savollarni video orqali jonli misollar bilan tushuntirish bolaga oson va
qiziqarli bo‘ladi. Shu orqali o‘quvchi faqat eshitmaydi, balki ko‘radi, tahlil
qiladi va aks ettiradi.Shuningdek, darsdan keyin uy vazifasi sifatida raqamli
testlar, interaktiv viktorinalar, onlayn topshiriqlar berilishi mumkin. Bu
o‘quvchining darsdan keyingi faoliyatini davom ettiradi, ota-onani ham o‘quv
jarayoniga jalb qiladi. QR-kodlar orqali qo‘shimcha resurslarga kirish, dars
davomida foydalaniladigan soat simulyatorlari, raqamli kalendarlar bolada
vaqtga nisbatan tushunchani jonlantiradi.
Raqamli metod boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining texnik savodxonligini,
mustaqil ishlash qobiliyatini, texnologik vositalardan maqsadli foydalanish
madaniyatini shakllantiradi. Shu bilan birga, bu metodning samaradorligi
shundaki, o‘quvchini passiv emas, faol ishtirokchi sifatida shakllantiradi.
Ayniqsa, vaqtni his qilish, vaqt ichida harakat qilish, muayyan ishni belgilangan

26muddatda tugatish kabi hayotiy ko‘nikmalar aynan raqamli metodlar orqali
mustahkamlanadi. 7
3. Vaqt o‘lchovlarini o‘rgatishda ko‘rgazmali qurollardan foydalanish
yo‘llari
Boshlang‘ich ta’limda ko‘rgazmali qurollar orqali bilim berish —
o‘quvchilar uchun eng samarali va tabiatiga mos yondashuvlardan biridir.
Ayniqsa, vaqt o‘lchovlari kabi abstrakt mavzularni o‘zlashtirishda o‘quvchilar
uchun vizual tasvir, rasm, model, real predmetlar orqali anglash osonroq
kechadi. Chunki vaqtning o‘zi ko‘rinmaydi, faqat uning belgilarini, oqibatlarini,
o‘zgarishlarini biz his qilamiz. Shuning uchun o‘qituvchi bu mavzuni
o‘zlashtirishda ko‘rgazmalilik tamoyilidan keng foydalanishi lozim. Bu
bo‘limda vaqt o‘lchovlariga oid ko‘rgazmali vositalarni tanlash, ularni darsda
qo‘llash va natijadorlikni oshirish yo‘llari tizimli yoritiladi.
Boshlang‘ich ta’limda vaqt o‘lchovlarini o‘rganish murakkab mavzulardan
biri bo‘lib, ayniqsa, soatni o‘qish, vaqt oralig‘ini farqlash, kun, hafta, oy, yil
kabi birliklarni ketma-ketlikda eslab qolish o‘quvchilarga ancha qiyinchilik
tug‘diradi. Shu bois, ta’lim jarayonida ko‘rgazmali vositalardan foydalanish
katta ahamiyat kasb etadi. Jumladan, soat maketlari, kalendarlar, grafik
vositalar o‘quvchilarning mavzuga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, tushunishni
osonlashtiradi va ularning bilimini hayotiy faoliyat bilan bog‘lash imkonini
beradi.
Soat maketlari — bu soat ko‘rinishida tayyorlangan didaktik qurol bo‘lib,
unda raqamlar, katta va kichik strelkalar harakatlantiriladigan qilib yasaladi.
Darsda o‘qituvchi bu vositadan foydalanib, o‘quvchilarga soat 12:00, 3:30, 7:45
kabi vaqtlarni ko‘rsatishni, o‘qishni va ifodalashni o‘rgatadi. Bu maketlar
yordamida bola harakat va ko‘rish asosida vaqt tushunchasini anglaydi.
7
Nazarov S. Didaktik o‘yinlar orqali o‘qitish metodikasi . – Andijon: Maktab,
2018. – 158 b.

27Shuningdek, har bir o‘quvchiga kichik soat maketi yasatish orqali ular darsda
individual ishtirok etadi, o‘z vaqtlarini mustaqil belgilashni mashq qiladi.
Kalendarlar ham o‘ta muhim ko‘rgazmali vosita hisoblanadi. Kalendarlar
yordamida o‘quvchilar yilning oylarini, haftaning kunlarini, muhim sanalarni
aniqlashni o‘rganadilar. O‘qituvchi kalendardan foydalanib, dars boshlanishida
“Bugun qanday kun?”, “Qaysi oy?”, “Hafta nechanchi kuni?” kabi savollar
orqali o‘quvchilarni mavzuga jalb qiladi. Bolalar o‘z kalendarlarini yuritish
orqali vaqtni rejalashtirish, tug‘ilgan kunlar, bayramlar, dars jadvali kabi real
hayotiy holatlarni vaqt bilan bog‘lashni o‘rganadilar.
Grafik vositalar esa vaqt tushunchalarini vizual ifodalashda muhim rol
o‘ynaydi. Masalan, “Kun tartibi jadvali”, “Fasllar aylanasidagi o‘zgarishlar”,
“Dars davomiyligini ko‘rsatadigan grafiklar” yordamida bola vaqt o‘tishini
chizmalar orqali tushunadi. Bu grafiklar orqali o‘quvchilar vaqt oralig‘i, vaqt
ketma-ketligi, faoliyatlar o‘rtasidagi vaqt farqini ko‘z bilan ko‘rib, farqlashni
o‘rganadilar. Bu vositalar ayniqsa vizual idrok kuchli bo‘lgan bolalar uchun
samaralidir.Boshqa foydali grafik vositalardan biri bu “Haftalik faoliyat
jadvali” bo‘lib, u orqali bola kunlik ishlarni vaqtga bog‘laydi: “07:00 –
uyg‘onish”, “08:00 – nonushta”, “09:00 – maktabga borish” va hokazo. Bu
orqali bola vaqtni rejalashtirish, boshqarish va unga amal qilishni o‘rganadi. Bu
ko‘nikma esa keyingi hayot bosqichlari uchun asosiy zaruriy malakadir.
Darsda soat maketlarini guruhda ishlashga moslab qo‘llash ham samaralidir.
Har bir guruhga vazifa beriladi: “Soat 5:00 ni qo‘ying”, “30 daqiqadan keyin
qanaqa vaqt bo‘ladi?”, “Soat 12:15 da nima qilardik?” kabi topshiriqlar
o‘quvchilarning mustaqil fikrlashiga, hisoblashga va og‘zaki ifodaga olib
keladi. Kalendarlar orqali esa “O‘zing tug‘ilgan kuningni top”, “Bahor oylarini
belgilang”, “Qaysi oyda bayramlar bor?” kabi topshiriqlar orqali mavzu
mustahkamlanadi.
Yil fasllariga oid aylana ko‘rinishidagi ko‘rgazma vositasi orqali o‘quvchi
oylar ketma-ketligini ham yodlaydi, ham fasllar bilan bog‘laydi: “Dekabr,

28yanvar, fevral – qish; mart, aprel, may – bahor” kabi tizimlashuvni
o‘zlashtiradi. Bu orqali bolalarda vaqtga oid ketma-ketlik, taqqoslash va tahlil
qilish ko‘nikmalari rivojlanadi.
O‘qituvchi grafik vositalarni izchil, bosqichma-bosqich va topshiriqlar bilan
uyg‘unlashtirib qo‘llasa, bola vaqt tushunchalarini aniq tasavvur qiladi. Har bir
vosita darsdagi vazifaga muvofiq tanlanadi. Masalan, soat maketi vaqtni
aniqlashga, kalendar voqeani vaqtga bog‘lashga, grafik vosita esa vaqt ketma-
ketligini anglashga xizmat qiladi.Shu tarzda ko‘rgazmali vositalar orqali
o‘quvchilar vaqt o‘lchovlarini nafaqat yodlaydi, balki hayotiy misollar bilan
bog‘laydi. Bu esa vaqtga nisbatan ongli, mas’uliyatli, puxta yondashuvni
shakllantiradi. Ko‘rgazmalilik usuli mavzuni chuqurroq o‘rganishga,
o‘zlashtirishda barqarorlikka, darsda faol ishtirokni ta’minlashga yordam
beradi.
Zamonaviy boshlang‘ich ta’lim jarayonida raqamli va multimediya
vositalaridan foydalanish tobora kengayib bormoqda. Bu vositalar
o‘quvchilarning bilim olish jarayonini qiziqarli, samarali va hayotga
yaqinlashtiradi. Ayniqsa, abstrakt tushunchalarni, jumladan vaqt o‘lchovlarini
anglatishda raqamli texnologiyalar va audiovizual materiallar o‘quvchilarning
idrokini kuchaytiruvchi kuchli vosita sifatida xizmat qiladi. Chunki bu yoshdagi
bolalar mavhum tushunchalarni mustaqil anglab etish uchun ko‘proq ko‘rish,
eshitish, harakatlanish orqali o‘rganishga moyil bo‘ladilar. Shu bois, vaqt
o‘lchovlari mavzusini o‘zlashtirishda interaktiv, vizual va multimediya
yondashuvlar o‘quvchining faolligini oshiradi va darsning sifati bilan
chuqurligini ta’minlaydi.
Avvalo, interaktiv soat ilovalari haqida to‘xtalish lozim. “Clock Learning”,
“Set the Time”, “Time Teacher” kabi mobil ilovalar yordamida o‘quvchilar soat
strelkalarini o‘zi harakatlantiradi, vaqtni ko‘rsatadi va to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri
javobni zudlik bilan tekshiradi. Bu ilovalar bolalarga xatolarni darhol tuzatish
imkonini beradi, bu esa o‘z-o‘zini baholash va mustaqil o‘rganishga yordam

29beradi. Shu bilan birga, raqamli vositalar orqali vaqt o‘zgarishlarini real
tasvirda — animatsiyalar orqali ko‘rsatish ham mumkin.
Videodarslar va multfilmlar vaqt tushunchasini bolalar tasavvuriga yaqin va
oddiy tarzda yetkazishda nihoyatda samarali. Masalan, “Bir kun qanday
o‘tadi?”, “Soat qanday ishlaydi?”, “Kun va tun qanday almashadi?” kabi
mavzularni tushuntiruvchi qisqa animatsiyalar yoki edukatsion multfilmlar
bolaning eshituv va ko‘rish kanallarini bir vaqtda faollashtiradi. Natijada
o‘quvchi bilimni ko‘proq saqlab qoladi va uni kundalik faoliyatda qo‘llay oladi.
Multimediya taqdimotlar (PowerPoint, Canva, Genially kabilar) o‘qituvchiga
darsni rejalashtirishda va o‘quvchining e’tiborini ushlab turishda keng
imkoniyatlar beradi. Taqdimotlarda soat tasvirlari, strelkali harakatli grafikalar,
oy va fasllarning o‘zgarishi haqidagi slaydlar kiritiladi. Har bir slaydga savol-
javoblar, animatsion topshiriqlar joylashtirish orqali dars interfaol va jonli
kechadi. Bu esa bola uchun mavzuni zerikarli mavhum tushuncha emas, balki
jonli tajribaga aylantiradi.
QR-kodlar yordamida onlayn resurslarga yo‘naltirish ham darsda
qo‘llaniladigan zamonaviy vositalardan biridir. Masalan, darsda soat haqida gap
ketganda, o‘qituvchi QR-kodni ko‘rsatadi va bola o‘z mobil qurilmasi bilan
tegishli multfilm, o‘yin, test yoki video lavhaga yo‘naltiriladi. Bu bola uchun
mustaqil kashfiyot tajribasini beradi.Interaktiv doska vositalaridan foydalanish
esa sinfda umumiy ishtirokni ta’minlaydi. Masalan, doskada raqamli soat va
strelkali soat birga beriladi. O‘quvchilar strelkalarni harakatlantiradi, raqamli
ifodani moslashtiradi yoki turli topshiriqlarni bajarishadi: “Soat 7:15 ni
ko‘rsat”, “15 daqiqa o‘tgandan keyin nechchi bo‘ladi?”, “Bugun 12-dekabr – bu
qaysi faslga to‘g‘ri keladi?” kabilar. Bu topshiriqlar o‘quvchining tahlil,
taqqoslash va xulosa chiqarish faoliyatini kuchaytiradi.
Gamifikatsiya (o‘yinlashtirish) elementlari orqali bolalarning raqobatbardosh
ishtiroki ham rag‘batlantiriladi. Masalan, raqamli test platformalarida (Kahoot,
Quizizz, Wordwall) “Soatni top!”, “Hafta kunlarini tartibla!”, “Oylar qaysi

30faslga kiradi?” kabi savollarga asoslangan testlar orqali bola vaqt birliklarini
mustahkamlaydi. Shu bilan birga, ushbu platformalarda har bir savolga ball
beriladi, natijalar real vaqtda ko‘rinadi, bu esa o‘quvchining motivatsiyasini
oshiradi.
Raqamli kalendarlardan foydalanish — bu ham muhim jihatlardan biridir.
Raqamli kalendarlar (Google Calendar, Class Dojo’s visual schedule) orqali
o‘quvchilar dars jadvalini kuzatish, hafta va oyga oid rejalarni tuzish, tug‘ilgan
kunlar, bayramlar va sinf tadbirlarini belgilang bo‘lishni o‘rganadilar. Bu metod
orqali o‘quvchi vaqtni rejalashtirishni o‘zlashtiradi.Shuningdek, audioyozuvlar
orqali vaqt belgilarini aytish ham darsni boyitadi. Masalan, “Soat 8:00 –
maktabga borish vaqti”, “Soat 13:00 – tushlik”, “Soat 21:00 – uyqu” kabi
gaplar audio shaklda beriladi. Bola bu yozuvni tinglab, mos rasm yoki grafikani
tanlaydi. Bu usul eshituv orqali o‘rganish imkonini kuchaytiradi, ayniqsa
eshitish orqali yaxshi o‘zlashtiradigan bolalar uchun juda qulaydir.
Yana bir samarali metod — bu vaqtga oid virtual ekskursiyalardir. Masalan,
“Soat muzeyi”, “Yil fasllari bilan bog‘liq tabiat voqealari”, “O‘zbekistonning
vaqt zonalari” kabi mavzular virtual darslarda o‘rgatilsa, bola mavzuni global
kontekstda anglaydi. Bu usul bola tafakkurini kengaytiradi, ilmiy qiziqishni
oshiradi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun ta’lim jarayonini muvaffaqiyatli tashkil
etishning eng muhim usullaridan biri — bu o‘yinlar orqali bilim va
ko‘nikmalarni shakllantirishdir. O‘yin bola tabiatiga mos, uning psixologik
ehtiyojlariga javob beradigan, qiziqarli va ishtirokchilikni ta’minlovchi
vositadir. Ayniqsa, mavhum tushunchalarni — jumladan, vaqt birliklarini
o‘zlashtirishda didaktik o‘yinlar asosiy pedagogik vositaga aylanishi mumkin.
Chunki vaqtni tasavvur qilish, ularni ketma-ketlikda joylashtirish, soatni o‘qish,
hafta kunlari va yil oylarini eslab qolish kabi ko‘nikmalar bolaning fikrlash,
tahlil qilish va bog‘lay olish qobiliyatini talab qiladi. Didaktik o‘yinlar esa
aynan shu jarayonni yengillashtiradi, tabiiylashtiradi va

31mustahkamlaydi.Avvalo, o‘yinlar orqali o‘quvchilarning motivatsiyasi oshadi.
Ular darsga faolroq kirishadi, har bir topshiriqqa javob berishga intilishadi.
O‘yin jarayoni orqali o‘quvchilar faqat nazariy bilim emas, balki amaliy
faoliyatni bajargan holda o‘zlashtiradi. Masalan, "Soatni top" o‘yini orqali
o‘quvchilarga soat strelkalari beriladi, ular esa o‘yin shaklida to‘g‘ri vaqtni
ko‘rsatishi yoki uni topishi kerak bo‘ladi. Bu o‘yin bilan vaqtni aniqlash,
strelkalarni tahlil qilish va raqamlarni solishtirish ko‘nikmasi shakllanadi.
“Bugun nima kuni?” o‘yini orqali o‘quvchilar hafta kunlarini
mustahkamlashadi. Dars boshlanishida o‘qituvchi kartochkalar yoki magnitli
taxtada kun nomlarini aralashtirib beradi va o‘quvchilardan to‘g‘ri tartibda
joylashtirishni so‘raydi. O‘yin davomida ular kunlar ketma-ketligini yodlab
oladi, ularni teskari tartibda ham joylashtirishni mashq qiladi. Bu metod orqali
vaqt birliklarining ketma-ketligi ongli ravishda yodda saqlanadi.
“Qaysi oy?” o‘yini yil oylarini yodlashda juda foydali. O‘qituvchi oy
nomlarini rangli kartochkalarga yozib, ularni fasllarga ajratishni so‘raydi. Misol
uchun: “Mart, aprel, may – bahor fasli” kabi. O‘yin davomida o‘quvchilar
oylarning ketma-ketligini yodlaydi, ularni fasllar bilan bog‘laydi va vaqt haqida
yaxlit tasavvur hosil qiladi. Ushbu o‘yin ayniqsa 2–3-sinflar uchun mos keladi,
chunki ular allaqachon vaqt birliklari haqida boshlang‘ich tasavvurga ega
bo‘lgan bo‘ladi.“Qanday vaqt o‘tdi?” o‘yini esa vaqt oralig‘ini tushunishga
qaratilgan. O‘qituvchi ikki vaqt ko‘rsatadi, masalan: “Soat 10:00 va 11:30” va
savol beradi: “Necha daqiqa yoki soat o‘tgan?” O‘quvchilar hisoblaydi,
muhokama qiladi va to‘g‘ri javobni aniqlashga harakat qiladi. Ushbu o‘yinlar
orqali matematik fikrlash, taqqoslash va vaqtni hisoblash ko‘nikmalari
rivojlanadi.“Soatni yig‘” o‘yini bolalarning e’tiborini jamlashga xizmat qiladi.
Bu o‘yinda soatning har xil qismlari (raqamlar, strelkalar) kartochkalarda
beriladi. O‘quvchilar bu qismlarni to‘g‘ri joylashtirib, to‘liq soatni yasashlari
kerak. Bu orqali ular soatni tuzish, undagi elementlarni o‘zaro bog‘lash, strelka
yo‘nalishini tushunish malakasini shakllantiradi.Shuningdek, “Vaqt marshruti”

32nomli o‘yinda o‘quvchilar o‘z kun tartibini rasm orqali ko‘rsatishadi. Masalan,
“7:00 – uyg‘onish”, “8:00 – nonushta”, “9:00 – maktabga borish” va hokazo.
Har bir bola o‘z marshrutini tuzadi va uni sinfga namoyish qiladi. Bu o‘yin
bolaning vaqtni rejalashtirish va o‘z hayotiy tajribasi bilan bog‘lash
ko‘nikmasini rivojlantiradi.Bundan tashqari, guruhli o‘yinlar ham vaqt
birliklarini mustahkamlashda katta foyda keltiradi. Masalan, “Oylar estafetasi”
o‘yinida har bir guruhga oy nomlari beriladi. Guruhlar navbat bilan oylarni
ketma-ket aytishadi. Agar biror guruh xatoga yo‘l qo‘ysa, navbat boshqa
guruhga o‘tadi. Bu o‘yin jamoaviy fikrlash, eslab qolish va tartiblash
qobiliyatlarini rivojlantiradi.Didaktik o‘yinlar nafaqat bilim, balki ko‘nikma va
malakani ham shakllantiradi. Vaqt tushunchasi — bu hayotiy ko‘nikmadir. Uni
o‘zlashtirish faqat yodlash orqali emas, balki harakatli, jonli va muloqotli
jarayon orqali samarali amalga oshadi. Didaktik o‘yinlar esa bolani o‘qituvchi
aytganini eshituvchi emas, balki faol ishtirokchi va kashf qiluvchi shaxsga
aylantiradi.O‘yinlar davomida o‘quvchilarning diqqatini jamlash, bir-biriga so‘z
bilan murojaat qilish, xatolarni tahlil qilish, o‘z javoblarini asoslash kabi
kommunikativ va mantiqiy faoliyatlari ham rivojlanadi. Bu esa nafaqat vaqt
mavzusi bo‘yicha, balki boshqa mavzularda ham muvaffaqiyatli o‘qish uchun
mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qiladi.

33 Xulosa
Mazkur kurs ishimni yakunlar ekanman, boshlang‘ich ta’limda vaqt
o‘lchovlarini o‘rgatish mavzusining dolzarbligi va amaliy ahamiyati yana bir
bor o‘z isbotini topdi. “Vaqt o‘lchovlari mavzusini ko‘rgazmali qurollar orqali
o‘rganish” deb nomlangan ushbu ishda men vaqt tushunchasini bolalarga
qanday samarali o‘rgatish mumkinligi, ayniqsa ko‘rgazmali vositalarning bu
boradagi beqiyos roli haqida chuqur tahlil va kuzatishlar olib bordim. Tahlillar
shuni ko‘rsatdiki, vaqtga oid tushunchalarni o‘zlashtirish o‘quvchidan nafaqat
aqliy faoliyat, balki vizual va kinestetik idrokni ham talab qiladi. Shuning
uchun bu borada ko‘rgazmalilik asosiy metodik yo‘nalish sifatida e’tirof etiladi.
Tajriba va nazariy materiallar asosida xulosa qilish mumkinki, vaqt
birliklarini o‘rgatishda soat maketlari, kalendarlar, grafik vositalar, raqamli
texnologiyalar, didaktik o‘yinlar va multimediya materiallari o‘quvchilarda
mustahkam, ongli va faol ko‘nikmalarni shakllantiradi. Ayniqsa, raqamli
vositalar orqali interaktiv topshiriqlar bajarish, multimediya vositalari
yordamida vaqtni vizual tarzda anglash, o‘yinlar orqali esa uni hayotiy faoliyat
bilan bog‘lash – barcha bu jarayonlar bola shaxsini rivojlantirishga xizmat
qiladi.

34Kurs ishi davomida olib borilgan tahlillar asosida shuni aytish mumkinki,
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun vaqtga oid bilimlar faqat darslik matni
asosida emas, balki ko‘rgazmali faoliyat, individual topshiriqlar, jamoaviy
o‘yinlar, grafik tahlillar, kalendarli ishlanmalar orqali chuqur o‘zlashtiriladi. Bu
esa nafaqat vaqtni bilish, balki uni boshqarish, rejalashtirish va unga nisbatan
mas’uliyatli munosabatni shakllantirishga xizmat qiladi.
Shu bois, kelajakda boshlang‘ich ta’lim metodikasida vaqt o‘lchovlarini
o‘rgatish jarayoniga ko‘rgazmali vositalarni integratsiyalash zarur. Ayniqsa,
raqamli dars ishlanmalar, mobil ilovalar, onlayn kalendarlar va interaktiv
o‘yinlar yordamida o‘qitish tizimini boyitish tavsiya etiladi. Bu nafaqat ta’lim
sifatini oshiradi, balki bolalarning vaqtga nisbatan tafakkurini kengaytiradi,
amaliy ko‘nikmalarni mustahkamlaydi.
Shu o‘rinda aytishim kerakki, mazkur mavzuni tanlaganimdan mamnunman.
Bu mavzu orqali men boshlang‘ich ta’limda zamonaviy o‘qitish usullarini
o‘rganib, ularni real dars jarayonlariga qanday moslashtirish mumkinligini
chuqur angladim. Kelgusida bu bilim va ko‘nikmalarimni amaliy faoliyatda,
ya’ni pedagogik ish tajribamda qo‘llashni rejalashtiraman. Vaqt – bu nafaqat
tushuncha, balki hayotiy qadriyatdir. Bolaga shu qadriyatni o‘rgatish esa biz,
ustozlarning muqaddas vazifasidir.

35Foydalanilgan adabiyotlar
I. Normativ huquqiy hujjatlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori. "Ilm-fan va ta’limni
rivojlantirish strategiyasi to‘g‘risida" – PQ–4310-son, 2019-yil 29-oktabr. //
lex.uz
2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori. "Boshlang‘ich
ta’limning davlat ta’lim standartlari haqida" – 2021-yil 9-fevral, № 57. //
www.lex.uz
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar
akademiyasi faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida” Farmoni. – PF–4947. – Toshkent, 2017-yil 7-fevral. – lex.uz.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “Ilm-fan va innovatsiyani
rivojlantirishni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning samaradorligini
oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” Qarori. – PQ–4230. – Toshkent, 2019-
yil 17-mart. – lex.uz.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “Matematika fanini 2020–2030
yillarda rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” Qarori. – PQ–
4571. – Toshkent, 2019-yil 7-yanvar. – lex.uz.

366. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “O‘zbekiston Respublikasida oliy va
o‘rta maxsus ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida” Farmoni. –
PF–5847. – Toshkent, 2019-yil 8-oktabr. – lex.uz.
Ilmiy adabiyotlar
1) Azizxo‘jayev A. Pedagogika: umumiy asoslar. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2020. – 368 b.
2) Mahkamova M. Boshlang‘ich ta’lim metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi,
2021. – 275 b.
3) G‘ulomova D. Boshlang‘ich sinf matematika darslarini tashkil etish
metodikasi. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2020. – 189 b.
4) Yusupova G., Yo‘ldoshev A. Boshlang‘ich ta’limda matematika. –
Toshkent: Iqbol, 2022. – 220 b.
5) To‘rayev R. Boshlang‘ich sinflarda dars samaradorligini oshirish yo‘llari. –
Samarqand: Registon, 2019. – 184 b.
6) Nazarov S. Didaktik o‘yinlar orqali o‘qitish metodikasi. – Andijon: Maktab,
2018. – 158 b.
III. GAZETA, JURNAL, XORIJIY ADABIYOTLAR
1) PISA xalqaro baholash dasturi natijalari va metodikasi – www.pisa.oecd.org
(2020-yilgi tahliliy hisobotlar)
2) Halilova D.I. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan mantiqiy fikrlashni
rivojlantirish. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2022. – 132 b. (45–70-betlar)
3) Sharipov S.S. Raqamli texnologiyalar asosida matematika darslarini tashkil
etish. – Buxoro: BDU, 2023. – 116 b. (55–82-betlar)
4) Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan 1-sinf “Matematika” darsligi.
– Toshkent: “Yangi avlod”, 2022. – 160 b.
5) Normurodova M.K. Fanlararo integratsiyada son tushunchasini o‘rgatish. –
Qarshi: QarDU, 2019. – 105 b. (60–91-betlar)
Foydalanilgan internet saytlar ro‘yxati

371. https://xtv.uz
2. https://president.uz
3. https://eduportal.uz
4. https://en.unesco.org/themes/education
5. https://www.mathplayground.com

Vaqt o‘lchovlari mavzusini ko‘rgazmali qurollar orqali o‘rganish

Sotib olish