• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 40.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 15 Май 2024
Расширение docx
Категория Философия

Продавец

Sobirov Azizbek

Дата регистрации 21 Апрель 2024

35 Продаж

XIX asrning 70 90 yillarida Turkiston oʻlkasidagi qoʻzgʻalonlar

solib, xotinbozlik va kayf-safoni davom ettiraveradi.O‘sha kezlarda Qo‘qon xonligida yana bir muhim hodisa – Po‘latxon qo‘zg‘oloni sodir bo‘ladi. Bu hodisa ruslar tomonidan xonlikning tugatilishi va uning hududlari Rossiyaga qo‘shib olinishini tezlashtiradi. Qo‘qonda kechgan janglarda yengilgan soxta Po‘latxon Marg‘ilon yaqinida ruslar qo‘liga tushadi. Uni xalqning ko‘z o‘ngida dorga osishadi. Haydarbek Bobobekovning yozishicha, soxta Po‘latxon – Mulla Ishoq o‘ldirilganda 33 yoshda bo‘lgan.Shu tariqa Qo‘qon xonligi tugatiladi. Uning o‘rniga tashkil etilgan Farg‘ona viloyatiga general Skobelev harbiy gubernator etib tayinlanadi. Po‘latxon o‘ldirilgandan so‘ng ham Farg‘ona vodiysining turli hududlarida qo‘zg‘olonlar davom etadi. Ayniqsa, «Oloy malikasi» nomi bilan tanilgan ayol – Qurbonjon dodxoh va uning o‘g‘illari boshchiligidagi qo‘zg‘olon qariyb bir yil davom etadi. Ruslar Qurbonjon dodxohni yenga olmagach Skobelev u bilan muzokaralar o‘tkazadi. Ruslar ayolning barcha shartlariga rozi bo‘lgach u qarshilik ko‘rsatishni to‘xtatadi.Toshkentga qochgan Nasriddinxonning hayoti ham otasi Xudoyorxonniki kabi ayanchli tugaydi. Xudoyorxonni aldab Orenburgga jo‘natgan Fon Kaufman Nasriddinxonni Rossiyaning Vladimir shahriga surgun qiladi. Po‘latxon qo‘zg‘oloni sovetlar talqinida Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 volost boshqaruvining mahkamasi oldiga toplandi. Mahkama xodimlari kaltaklandi. O„sha kuni Samarqand uezdining Siyob, Mahalla, Ho’ja Ahror va Angor volostlarida ham namoyishlar bo’lib o’tdi. 11-iyulda Toshkentda hunarmandlar, ishchilar, shahar hambag’allari va shahar atrofidagi dehqonlar Beshyog’ochdagi politsiya boshqarmasi tomon yo„l oldilar. Namoyishchilar «bolalarimizni bergandan kora ozimiz olganimiz yaxshiroq, podshoh o’lib ketsin» deya maydonni larzaga keltirib qichqirdilar. Mahalliy aholi faollaridan Yolchi Ibrohimov (konchi), G’ulom Kamolov (g’isht teruvchi), ishchi ayol Zuhrabibi Musaeva va boshqalar xalqni podshoh hukumatiga qarshi qat'iy kurash boshlashga da'vat etdilar. Tez orada jazo qoshini etib keldi. Natijada ular 5 kishini otib oldirishdi, 15 kishi yarador bo’ldi. Noroziliklar Farg’ona vodiysida tobora kuchaya boshladi. G’alayonlar Qoqon shahri, Kattaqorg’on, Rishton qishloqlarida ham bo’lib otdi. Ularning barchasi ayovsiz bostirildi. 9 iyul kuni Andijon jome masjidida podshoh farmoni oqib eshittirildi. Aholi yashin tezligida maydonni toldirdi. Xalq safarbarlikni bekor qilishni talab etdi. Politsiya va kazaklarga hujum boshlandi. Jazolovchilar qozg’olonchilarga o’t ochib 3 kishini oldirib, 12 kishini yarador qildilar. 1916-yildagi qozg’olonning eng kuchli nuqtasi Jizzaxda bo’ldi. Shahar aholisi 13 iyul kuni safarbarlikka chaqirilganlar royxatini talab qilib oqsoqol va mingboshi mahkamasiga toplandilar. Oqsoqolni o’ldirib, mingboshi mahkamasini vayron qildilar, royxatni topib olib yondirib tashladilar. Iyul oyiga kelib butun Turkiston o’lkasida harbiy holat e'lon qilindi. Jazo otryadlari va mustamlakachi ma'murlarga juda katta huquq berildi. Qozg’olonchilar safi kengayib bordi. 18 iyul kuni Nazirxo’ja Eshon boshchiligida yangi shahar tomon yurdilar. Jazo otryadi bilan qozg’olonchilar o’rtasida bo’lgan toqnashuvda ikkala tomondan ham qurbonlar bo’ldi. Turkiston general-gubernatori Jizzax qozg„olonini bostirish uchun polkovnik Ivanov boshchiligida oltita topi bor 13 ta rota askar, 300 kishilik kazak otryadi va 3 rota sapyorlarni safarbar etdi. Jazo I otryadi qozg’olonni shafqatsizlarcha bostirdi. Omon qolgan Jizzax aholisi jazirama cho’lga haydaldi. 72 Jizzax ishi bo’yicha 1000 dan ortiq kishi hibsga olindi, 151 Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 qo‘yilgan farmon oladi. Farmonda Qo‘qon xonligini butunlay bosib olish topshirig‘i berilgan edi. 1876 yil 15 fevralda Qo‘qon qamal qilinadi. 2.2. Qo‘qon xonligini yiqitgan hodisalar va jarayon harakatlari XIX asrning ikkinchi yarmida Markaziy Osiyo xalqlari hayotida muhim voqealar sodir bo‘ldi. Jumladan, Qo‘qon xonligi ruslar tomonidan bosib olinib, uning hududi Rossiya imperiyasi tarkibiga qo‘shib yuborildi. Avvaliga Qo‘qon xonligi bilan o‘zaro shartnoma tuzgan ruslar, soxta Po‘latxon qo‘zg‘olonidan so‘ng xonlikni batamom egallashdi. Soxta Po‘latxon kim bo‘lgan va u xonga qarshi nega isyon ko‘targandi? Sovetlar bu qo‘zg‘olonni ezilgan xalq isyoni edi desa, boshqalar Xudoyorxonda alami bo‘lgan qipchoqlarning xonga qarshi harakati deydi. Markaziy Osiyoning XIX asrdagi tarixi haqida gap ketganda ko‘pchilikda bir savol tug‘iladi. Nega Chor Rossiyasi Xiva xonligi va Buxoro amirligini yarim vassal holda qoldirgan-u, Qo‘qon xonligini batamom bosib olgan? Bu savolga turlicha javob berish mumkin. Masalan, ruslar Farg‘ona vodiysini Buxoro yoki Xorazmga nisbatan muhim joy deb bilgan. Yoki ruslar Buxoro amirligidan ko‘ra, Qo‘qon xonligini kuchsiz deb bilgan bo‘lishi ham mumkin – o‘sha paytlarda Qo‘qonga kim hukmdor bo‘lishi Buxoroda hal qilingan.Aslida esa Qo‘qon xonligining yiqitilishiga eng birinchi navbatda Xudoyorxon sabab bo‘lgan. Chunki ruslar xonlikning ikkita muhim shahri Chimkent va Toshkentni bosib olganda ham Xudoyorxon «aqlini yig‘ib olmaydi». Xalqqa yangidan yangi soliqlar Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 to‘rtinchilari «o‘zaro feodal urush» deb ataydilar. Beshinchilari esa bu haqda lom- mim demaslikni ma’qul ko‘radilar. Ko‘plab tarixchi olimlaru yozuvchilarni Po‘latxon qo‘zg‘oloniga baho berishda ikkilantirgan va chalkashtirgan hodisalardan biri — yuqori tabaqadagi feodallarning qo‘zg‘olonchilar tomoniga o‘tganligidir. Bu hodisani sharhlashda bir narsaga e’tibor berish lozim. Ular Xudoyorxon mag‘lubiyatga uchrashiga ishonch hosil qilib, o‘z mavqelarini, jonlarini saqlab qolish va imkoniyat bo‘lib qolsa, qo‘zg‘olonni o‘z manfaatlariga bo‘ysundirib, qo‘g‘irchoq xonzodani taxtga o‘tqazish niyatida edilar. Ularning asl niyatlaridan xalqning xabari yo‘q edi. Boz ustiga, o‘sha yillari omma «odil» xon topilishiga ishonardi. Abdurahmon oftobachi, Iso Avliyo, Nasriddinbek va Sulton Murodbeklar qo‘zg‘olonchilar tomoniga o‘tayotganlarida Po‘latxonni «valiahd» deb tan oldilar, hali uning soxta «xon» ekanligini bilmasdilar. Po‘latxon g‘azovotga qarshi bo‘lsa-da, lekin uni rasmiy ravishda ma’qullashga majbur bo‘ldi: dastlabki oylarda u sust harakat qildi va janglarga o‘z qo‘shinini olib kirmadi. Chunki safdoshlarini saqlab qolishi shart edi.Qo‘qonliklar avval Qurama uezdini ozod qilmoqchi bo‘ldilar: o‘sha tomonga 2000 qurollangan kishini jo‘natdilar. Ulardan 1000 nafari Abliqqa, 500 tasi Bo‘kaga, qolgan 500 nafari Qoraqiyaga keldi. Bulardan tashqari, yana bir necha otryadlar Oqcha qishlog‘idan Parkentga o‘tmoqchi edi; Qo‘shrabot yuqorisida ham qurolli navkarlar shay bo‘lib turishardi. Umuman olganda, Po‘latxon qo‘zg‘oloni progressiv xarakterga ega milliy ozodlik harakati bo‘lib, uning asosiy harakatlantiruvchi kuchi mehnatkash omma edi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Jo‘rayev, Narzuila. 0 ‘zbekiston tarixi: (Turkiston Chorizm mustamlakachiligi davrida) 1-kitob Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 dodini tinglash o’rniga unga dag’dag’a qila boshladi. Mashhur «Toshotar» voqeasi boshlanib ketdi. Oqsoqol otdan tushib hokimning idorasiga qochib yashirindi. Polkovnik Putintsev esa ozining sodiq qulini panohiga olib., xalqni tinchitishga urindi. Xalq undan oqsoqolni berishni talab qildi. Putintsev ham muzokara orniga kuch ishlatishni afzal korib, topponchasini g’ilofdan chiqarib dag’dag’aga otdi. Sabr kosasi tolgan olomon, uzoq oylab o’tirmay, hokimga hujum boshladi. Qurollangan soldatlar etib kelgach, xalq ayamay oqqa tutildi. Natijada ko’p kishi halok bo’ldi va yaralandi. Qo’lga olingan 60 kishi turli muddatlarga qamoq jazosi va surgunga hukm qilindi. Turkistonda kotarilgan ozodlik harakatining yana biri 1898-yilgi Andijon qozg’olonidir. Qozg’olonga Andijon yaqinidagi Mingtepa qishlog’ida yashovchi Muhammad Ali Eshon boshchilik qildi. Qozg’olonchilar Andijondagi mustamlakachilarning harbiy gornizoniga bostirib kiradi va kazarmaning piramidalarida 30 ga yaqin turli miltiqni olja qilib olib, birinchi qatordagi soldatlar ustiga tashlanishadi. Ularga ichkaridagi soldatlar qarshilik korsatadilar. Harbiy qoshinlar shaharni o’rab olib, qo’zg’olonni harbiy kuch bilan shafqatsizlarcha bostiradi. Mustamlakachilar Muhammad Ali Eshonni tutish uchun Mingtepaga bostirib kirdilar, uch soatcha otishma va tintuv o„tkazdilar. Nihoyat, Eshon Arslonbob yaqinidagi Toshko’prikda qo„lga tushirildi. Eshon va uning muridlari, tanish-bilishlari, maslakdoshlariga nisbatan dahshatli qatag’on uyushtirildi. Dukchi Eshon osib o’ldirildi, uning 45 nafar yordamchilari qatl etildi, 208 kishi Sibirga surgun qilindi. Dukchi Eshon qozg„oloni izsiz ketmadi. Butun Farg’ona vodiysida mustamlakachilarga qarshi harakat davom etdi. Bu hol xalqning kuchli noroziligiga olib keldi. Iyul oyida Xojand shahrida norozilik namoyishi boshlanib ketdi. Unga dehqonlar, mardikorlar, chorakorlar, ayollar-jami 3000 dan ortiq kishi qatnashib, namoyish «Mardikor bermaymiz!» shiori ostida o„tdi. Politsiya namoyishni bostirishga kirishdi, ular ustiga tosh yog„ildi. Harbiy qismdan soldatlar etib kelib politsiyachilar bilan birgalikda namoyishni bostirdi. Samarqand uezdining Urgut qishlog’ida g’azabga kelgan 2000 kishilik dehqonlar olomoni Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 Turkiston xalqlarini asoratga soldi. U o’lkani siyosiy-hududiy jihatdan zabt etibgina qolmay, balki erksevar, zahmatkash xalqni ma'naviy-ruhiy boysundirishga erishdi. Rossiya imperiyasi o’lkani Turkiston general-gubernatorligi, Buxoro amirligi va Xiva xonligidan iborat uch qismga bo’lib, tub aholi birligi va siyosiy qudratini sindirish yolida barcha vositalardan foydalandi. Mustamlakachilar Turkiston xalqlari turmushida nimaiki ularning istiqboliga to’g’anoq bo’lsa, ularni ozodlik uchun kurashdan chalg’itsa, hammasini qo’llab-quvvatlagan holda, istiqlolga xizmat qiluvchi barcha intilishlarning payini qirqdilar. Rossiya mustamlakachilarining og’ir asorati sharoitida ham xalqimiz o’zligini, milliy qadriyatlarini, ma'naviyatini, madaniyatini, urf-odatlari va turmush tarzini saqlab qola oldi. Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olishini tezlashtirishga olib kelgan sabablardan yana biri − Rossiya bilan Angliya o‘rtasidagi siyosiy va iqtisodiy ziddiyatlar bo‘ldi. XIX asr ikkinchi yarmining boshlarida O‘rta Osiyo xonliklarini bosib olish maqsadida Rossiya tomonidan olib borilayotgan siyosat Angliyaning bu borada uzoqni ko‘zlab tuzgan rejalariga jiddiy xavf solar edi. 1860 yildan boshlab Rossiya imperiyasi Turkiston o‘lkasini bosib olish uchun jiddiy harbiy harakatlarni boshladi. Undan tashqari Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyo xonliklarini bosib olishni tezlashtirgan bir nechta sabablar bor ediki, ular quyidagilardan iborat bo‘lgan: 1. Rossiya yengil sanoatini doimiy ravishda ta’minlab turuvchi arzon xom ashyo bazasining O‘rta Osiyoda mavjudligi; 2. Qrim urushi (1853-1856 yy.) tufayli Qora dengiz portlarining Rossiya qo‘lidan ketishi hamda uning o‘rnini O‘rta Osiyo xonliklarini egallash hisobiga to‘ldirish, O‘rta Osiyo orqali Eron, Afg‘oniston, Xitoy, Hindiston kabi davlatlarda Angliyaning ta’sirini yo‘qotib, bu davlatlar bilan savdo va diplomatik aloqalar o‘rnatish. Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 soxtaligini o‘sha paytda juda kam odam bilgan. Uning kimligi keyin oshkor bo‘ladi. Qo‘zg‘olon 1873 yilda Mulla Ishoq soxta Po‘latxon nomi ostida vodiyga kelib qo‘zg‘olonchilarga bosh bo‘ladi. Shu tariqa xonga qarshi isyon boshlanadi. Xudoyorxon qo‘zg‘olonchilarga qarshi Abdurahmon oftobachi boshchiligida qo‘shin yuboradi. Bo‘lib o‘tgan janglarda qo‘zg‘olonchilar mag‘lubiyatga uchraydi va soxta Po‘latxon tog‘lar orasiga qochib ketadi. So‘ng bir yildan oshiqroq vaqt mobaynida qaytadan qo‘shin yig‘adi.1975 yil bahorda soxta Po‘latxon O‘zganda qo‘zg‘olon ko‘taradi. Unga qarshi xon qo‘shinlari jo‘natiladi. Biroq Abdurahmon oftobachi va Iso avliyo boshchiligidagi xon qo‘shini qo‘zg‘olonchilar tomoniga o‘tib ketadi. O‘shanda Abdurahmon oftobachi Andijon hokimi bo‘lib turgan Xudoyorxonning to‘ng‘ich o‘g‘li Nasriddinbekni ham yo‘ldan uradi. U ham qo‘zg‘olonchilar tomoniga o‘tadi.Shundan so‘ng qo‘zg‘olonchilar xonlikdagi bir qator shahar va qishloqlarni egallay boshlashadi. Xudoyorxon fon Kaufmandan yordam so‘rashga majbur bo‘ladi: Ishongan a’yonlari va o‘g‘li qo‘zg‘olonchilar tomoniga o‘tib ketgach Xudoyorxon juda tushkunlikka tushib qoladi. Fon Kaufmanning yordami yetib kelishini ham kutmasdan Qo‘qondan qochadi.1975 yilda xon oila a’zolari va xazinani olib ruslar qo‘l ostida bo‘lgan Xo‘jand shahriga qarab yo‘lga chiqadi. Qo‘zg‘olonchilarning bir qismi Xudoyorxonni taqib qiladi. Bo‘lib o‘tgan janglarda xonning yonida qolgan navkarlar uni mardona himoya qiladi va eson-omon Xo‘jandga yetkazib boradi. Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 ko tarilgan xalq qo zg oloni (1873—76). Rahbari — Ishoq Hasan o g li ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ (1844 — Marg ilon — 1876). Ishoq Hasan Qo qondagi Tunqator ʻ ʻ madrasasida o qigan. Andijondagi masjidda imomlik qilgan, savdogarlik ʻ bilan ham shug ullangan. Toshkentga kelib, Abdulmo min otaliq bilan ʻ ʻ tanishgach, shu yerda vaqtincha yashab qoladi. 1872-yil Sher Dodho boshliq bir guruh qo qonliklar Samarqandda istiqomat qilayotgan ʻ Po latbekni (Olimxonnnng nevarasi) Qo qonga taklif qilib, uni xon qilib ʻ ʻ ko tarishga vaʼda qilishadi. Lekin, Po latbek bu taklifni rad etadi. ʻ ʻ Shundan so ng qo qonliklar Toshkentga kelib, Abdulmo min otaliq bilan ʻ ʻ ʻ uchrashganlar. Ularning iltimosiga ko ra, Ishoq Hasan "Po latxon" nomi ʻ ʻ bilan qo zg olonga boshchilik qilishga rozi bo lgan va Namanganga kelib ʻ ʻ ʻ qo zg olonga rahbarlik qila boshlagan. Uning tomoniga yirik boy va ʻ ʻ harbiylar, hatto Xudoyorxonntt o g li va boshqa qarindoshlari ham ʻ ʻ o tgan. 1875-yil 22-iyulda Xudoyorxon Toshkentga qochishga majbur ʻ bo ladi. Xon taxtiga Po latxon va Xudoyorxonning katta o g li ʻ ʻ ʻ ʻ Nasriddinbeklar asosiy daʼvogarlar edi. 1873-yilda qirg izlar Po latxonni ʻ ʻ Qo qon xoni deb eʼlon qilgan edilar. Ammo, Xudoyorxon Toshkentga ʻ qochgandan keyin Abdurahmon oftobachi Nasriddinbekni xon deb eʼlon qilib taxtga o tqizgan. Shu sababli "Po latxon" Abdurahmon oftobachi va ʻ ʻ Nasriddinxonlarga qarshi kurashni boshlab yuboradi. Oqibatda, Qo qon ʻ xonligida ikki hokimiyatchilik paydo bo ladi. Buning oldini olib, ʻ kuchlarni birlashtirish maqsadida Abdurahmon oftobachi 1875-yil 7- avgustda Chor Rossiyasi mustamlakachilariga qarshi g azavot eʼlon ʻ qiladi va xalq ozodlik harakatini boshlab yuboradi. "Po latxon" bu ʻ Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 ildizlaridan uzib tashlash, xalqning ma'naviy, madaniy, tarixiy merosini yoq qilish, ruslashtirishdan iborat edi. 1884-yilda Toshkentda dastlabki «rus-tuzem maktabi» ochildi. Shunday maktablarda rus va o’zbek muallimlari dars mashg„ulotlarini otadigan bo„ldi. Maqsad o’zbek yoshlariga rus tilini orgatish va rus turmush tarzini singdirish edi. Chor mustamlakachilari o’lkaning er osti va er usti boyliklarini ko„proq ozlashtirish maqsadida Turkistonning tabiiy va geografik dunyosini tekshirishga alohida e'tibor berdilar. 1867-yilda Toshkentda meteorologik stantsiya ochildi. U o’lka iqlimini organish bilan shug’ullandi. 1870- yilda Toshkentda kutubxona tashkil qilindi. 1874-yilda observatoriya ochildi. 1870-yil O’rta Osiyo olimlari jamiyati tuzildi. 70 II Rossiya Turkistonni o’z mustamlakasiga aylantirgach, uning siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy-madaniy zulmi kuchayib bordi. Chorizmning mustamlakachilik zulmiga qarshi xalqning noroziligi oshib bordi, isyon va qozg’olonlar kotarishga sabab bo’ldi. 1880-1883 yillarda Ho’jand, Oratepa, Namangan, o’sh va Chustda ko’tarilgan qozg’olonlar bunga misol bola oladi. Manbalarda 1885-1892 yillarda Farg’ona viloyatida xalqning 205 marta siyosiy chiqishlari qayd etilgan. Qozg’olonlarning harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, shahar hunarmand-kosiblari, hambag’allar bo’ldi. Bu harakatlarda vatanparvar ruhoniylar, milliy g’ururini yoqotmagan boy zamindorlar ham ishtirok etdilar. 1892-yilning yozida Turkiston markazi Toshkentda rus mustamlakachilarini talvasaga solgan va tarixga «Vabo isyoni» yoki «Toshotar voqeasi» sifatida kirgan qozg’olon bo’ldi. lyun oyida Toshkentda vabo tarqaldi. Shahar ma'muriyati shoshilinch choralar kordi. Mustamlaka ma'muriyati tibbiyot nuqtai nazaridan tog’ri bo’lgan tadbirlar haqida aholi o„rtasida tushuntirish ishlari olib bormadi, musulmonchilik odatlari, marosim, qonun-qoidalarini hisobga olmadi. Va'da qilingan 4 ta yangi qabriston o’rniga faqat bittasi ochildi. Shaharning taniqli kishilaridan hisoblanmish Aziziyor Eshon, Abdulqosim xoja, bozor oqsoqoli Ziyomuhammad boshchiligidagi mingga yaqin kishi shahar boshlig’I polkovnik S.R Putintsev va eski shahar oqsoqoli Muhammad Yoqub toqnash kelishdi. Qamchisini oynatib kelgan oqsoqol xalqning so’zlarini, arz- Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 tashkiloti politsiya idorasi bo’lib, u katta vakolatlarga ega edi. Mustamlakachilik ma'muriyatining muhim huquqiy bog’ini sud organlari hisoblangan. Sudlar ikki xil ko„rinishga ega bo„lib, ular sudlar va xalq sudlari deb atalgan. Ularning birinchisi sof mustamlakachilik shaklida bolsa, xalq sudlari shariat asosida ish yurituvchi qozilik idorasi edi. Rossiya imperiyasining 1886-yilgi «Nizom»i o’lkaga rus aholisini kochirib keltirish yoli bilan o’lkani ruslashtirish harakatini qonunan mustahkam lab, unga siyosiy tus berdi. Kochib keluvchi har bir oilaga 10 tanobdan ham bo„lmagan er ajratish belgilandi. Imperiyaning qora tuproqli markaziy hududlaridan er taqchilligidan qutulish siyosati oqibatida mustamlaka Turkistonda boyish uchun rus mujiklari ko„plab kela boshladi. 15 yil davomida (1875-1890 yy.) Turkistonga 1300 oila kochib kelib joylashdi. Turkiston aholisining 5 foizini tashkil etuvchi rus mustamlakachilari qoliga hosildor erlarning 60 foizi berib qoyilgan edi. Turkistonni paxta xomashyosi etishtiradigan bazaga aylantirish Rossiya agrar siyosatining bosh maqsadi deb belgilandi. Rossiya Turkistonni qisqa muddatda o„z sanoati uchun xomashyo manbaiga aylantirdi. 1885-1915- yillar davomida paxta maydoni 13 barobarga osdi. O„lka Rossiyaning asosiy paxta bazasiga aylandi. Rus toqimachilik sanoati Turkiston paxtachiligining rivoji tufayli jahon bozorida mustahkam marrani egalladi. 1900 yilda Turkiston paxtasi rus sanoati ehtiyojining 25% ni tashkil qilib, bu raqam yil sayin oshib bordi va 1913- yilga kelib 50% ga oshdi. Xonliklar davrida davlat mulki hisoblangan katta er maydonlari Rossiya davlat xazinasiga tegishii deb e'lon qilindi. Vaqf mulklari ham asta-sekin davlat ixtiyoriga olindi. Chor ma'muriyati Turkistonni Rossiyaning bir qismiga aylantirish, uning janubiy chegaralarida harbiy istehkomlar qurish, boyliklarni va etishtirilayotgan xomashyoni tashib ketish maqsadida temir yol qurilishini boshlab yubordi. 1880- 1889 yillarda Krasnovodsk, Ashxabod, Marv, Chorjoy, Buxoro, Samarqand, Toshkent, Qoqon, Andijon shaharlarini bog’lovchi O’rta Osiyo temir yo’li qurildi. Rossiya imperiyasi Turkiston xalqini ma'naviy- madaniy jihatdan tutqunlikka solish, uzoqqa moljallangan manfaatiga boysundirish siyosatini yuritdi. Uning mohiyati, mazmuni mahalliy xalqni uning milliy, tarixiy Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 Jizzaxni egalladi. Podsho Aleksandr II 1867-yil 14-iyulda Turkiston general- gubernatoriligi va Turkiston harbiy okrugini tuzish tog’risida Farmon berdi. General-gubernator va okrug qomondoni etib general-ad'yutant Fon Kaufman tayinlandi. Unga keng vakolat berilib harbiy-ma'muriy, moliyaviy-iqtisodiy, fuqarolik ishlarini mustaqil hal qilish huquqlari berilgan edi, shu boisdan u «Yarim podshoh» deb atalardi. Bu tadbir Chor Rossiyasining O„rta Osiyoni bosib olish yolidagi harakatida yangi bosqich bo„ldi. Qoqon xonligining aholisi uch million som tovon tolashga majbur qilindi. Chor Rossiyasi O„rta Osiyoda mustamlakachilik siyosatini olib bordi. 1.2.Milliy va mustamlaka zulmning kuchayishi , xalq ommasining norozilik harakatini kuchayishi Milliy davlatchilik tugatildi. O’lkada mutlaq hokimiyat general-gubernator qo’lida toplandi. General-gubernatorlik kengashi va to’rt bolimdan iborat mahkama tuzildi. Turkiston general-gubernatorligi tarkibida XIX asr oxirlariga kelib besh viloyat tashkil etildi. Sirdaryo, Farg’ona, Samarqand, Ettisuv, Kaspiyorti viloyatlarini shaxsan imperatorning ozi tayinlagan harbiy gubernatorlar boshqarardi. General-gubernator ayni bir vaqtda podshoh noibi, harbiy okrug qoshinlari qomondoni, bosh mirshab, bosh prokuror bo’lgan . U Buxoro amiri faoliyatini Rossiya imperator agentligi orqali, Xiva xonini esa Amudaryo bolimi boshlig’i orqali nazorat qilib turgan. Turkiston general-gubernatorligi viloyatlarga, viloyatlar uezdlarga, uezdlar esa volostlarga, volostlar uchastkalarga, uchastkalar esa oqsoqollar boshqaradigan hududlarga bolingan. Mustamlakachilar Toshkent shahrini Turkiston general-gubernatorligining ma'muriy markazi etib tanlashdi. Bosqinchilar Toshkentning sharqiy qismidan joy tanlab, tanlangan joydagi mahalliy aholini ko„chirib, Rossiyadan kelganlar yashaydigan uylar, kochalar, oromgohlar qurdilar. Shaharning bu qismi yangi shahar deb ataldi (shaharni hokim boshqargan). Eski shaharning, ya'ni mahalliy aholi yashaydigan qism aholisining rus mustamlakachilari yashaydigan shahar 69 qismiga otishi ta'qiqlangan edi. Rus mustamlakachiligining Turkistondagi asosiy tayanch ma'muriy va majbur qiluvchi Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 Markaziy Osiyoning oktyabr to‘ntarishidan avvalgi tarixini qoralab kelgan sovetlar ruslarga qarshi ko‘tarilgan bir nechta qo‘zg‘olon haqida lom-lim demagan holda Po‘latxon qo‘zg‘oloniga katta e’tibor berishgan.Darsliklarda 1898 yilda Mingtepada bo‘lib o‘tgan (Hozirgi Marhamat tumani) Dukchi eshon qo‘zg‘oloni yoki 1916 yilda sodir bo‘lgan Jizzax qo‘zg‘oloni kabilar uncha eslanmay, Po‘latxon qo‘zg‘oloni haqida batafsil ma’lumotlar berilgan.Sovetlar Po‘latxon qo‘zg‘olonini «oddiy xalqning feodallarga va xonga qarshi ozodlik harakati» deb talqin qilishadi. Ko‘pgina tarixchilar esa bunga qo‘shilmaydi va Po‘latxon qo‘zg‘olonini qipchoqlarning Qo‘qon taxtini egallash uchun boshlagan harakati deb talqin qiladi. Tarixiy manbaalarga ko‘ra, soxta Po‘latxonga rahnamolik qilgan Abdurahmon oftobachi Musulmonqulning o‘g‘li, Xudoyorxonning qaynisi, Nasriddinxonning esa tog‘asi bo‘lgan. Bir paytlar Xudoyorxon o‘z qaynotasi Musulmonqulni dorga ostirgan, so‘ng xonlik hududida qipchoqlar qirg‘inini uyushtirgan, o‘shanda ko‘plab odam o‘ldirilgandi. Ehtimol, Abdurahmon oftobachi o‘sha ishlarning qasosi uchun Xudoyorxonga qarshi chiqqan.Oxir-oqibat soxta Po‘latxon boshchiligida Xudoyorxonga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘olon xonlik hududining ruslar tomonidan tezroq bosib olinishiga sabab bo‘ladi. Po latxon qo zg oloni — Qo qon xonligida xon va uning amaldorlari ʻ ʻ ʻ ʻ zulmiga va chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosatiga qarshi Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 ko’rsatgan jadidlar, asta-sekin ijtimoiy taraqqiyot kurashchilari sifatida ham maydonga chiqqanlar. Kurs ishining tuzilishi: Mazkur kurs ishi 2 bob, 4 fasl, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar majmuasidan iborat Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 2. Karimov I. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. 10-j. Т ., « 0‘zbekiston», 3. Karimov I. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q”, T.”Sharq”, 1998. 4. Abdunabiev A.G., Markaziy Osiyoda yuz bergan uygonish (renessans). Ajdodlarimizning jahon sivilizasiyasiga qushgan xissasi 5. Usmonov Q. va boshqalar. O zbekiston tarixi. Darslik. - T.: Sharq, 2007.‟ 6. Narzulla Jo raev. "O zbekiston tarixi". O quv qo llanma. Toshkent 2011. ‟ ‟ ‟ ‟ 7. Abdulloh Rajab Boysun. Turkiston milliy harakatlari. 8. O`zbekiston tarixi (qisqacha ma`lumotnoma) T. ”Sharq”, 2000. 9. O`zbekiston tarixi (1-qism), T.”Universitet”, 1997. 10. www.pedagog.uz 11. www.ziyonet.uz Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 kishi sud qilinib, turli muddatlarga qamaldi. 1916 yilgi qozg’olon butun Turkistonga yoyildi, dehqonlar va hambag’allar qozg’olonni harakatga keltiruvchi asosiy kuch bo’ldi. Qozg„olon bostirilgan bo’lsa-da, mustamlakachilar ham anchagina kuchlaridan ajraldilar. Shuning uchun ham, A.F Kerenskiy «Urush frontlariga yangi bir front-Turkiston fronti qoshildi», -deb vaziyatga jiddiy baho bergan edi. 1916-yil qozgoloni o’lkadagi Chor Rossiya mustamlakachilik tizimining tagi bosh zaminda ekanligi va uning ustunlari qimirlay boshlaganini hamda Turkiston xalqlarining vatanparvarligi, g’ururi sonmasligini korsatdi. III Sharq bilan G’arbni taqqoslab, xususan Rossiya tasarrufiga olingan musulmonlarning jahon taraqqiyotidan uzilib qolayotganini qrim-tatar farzandi Ismoil Gaspirali birinchi bo„lib angladi. U turkiy xalqlardagi jaholatni yo’q qilish, ma'naviyat-ma'rifat orqali taraqqiy topgan mamlakatlar darajasiga ko’tarilish harakatini boshlab berdi. Ismoil Gaspirali maorifni isloh qilish, maktablarda dunyoviy fanlarni oqitish masalasini ko’tardi. U 1884-yiida Qrimdagi Bog„chasaroy shahrida jadid maktabiga asos soldi. "Jadid" arabcha so’z bo’lib, "yangi" degan ma'noni bildiradi. Ismoilbek g’oyalarini qabul qilgan yangilik tarafdorlari "jadidlar", uning g’oyalari esa jadidchilik nomini oldi. Ismoilbek Gaspirali darslik yaratdi, ozining "Tarjimon" (1883-1914 yy.) gazetasini tashkil etib, jadidchilikni turkiy xalqlar orasida targ„ib qildi. Bu gazeta Turkiston oikasi shaharlarida, shuningdek Buxoro amirligi va Xiva xonligida ham tarqala boshladi. 1892-yilda Ismoil Gaspirali Turkistonga tashrifi ham jadidchilik g„oyalarining keyingi rivojiga ta'sir korsatdi. U chor ma'murlari hukmdorlari va Buxoro amiri Abdulaxadxon qabulida bo’ldi. U Buxoro amirini qiyinchilik bilan amirlik poytaxtida yangi usul maktabi ochishga kondirishga erishdi. Bu maktabga "Muzaffariya" nomi berildi. 1899-yilda Andijonda Shamsuddin domla, 1901-yilda Qoqonda Salohiddin domla, Toshkentda Munavvarqori Abdurashidxonov va Samarqandda Abduqodir Shakuriylar birinchi bo„lib jadid maktablari ochdilar. 1903-yilga kelib birgina Turkiston o„lkasida 100 dan ziyod boshlang„ich jadid usuli maktablari ochilgan edi. Turkiston jadidlariga Mahmudxo„ja Bexbudiy, Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 IV bosqich-1880 yil oxiridan to 1885-yilga qadar davom etadi. 1881-yilda Goktepa (Ashxobod) qal'asi bosib olindi, 1885-yilda esa ingliz ofitserlari qomondonlik qilgan afg’on otryadlari tor-mor etildi. Chorizm bosqinining ayrim tafsilotlariga toxtatamiz. 1859 yilda Aleksandr II Qoqon xonligini bosib olish tog’risida qaror qabul qildi. Qoqon xonligining hali 1853-yildayoq bosib olingan sobiq Oqmasjid qal'asi bolmish «Perovskiy istehkomi» hujumning tayanch manziliga aylandi. Qoqonliklar qahramonlarcha mudofaa qilishiga qaramasdan, Oqsuv, Peshtepa va Chordevor qal'alari ham bosib olindi. 1864-yil iyun oyida Turkiston, oktyabrda esa Chimkent shahrlari bosib olindi. 1864-yil oktyabrda general Chernyaev Toshkent shahrini egallash maqsadida hujum boshladi. Toshkent aholisiga yordamga lashkarboshi Mulla Alimqul Qoqondan yetib keldi va shahar mudofaasini tashkil etishga kirishdi. Shahar mudofaachilari bu hujumni qaytardi va chor qoshinlari Chimkentga chekinishga majbur bo’ldi. Bu og’ir mag’lubiyat chorizmni toxtatib qololmadi. 1865 yilning bahoridan general Chernyaev Toshkentga qarshi yangi hujum harakatlarini boshlab yubordi. Chernyaev 1865-yil 7 mayida Toshkentga yaqinlashib keladi. Jang dahshatli tus olib, ikki tomondan ko„p qurbonlar va yaradorlar boladi. Jangda Mulla Alimqul og’ir yarador bo’lib, Toshkentda vafot etadi. Chernyaevning buyrug’i bilan uylar yondirildi, egalari otib tashlandi, birorta ham yoshu qariga shafqat qilinmadi. 1865 yil iyun oyida Toshkent taslim bo’ldi. Orenburg general-gubernatorligi tarkibida Turkiston viloyati tuzildi, uning harbiy gubernatori etib M. Chernyaev tayinlandi. Chernyaev 1866-yil yanvarida Jizzaxga hujum qiladi va mag’lubiyatga uchraydi, oqibatda Chernyaev Sankt-Peterburgga chaqirib olinadi, orniga general D.Romanovskiy tayinlandi. U Sibir va Orenburgdan yordam olib Buxoro amirligiga qarshi yurish boshladi. 1866 yil may oyida bo’lgan jangda amir Muzaffar qo’shinlari engildi. Romanovskiy Xojandni egalladi. 1866-yil avgustda Orenburgdan general-gubernator Krijanovskiy Toshkentga keldi va Romanovskiy bilan birgalikda Buxoro amirini tobe qilish harakatini boshlashdi. Katta qoshin tortib 1866 yil oktyabrda Oratepa viloyati, Zomin qal'asini bosib oldi, so’ng Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 3. Rossiya Yevropa bozorlari bilan raqobat qila olmasligi sababli ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotish uchun O‘rta Osiyo bozorlarini egallashi lozim edi. 4. Rossiyada o‘tkazilgan yer islohotlari tufayli qashshoqlashib qolgan aholini ko‘chirib keltirish va ularni yer bilan ta’minlash kerak edi. O‘rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi to‘rt bosqichda amalga oshirildi: Birinchi bosqich -1847-1865 yillarda Rossiya imperiyasi tomonidan Qo‘qon xonligining shimoliy-g‘arbiy viloyatlari va Toshkent shahri istilo qilindi. (Jumladan, 1853 yili Oqmasjid, 1860 yili To‘qmoq va Pishpak, 1964 yili Avliyoota va Chimkent shaharlari hamda 1865 yili iyun oyida Toshkent bosib olindi). Istilo etilgan hududlarda Orenburg generalgubernatorligi tarkibiga kiruvchi Turkiston viloyati tashkil etildi. Ikkinchi bosqich -1865-1868 yillarni qamrab olgan bo‘lib, bunda Qo‘qon xonligi va Buxoro amirligiga qarshi istilochilik harakatlari amalga oshirildi. Bunda 1866 yilda olib borilgan istilochilik yurishlari oqibatida O‘ratepa, Jizzax va Yangiqo‘rg‘on, 1868 yili Samarqand Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritiladi. Uchinchi bosqich -1873-1876 yillar davomida Xiva va Qo‘qon xonligi yerlarini bosib olishdan iborat bo‘ldi. Mazkur bosqichda 1873 yili Xiva xonligi qaram davlatga aylantirildi. 1875-1876 yillardagi harbiy yurishlari oqibatida Qo‘qon xonligi tugatilib, o‘rnida Farg‘ona viloyati tashkil etildi. To‘rtinchi bosqich -1877-1885 yillarda turkmanlarning bo‘ysundirilishi edi. Unda 1877 yili Axaltekin vohasidagi Qizil Arvot, 1881 yili Ko‘ktepa va 1884 yili Marv vohasi bosib o l indi. II.BOB. TURKISTON O LKASIDAGI PO LATXON QO ZG ALONI ʻ ʻ ʻ ʻ KELIB CHIQISH HARAKARLARI Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Hozirgi kundagi dolzarb vazifalaridan biri o’tmishdagi har bir voqea-hodisa ma’lum ijtimoiy-siyosiy hamda g’oyaviy muhit ta’sirida yuz berganligini hisobga olgan holda, asosli hujjatlarga tayanib, ushbu voqeahodisalarni har tomonlama chuqur o’rganish va tahlil qilishdan iboratdir.O’z o’rnida shuni alohida qayd etish kerakki, keyingi yillarda jadidchilik harakati tarixini o’rganish maqsadida bir qancha ilmiy tadqiqotlar amalga oshirildi. Kurs ishi mavzusining o’rganilganlik darajasi: Turkistondagi jadidchilik harakati haqida tarixchi, adabiyotshunos va faylasuflar omonidan bir qator ilmiy maqola hamda risolalar chop etildi. Olib borilayotgan ushbu ilmiy tadqiqotlar umumiy jadidchilik harakati uchun taalluqlidir. Turkistondagi jadidchilik harakati tarixini hududlar bo’yicha maxsus o’rganish masalasi bugungi kun uchun g’oyat muhimdir. Kurs ishi mavzusining maqsadi. O’z davrida jadidlar ko’targan muammolar bugungi kunimiz uchun ham hamohangdir. Jumladan, jadidlar o’lka taraqqiyotini bilimli yoshlar bilan bog’laganlar va ularni rivojlangan mamlakatlarga ta’lim olish uchun yuborish, xorijiy tillarni o’rganish, zamonaviy ilm-fan hamda texnikani egallash kabi masalalarni ko’targan edi. Taraqqiyparvarlar tarixini o’rganishning yana bir muhim tomoni shundaki, ular bundan 90–100 yillar muqaddam yurt mustaqilligi masalasini olg’a surgan edi. Ular Turkistonni zamonaviy va o’z navbatida dunyoviy rivojlangan davlatlar qatoriga qo’shilishning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy hamda madaniymaishiy shartlari haqida fikr yuritganlar va bu borada aniq choratadbirlarni amalga oshirganlar. Kurs ishi mavzusining obyekti: Jadidchilik harakati tarixini o’rganish bugungi kunda shuning uchun ham dolzarbki, ushbu harakat vakillari istiqlolimiz uchun o’sha davrdayoq kurash boshlaganlar. Avval boshda ma’rifat sohasida faoliyat Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 Angliyaning asosiy maqsadi xonliklarni bosib olishga chog’lanayotgan Rossiyaning rejalarini barbod qilish, O’rta Osiyo bozorlarini egallash edi. Rossiyaning O’rta Osiyoni bosib olishini tezlashtirgan quyidagi omillarni eslaylik: 1. Rossiya engil sanoatini ta'minlab beruvchi arzon xomashyo bazasining O’rta Osiyoda mavjudligi. 2. Qrim urushi (1853-1856 yy.) tufayli Qora dengiz bandargohlarining qolidan ketishi va uning ornini O’rta Osiyoni egallash orqali to’ldirish. Shu orqali janubdagi muzlamaydigan dengizlarga chiqish va Turkiston bu bosqinchiiik yurishlarida platsdarm vazifasini otashi. 3. Rossiyaning Evropa bozorlari bilan raqobat qila olmasligi sababli ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotish uchun O’rta Osiyo bozorlarini egallash. 4. Rossiyada o’tkazilgan islohotlari tufayli qashshoqlashib qolgan aholini bu erga kochirib keltirish va ularni er bilan ta'minlash. Yuqoridagi iqtisodiy va siyosiy sabablardan kelib chiqib, Chor Rossiyasi jiddiy harakatlarni boshlab yubordi. Turkistonning Rossiya- imperaryasi tomonidan bosib olinishi tort bosqichda roy berdi. I bosqich- 1847-1864-yillar bo’lib, bu davrda chorizm armiyasi 1847-yili Sirdaryoning quyi oqimini bosib oldi. 1853-yilda Qoqon xonligining Oqmasjid qal'asi bosib olindi va uning ornida Perovsk istehkomi qurildi. 1864 yilda chor qo„shinlari Pishpek va Toqmoqni bosib oldilar. II bosqich- 1865-yildan boshlanib, 1868-yilga qadar davom etadi. 1865 yilda Toshkent, 1866-yilda Xojand, Oratepa, Jizzax, 1968-yilda Samarqand va Kattaqorg’on shaharlari bosib olindi. III bosqich – 1873-yili fevralidan to 1879-yil avgust oyigacha davom etadi. 1873 yili Xiva, 1876-yil Namangan bosib olindi. Biroq Goktepa qal'asini qamal qilayotganida chor qoshinlari mag’lubiyatga uchradi. Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 2.1. Po‘latxon qo‘zg‘oloni –qo’zg’alongacha bo’lgan vaziyat va hodisalar Ruslar 1864 yilda Chimkentni, 1865 yilda Toshkentni egallagach, Orenburg general-gubernatorligi tarkibida Turkiston viloyati tuziladi. Uning boshlig‘i etib genaral Mixail Chernyayev tayinlanadi.1867 yilda Turkiston general-gubernatorlikka aylantiriladi va Konstantin fon Kaufman uning hukmdori bo‘ladi.Shundan so‘ng Rossiya imperiyasi Qo‘qon xonligiga nisbatan bosimlarini kuchaytira boshlaydi. 1868 yilda Xudoyorxon fon Kaufman bilan shartnoma imzolashga majbur bo‘ladi.Shartnomaga ko‘ra rus savdogarlari boj to‘lamasdan xonlikning istalgan shahrida savdo qilishi, mahsulot olib kirishi va olib chiqishi mumkin edi. Qaltis vaziyatda Xudoyorxon mamlakat mudofaasini kuchaytirish o‘rniga shundoq ham og‘ir ahvolda yashayotgan xalqqa yangidan yangi soliqlar soladi. Odamlarning gardaniga yuk bo‘lib tushadigan farmonlar imzolaydi.1870 yilda xon uchun yangi qarorgoh – O‘rda qurish haqidagi farmon shulardan biri edi.Farmonga ko‘ra butun mamlakatdan jalb qilinadigan ishchilar va hunarmandlar maosh olmasdan O‘rda qurilishida qatnashishi lozim edi. O‘rda qurilishi uch yil davom etadi va 1873 yilda qurib bitkaziladi. Xonning yangi qarorgohi bitguncha xalqning sabr kosasi ham to‘lgan edi.Ikkinchi tomondan bir paytlar Xudoyorxon tomonidan Musulmonqulning o‘ldirilishi va qipchoqlarning qatliom qilinishi ko‘pchilikning esidan chiqmagandi.Bu paytga kelib ruslar Buxoro Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 Abduqodir Shakuriy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy va boshqa onlab milliy ziyolilar rahnomolik qildilar. Jadidchilik harakatining yirik namoyandalari jadid maktablari uchun darsliklar ham yaratganlar. Xususan, Saidrasul Aziziyning "Ustozi avval" (1903), Munavvarqorining "Adibi avval" (1907), Abdulla Avloniyning "Birinchi muallim", "Ikkinchi muallim" (1912) darsliklari alohida e'tiborga molikdir. Jadidlar yoshlarni chet ellarga oqishga yuborish tashabbusi bilan chiqdilar. Boy tabaqaning ilg„or vakillari jadidlarning bu harakatini ma'qullab tegishli mablag„ bilan komaklashdilar. Ko„pgina umidli yoshlar Germaniya, Misr, Turkiya va Rossiyaning markaziy shaharlariga oqishga yuborildi. 1910-yili Buxoroda mudarris Hoji Rafiy va boshqalar "Bolalar tarbiyasi" xayriya jamiyatini tashkil etib, 1911-yilda 15 ta, 1912-yilda 30 ta talabani Turkiyaga oqishga jonatdi. Jadidchilik Turkistonda madaniy-ma'rifiy harakat 73 sifatida rivojlandi va asosiy maqsadi milliy hayotni zamonaviylashtirishga qaratildi. Bu jumladan quyidagilarni anglataredi: -xalq ta'limini isloh qilish; -adabiyotni rivojlantirish; -zamonaviy matbuotni yaratish; -islom aqidaparastligi va mutaassibiikni rad etish; -zamonaviy teatr va dramaturgiyani yaratish; -tarix fanini rivojlantirish va o’zbek xalqining yangi tarixini yozish. Jadidlar etiqodli, izchil va chinaham musulmonlar bo’lib, hech mahal Turkistonda islom dini arkonlarini taftish qilishni istamaganlar. Jadidlar islomni har xil sohtaliklardan tozalab, haqiqiy dinni qaror toptirish va dunyoviy bilimlarni egallash yoli bilan jamiyatda uning ta'sirini mustahkamlashga erishmoqchi edilar. Jadidlarga mutaassib ruhoniylar qarshilik korsatdilar. Ular jadidlarni padarkushlar, maktablari haqida esa «bu xil maktabda o„quvchi-talabalar birinchi yili gazeta oqiy boshlaydi, ikkinchi yili ozodlikni talab qilishadi, uchinchi yili esa janobi oliylarni taxtdan ag’darib turmaga tiqib qoyishadi», -der edilar. Aholini tarbiyalash, mafkurasini belgilashda Jadidlar tarix va o’z milliy qadriyatlarini ishlab chiqish masalalariga katta e'tibor berishgan. Jadidlarning xalqaro aloqalari keng qamrovli bo’lgan. Ular Rossiya, Turkiya, Misr va boshqa mamlakatlardagi jadidchilik oqimlari Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 dasturlaridan xabardor bo’lganlar. Shu bilan birga, jadidlar milliy teatrga asos soldilar. Munavvar qori rahnamoligida 1913-yilda musulmon drama san'ati havaskorlari jamiyati - «Turon» truppasi tuzildi. 1914-yil 27-fevralda Toshkentdagi «Kolizey» teatr binosida o’zbek milliy teatrining 1-rasmiy ochilish marosimi bo’ldi. O’sha kuni sahnada M.Behbudiyning «Padarkush» pesasi namoyish etildi. Milliy teatr sar. odamlarga millatda mavjud bo„lgan qusurlar va ijobiy tomonlarning tushuntiruvchi oyna bo’lib xizmat qildi. Abduqodir Shukuriy, Mahmudxo’ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Munavvar qori va boshqalar kuch- g’ayratlarini o„z islohotchilik g’oyalarini aholi orasida targ„ib etishga qaratishdi. Qattiq qol senzuraga qaramasdan, ular o„z gazeta va jurnallarini nashr eta boshlashdi. Turkistonda 1906-1908-yillarda jadidlarning «Taraqqiy», «Shuxrat», «Xurshid», 1913-1917-yjllarda «Sadoi Turkiston», «Samarqand», «Oyina», «Turon», «Buxoroi Sharif», «Sadoi Farg„ona» va boshqa gazetalari bosmadan chiqa boshladi. Mustamlakachi ma'murlar jadidlar harakatini jilovlash choralarini kordilar. Ular ustidan nazorat o„rnatar, gazeta va jurnallarini man etib, nashriyotlarni buzib tashlar, kitob dokonlari, qiroatxonalarni yopib tashlar edi. Mustamlakachilarning jadidlarga nisbatan qo’llagan zoravonlik choralari ularni ma'naviy-ma'rifiy islohotdan siyosiy qarshilik korsatish darajasiga kotarilishga olib keldi. Jadidlar boy tarixiy merosida milliy g„oya va milliy mafkura alohida orin tutadi. Jadidchilik faqat madaniy hodisa bo’lib qolmasdan, u, avvalo, siyosiy hodisa ham edi. Milliy taraqqiyparvarlar o’z faoliyatida davlat va uning qurilishidan tortib, jamiyat va uning ma'naviy hayotigacha bo„lgan barcha masalalarni qamrab olishgandi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkistonda maydonga kelgan Jadidchilik madaniy-ma'rifiy, milliy, ijtimoiy-siyosiy harakat edi. U osib mustamlakachilarga 74 qarshi kotarilgan milliy-ozodlik harakatining mafkurasiga aylandi. Xulosa qilib aytganda, XIX asrdagi parokandalik, uch xonlikdagi ozaro notinchlik va mahalliychilik yurtimizni jahongir davlatlar iskanjasiga soldi. Bosqinchilar uchun qulay zamin yaratdi. Natijada, XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya imperiyasi Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 kabi shaharlar Rossiya ixtiyoriga o‘tib ketdi.Bundan tashqari, xonlik Rossiyaning ruxsatisiz hech qanday tashqi aloqalar yoki harbiy harakatlar qilmaslik majburiyatini oladi. Shu tariqa, Qo‘qon xonligi ham xuddi Buxoro amirligi va Xiva xonligi kabi Rossiyaning vassaliga aylanadi. Ammo qora kunlar hali oldinda edi.Qo‘qon xonligi bilan bitim tuzganidan so‘ng Kaufman Andijondagi qo‘zg‘olonchilarga qarshi kichik qo‘shin yuboradi. Ruslar bu jangda yengiladi.G‘alabadan ruhlangan qo‘zg‘olonchilar Qo‘qonga yurish qiladi. Shu paytda Nasriddinxonning Kaufman bilan sharmandali bitim tuzganidan norozi bo‘lgan qo‘qonliklar ham qo‘zg‘olon boshlaydi. Bo‘lib o‘tgan janglarda Nasriddinxon qo‘shinlari yengiladi va u oila a’zolarini olib Qo‘qondan chiqib ketadi. Shu tariqa, Qo‘qon xonligini bor-yo‘g‘i uch oy – 1875 yil iyuldan oktyabr oyigacha boshqargan Nasriddinxon ruslar panohiga qochadi. U ham otasi Xudoyorxon singari avval Xo‘jandga so‘ng Toshkentga boradi.Kaufman General Skobelev boshchiligidagi qo‘shinlarni qo‘zg‘olonchilarning markazi bo‘lgan Andijonga yuboradi. Baliqchi yaqinidagi asosiy jangda qo‘zg‘olonchilar yengiladi.Shundan so‘ng qonxo‘r general Andijonni to‘pga tutib vayron qiladi va bir necha ming nafar tinch aholi vakillarini o‘ldiradi. 1876 yil yanvarda bo‘lib o‘tgan janglarda soxta Po‘latxon qo‘shinlari Skobelevdan yengiladi. Bu paytda soxta Po‘latxon Qo‘qonda edi.1876 yil fevralda Namanganda turgan Skobelev Aleksandr II ning imzosi Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 MAVZU: XIX ASRNING 70-90- YILLARIDA TURKISTON O LKASIDAGIʻ QO ZG ALONLAR ( PO LATXON QO ZG ALONI MISOLIDA ) ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ REJA: KIRISH......................................................................................................3 I.BOB. XIX ASRNING 70-90 YILLARIDA TURKISTON O'LKASIDA XALQ OZODLIK HARAKATLARI………………………………….3 1.1.XIX asr oxirlarida o’lka xalqlarini turmush tarzining pasayib borishi…5 1.2.Milliy va mustamlaka zulmning kuchayishi , xalq ommasining norozilik harakatini kuchayishi………………………………………………………..9 II.BOB. TURKISTON O LKASIDAGI PO LATXON QO ZG ALONI ʻ ʻ ʻ ʻ KELIB CHIQISH HARAKARLARI.................................................16 2.1. Po‘latxon qo‘zg‘oloni –qo’zg’alongacha bo’lgan vaziyat va hodisalar...16 2.2. Qo‘qon xonligini yiqitgan hodisalar va jarayon harakatlari....................22 XULOSA...................................................................................................27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.................................................28 Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 kelguncha qo‘zg‘olonchilar Xo‘jand atrofidagi bir qator qishloqlarni ham egallashadi.Shundan so‘ng rus qo‘shinlarining bir qismi Parkentni himoya qilish uchun qoldiriladi. Yana bir qismi Xo‘jandga yuboriladi. Bundan tashqari, Qo‘qonga hujum qilayotganlarga yordam tariqasida Samarqand gornizonidagi askarlar ham chaqiriladi. Qo‘zg‘olonchilarning Xo‘jandni egallash uchun qilgan yurishlari muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlanadi. Shu orada Samarqand gornizoni ham Xo‘jandga yetib keladi va bu yerda ruslarning katta qo‘shini to‘planadi.16 rota piyoda askar, 20 ta to‘p, qariyb ming nafar otliq askardan iborat qo‘shin Qo‘qonga qarab yurish qiladi.Rus qo‘shinlariga eng birinchi Qo‘qon xonligidagi mustahkam istehkom – Mahram qo‘rg‘oni duch keladi. Qo‘rg‘onda 15 ming navkar bo‘lganiga qaramasdan uning himoyachilari yengiladi.Shundan so‘ng Qo‘qon xonligi aholisida, navkarlar va ayonlarda ruslarni yengib bo‘lmaydi degan tushkun kayfiyat shakllanadi. Shu tariqa 1875 yil sentabrda Kaufman jiddiy qarshilikka uchramasdan Qo‘qonga kirib boradi.Nasriddinxon va uning ayonlari Kaufmandan kechirim so‘rashadi. Shu yerda Qo‘qon xonligi va Rossiya imperiyasi o‘rtasida yangi bitim tuziladi. Unga ko‘ra Nasriddinxon o‘zini Rossiya imperatorining xizmatkori deb tan oladi. Shuningdek, bitimda Qo‘qon xonligi Rossiyaga 2 million rubl miqdorda tovon puli to‘lashi va Sirdaryoning o‘ng qirg‘og‘idagi yerlardan voz kechishi belgilab qo‘yiladi. Oqibatda Namangan va Chust Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 amirligi tarkibida bo‘lgan Jizzax, Samarqand va Qo‘qon xonligining yana bir muhim shahri Xo‘jandni egallab bo‘lgandi. Ana shunday sharoitda xonga qarshi qipchoq-qirg‘izlar qo‘zg‘oloni boshlanadi. Po‘latxon kim bo‘lgan yoxud soxta Po‘latxon haqida Tarixda «Po‘latxon qo‘zg‘oloni» deb nom olgan bu qo‘zg‘olonga Po‘latxon emas, Mulla Ishoq Hasan o‘g‘li boshchilik qilgan. Bu shaxs ning kelib chiqishi qipchoqlardan bo‘lgan.Manbalarga ko‘ra, Mulla Ishoq 1844 yilda Marg‘ilon yaqinidagi O‘hna qishlog‘ida tug‘iladi. U maktab tahsilidan so‘ng Qo‘qondagi madrasada o‘qiydi. So‘ng Andijondagi masjidlardan birida imom-xatib bo‘lib ishlaydi.Mulla Ishoq bir muddat savdogarlik qiladi. Savdogarlik qilib yurganida xonlikda ancha taniqli bo‘lgan Abdulmo‘min dodxoh ismli odam bilan tanishadi. Tarixchi olim Hamid Ziyoyevning yozishicha, xonlikning siyosiy kurashlarida faol qatnashgan Abdulmo‘min ko‘p voqealarni gapirib berib, Mulla Ishoqning siyosiy ongini uyg‘otadi.1872 yilda xonga qarshi qo‘zg‘olon uyushtirish niyatida bo‘lgan bir guruh qirg‘izlar va qipchoqlar Sher dodxoh boshchiligida Samarqandga borib u yerda yashayotgan Xudoyorxonning qarindoshi Po‘latxon bilan muzokara olib boradi. Isyonchilarning maqsadi Xudoyorxonni yiqitib, o‘rniga Po‘latxonni taxtga o‘tqazish edi. Ammo Po‘latxon ularning taklifiga rozi bo‘lmaydi. Shundan so‘ng Sher dodxoh Toshkentga boradi va Mulla Ishoq bilan uchrashadi. Unga Po‘latxon bo‘lishni va qo‘zg‘olonga rahbarlik qilishni so‘raydi. Mulla Ishoq uning taklifga rozi bo‘ladi.Po‘latxonning Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 qo‘ygandi.Hamid Ziyoyevning yozishicha Nasriddinxon bilan bir vaqtda Abdurahmon oftobachi boshchiligidagi ayonlar ham Amir Muzaffarga va yana Toshkentdagi obro‘li shaxslarga, jumladan Saidazimboyga maktub yuborishadi. O‘sha maktublarda Xudoyorxoning ruslar bilan ittifoqda bo‘lishi tanqid qilinib, ruslarga qarshi harakat boshlash uchun Nasriddinxon xon qilib ko‘tarilgani aytiladi. 1875 yilda Nasriddinxonga yuborgan xatida Kaufman 1868 yilda Xudoyorxon bilan tuzilgan shartnomaga amal qilishini va Qo‘qon xonligi bilan do‘stlik aloqalarini uzmaslik sharti bilan uning xonlik maqomini tan olishini bildiradi. Ikkinchi tomondan Kaufman Nasriddinxonni ag‘darib, xonlikni batamom tugatish va uning hududini Rossiya imperiyasiga qo‘shib olish uchun rejalarini tuza boshlaydi. Qo‘zg‘olonchilarning ruslarga hujum qilishi unga qo‘l keladi va xonlik hududini bosib olish uchun harakat boshlaydi. Qo‘zg‘olon bostirilishi va xonlikning tugatilishi 1875 yil avgust oyida soxta Po‘latxon boshchiligidagi qo‘zg‘olonchilarning bir qismi Toshkent, Xo‘jand va O‘ratepa oralig‘idagi pochta bekatlarini egallaydi va rus askarlarini asirga oladi.Buni eshitgan Kaufman Sirdaryo viloyatining gubernatoriga harbiy yurishni boshlash haqida buyruq beradi. Rus qo‘shinlari harakatga Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 harakatni qo llab quvvatlaydi, ammo qo shinini jangga olib kirmaydi. ʻ ʻ 1875-yil 23-avgustda Maxram qalʼasi ostonasida ruslar bilan Abdurahmon oftobachining qo shini o rtasida qattiq jang bo ladi. ʻ ʻ ʻ Qo qonliklar mag lubiyatga uch-raydi. K. P. Kaufman qo zg olonchilarni ʻ ʻ ʻ ʻ birin-ketin tor-mor etib, Qo qon, Marg ilon va O sh shaharlarini jangsiz ʻ ʻ ʻ bosib olgan. 1875-yil 22-sentabrda Kaufman Marg ilon shahriga ʻ Nasriddinxonni taklif qilib, aholi uchun juda og ir bo lgan shartnomaga ʻ ʻ imzo chektiradi. Na-tijada, aholi Nasriddinxonga qarshi qo zg olon ʻ ʻ ko taradi. Nasriddinxon Toshkentga qochishga majbur bo ladi. Po latxon ʻ ʻ ʻ rasman Qo qon xoni deb eʼlon qilinadi. Abdurahmon oftobachi ham uni ʻ tan oladi, Po latxon bilan yarashib harbiy kuchlarini birlashtiradi. Rus ʻ askarlari bilan bo lgan janglarda kuchlar teng bo lmagani natijasida ʻ ʻ Po latxon mag lubiyatga uchraydi. 1876-yil 1-martda Marg ilon shahrida ʻ ʻ ʻ dorga osib o ldiriladi. ʻ XULOSA O‘rta Osiyoning tarixida eng uzoq davom etgan xalq harakatlaridan biri Po‘latxon qo‘zg‘oloni hisoblanadi. Ammo unga baho berishda shu kunga qadar tarixchi olimlar va yozuvchilar o‘rtasida hamfikrlik yo‘q.Birlari uni «xalq harakati» desa, ikkinchilari «reaktsion harakat», uchinchilari «milliy ozodlik kurashi», Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 Bir muddat Xo‘jandda yashagan Xudoyorxon o‘rtaga odam qo‘yib fon Kaufmandan Toshkentga borishga ruxsat oladi. Xudoyorxon Qo‘qondan chiqib ketgandan so‘ng qo‘zg‘olonchilar o‘rtasida bo‘linish yuz beradi. Ularning bir qismi Abdurahmon oftobachi boshchiligida Xudoyorxonning o‘g‘li Nasriddinbekni xon qilib ko‘tarmoqchi bo‘lishadi.Ikkinchi guruh esa soxta Po‘latxon – Mulla Ishoq xon bo‘lishini talab qilishadi. Ana shunday vaziyatda Qo‘qonda Nasriddinbek, Andijonda soxta Po‘latxon xon deb e’lon qilinadi.Qo‘qon taxtini egallagan Nasriddinxon fon Kaufmanga maktub yuboradi. U maktubida Qo‘qon xonligi Turkiston general-gubernatorligi bilan do‘stona aloqada bo‘lishi haqida yozgan edi.Shu bilan birga Nasriddinxon rus istilosining oldini olish va xonlikni saqlab qolish uchun Buxoro amiri Amir Muzaffarga ham maktub yozadi. Maktubda Nasriddinxon «kofirlarga qarshi jang qilish» majburiyatini olganini ma’lum qiladi.Nasriddinxon Amir Muzaffarga yozgan maktubida garchi undan ochiq yordam so‘ramagan bo‘lsa-da, shunga ishora bor edi. Ammo u Amir Muzaffardan yordam umid qilib xato qilayotgan edi. Garchi ruslar Jizzax va Samarqand kabi Buxoro amirligi tarkibida bo‘lgan shaharlarni bosib olgan bo‘lsa-da, Amir Muzaffar saltanatni o‘z qo‘lida saqlab qolish uchun fon Kaufman bilan kelishuv imzolagan edi.Qolaversa, avvalroq fon Kaufman Amir Muzaffarga qarshi bosh ko‘targan Kitob va Shahrisabz beklari Jo‘rabek va Bobobeklarni yengishda yordam bergan va bu bilan amirni «qarzdor» qilib Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000 I.BOB. XIX ASRNING 70-90 YILLARIDA TURKISTON O'LKASIDA XALQ OZODLIK HARAKATLARI 1.1.XIX asr oxirlarida o’lka xalqlarini turmush tarzining pasayib borishi Odamzodda ong paydo bo'libdiki, o'z davriga xos turmush tarziga, moddiy va ma'naviy madaniyatiga, ya'ni ma'lum darajadagi sivilizatsiyasiga ega bo'la boshlagan. Markaziy Osiyo, xususan O'zbekiston xalqlari ham qadim zamonlardan beri hayot tarzini takomillashtirar ekan, turli qulayliklar yaratgan, odatlar, rusumlar esa an'anaga aylangan. Ajdodlarimiz qoldirgan bu bebaho meros keyingi yillarda chuqur o'rganilmoqda. Qadimshunoslar va boshqa olimlar o'lkamiz o'tmishini tadqiq etib, bu makon jahon sivilizatsiyasining o'choqlaridan biri ekanligini ta'kidlaydilar. O'zbekiston Prezidenti I.A.Karimov "Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q" asarida "Hozir O'zbekiston deb ataluvchi hudud" ya'ni bizning Vatanimiz nafaqat Sharq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo'lganligini jahon tan olmoqda", - deydi. Uzoq muddat davomida shakllangan, rivojlangan Movarounnahrning uch mustaqil, alohida davlatlarga bolinib ketishi bir xalq, yagona iqtisodiy xo’jalik uchun salbiy voqea edi. Xonliklar o„rtasidagi tinimsiz ozaro urushlar barcha mamlakatlar uchun birdek og’ir siyosiy vaziyatni yuzaga keltirgandi. Bu holat o’lkaga yangi, navbatdagi dushmanning kirib kelishi uchun yaxshi omil edi. Markazlashgan rus davlati XVI asrning 50-yillarida tashkil topa boshladi. Dastlab oz atrofidagi unga doimo tahdid solib kelgan davlatlarga zarba berdi va bosib ola boshladi. Keyinchalik o’z qoshnilarining erlarini turli sabablar bilan bosib olish siyosatini yurgizdi. XIX asrning 30-40-yillarida jahonning yirik kolonial davlatlari tomonidan bo’lib olingan dunyoni qayta bo’lib olishga intilishlari natijasida Angliya va Rossiya Markaziy Osiyodagi manfaatlari toqnashishiga olib keldi. Бобобеков Х.Н. Қўқон тарихи. –Тошкент. Шарқ,1996. 2. Бобобеков Х.Н. Пўлатхон қўзғолони. – Тошкент. Шарқ, 1996. 3. Зиёев Х. Ўзбекистоннинг мустақиллик учун курашлари тарихидан. –Т., 2000
Купить