XIX asrning 80-90 yillarida O'zbekiston SSR da Paxta ishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	62.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

0 Sotish

XIX asrning 80-90 yillarida O'zbekiston SSR da Paxta ishi

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish……………………………………………………………………2-3
I BOB. Paxta ishining o’zbeklar ishiga aylantirilishi va uning oqibatlari.
1.1 SSSR va O’zbekiston SSR siyosiy rahbaryatidagi o`zgarishlar…….4-10
1.2 Paxta ishi O’zbek nomli kompaniyalar…………………………….11-17
II BOB. Paxt ishi – sovet rejimining O’zbekistondagi so’ngi qatog’on siyosati.
1.1. Paxta ishi va uning oqibatlari……………………………………..18-26
1.2. O’zbekiston ekologiyasining buzilishi……………………………27-32
Xulosa…………………………………………………………………33-34
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati…………………………………35-36
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. О ‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka
erishgandan keyin Vatan tarixini о ‘rganish va tadqiq etish, о ‘zlikni anglashga
qiziqish ortdi. Zero, О ‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov
ta’kidlaganidek, “ О ‘z tarixini bilmaydigan, о ‘tgan kunini unutgan millatning
kelajagi y о ‘q. Bu haqiqat kishilik tarixida k о ‘p bora о ‘z isbotini topgan” 1
.
Shubhasiz, tarix shohidligi shaxs kamoloti uchun saboq b о ‘lib, insonga tegishli
ta’lim-tarbiya beradi. Tarix saboqlari esa xalqni о ‘z ozodligi hamda istiqlolini k о ‘z
qorachig‘idek asrashga, uning mazmun-mohiyatini chuqur anglab yetishga
undaydi. XXI asrga kelib sobiq sovet hukmronligi yillarida kommunistik mafkura
tazyiqi bilan soxtalashtirilgan tarixni qayta о ‘rganish, tarixiy haqiqatni tiklash
muhim ahamiyat kasb etmoqda. О ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom
Karimov 1994 yil 22 sentabrda Parlament minbaridan yaqin tariximizdagi dardli-
iztirobli voqealar t о ‘g‘risida t о ‘xtalib shunday degan edi:
“- Ba’zi bir g‘oyat qiyin, lekin tabiiy savollarga javob
beraylik: - О ‘zingiz о ‘ylab k о ‘ringlar, aziz d о ‘stlar, mustabid
tuzum, mustamlakachilik davrida biz kim edik?
- Taqdirimiz, erkimiz kimlarning q о ‘lida edi?
- Yurtimiz qanday va qancha beqiyos boyliklar
xazinasi ekanidan qay birimiz xabardor edik?
- Guyo milliy iftixorimiz b о ‘lmish paxta,
haqiqatda milliy g‘urur о ‘rniga b о ‘yinturuq b о ‘lib, xalkimizni yalang‘oyoq
qilishdan, boshimizga azob-uqubat, ta’na-malomatdan boshqa nima keltirdi?
Respublika taraqqiyotida О ‘zbekistonning
geografik joylashuvi qadimdan qishloq x о ‘jaligi sohasini ijtimoiy taraqqiyotining
muhim omillaridan biri sifatida belgilab q о ‘ygan. Shuning uchun ham hozirda
aholining qatta qismi, ya’ni 60 foizga yaqinini qishloq aholisi tashkil etadi. Bundan
kelib chiqadigan xulosa shuki, Respublika Prezidenti I.Karimov ta’kidlaganidek,
“Yurtimizning yanada obod, xalqimiz hayotining yanada farovon b о ‘lishi va
1
Каримов И.А.Юксак маънавият-енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. Б. 4.
2

oldimizda turgan yuksak vazifalarning bajarilishi, hech shubhasiz,
qishloqlarimizning taqdiri va kelajagi bilan bog‘liq ekanini barchamiz yaxshi
anglaymiz. Shuning uchun Vatanimiz taraqqiyotida tutgan о ‘rni va ahamiyati
beqiyos b о ‘lgan qishloq ahlining hayotini zamonaviy mezonlarga javob beradigan
darajaga k о ‘tarish va, umuman, qishloq x о ‘jaligi sohasi rivojiga rivoj q о ‘shish,
uning samaradorligini oshirish bugungi kunda eng dolzarb, hayotning о ‘zi talab
qilayotgan muhim bir vazifaga aylanmoqda”.
Mavzuning maqsadi O’zbekistonda XX asrning
so’ngi choragida Paxta ishi siyosatining o’rganilishi etib bergilandi.
Mavzuning vazifalari
- Paxta ishining o’zbeklar ishiga aylantirilishi va
uning oqibatlari ni o’rganish; - SSSR va O’zbekiston SSR siyosiy rahbaryatidagi
o`zgarishlarni yoritib berish;
- Paxta ishi O’zbek nomli kompaniyalarni o’rganish;
- Paxt ishi – sovet rejimining O’zbekistondagi so’ngi
qatog’on siyosati ni tahlil qilish;
- O’zbekiston ekologiyasining buzilishini yoritib
berishdir. Mavzuning predmeti O’zbekiston SSRda XX
asrning so’ngi choragida bo’lib o’tgan paxta ishi siyosatining yoritib berilishi etib
bergilandi. Mavzuning obyekti esa Ilmiy tadqiqotlar, ushbu
davrni yoritib bergan monografik kitoblar, arxiv materiallaridan foydalanib
mavzuni o’rganishdir. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi Kirish, ikkita bob,
to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan ibort.
I BOB. Paxta ishining o’zbeklar ishiga aylantirilishi va uning oqibatlari
3

1.1 SSSR va O’zbekiston SSR siyosiy rahbaryatidagi o`zgarishlar
Turg‘unlik yillarida O‘zbekistonda xalqni chalg‘itish maqsadida “paxta
ishi”, “o‘zbeklar ishi” degan bahonalar o‘ylab topildi. Natijada , 80- yillarning
o ‘ rtalaridan O ‘ zbekistonda qonunsizlik , yashirin qatag ‘ onlik harakatlari
kuchaydi . Sobiq SSSR prokuraturasi , Xavfsizlik komiteti tashabbusi bilan bir necha
tergov guruhlari tuzildi .1983-1989 yillarda T . Gdlyan va N . Ivanovlar rahbarligida
tuzilgan tergov guruhlari respublika huquqni muhofaza qilish organlari bilan
hamkorlikda O ‘ zbekistonda paxta etishtirishda qo ‘ shib yozish bilan bog ‘ liq 800
dan oshiq tergov ishlari olib bordilar . Shu ishlar bo ‘ yicha 5 ming kishi qamoqqa
olindi , ularning 600 dan oshig ‘ i rahbar xodimlar , 10 tasi sotsialistik mehnat
qahramonlari edilar .
Qamoqa olinganlarning ko ‘ pchiligi qonunga xilof ravishda sudsiz , belgilanganidan
oshiq muddatlarda qamoqxonalarda ushlab turildi . Bu o ‘ zbek xalqining mavjud
tuzumga nisbatan ishonchsizligini , rahbar xodimlar va huquq - tartibot organlariga
nisbatan noroziligini kuchaytirdi 1
. O ‘ zbekistonda qo ‘ pol tarzda inson huquqlari
poymol etildi .
Qatag ‘ onlik siyosatining oqibatida xususiy mulk , asriy an ’ analar yo ‘ q
qilindi . Davlat hukmronligi , partiya yakka hokimligi o ‘ rnatildi . Sovet tuzumiga
qarshi bo ‘ lgan xalqning ilg ‘ or qatlamlarini davlat boshqaruviga yaqinlashtirmaslik
siyosati olib borildi . Hukumatga xalaqit bermasligi uchun ziyolilar tag-tomiri bilan
yo‘qotildi. Har qanday yo‘l bilan sovet davlatining kuch qudratini saqlab turish
asosiy maqsad edi. Ilg‘or g‘oyalar yo‘qotildi. Ko‘zga ko‘ringan olimlar, shoir va
davlat arboblari shafqatsiz yo‘q qilingan. Milliy g‘urur va o‘zlikni anglash
g‘oyalarini ildizi bilan quritishga intilgan 2
. Xalqlarning tili, dini va asriy
an’analariga tajovuz qilingan. Diniy qadriyatlar toptalgan. Pirovard natijada
yagona sovet xalqini tashkil etishga harakat bo‘ldi. Fikrlash, so‘z va e’tiqod
erkinligi cheklangan.Sovet xalqini boshqa xalqlardan ajratib iskanjada ushlangan,
1
Голованов А.А. Саидов И.М. «Узбекское дехканство на историческом повороте второе половини ХIХ-
первой трете ХХ века». Самарканд. 2006. C .59.
2
Зиеmев Х. «Ўзбекистонда пахта яккахокимлиги учун кураш ва унинг оқибатлари (ХIХ асрнинг охирлари ХХ
аср бошлари)». Тошкент. 1999. B .23.
4

zo‘rlik orqali kamchiliklar yashirilgan.
1980-yillarning boshlarida sovet siyosiy tizimi, xo‘jalik yuritish usuli
o‘zining rivojlanish imkoniyatlarini batamom tugatdi. Ma’muriy-siyosiy biqiqlik
kuchaydi, jamiyat a’zolari mehnat intizomi pasaydi, loqaydlik , befarqlik kuchaydi.
1980-yillar o‘rtalarida sovet jamiyatida «qayta qurish» boshlandi.Qayta qurish
haqida M. S. Gorbachev KPSS MK ning aprel (1985 yil) plenumida taklif kiritdi.
Unda mahsulot ishlab chiqarish uchun 2 marta ko‘p tabiiy resurslar, energiya,
inson mehnati sarf etilishi, temir, po‘lat, stanoklar ishlab chiqarish bo‘yicha
dunyoda 1-o‘rinni egallashiga qaramasdan mamlakatda raqobatbardosh
mahsulotlar ishlab chiqarishning yo‘lga qo‘yilmaganligi qayd etildi.
1980-yillarning o‘rtalarida SSSRning ijtimoiy-siyosiy,
iqtisodiy, ma’naviy hayotida inqirozli vaziyatning yanada keskinlashuvi ro‘y bera
boshladi. Qayta qurish konsepsiyasi cheklangan bo‘lib, u SSSRni taraqqiyotini
ta’minlay olmas edi. Qayta qurish yillarida O‘zbekistonda ijtimoiy-siyosiy hayot
yomonlashdi. Respublikada milliy urf-odatlar, an’analar, qadriyatlar toptaldi,
buning oqibatida xalq orasida loqaydlik, ishonchsizlik va norozilik kuchaydi.
Farg‘ona fojeasi yuz berdi. Milliy o‘zlikni anglash boshlandi.O‘zbek tiliga davlat
tili maqomini berilishi, paxta yakkahokimligini tugatilishi, ekologik holatni
sog‘lomlashtirilishi O‘zbekistonda dolzarb masala sifatida ko‘tarildi 1
.
Iqtisodiyotda turg‘unlikning chuqurlashuvi
O‘zbekistonning 1985-1991-yillardagi iqtisodiy holati sovetlar hukmronligi
davrining bevosita va mantiqiy davomini o‘zida ifodaladi. 1985- yil aprelidan
so‘ng markaziy iqtisodiy organlarni qaytadan tuzish, bank tizimini qayta qurish
siyosatini ishlab chiqish yuzasidan chora-tadbirlar amalga oshirildi. SSSRda
etishtiriladigan paxtaning 65%, pillaning 60% dan ortig‘i, kanopning 80-90%,
qazib olinadigan oltin, simob, volframning salmoqli miqdori O‘zbekistonda ishlab
chiqarilardi. O‘zbekiston aholisini tabiiy gaz bilan ta’minlash miqyosi 20% ga
yaqinini tashkil etdi , xolos.Paxtaning atigi 10% O‘zbekistonda qayta ishlanardi.
1
Абдуллаев А.Н. Совет даврида пахтачиликдаги «кимеmвий зарбалар»нинг оқибатлари // Илм сарчашмалари.
- Урганч, 2002. - № 4. - Б. 25.
5

1981-1985 yillarda yalpi ichki mahsulot 3,4% ortgan bo‘lsa, 1986-1990 yillarda bu
2,2%ni tashkil etdi. 80-yillarning o‘rtalaridan milliy daromad ishlab chiqarish
bo‘yicha O‘zbekiston boshqa respublikalardan ortda qoldi.Iqtisodiy islohotlar 1987
yildan e’lon qilindi.1986-1987 yillarda iqtisodiyotni barqarorlashtirish bo‘yicha
birorta samarali yo‘l izlanmadi. 1990 yilgacha qayta qurishning maqsadi sun’iy
«rejali bozor» tizimini tashkil qilishdan iborat bo‘lib qolaverdi.
1980-yillarning ikkinchi
yarmida O‘zbekiston iqtisodiyotiga jiddiy salbiy ta’sir etgan holatlardan biri -
1984-1989 yillardagi qatag‘onlar, «desant»lar, «Paxta ishi» oqibatlari bo‘ldi. 1990-
yil o‘rtalaridan boshlab O‘zbekistonning yangi rahbariyati respublikani chuqur
iqtisodiy inqirozdan olib chiqish uchun jiddiy harakat boshladi. M.S.Gorbachyov
hokimiyati davrida (1985—1991) qatag’onga uchragan, zo’rlab ko’chirilgan
xalqlar taqdiri masalalari yuzasidan bir qator komissiyalar tashkil etilgan bo’lsa-da,
aslida vaziyat deyarli o’zgarishsiz qolaverdi. Bir necha o’n yillar davomida
yechilmay, turg’un holda qolib kelgan muammolar millatlararo munosabatlar
zamirida ham o’z aksini topdi. O’zbekistonda bu holatni
«Farg’ona voqealari» va boshqa voqealar jarayonida ko’rish mumkin bo’ladi.
O’zbekistonning birinchi Prezidenti I.A.Karimov Farg’ona fojialari haqida
shunday degan edi: «Farg’onadagi voqealar va undan keyingilar turli millat
kishilari o’rtasida ishonchsizlik tug’dirdi. Bularning hammasini kimlar boshladi?
Imonim komilki, ushbu voqea-hodisalarning markazi respublikadan tashqaridadir.
Bozor munosabatlariga o’tish davrida ittifoqdosh respublikalarning ahvoli tang
bo’lishi kimlargadir juda zarur. Ana shunday vaziyatda istalgan paytda ularning
ichki ishlariga aralashish va masalani xohlagan tarafga qarab hal etish mumkin
bo’ladi».
1989- yilning may-iyun oylarida Farg'onada fojiali voqealar sodir bo'ldi. 45
yil muqaddam Stalin bedodligi natijasida o'z yeridan badarg'a qilingan mesxeti
turklarini o'zbek xalqi o'z bag'riga olgan, ularga mehribonlik qilgan edi. Tub joy
aholi bilan mesxeti turklari o'zaro qardoshlik rishtalarini bog'lab, inoq yashardilar.
Biroq 1989-yil 20-mayda Quvasoyda mahalliy aholi bilan mesxeti turklari
6

guruhlari o'rtasida mushtlashuv sodir bo'ldi. Respublika rahbariyatining voqeani
to'g'ri baholay olmaganligi va tezkorlik bilan zarur choralar ko'rmaganligi
oqibatida vaziyat murakkablashdi va etnik mojaroga aylanib, qon to'kilishiga olib
keldi. 3 iyun kuni kechqurun Toshloqda, so'ng Marg'ilonning mesxeti turklari zich
yashaydigan «Komsomol» suv xo'jaligi quruvchilari posyolkasida ur-yiqit, uylarga
o't qo'yish, qotillik, vaxshiylik sodir bo'ldi. Keyingi kunlarda beboshlik harakatlari
Farg'ona shahri, uning atrofiga tarqaldi. Olomon tomonidan sanoat korxonalariga,
temir yo'l stansiyasiga, aloqa uzeliga, militsiya binosiga hujum qilindi.
Boshboshdoqlik partiya va sovetlarga qarshi tus olib bordi. Ana
shunday favqulodda vaziyatda respublika hukumat komissiyasi tuzildi. 4-iyundan
boshlab komendantlik soati joriy etildi. Farg'onaga shoshilinch ravishda SSSR
ichki ishlar vaziriigi ichki qo'shinlarining 13 ming kishilik bo'linmasi keltirildi. Ur-
yiqit 7- iyun kuni yana takrorlandi va tez orada Qo'qon shahriga, Rishton,
O'zbekiston va Kirov (hozirgi Beshariq) tumanlariga tarqaldi. 8- iyunda Qo'qonda
aholining tinch namoyishi SSSR ichki ishlar vaziriigi qo'shinlari tomonidan o'qqa
tutildi, 50 dan ortiq kishi halok bo'ldi, 200 dan ortig'i yarador qilindi. Ommaviy tus
olgan tartibsizlik, ur-yiqitlar natijasida jami 103 kishi halok bo'ldi. 1011 kishi
jarohatlandi va mayib bo'ldi. SSSR ichki ishlar vaziriigi ichki qo'shinlarining 137
xizmatchisi, 110 militsiya xodimi yarador bo'ldi, militsiya xodimlaridan biri vafot
etdi. 757 ta uy, 27 ta davlat binosi , 275 ta avtotransport vositasi yondirildi va talon-
taroj qilindi. Voqealarning keng miqyosda va fojiali tus olganligi sababli
sovet va ma'muriy organlar mesxeti turklarini Farg'onadagi harbiy qism
poligonidagi lagerga hamda Tojikistonning Leninobod viloyati Asht tumanidagi
Novgarzon posyolkasiga shoshilinch ko'chirildi. Minglab odamlarni bunday
lagerlarda uzoq saqlab bo'lmas edi. Shuning uchun 16.282 kishi Farg'ona
viloyatidan Rossiyaning Smolensk, Orlovsk, Kursk, Belgorod va Voronej
viloyatlariga ko'chirib olib borib joylashtirildi.
Farg'ona fojiasining sabablari, uni harakatga keltirgan kuchlar kimlar edi?
O'zbekiston Kompartiyasi MQning 1989-yil 23-iyunda bo'lgan XIV Plenumida
Farg'ona fojiasi bilan bog'liq masalalarni o'rganish uchun maxsus komissiyasi
7

tuzildi. Komissiyaning O'zbekiston Kompartiyasi MQning 1989- yil 29-iyulda
bo'lgan XV Plenumi tomonidan ma'qullangan axborotida fojiani keltirib chiqargan
sabablar ochib berildi.
Farg'ona viloyati, shahar, tuman partiya va sovet tashkilotla-rining, huquqni
himoya qilish organlarining tashkilotchilik, siyosiy ishidagi jiddiy xatolar fojiali
voqealarga sabab bo'ldi. Ular viloyatdagi keskin ijtimoiy, siyosiy vaziyatni
kuchayishi xavfini o'z vaqtida anglab yetmadilar, millatlararo adovatni keltirib
chiqarishga uringan ekstremistlarga, poraga sotilganlarga o'z vaqtida zarba
berolmadilar 1
.
Farg'ona viloyatida o'n yillar davomida ijtimoiy-iqtisodiy keskinlik ortib
bordi. Xo'jalik strukturasi buzilgan, tarmoqlar xom-ashyo yetishtirish, yarim
fabrikatlar ishlab chiqarishga moslashib qolgan edi, ishsizlar soni tobora oshib
borar, odamlarni, yoshlarni ish bilan ta'minlash tadbirlari ko'rilmasdi.
Kadrlar tanlash, munosib ish bilan ta'minlash ishlari buzilgan , poraxo'rlik, xizmat
mavqeyini suiste'mol qilish avj olgan edi.Ana shunday keskinlikdan, respublikada
ijtimoiy-siyosiy beqarorlikni keltirib chiqarishdan manfaatdor siyosiy kuchlar
allaqachon ishlab chiqilgan, puxta tayyorgarlik ko'rilgan reja asosida jg'vogarona
harakat qildilar, olomonga oldindan tayyorlangan varaqalar tarqatdilar.
Farg'onada sodir bo'lgan siyosiy ig'vogarlik Tbilisi, Tog'li Qorabog', Bokuda
tashkil etilgan ig'vogarliklardan biri edi.
Keyinchalik, 1990- yil fevral-mart oylarida Bo'ka va Parkent, 1990-yil
iyunda O'sh va O'zganda ham shunday urinishlar bo'ldi. Yovuz kuchlar o'z
maqsadiga erisha olmadilar. O'zbekistonning yangi rahbariyati tomonidan ko'rilgan
chora-tadbirlar natijasida keskinlik bartaraf qilindi. O’zbekistonda bu fojialarni
tekshirish uchun 1989-yil 23- iyunda tashkil etilgan komissiya xulosalarida esa
Farg’onada yuz bergan voqealar yoshlar o’rtasida kelib chiqqan mojarolarning
tasodifiy natijasi emas, balki ijtimoiy, iqtisodiy ildizlarga ega bo’lganligi
ta’kidlandi, uning sabablari qatorida partiya tashkilotlarining aholi o’rtasida keng
1
Абдуллаев А.Н. Ўзбекистонда совет ҳокимияти янги иқтисодий сиеmсатининг амалга оширилиши ва
пахтачилик (1921-1924 й.й.)//Ўзбекистон тарихи. - Тошкент, 2008. - № 1. - Б. 35.
8

ko’lamda tarbiyaviy, tashkiliy ishlar olib bormagani, xalqlar do’stligini
mustahkamlashga e’tibor bermagani, ma’muriy organlar xodimlari esa sarosimaga
tushib, mojaro boshlangan birinchi kundanoq janjalning oldini olish uchun chora-
tadbirlar ko’rmagani ko’rsatildi. SHuningdek, nizolar mahalliy millat o’rtasida
kuchaygan «ashaddiy millatchilik» kayfiyatining natijasi bo’lib, bu respublikada
yashayotgan xalqlarni bir-biriga qarama-qarshi qo’yishga qaratilgani ham qayd
qilib o’tilgani holda, «vodiyda turk mesxetilari xatti-harakatlariga nisbatan ancha
befarqliklar bo’lgani, ular orasidagi ayrim shaxslar Gruziya SSRning janubiy
rayonlariga tezroq qaytish muammosini hal etish maqsadida vaziyatni
keskinlashtirishga uringani, bu esa vaziyatni ancha chigallashtirib
yuborgani»
ko’rsatib o’tiladi. Shubhasiz , bu xulosa tarixiy haqiqatga birmuncha
mos kelsa-da, mesxeti turklari o’z talablaridan «kelib chiqqan mojarolar»da
O’zbekiston rahbariyati, O’zbekiston SSR Prokuraturasi, Ichki ishlar vazirligini
mojarolarning oldini ololmaganlikda ayblash markazning yordami hamma vaqt
kerak bo’lishini «isbotlab» qo’yish uchun qulay imkoniyat ham edi. 1989-
yil 15- iyunda respublika partiya xo ’ jaligi faollari yig ’ ilishida harbiy mashq
zonasiga joylashgan mesxeti turklarini boshqa yerlarga ko ’ chirish masalasi ko ’ rib
chiqildi . SSSR Ministrlar Sovetining Raisi N.I.Rijkov ma’ruzasida «Farg’ona
yaqinidagi qochoqlar lagerida yashayotgan turk millatiga mansub grajdanlarga,
ularning oila a’zolariga agar ixtiyor qilsalar, Rossiyaning noqoratuproq rayonlariga
jo’nab ketish imkoniyati berilganligi» va bu «vaqtincha tadbir» ekanligi, ko’chirish
uchun zarur bo’lgan barcha choralar boshlangani ta’kidlab o’tildi.
XX asr 90-yillariga kelib jahon va sobiq Ittifoqdagi o‘zgarishlar, hamda yuzaga
kelgan vaziyat o‘zbek xalqining mustaqillik uchun bo‘lgan kurashini tezlashtirib
yubordi. Mana shunday jarayonda o‘zbek xalqiga munosib yo‘lboshchi zarur edi.
1989-yil 23-iyun kuni bo'lib o'tgan O'zbekiston Kompartiyasi MQning XIV
Plenumida Islom Abdug'aniyevich Karimov O'zbekiston Kompartiyasi MQning
birinchi kotibi etib saylandi. I.A.Karimov boshliq yangi rahbariyat tomonidan
o'zbek xalqining milliy o'zligini anglashi kuchayib borayotganligi birinchi bor
etirof etildi. Xalqning shon-shuhrati, qadr-qimmatini himoya qilish, milliy
9

mustaqillikka erishish tomon yo'l olindi.
Respublikada kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo'yish va
tarbiyalash masalalarida milliy manfaatdorlik ustivorligi ta'minlandi. Markazdan
yuborilgan «kadrlar desanti» o'z mavqeyini yo'qotdi. Anishev, Ogarek, Satin va
boshqa «kazo-kazolar» respublikadan chiqarib yuborildi. Mahalliy kadrlar
rahbarlik lavozimlariga ko'tarildi. Kadrlar siyosatidagi jiddiy ijobiy o'zgarish
shundan iborat bo'ldiki endi O'zbekistonda partiya, sovet, davlat, huquqni himoya
qilish organlarining boshliqlarini Moskva orqali hal qilish, Moskva belgilagan
xodimlarni ko'tarish amaliyotiga chek qo'yildi, bu masalalarni hal qilishni
respublika rahbariyati o'z qo'liga oldi.
Bu vaziyatni teran anglagan rahbarning jasorati
bo'lib, siyosiy mutelikdan qutilish tomon tashlangan muhim qadam
bo'ldi.O'zbekistonda adolatni tiklash chora-tadbirlari ko'rildi, to'qib chiqarilgan
«o'zbek ishi», «paxta ishi»ga tamomila chek qo’yildi. Bu bilan bog'liq ishlar qayta
ko'rildi, aybsiz qamalgan minglab kishilar oqlandi, o'z oilasiga qaytdi, adolat
tiklandi. XX asrning 80 – yillari oxirlariga kelib SSSRning parchalanishi real
obektiv haqiqatga aylanib qoldi. Bu jarayonni о ‘zbek tiliga davlat tili maqomi
berilishi ayniqsa tezlatib yubordi. 1989- yil 21- oktabrda О ‘zbekiston Oliy
Sovetining XI sessiyasi « О ‘zbekiston SSRning davlat tili haqida»gi Qonunni qabul
qildi. О ‘zbek tili davlat tili deb e’lon qilindi. Ish yuritish sekin – asta о ‘zbek tiliga
о ‘tkazila boshlandi, uni о ‘rganishni yaxshilash yuzasidan aniq chora – tadbirlar
belgilandi. Ayni vaqtda rus tilini va respublikada yashovchi boshqa xalqlarning
tillarini о ‘rganish uchun shart – sharoitlar yaratilishi lozim edi , tilni о ‘rganishning
ixtiyoriyligi va uni tanlash huquqi qonunda belgilab q о ‘yildi. Bu qonunning qabul
qilinishi о ‘zbek xalqi, shu xalq milliy о ‘z- о ‘zini anglashining о ‘sishi, respublikada
millatlararo hamjihatlikning saqlanib qolishi uchun juda katta ahamiyatga ega
b о ‘ldi. Davlat tili haqidagi qonun qabul qilinganidan s о ‘ng milliy о ‘zlikni anglash,
milliy davlatchilikni tiklash y о ‘lida respublikada yana bir tarixiy ahamiyatga ega
b о ‘lgan muhim siyosiy qadam q о ‘yildi.
10

1.2 Paxta ishi O’zbek nomli kompaniyalar
1990 yil 23 martda О ‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining
Plenumida respublika siyosiy tizimi t о ‘g‘risidagi masala k о ‘rib chiqildi. Unda
О ‘zbekistonda hokimiyatning Prezidentlik boshqaruvi shakliga о ‘tishi respublika
suvereniteti va davlatchiligida mohiyatan yangi bosqich ekanligi ta’kidlandi.
1990 yil 24 mart kuni О ‘zbekiston SSR Oliy Sovetining XII chaqiriq 1 – sessiyasi
SSSR doirasida birinchi b о ‘lgan siyosiy hujjatni — « О ‘zbekistonda Prezidentlik
boshqaruvi ta’sis etish t о ‘g‘risida»gi qarorni qabul qildi va О ‘zbekiston
Kompartiyasi MK birinchi kotibi Islom Abdug‘aniyevich Karimov О ‘zbekiston
SSR Prezidenti etib saylandi. Shu tariqa, О ‘zbekiston — SSSR respublikalari
ichida birinchi b о ‘lib о ‘zining milliy huquqiy va demokratik davlatiga mustahkam
zamin yaratdi 1
.
О ‘zbekistonning mustaqillikka erishishida q о ‘yilgan navbatdagi muhim
qadamlardan biri bu – 1990 yil 20 iyunda respublika Oliy Soveti
tomonidan «Mustaqillik Deklaratsiyasi»ni qabul qilinishi edi. Mazkur hujjat
О ‘zbekiston qonunlarining Ittifoq qonunlaridan ustuvorligini ta’minladi. Shu bilan
birga, «Mustaqillik Deklaratsiyasi» О ‘zbekistonning 1991 yil 31 avgustga qadar
mavjud b о ‘lgan boshqaruv, huquqiy faoliyatini ta’minladi, barcha sohada mustaqil
siyosat olib borish imkonini berdi. Deklaratsiyada har bir millatning о ‘z taqdirini
о ‘zi belgilash huquqidan kelib chiqqan holda, xalqaro huquq qoidalariga,
umumbashariy qadriyatlariga va demokratiya tamoyillariga asoslanib О ‘zbekiston
SSRning davlat suvereniteti e’lon qilindi.
Deklaratsiyaning qabul qilinishi bilan О ‘zbekistonda respublikaning iq -
tisodiy va siyosiy h ayotiga doir masalalar musta qil tarzda hal q ilina boshlandi.
1
Абдуллаев А.Н. Бухоро Республикасининг ижтимоий-иқтисодий аҳволи (1920-1924 й.й.) //Бухоро давлат
университети илмий ахбороти. - Бухоро, 2009. - № 1. - Б. 17.
11

Shunday bir tarixiy sharoitda sobiq SSSRdagi siyosiy vaziyat keskinlashib bordi.
XX asrning 90 – yillari boshlarida Ittifoq tarkibidagi k о ‘pchilik respublikalar
mavjud vaziyatni о ‘zgartirishni talab qilisha boshladi. 1990 yil bahorida Sovet
Sotsialistik Respublikalari hisoblangan Boltiqb о ‘yidagi Litva (11 mart), Latviya (4
mayda), Estoniya (8 may), keyinroq Gruziya (oktabr) va Ozarbayjon (1991 yil
fevral) Ittifoq tarkibidan chiqqanligini e’lon qildi. Bu holat SSSRning davlat
butunligiga jiddiy ta’sir k о ‘rsatdi.
1991 yil aprelda Kiyevda Ukraina, Rossiya, Belorus, О ‘zbekiston,
Qozog‘iston respublikalari rahbarlarining uchrashuvi b о ‘ldi. Uchrashuvda mustaqil
respublikalar manfaatlariga mos keladigan Ittifoq shartnomasini tuzishga
yondashish y о ‘llari ishlab chiqildi va tegishli bayonot imzolandi. Bu hujjatni
Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston Respublikalari ham imzolashga rozilik
bildirdi. Markaz yon berishga majbur b о ‘ldi.
1991 yilga kelib О ‘zbekistonda respublikaning davlat mustaqilligiga doir
mutlaqo yangi davlat ramzlari tayyorlash va qabul qilish borasida dadil ishlar
qilina boshlandi. 1991 yil 15 fevralda О ‘zbekiston Oliy
Kengashi « О ‘zbekistonning davlat ramzlari t о ‘g‘risida» maxsus qaror qabul qildi.
О ‘zbekistonning о ‘z suvereniteti uchun kurashi, avvalo, respublikada qabul
qilingan har bir qonunning mazmuni va mohiyati jihatidan sobiq Ittifoq
qonunlaridan tubdan farq qilishida, bundan tashqari, har bir qonun avvalgidek
Ittifoq qonuniga moslashtirib emas, balki respublika manfaati ifoda etilganligi
bilan ajralib tura boshladi. Xususan, 1991 yilning 22
iyo’lida О ‘zbekiston SSR Oliy Kengashi Prezidiumining « О ‘zbekiston SSR
hududida joylashgan Ittifoqqa b о ‘ysunuvchi davlat korxonalari, muassasalari va
tashkilotlarini О ‘zbekiston SSRning huquqiy tobeligiga о ‘tkazish» t о ‘g‘risida
qabul qilgan qarori ham О ‘zbekiston SSR Prezidenti I.A. Karimov, О ‘zbekiston
SSR Oliy Kengashi va hukumati О ‘zbekistonning siyosiy – iqtisodiy mustaqilligi,
uning milliy suvereniteti uchun dadil qadamlar tashlaganligining isboti edi. 1991
yilning aprel oyiga kelib, Markaz о ‘zining ta’sir doirasini saqlab qolish maqsadida
mustaqil davlatlar ittifoqini tuzishga intildi. 1991 yil aprelda Novo – Ogoryovoda
12

SSSR Prezidenti M.S. Gorbachevning 9 respublika rahbarlari bilan uchrashuvi
b о ‘ldi. Ishtirokchilar tomonidan «Mamlakatdagi vaziyatni barqarorlashtirish va
tanglikni bartaraf etishga doir kechiktirib b о ‘lmaydigan choralar
t о ‘g‘risida» q о ‘shma Bayonot imzolandi. Bu hujjat «9 + 1» (9 respublika +
Markaz) degan nomni oldi. Uning mazmuni markazning yon berganini, Kiyevda
bildirilgan fikr – mulohazalarga rozi b о ‘lganini k о ‘rsatadi.
1991 yil 3 iyunda Novo –
Ogoryovoda SSSR Oliy Soveti vakillari bilan Respublika rahbarlari о ‘rtasida
uchrashuv b о ‘ldi. Uchrashuvda Mustaqil davlatlar ittifoqi (MDI) tuzish masalasi
muhokama qilindi. Mulk, til va yangi shartnomani tasdiqlash tartibi t о ‘g‘risida
keskin munozara b о ‘ldi. Uchrashuvda ishtirokchilarning fikr – mulohazalari asosan
inobatga olingan «Mustaqil davlatlar ittifoqi t о ‘g‘risida shartnoma» loyihasi ishlab
chiqildi. Loyiha barcha Respublikalar Oliy Sovetlariga muhokama uchun
j о ‘natildi. Mazkur shartnoma loyihasi О ‘zbekiston Oliy Sovetida 1991 yil 14
iyunda muhokama qilindi. Kengash Federatsiya tamoyillari asosida Mustaqil
Davlatlar Ittifoqini tuzish tarafdori ekanligini bildirdi. Shu bilan birga u
Respublikalar vakolatlarini yanada kengaytirishga doir takliflarni ilgari surdi. 1991
yil iyul oyining oxirlarida Novo – Ogoryovoda yangi shartnoma loyihasini uzil –
kesil tayorlash uchun Markaz vakillari va Respublika rahbarlarining uchrashuvi
b о ‘ldi. Markazni ham, Respublikalar rahbarlarini ham qanoatlantiradigan
«Mustaqil Davlatlar Ittifoqi t о ‘g‘risida shartnoma» loyihasi tayyorlandi. Ammo
hamma rozi b о ‘lgani holda «Mustaqil Davlatlar Ittifoqi t о ‘g‘risidagi shartnoma»ni
imzolash 1991 yil 20 avgust kuniga qoldirildi. SSSR Prezidenti M.S. Gorbachev
Qrimga dam olish uchun j о ‘nab ketdi 1
.
Biroq ittifoqning kompartiya va markaziy davlat
apparatidagi bir necha nufuzli rahbarlar markazning yakka hokimligini
cheklaydigan va kamida olti respublikani Ittifoqdan chetda qoldiradigan bu
shartnomaga q о ‘shila olmadi. Bu rahbarlar oliy hokimiyat mahkamalaridagi asosiy
lavozimlarni egallab turar edi. Prezident M. Gorbachev dam olishga ketganidan
1
Абдуллаев А.Н. Асорат // Қонун ҳимоясида. - Тошкент, 2005. - № 5. - Б. 36.
13

foydalanib, ular 1991 yil 18 avgust kuni tayyorlangan va 19 avgustda matbuotda
e’lon qilingan «Sovet rahbariyatining Bayonoti»da M.S. Gorbachevning
salomatligi yomonlashdi, shu sababli uning SSSR Prezidenti vazifalarini ijro etish
imkoniyati y о ‘q, degan soxta axborot bilan chiqdilar. Bayonotda Prezident
vakolatlari vitse – prezident G.I. Yanayevga о ‘tkazilganligi e’lon qilindi. Aslida
esa Prezident M.S. Gorbachyov sog‘ – salomat edi, ammo о ‘zini himoya qila
olmadi. Fitnachilar noqonuniy ravishda uni о ‘z vazifasidan chetlashtirdi va
mamlakatdan, xalqdan, dunyodan ajratib, barcha aloqa vositalarini uzib, 72 soat
qamal qilib q о ‘ygan edi. Fitnachilar tomonidan
mamlakatni idora qilish uchun SSSRda Favqulodda holat davlat q о ‘mitasi
(GKCHP) tuzildi. 1991 yil 18 avgustda mamlakatda favqulodda holat e’lon qilindi.
Favqulodda holat davlat q о ‘mitasi faoliyatiga qarshi B.N. Yelsin boshchilik qildi.
Uning farmoni bilan 1991 yil 22 avgustda KPSS faoliyati t о ‘xtatiladi, keyinchalik
taqiqlab q о ‘yiladi. Ammo KPSS Markaziy Q о ‘mitasi joylardagi partiya
q о ‘mitalaridan t о ‘ntarishni q о ‘llab – quvvatlashni talab qildi. Moskva va boshqa
bir necha yirik shahar k о ‘chalariga q о ‘shinlar, shu jumladan tanklar kiritildi ,
deyarli barcha markaziy gazetalar ta’qiqlab q о ‘yildi, markaziy televideniyaning
birinchi kanalidan boshqa barcha kanallari, deyarli barcha radiostansiyalar ishi
t о ‘xtatildi. Shuni ta’kidlash lozimki, mamlakat aholisining k о ‘pchiligi Favqulodda
holat davlat q о ‘mitasidan yuz о ‘girdi, armiya payt poylash pozitsiyasida turdi. 20
avgustdayoq qarshilik markaziga aylangan RSFSR Oliy Kengashi binosi atrofida
barrikadalar paydo b о ‘ldi, ularda о ‘n minglab kishilar himoyada turdi.
Harbiy b о ‘linmalarning bir
qismi mudofaachilar tarafiga о ‘tdi. 21 avgustda fitnachilar mag‘lubiyatga uchradi,
22 avgustda esa Favqulodda holat davlat q о ‘mitasi (GKCHP) a’zolari qamoqqa
olindi. Shundan s о ‘ng t о ‘ntarishni q о ‘llab – quvvatlagan KPSS rahbariyati bu
partiyaning obr о ‘sini uzil – kesil yerga urdi. Favqulodda holat davlat q о ‘mitasining
mag‘lubiyatidan s о ‘ng mamlakatda kommunizmga qarshi ommaviy namoyishlar
b о ‘lib о ‘tdi. KPSSning faoliyati t о ‘xtatib q о ‘yilgach, partiyaning qariyb 15 million
a’zosidan birontasi bu qarorga qarshi norozilik bildirish uchun k о ‘chaga chiqmadi.
14

Bu, mazkur partiya 1991 yil yozidagi qiyofasida umri tugaganidan dalolat beruvchi
ramziy holat edi.
Moskvada fojiali hodisalar r о ‘y bergan paytda О ‘zbekiston birinchi prezidenti I.A.
Karimov rasmiy safar bilan Hindistonda edi. U 1991 yil 19 avgustda safardan
qaytib keldi va shu kuni kechqurun Toshkent shahrining faollari bilan uchrashib,
qat’iy tarzda О ‘zbekiston nuqtai nazarini ma’lum qildi.
Respublika rahbariyati Markazdan beriladigan qonunga xilof b о ‘lgan har
qanday k о ‘rsatmalarni bajarishni man etdi. 20 avgustda О ‘zbekiston SSR Oliy
Kengashi Rayosati va О ‘zbekiston SSR Prezidenti huzuridagi Vazirlar
Mahkamasining Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri
rahbarlari ishtirokida q о ‘shma majlisi b о ‘ldi. Unda fitna munosabati bilan vujudga
kelgan vaziyat muhokama qilinib, О ‘zbekistonning mustaqillikka erishish y о ‘li
о ‘zgarmasligi haqida Bayonot qabul qilindi. 1991 yil 21 avgust kuni О ‘zbekiston
birinchi prezidenti I. Karimovning Farmoni bilan Favqulodda holat davlat
q о ‘mitasining О ‘zbekiston Konstitusiyasi hamda qonunlariga zid keladigan
qarorlari va farmonlari noqonuniy deb e’lon qilindi. Islom Karimov Favqulodda
holat Davlat Q о ‘mitasi faoliyatiga о ‘z munosabatini bildirmagan, q о ‘rqoq va
prinsipsiz mavqeda turgan KPSS Markaziy Q о ‘mitasi Siyosiy Byurosi va
Kotibiyati yuz minglab kommunistlarning sha’ni va qadr – qimmatini zarba ostiga
q о ‘yganini qoraladi. Buning ustiga respublika kommunistlarini chalg‘itishga va
davlat t о ‘ntarishini q о ‘llab – quvvatlashga majbur qilishga urinish b о ‘lganini
oshkora aytdi. I. Karimov bundan buyon KPSS Markaziy Q о ‘mitasi Siyosiy
Byurosining tarkibida qola olmasligi t о ‘g‘risida bayonot berdi. Mazkur bayonotni
О ‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Q о ‘mitasi byurosi va Markaziy nazorat
komissiyasi rayosati ma’qulladi.
О ‘zbekiston birinchi Prezidentining 1991 yil 25
avgustdagi Farmoniga binoan Respublika ichki ishlar vazirligi va Davlat
xavfsizligi q о ‘mitasi qonuniy ravishda О ‘zbekiston tasarrufiga olindi. Respublika
hududida joylashgan SSSR ichki ishlar vazirligining ichki q о ‘shinlari bevosita
О ‘zbekiston Prezidentiga b о ‘ysundirildi. Respublika ichki ishlar vazirligi, Davlat
15

xavfsizlik q о ‘mitasi, prokuraturasi, adliya organlari, ichki q о ‘shinlar, Turkiston
harbiy okrugi qismlari va q о ‘shilmalari partiyadan butunlay xoli qilindi.
O’zbekiston Respublikasining birinchi prezidenti I. Karimov Oliy Kengash
sessiyasini chaqirish va unda O’zbekiston mustaqilligi haqida Qonun qabul qilish
masalasini keskin qo`ydi. Chunki har bir milliy respublikaning chinakam teng
huquqliligi va mustaqilligi ta'minlangandagina tanazzuldan chiqish mumkin edi.
Buning uchun mustaqillik yolidagi barcha to‘siglar olib tashlanishi, har bir
respublika so`zda emas, balki amalda tenglar orasida teng lozim edi. Ayni shu
maqsadlarni ko`zlab, O’zbekistonOliy Kengashining XII chaqiriq navbatdan
tashqari sessiyasi 1991-yil 31-avgustda o`z ishini boshladi. O`zbekistonning
mustaqil davlat deb e'lon qilinishida mazkur sessiya katta tarixiy ahamiyat kasb
etishini alohida ta'kidlash lozim. Unda «O`zbekiston Respublikasining davlat
mustaqilligi to`g`risida»gi hamda «O`zbekiston Respublikasining Davlat bayrog`i
to'ggrisida»gi masalalar kun tartibiga qizg`in muhokama qilindi 1
.
O’zbekiston Respublikasining davlat
mustaqilligi to`g`risida birinchi prezident I. Karimov ma'ruzasi tinglandi. U o`z
nutqida 1991-yil o`rtalarida markaziy hukumat olib borayotgan ichki siyosatni
tahlil 19-21-avgust kunlari Moskvada Favqulodda Holat Davlat Komiteti
a'zolarining fuqarolar boshiga azob-uqubatlar solishga intilishganini, butun-butun
xalqlarning ozodligini, respublikalar mustaqilligini yana kishanlamoqchi
bo'lganliklarini ro`yi rost ochib tashladi. Alg`ov-dalg`ovli kunlarda ham
O`zbekistonning o`z yo`li va maqsadi borligini, bu xalq manfaatiga mos yo'l
ekanligini, qan-day qilib bo'lmasin, undan qaytmaslik lozimligini aytdi.
Shuningdek , ma'ruzada mustaqil
davlatlar maqomiga to`xtalib: «Bo`lajak Mustaqil davlatlar... erkin, mustaqil va
teng huquqli bogib qolishlari, o'ziarining milliy davlat tuzish, tashqi bozorga
chiqish, o'zi ma'qul topgan barcha mamlakatlar bilan xalqaro munosabat o`rnatish,
diplomatik va konsullik alogalari masalalarini mustaqil hal etishlari kerak. Yana
1
Ўзбекистоннинг янги тарихи. II- китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент. «Шарқ».
2000. B . 237.
16

ta'kidlab aytaman, bu hech kimning buyrug'isiz va aralashuvisiz mustaqil amalga
oshirilishi kerak. Mana shu sharoitga, sabablarga asoslanib, xalqimiz xohish-
irodasini bajo keltirib, Oliy Kengash diqqatiga faqat bir masalani qo`ymoqchiman:
O`zbekistonning mustaqilligi haqidagi Qonunni muhokama etish va uni qabul
qilishni taklif etaman. Bu qonunda qadimiy va yangilanayotgan diyorimizda
istiqomat qilayotgan barcha kishilarning xohish-irodasi o`z ifodasini topgan.
Xalqimizning bu ezgu xohish-irodasi biz uchun muqaddasdir», — degan fikr
bildirildi. Oliy Kengash deputatlari
moddama-modda muhokamadan so`ng «O`zbekiston Respublikasining Davlat
Mustaqilligi to`g`risida»gi qonunni qabul qildilar. So`ngra Respublika Davlat
Mustaqilligi to`g`risidagi Bayonot qabul qilindi. O’zbekiston SSRning nomi
O’zbekiston Respublikasi deb o`zgartirildi. Mustaqillik e' lon qilingan kun 1-
sentabr 1991-yildan boshlab milliy bayram va dam olish kuni, deb e'lon qilindi.
O’zbekiston Respublikasi mustaqilligi haqidagi bu hujjatlar o`zbek xalqining asriy
orzusi ro`yobga chiqqanligining huquqiy ifodasi bo'ldi. O‘zbekistonda “O‘zbeklar
ishi”, “paxta ishi” deb atalgan jinoiy ishlar to‘qib chiqarildi. Moskvadan
yuborilgan Gdlyan va Ivanov guruhi O‘zbekistonning boshiga tushgan kulfat
bo‘ldi. Guruh a’zolari hech kim bilan hisoblashib o‘tirmay odamlarni qamash bilan
shug‘ullandilar. Oddiy dehqondan tortib O`zKP MQ kotiblari va hukumat
a’zolarigacha bo‘lgan xodimlarni qamash uchun birovlardan zo‘rlab yozdirib
olingan bir parcha qog‘ozning o‘zi kifoya edi. O‘zbekistonda qonunchilik buzildi ,
o‘zboshimchalik va qatag‘onchilikning yangi davri avj oldi. Ming-minglab
iqtidorli, rahbarlik mahoratini puxta egallagan rahbar kadrlar, mirishkor
paxtakorlar, ter to‘kib mehnat qilgan halol kishilar qamoqqa olindi. Hibsga olingan
respublika partiya va davlat organlarining rahbarlari esa Moskva qamoqxonalariga
tashlandi. Tergov xodimlari 30-yillarda ishlatilgan yaramas usullardan foydalanib,
hibsga olinganlarni qiynab, boshqalar ustidan to‘qilgan aybnomalarni ularning
qo‘li bilan qaytadan yozdirib olardi va “aybnoma” tobora ko‘p begunoh odamlarni
qamashga asos bo‘lib xizmat qilardi.
17

II BOB. Paxt ishi – sovet rejimining O’zbekistondagi so’ngi qatog’on siyosati
2.1. Paxta ishi va uning oqibatlari
Butun SSSRda bo‘lganidek, O‘zbekistonda ham kamchiliklar, qo‘shib
yozishlar, poraxo‘rlik illatlari va boshqa jinoyatchiliklar bor edi, albatta. Lekin bu
illatlarni O‘zbek xalqi emas , balki sovet hokimiyatining ijtimoiy-siyosiy tuzumi
keltirib chiqargan edi. O‘zbekiston fuqarolari o‘z haq-huquqlarini himoya qilishni
so‘rab tuman, viloyat va respublika partiya va sovet organlariga murojaat qildilar.
Yuz minglab fuqarolar O`z KP MQga, mahalliy hokimiyat organlariga o‘z haq-
huquqlarining, qonuniy manfaatlarining buzilganlagini shikoyat qilib koridorma-
koridor, eshikma-eshik turtinib yurdilar. Norozilik ayniqsa xotin-qizlar orasida
ko‘paydi. 1986-1987 yillarda respublikada 270 nafar ayol o‘zini-o‘zi yondirib
yubordi. Bu holat ularning sha’ni qadr-qimmatining toptalishi, haq-huquqlarining
buzilishiga nisbatan songgi norozilik ifodasi edi 1
.
Xalqning juda boy tarixi va madaniyatini, o‘lkaning o‘ziga xos noyob
xususiyatlarini bilmagan va bilishni istamagan kelgindilar, ularga laganbardorlik
qilgan ayrim mahalliy amaldorlar xalqning urf-odatlari, an’analarini oyoq osti
qildi. Xalqimizning boy madaniyati va ma’naviy qadriyatlari kamsitildi. Ona
tilimizning qo‘llanish doirasi sun’iy tarzda yanada cheklab qo‘yildi. Hatto milliy
libos kiyib yurish ham qoralandi. Milliy an’analar bo‘yicha to‘y qilgan yoki vafot
etgan qarindosh-urug‘larni milliy, diniy qadriyatlar asosida dafn qilganlar tanqid
ostiga olindi, shafqatsiz jabzolandi. Bunday vaziyat xalqni ranjitdi, hafsalasini pir
qildi , siyosiy loqaydlikni kuchaytirdi 2
. Ko‘plab olimlar, yozuvchilar va boshqa
ijodiy xodimlar mislsiz aziyat chekdilar. Ularning ko‘pchiligi mahalliychilikda,
milliy cheklanganlikda, xurofot-bid’atga berilganlikda, sinfiy va partiyaviy
1
Раззоков А. «Ўзбекистон пахтачилиги тарихи». Тошкент. «Ўзбекистон». 1994. B .46.
2
Аминова Р.Х. «Қайта қуриш шароитида Ўзбекистонда социал ривожланишнинг долзарб муаммолари».
Тошкент. «Фан». 1991. B .77.
18

tamoyillardan og‘ishlikda, o‘tmishni, xonlar va amirlar hayotini bo‘rttirib
ko‘rsatishda ayblandilar. Respublika matbuoti xalq turmushiga doir masalalarni,
noxush holatlarni, xalq dardi, orzu-armonlarini oshkoralik bilan yorita boshladi,
xalqning o‘zligini anglashga ko‘maklashdi.
Siyosiy va mafkuraviy zug‘umlarga qaramasdan ijtimoiy ong
o‘zgara boshladi. O`tmish va hozirgi zamon muammolari to‘g‘risida
munozaralar, turli qarashlar , nuqtai nazarlar bildiriladigan bo‘lib bordi.
Jamoatchilik paxta yakkahokimligini tugatish, O‘zbek tiliga davlat tili maqomini
berish, ekologik holatni sog‘lomlashtirish kabi masalalarni ko‘tara boshladi.
Norasmiy guruhlar va tashkilotlar paydo bo‘la boshladi. Bularning norasmiy
deyilishiga sabab, hali mamlakatda tashkilotlarni ro‘yxatga olish va ularga qonuniy
maqom berishga asos bo‘ladigan qonun, huquqiy hujjatlar yo‘q edi. Norasmiy
harakat asta-sekin siyosiy tusga kira boshla di. 1989-yilda tashkil topgan “Birlik”
xalq harakati respublikadagi dastlabki norasmiy harakat edi.
“Paxta ishi” “O‘zbek ishi” nomli
kompaniyalar. “O‘zbekiston erkin yoshlar ittifoqi”, xotin-qizlarning “To‘maris”
nomli tashkiloti, rusiyzabon ziyolilarning “Intersoyuz” deb atalgan harakati tuzildi.
Bu harakatlar dastlabki paytlarda xalqning ma’naviy qadriyatlarini tiklash, Orol
fojeasining oldini olish, O‘zbek tiliga davlat tili maqomini berish, boshqaruvning
ma’muriy-buyruqbozlik usulidan voz kechish kabi dolzarb masalalarni ko‘tardilar,
biroq, bu harakatlar g‘oyaviy, siyosiy, tashkiliy jihatdan yetarli darajada uyusha
olmadi. “Birlik” xalq harakati rahbarlari mamlakat manfaatlari dan kelib
chiqadigan dasturlar ishlab chiqish va aniq maqsadlarni amalga oshiriash yo‘lida
siyosiy kurash olib borish. “Paxta ishi”,
“qo‘shib yozishlar” masalasi ham aslida 1983-yilda boshlangan. O‘zbekiston
Kompartiya MQsining XVI Plenumi va unda Inomjon Usmonxo‘jayevning
Markazdan O‘zbekistonga kadrlar bilan “yordam berish”ni so‘rab qilgan
murojatidan so‘ng bu ish avj oldi. O‘zbekistonga yuzlab, minglab kadrlar
yuborildi. Bular – Anishchev, Ogarok, Klepikov, Satin, Nesterenko , Buturlin,
O.Gaydanov, E.Didarenko, Lyubimov, Kalinichenko, Korolyov, Maydanyuk,
19

Mavrin, Litvinenko, Ivanov, Galkin, Kartashyan va boshqalardir. “Paxta ishi”
bo‘yicha juda ko‘p guruhlar tashkil qilindi. Mahalliy xalqning “harakter va
psixologiyasi”ni yaxshi bilgan amaldorlar bu guruhlarga tub yerlik prokuror va
tergovchilarni bosh qilib, ularga “yaxshi konsultatsiya”lar berdilar va shu tariqa
sopini o‘zidan chiqardilar. Yuqori saviyada “maslahat” olgan guruh a’zolari amaliy
ishga tushib ketdilar. Ular 70-80-yillarda mamlakatda keng tus olgan qo‘shib
yozishlar bo‘yicha jinoyatchilarni aniqlab berishlari kerak edi. Haqiqatan ham shu
yillarda paxta, chorva va boshqa sohalar bo‘yicha qo‘shib yozishlar davlat
rejalarini sun’iy ravishda bajarish usuli bo‘libgina qolmay, millionlab so‘m davlat
mablag‘larini suiste’mol qilish va talon-taroj etishning sinalgan usuli edi.
Poraxo‘rlik avjiga mingandi. Bunday qo‘shib yozishlar, poraxo‘rliklarning
asosiy ilhomchisi va tashkilotchisi Moskvaning o‘zi bo‘lib, respublika , viloyat,
tuman rahbarlari, davlat xo‘jaligi direktorlari, jamoa xo‘jaligi raislari, paxta
tayyorlash korxonalari va paxta tozalash zavodlari rahbarlari bu ish bilan bog‘liq
edilar. Ular asosli ravishda jinoiy javobgarlikka tortildilar va sudlandilar. Shu bilan
bir qatorda, qo‘shib yozishlarga bevosita aloqador bo‘lmagan, bu ishga ongsiz
sur’atda yoki tasodifan o‘ralashib qolgan, rahbarlarning ta’siri va tazyiqi
ko‘zbo‘yamachiliklarga noiloj qo‘shilib qolgan, undan shaxsan hech qanday
moddiy manfaatdor bo‘lmagan yuzlab va minglab gunohsiz kishilar ham jabr
ko‘rib, aziyat chekdilar. “O‘zbeklar ishi”, “Paxta ishi” bo‘yicha qancha odamning
qamoqqa olinganligi to‘g‘risida turlicha ma’lumotlar bor 1
.
Ba’zi manbalarda 22 ming, boshqasida 30 ming, hatto 48 ming
odam hibsga olinganligi ko‘rsatiladi. O‘zbekiston janubida shu jumladan, Qarshi
cho‘li, Surxon - Sherobod cho‘llarini o‘zlashtirib, Respublikaning janubida
joylashgan Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlaridan XX asrning 80 - yillariga
kelib, o‘rtacha 1 million tonna paxta yetishtirish vazifasini kun tartibiga qo‘ydi.
Gektaridan olinishi lozim bo‘lgan hosildorlik yildan - yilga ortib borib, uni
bajarishning iloji bo‘lmagandan keyin, qo‘shib yozish degan bir illat paydo bo‘ldi.
Shu yo‘sinda O‘zbekistonda “paxta ishi”, “o‘zbeklar ishi” degan uydurma vujudga
1
Абдуллаев А. «Пахта яккахокимлиги: оқибат ва сабоқлар (1917-1991й)». Тошкент. «Истиқлол» 2006. B .61.
20

keldi. Bu ishning yaqqol ko‘zga tashlangani 1981- yilga to‘g‘ri keladi.
O‘zbek xalqining fidokorona mehnatiga qaramasdan,
Markaz o‘ylab topgan «paxta ishi», «o‘zbeklar ishi» siyosatining asorati XX
asrning 80-yillaridan boshlab Qashqadaryoda yaqqol ko‘zga tashlandi. Birgina
1981-83 yillarda Qashqadaryoda halol mehnat qilib obro ‘ topgan mashhur kolxoz
raislari , sovxoz direktorlaridan, viloyat rahbarlari 36 kishi ishdan bo‘shatilib,
ma’muriy yo‘l bilan jazolandi . Ular orasida shahrisabzlik mashhur raislar
A.Turopov, Qurbonov, sovxoz direktori N.Sharopov, Kasbi rayon xalq kontroli
qo‘mitasinig raisi Ziyod Arabov, O‘zbekiston KP Bahoriston tuman qo‘mitasining
ikkinchi kotibi R.Suyarov, Qarshi tuman paxta tozalash zavodi direktori Tohirovlar
bor edi «Paxta ishi» bo‘yicha surishtirish ishlariga jalb etilgan «malakali»
tergovchilar «talon-taroj» qilingan boyliklarni undirib olish bilan ovora bo‘lib
ketib, qishloq–xo‘jalik va sanoatdagi qo‘shib yozishlarning tub mohiyatini tabiiyki,
ochib bera olmaganlar. Mamlakatda yuzaga kelgan ijtimoiy-siyosiy
sohadagi inqiroziy holatlar, avvalo, sovet hukumatining ma’muriy-buyruqbozlik
siyosati natijasi ekanligini tergov guruhi mutlaq anglab yetmas edi. Shahrisabz
tuman partiya qo‘mitasining birinchi kotibi X.Xoliqov S.Jo‘rayev bilan birgalikda
4.651.000 ming so‘m pulni paxtaga qo‘shib yozish hisobiga pora sifatida
olganliklarida ayblanganlar. Aslida, bu miqdordagi pulning 3.100.000 so‘mi
Serpuxovo, Kutaisi, Boku, Orexovo-Zuevo va boshqa shaharlardagi to‘qimachilik
korxonalariga qabul qilinmagan xomashyo uchun pora sifatida berilgan edi.
Xullas, “paxta ishi”, “o‘zbeklar ishi”
siyosati markazning SSSR inqirozi kuchayib ketib, tanazzul topishi muqarrar
bo‘lgan davrdagi uydurmasi edi. Ushbu o‘zbek xalqiga qaratilgan nohaq siyosat va
ayblovdan O‘zbekiston xalqi, jumladan, uning janubiy viloyatlari ahli juda og‘ir,
tuzatib bo‘lmaydigan moddiy va ma’naviy zararga duchor bo‘ldilar.
Nohaq ayblangan kishilarni oqlash , adolatni qaror toptirish uchun o‘zbek xalqiga
mustaqillik zarur edi va mustaqillik tufayli nohaq ayblangan kishilarning yuzlari
yorug‘bo‘lib, mustabid tuzum qamoqxonalariga bardosh berib, sog‘–omon
qolganlari o‘z oilalariga qaytib kelishga muvaffaq bo‘ldilar. Azob-uqubatlarga
21

chiday olmay olamdan o‘tganlari esa, qatag‘on qurbonlari singari oqlanib, ularning
farzandlari oldidagi munosib nomlari tiklandi, insoniy qadriyatlari o‘rniga qo‘yildi.
1990-yil boshlarida “Birlik” harakati faollarining Muhammad Solih boshliq bir
guruhi siyosiy partiya tuzishga kirishdilar. 1990-
yil 30-aprelda “Erk” demokratik partiyasining ta’sis qurultoyi bo‘lib o‘tdi.
Qurultoy “Erk”partiyasi tuzilganligi haqida qaror qabul qildi, partiyaning dasturi
va nizomi qabul qilindi. Biroq “Erk” partiyasi rahbarlari jamiyatni yangilash uchun
bir tuzumdan ikkinchi tuzumga o‘tish zaruriyatini, qanday islohotlar o‘tkazish
kerakligini va uning mazmun-mohiyatini, odamlar ongi va psixologiyasini
o‘zgartirish lozimligini, buning uchun mashaqqatli o‘tish davrini bosib o‘tish
lozimligini anglab, tushunib yetolmadilar. Iqtisodiyot tobora tanglik holatiga tushib
bordi. 1985-yilda iqtisodiy rivojlanishning negizi sifatida qabul qilingan
jadallashtirish konsepsiyasi asossiz ekanligi ma’lum bo‘lib qoldi.
Respublikada sanoat korxonalarini , qurilish va transport sohalarini, ko‘pgina
kolxoz va sovxozlarni xo‘jalik hisobiga yoki jamoa pudratiga o‘tkazish hech
qanday samara bermadi. 1987-yilda iqtisodiy tuzilmalarni qayta qurish, xo‘jalikni
boshqarish va xo‘jalik mexanizmini isloh qilish, ma’muriy rahbarlikdan iqtisodiy
rahbarlikka o‘tish yuzasidan ko‘rilgan tadbirlar ham natija bermadi 1
.
Ma’muriy-buyruqbozlik usuli bilan ishlaydigan vazirliklar va idoralar
iqtisodiy islohotlarni yo‘qqa chiqarish, iqtisodiyot taraqqiyotiga to‘g‘anoq bo‘lib
qolaverdi. Respublikaning tog‘-kon, metallurgiya, mashinasozlik, elektrotexnika,
kimyo sanoatiga qarashli korxonalar Ittifoq vazirliklari va idoralariga tobe bo‘lib
qolaverdi. Ijtimoiy va iqtisodiy ko‘rsatkichlarni avvalgidek Markaz belgilab
berardi, aholining ijtimoiy ahvoli nochor edi. Maktab va maorif ishlarini isloh
qilish va o‘rta maxsus ta’limni qayta qurish borasidagi sa’y-harakatlar ham behuda
ketdi. Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida ham mutaxassislar tayyorlash sifati
pasayib ketgan edi. Ijtimoiy hayotning barcha sohalarida muammolar toplanib
bordi , ularni ma’muriy-buyruqbozlik usullari bilan hal qilishga urinishlar hech
1
Аминова Р.Х. «Қайта қуриш шароитида Ўзбекистонда социал ривожланишнинг долзарб муаммолари».
Тошкент. «Фан». 1991. B .46.
22

qanday natija bermadi. Xalq orasida pinhona o‘sib borayotgan ishonchsizlik,
loqaydlik kayfiyatlari asta-sekin yuzaga chiqa boshladi. Ruxsat etilmagan
mitinglar, namoyishlar o‘tkazish hollari, hatto noxush voqealar ham sodir bo‘la
boshladi.
XX asrning 90 yillarida O'zbekiston ekologiyasining buzilishini quyidagi tabiiy
holatlar belgilaydi:
XX asrning 80-yillarda tumanning katta qismiga, boshqa hududlarda
bo‘lganidek paxta ekilar edi. Va shuningdek, bu yerning aholisini ―paxta ishi‖
kabi qatag‘on qilichi chetlab o‘tmadi – bu ish tufayli 100 lab gunohsiz, sobiq
sho‘rolar davrida mehnatkashligi hamda harakatlari tufayli el-yurt orasida
hurmatga sazovor insonlardan tortib, endigina o‘z faoliyatini boshlagan yosh
kadrlargacha, oqsoqollardan tortib, mehnatkash xotin-qizlargacha jabr chekkanligi
rost. 1980-yillarning gdlyan boshchiligidagi qatag‘on qilichi Yakkabog‘dagi bir
nechta fidoiy insonlarni ham chetlab o‘tmadi - sobiq sho‘rolar davlatining jon
talvasidagi tubanliklari doirasida "paxta" deb nomlangan o‘zbek xalqining - gohida
rizqi, gohi fojiasiga aylangan qadriyatidagi adolatsizligi tufayli jazoga tortildilar.
Shunday jafokash insonlardan biri Rustam Jo‘rayev edi. U ishlagan hamda
rahbarlik qilgan davrlarni shunday xotirlaydi "Biz yashagan tuzumning qanday
ekanligiga, malomatga qolgan odam o‘zini o‘nglab olish oson emasliga guvohman.
Ammo hech qachon qo‘limga kishan tushadi, zindonlarda inson bolasi toqat
qilolmaydigan qiynoqlarga duchor bo‘laman, bir og‘iz haqiqat so‘z non, havo,
suvdek arzanda bo‘lib qoladigan kunlarni ko‘raman, deb hayolimga ham
keltirmaganman. O‘sha yillarning butun sir-asrori endi hammaga ayon bo‘lmoqda.
Ammo o‘sha paytda shu muqaddas yurtga qo‘lidagi kishan bilan yopirilib
kelganlarning haqiqiy maqsadi, kirdikorlarini yaxshi bilishmas edi. Boshqa joyda
bo‘lgani singari Yakkabog‘da ham ham tergovchilar jon-jahdlari bilan ishga
kirishib ketdilar. Yakkabogda ularning boshlig‘i resublika (jumhuriyat) Ichki ishlar
vazirligining tergovchisi mayor Samuq Ibragimov edi.
Ummonimiz quridi, zamin siynasi zaharlardan tilkalandi, boyliklarimiz
talon-taroj qilindi. Zamonlar evrilib, haqsizlik va xo‘rlik suyak-suyagiga yetgan
23

xalqlar ko‘zga ko‘rinmas kishanlarni yechishga intila boshlaganda misli
ko‘rilmagan bedodliklar avjlandi. Qo‘rqitishga, ezib tashlashga yo‘naltirilgan jazo
mashinasi butun qudrati ila ishga tushurib yuborildi. Menimcha, gdlyanchilar bir
jafokash xalqqa qarshi uyushdilar. Odamlarning qo‘llarini qayirib, zindonband
qildilar – haq-huquqlarini toptab tashlashdi. Odamlar shunday qiynoqlarga
solindiki, ayrim yoshi ulug‘larning aytishicha, mustabid Stalin qamoqxonalari ham
bunchalik bo‘lmagan. Umuman, olganda manfur gdlyanchilar yurtimizda
talonchilik qilish, boylik orttirishdek iflos maqsad bilan kelishgandi. Bunga
erishish uchun ularning qo‘lida hokimiyat, kishan va zindon bor edi.
Rustam Jo‘rayev tuxmatlar bilan qilingan ayblov
fikrini tan olmadi. Buning uchun inson zoti chidashi dargumon bo‘lgan
qiynoqlarga giriftor bo‘ldi. Rustam Jo‘rayev kabi o‘z sha‘ni va g‘ururini mustabid
tuzum, uning muttaxam hamda tuban vakillarining insoniylikdan yiroq ijrochilari
hamlasidan himoya qila olgan, oriyatini saqlanishini o‘limdan afzal deb bilgan
insonlarning hayot yo‘li - yosh avlodlarga ibratdir. Murtoza Avlayev ishi doirasida
yana bir mehnatkash – Qo‘ldosh Tilovov edi. Q.Tilovov 1950-yilda tavallud
topgan. 4 nafar farzandi bilan Yakkabog‘ shahri sobiq K.Marks (hozirgi Paxta
zavod) ko‘chada 10 uyda istiqomat qilib keladi. Ayblangunga qadar Yakkabog‘
tuman Paxta tozalash zavodi qoshidagi, sobiq Kalilin j/xo‘jaligiga qarashli paxta
tayyorlash punktida ishchi bo‘lib ishlagan edi. Hozirda nafaqada.
Q.Tilovov asosiy mehnat faoliyati Paxta punktida o‘tdi: dastlab ishchi, II-zona
klassifikatori (tarozibon), goh qabul qiluvchi va saralovchi lavozimlarda ishladi.
Ayniqsa, paxta mavsumi boshlanadigan sentyabr oyidan kech qishgacha bo‘lgan
davrda kunni kun, tunni tun demay ishladi. Paxta punktining har bir qadami unga
yot bo‘lgan, paxta topshiruvchilar, traktorchilar bilan qadrdonlardek bo‘lib qoldi.
Oddiy, mehnatkash – o‘zbek harakteri mujassam inson. Sovet davrining
targ‘ibotiga, uning naqadar ulug‘ davlat ekanligi haqidagi gapso‘zlarni juda ko‘p
eshitgan. Ba‘zan bu haqiqatligiga ishondi, farovonlik haqidagi gaplar esa atrofda
urchigan davrlar edi. 1984-yilning ayni qish chillasida, qahratonda gdlyanchilar
uni soxta ayblovlar bilan xibsga olishadi. Q.Tilovov butun O‘zbeklar diyorida
24

bo‘layotgan xunrezliklar haqida tez-tez eshitib turar, lekin o‘zining ushbu domga
tortilishini o‘ylagan emas edi. 1987-yilning 27-
dekabrigacha uni biz xabardor bo‘lgan barcha yo‘llar bilan xususan, qo‘shib yozish
hamda suistemolliklar ayblovlarni bo‘yniga qo‘ydirishmoqchi bo‘ladi esa
kutilgandek bo‘ldi – soxta dalillar, guvohliklar natijasida prokuror tomonidan
ayblov fikri yoziladi. 1986-yilning 10- sentyabr kuni M.Avlayev va boshqalar, shu
jumladan, Q.Tilovovning ishi Qashqadaryo viloyati sudi jinoiy ishlar bo‘yicha
sudlov kallegiyasining ochiq sud majlisida ko‘rib chiqiladi. Sud gdlyanchi
tergovchilarning taziyq bilan qo‘lga kiritilgan va soxta dalillarini inobatga olib, 10
yil ozodlikdan mahrum qilinadi. Jazo kuchaytirilgan tartibda axloq tuzatish-mehnat
koloniyasida o‘tash belgilab qo‘yiladi. 1987-yilning 10-fevral
kunida O‘zR Oliy sudi Jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov kollegiyasida yuqoridagi
hukm ustidan kassatsiya tartibida yuborilgan shikoyat sud majlisida ko‘rib
chiqiladi. Tuxmat va bo‘xtonlarga to‘la ayblov fikriga ko‘ra chiqarilgan 1-
instansiya sudining ba‘zi kamchiliklarga yo‘l qo‘yganligi alohida ta‘kidlanadi
hamda hukmni boshqa tarkibda qayta ko‘rib chiqish uchun Qashqadaryo viloyat
sudiga qaytarib jo‘natiladi. 1991 yilning 7 iyunda O‘zSSR Oliy sudi jinoyat ishlari
bo‘yicha sudlov hay‘atining qaroriga ko‘ra, Q.Tilovovning harakatlarida jinoyat
alomatlari bo‘lmaganligi sababli unga ochilgan jinoyat ishi tugatilgan.
M.Avlayev ishi
doirasida ayblangan va nohaq jazolangan kishilardan biri Salomov Majid
Xasanovich edi. M.Salomov 1948-yilda Yakkabog‘ tumanida tug‘ilgan
M.Salomov Qarshi Xalq xo‘jaligi texnikumini tamomlab, Yakkabog tumani,
xususan, sobiq xo‘jaligida turli lavozimlarida faoliyat yuritdi. Jumladan, 1971-
1980-yillar davomida Qarshi Suv qurilish tashkilotida quruvchi, Yakkabog‘ tumani
mahsulot ishlab chiqarish tashkiloti(RayPO) ning xo‘jaligi bo‘limida qassobchilik
qiladi, 1980-1984-yillarda j-xo‘jalikning mahsulotlarni davlatga topshiruvchi,
tuman matlubot jamiyatida mudirlik lavozimlarida faoliyat yuritgan.
D.Tojiyevning 7 nafar farzandi bo‘lib, u xibsga olingan paytda katta o‘g‘li
SSSR armiyasi safida Afg‘onistondagi urushda qatnashayotgan, 2 nafar farzandi
25

turmushga chiqqan hamda qolgan 4 nafar farzandi esa maktab o‘quvchilari edi.
D.Tojiyevning turmush o‘rtog‘i Xasanova Salomat ham o‘z mehnatlari, ayniqsa
pillachilik borasida katta namuna ko‘rsatgan ayollardan biri bo‘lgan. 1974-yilda
pillachilik rejasini oshig‘i bilan bajarganligi uchun unga ―Jiguli avtomobilini‖
sovg‘a qilishgan. Ish faoliyatida j/xo‘jaligida katta obro‘ qozonadi – bosiqligi,
keng mulohazali, har qanday yordamga tayyor inson sifatida sifatida odamlar uni
hurmat qiladi. Kimning uyida biron bir marosim: to‘y bo‘ladimi, ma‘raka
bo‘ladimi, qassobchilik bo‘yicha beminnat yordamga shoshilardi. El orasida Majid
qassob bo‘lib tanildi – hurmat qozondi.
O‘zbekning o‘z qadriyatlari, el-ulus oldida yuksak e‘tirof etiladigan jihatlari
bor. Halollik, ro‘stgo‘ylik hamda mehr-muruvvat, darddoshlik ushbu
qadriyatlarining ustunidir. M.Salomov ham hech qachon o‘zganing haqqiga
hiyonat qilgan emas: gdlyanchilar tomonidan shaxsiy va umummilliy
xususiyatlarga zarba berilayotgan paytda ham M.Salomov oddiy o‘zbek sifatida
insonlarga yordami, tuman Matlubot jamiyatida mudir sifatida vijdonan faoliyat
yuritayotgan edi. 1980-yillarning mash‘um qatag‘on siyosati ana shunday
insonlarni ham o‘z domiga tortdi. M.Salomovni, ayni qish avjida, 1984-yil 14-
dekabrida Yakkabog‘da uya qurib olgan S.Ibragimov boshliq tergovchilar guruhi
xibsga olishadi. 2 yilga yaqin muddat davomida, aniqrog‘i, 1986-yilning 4-mart
kunigacha bo‘lgan muddatda qamoq va uning gdlyancha tergov usullari bilan
yo‘g‘rilgan azobini tortadi. Unga M.Avlayev ishi doirasida paxta qo‘shib yozish,
talon-tarojlik qilgan kabi ayblovlarini qo‘yishadi.
26

2.2. O’zbekiston ekologiyasining buzilishi
1986-yilning 10-sentyabrida Qashqadaryo viloyati sudi jinoyat ishlari
bo‘yicha sudlov kollegiyasida M.Salomovga nisbatan 6 yil muddatda
kuchaytirilgan tartibda – mehnat-axloq tuzatish koloniyasida o‘tash belgilab
qo‘yiladi. Mol-mulki musodara qilinib, davlat ixtiyoriga topshirish belgilab
qo‘yiladi. 1991 yil 7 iyunda O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Jinoyat ishlari
bo‘yicha sudlov kollegiyasining yig‘ilishida M.Salomovning harakatlarida jinoyat
alomtlari bo‘lmaganligi sababli harakatdan to‘xtatilgan. Ushbu to‘zonli yillarda
sobiq Talimarjon tumani eski xo‘jaligi bosh injener lavozimida faoliyat yuritgan
G‘ofur Misiriddinov alam bilan yodga oladi. Men 1980-1985-yillar davomida
sobiq faoliyat yuritganimda M.Sharopov rais edi. 1984-yilning o‘rtalarida
gdlyanning gumashtalari M.Sharopov boshchiligida sovxozning deyarli barcha
lavozimdagilarini xibsga olishgan edi – bir o‘zim barcha ishlarni zimmamga
olganman. Ex, qancha to‘zonli yillar edi-ya, M.Sharopovdek halol, hammaning
birdek ko‘radigan, xalq ichidan chiqqan salobat egasini qamashgan edi 1
.
Yana qanchadan qancha kuchga
to‘lgan, yonib turgan yigitlarni qamashdi. “Paxta ishi”dan bevosita jabr ko‘rgan
insonlar haqida gapirilsa, juda ko‘plab achchiq xulosalarga kelasiz – millatga –
bag‘rikeng xalqqa qilingan xunrezliklarga nisbatan nafratingiz oshadi. Bu haqida
Yakkabog‘ tumani sobiq bir necha yillar chorva buxgalter, bosh buxgalter
lavozimlarida samarali faoliyat yuritgan va “Paxta ishi” doirasida nohaq jabr
1
Абдуллаев А. «Ўрта Осиеmда пахта яккахокимлигининг пайдо бўлишидаги илк босқичлар». Услубий
қўлланма.Тошкент. 2000. B .49.
27

chekkan insonlardan biri Qulmurat Suyarov so‘zlari diqqatga sazovor. Qulmurat
Suyarov 1946-yil Yakkabog‘ tumani “Cho‘l” qishlog‘ida tug‘ilgan. 1973-yilda
Toshkent Xalq xo‘jaligi institutini tamomlab, o‘sha yildan boshlab sobiq chorva
buxgalteriligidan ish faoliyatini boshlab 1980-yildan 1986-yilgacha bosh
buxgalterlik lavozimlarida faoliyat yuritgan. Gdlyanchi tergovchilarning nohaq
ayblovlari tufayli 2 yildan ziyod vaqt davomida Qarshidagi turmada(hozirda
“Qatag‘on qurbonlar xotirasi” muzeyi), suddan keyin Jizzaxdagi mehnat
koloniyasida nohaq jazoni o‘taydi, Oliy sud orqali aybsizligi isbotlanib,
oqlangandan keyin – 1988-yilda sobiq Taftish komissiyasi raisi, keyinchalik 1989-
2004- yillarda, to tugatilib fermer xo‘jaliklari boshlangunga qadar yana bosh
buxgalterlik lavozimida faoliyat yuritadi.
Q.Suyarov a‘zolari tomonidan hurmati baland edi, hisob-kitob ustasi
bo‘lganli uchun yon-atrofdagi insonlar hali ham “usta” deb chaqirishadi.
Q.Suyarov bizga “paxta ishi” haqida gapirar ekan, yuzlarida ba‘zida achchiq
nodomat, ba‘zi haqiqatni gapirayotganligidan dadillik seziladi: - “Men
ular(Yakkabog‘ tumani hamda butun Qashqadaryo viloyatidagi “Paxta ishi”
doirasida xibsga olingan, nohaq ayblangan, jazoga tortilganlar)ni ko‘pini yaxshi
tanirdim. Ko‘pchiligi ushbu ishdan nohaq va hech sababsiz, hatto birovlarning
o‘rniga qamalgan bo‘lsa-da, o‘zlarini go‘yoki aybdordek his qilishga majbur
bo‘ldilar – shu tufayli tushkunlikka tushdilar, ko‘p o‘ylab, kasallik ortirdilar.
Ulardan biri(safdoshini nazarda tutmoqda) bilan gaplashganimda ko‘zida yosh
bilan gapirgan edi: “Qulmurat uka, nahotki shuncha yillar xo‘jalikda qamalish va
xo‘rlanish uchun ter to‘kdik, kechalari paxta dalalarida qolib, uni sug‘ordik,
xotinlarga qo‘shilib chopiq qildik, uni zararlanmasligi uchun o‘zimiz uchun zararli
bo‘lgan kimyoviy dorilarni sepdik – terim boshlanganda deyarli uyga bormasdik,
uxlamasdik. Bizga yoshligimizdan paxtani sevishimizni o‘rgatishdi: Paxta
rizqimizligini, uni hatto muqaddas tushunchalarga aylantirishdi. Xalq har narsadan
voz kechishi mumkin edi, paxtadan emas. Alal-oqibat paxta nomidan milliy
fojiamimizni yaratishdi – bunaqa qamashlar, azoblar, el-yurt orasidagi
sharmandagarchiliklarga sabab qilishdi – fojiamiz bo‘ldi. Hayot haqiqati shunday
28

ekanki, inson erksiz hech qachon chinakam baxtli bo‘lolmas ekan – baxtlar faqat
gazetada, televizorda va yalg‘onlar aralashgan gurunglarda bo‘larkan. Mehnat qilib
rohat ko‘rmaslik insonni ichidan yemirarkan, ustiga ustak seni qilmagan ishingni
qildi deb qamashsa, jinoyatchi deb e‘lon berishsa…. “. Uni har qancha yupatsam
ham alami kuchli edi Yakkabog‘da eng katta ish sifatida ko‘riladigan M.Avlayev‖
ishi hisoblanadi. M.Avlayev
1980-1982-yillarda Yakkabog‘ Paxta tozalash zavodi direktori lavozimida faoliyat
yuritgan. Usbu ishni Gdlyan tomonidan Yakkabog‘da ―paxta ishi ga ma‘sul etib
‖
tayinlangan Somuq Ibragimov olib borgan. U tomonidan 1985-yil 7-10-sentyabr
kunlari yozilgan ayblov fikrida jami 26 nafar turli lavozimdagi xo‘jalik hodimlari
bor edi. Ushbu jinoyat ishi materiallari 1984-yil 9-iyul Qashqadaryo viloyati
Yakkabog‘ tumani prokuraturasi tomonidan Yakkabog‘ paxta tozalash zavodida
o‘tkazilgan buxgalterlik tekshiruviga asosan zavodning moddiy javobgar
shaxslarga nisbatan qo‘zg‘atilgan edi. Va albata, umumiy va o‘ziga xos harakterli
ushbu Jinoyat ishida yuqorida sanab o‘tilgan kishilardan tashqari yana 10 lab
gunohsiz insonlarga tuxmat toshlari otilgan edi, kimlarningdir hayotini ostun-ustun
qilib yuborgan edi. Yakkabog‘ tumanidagi zavodning sobiq rahbari M.Avlayev
ham mavjud mustabid tuzum jabrini chekishga, uning manfur siyosatidagi qarama-
qarshiliklardagi ba‘zi jarayonlarga sherik bo‘lishga majbur edi. Shunday bo‘lmasa,
qo‘yishmasdi – yalg‘onlar oddiy holga aylangan jamiyatda oddiy— haqiqatlar ham
tan olinmaydi 1
. Mustabid tuzumda yalg‘onni
yalg‘on, haqiqatni haqiqat deguvchi odamlar o‘smaydi – undirishmaydi. Bizga
ma‘lum bo‘lgan, ya‘ni bir tomondan sobiq sho‘rolar davlatining iqtisodiy tanazzuli
avjiga chiqqan, ikkinchi tomondan esa sobiq sovet davlatining ulug‘vorlik haqidagi
zo‘raki targ‘iboti tufayli hamma joyda hujjatlashtiriladigan suistemoliklar urchigan
vaziyatni vujudga keltirgan edi. M.Avlayev ham ana vaziyatda rahbar bo‘lib
Yakkabog‘ Paxta zavodida ishlagan hamda hodimlar orasida ancha-muncha
hurmat qozondi. gdlyanchi tergovchilar unga o‘z mansabini suistemol qilgan holda
1
Голованов А.А. Саидов И.М. «Узбекское дехканство на историческом повороте второе половини ХIХ-
первой трете ХХ века». Самарканд. 2006. C .31.
29

1982-yilda paxta hosilini qabul qilish va qayta ishlash davrida Yakkabog‘ tuman
partiya qo‘mitasi birinchi kotibi Sami Boqiyev hamda zavodga qarashli barcha
puktlardagi hodimlar bilan kelishgan holda aslida yo‘q paxta rejaga qo‘shib
yozishda ayblashadi. M.Avlayev ishi 1986-yilning
Qashqadaryo viloyati sudi Jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov kollegiyasida ko‘rib
chiqiladi. Sud hukmiga muvofiq M.Avlayev bir nechta ayblovlar: mansab
vakolatlarini suistemol qilish, qo‘shib yozish, katta miqdorda davlat mulkini talon-
taroj qilish kabi ayblar qo‘yiladi. M.Avlayevga nisbatan favqulodda jazo – o‘lim
tayinlanadi. Mol-mulki musodora qilinadi. Ushbu
xunrezliklardan tuman partiya qo‘mitasining birinchi kotibi Sami Boqiyev ham
chetlab o‘tmadi – 1926-yil Yakkabog‘ tumani Yakkabog‘ qishlog‘ida tug‘ilgan.
Tumanda xalq xo‘jaligining turli soharida samarali mehnat qilganligi uchun 1973
hamda 1981-yillarda “Mehnat” ordeni bilan, shuningdek turli yillarda turli
nomdagi medallar bilan taqdirlangan. Qamoqqa olingunga qadar ya‘ni 1985-
yilning 19-iyulgacha Qashqadaryo viloyati Pillachilik ishlab chiqarish
boshqarmasida boshliq bo‘lib ishlagan. 1986-yilning 10-sentyabrdagi Qashqadaryo
viloyati sudi Jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov kollegiyasida bo‘lib o‘tgan sud
yig‘ilishida unga nisbatan unga nisbatan ham qo‘yilgan ayblovlar kabi edi: qo‘shib
yozish, suistemollik, davlat mulkini talon-taroj qilish. Unga nisbatan axloq
tuzatish-mehnat koloniyasida o‘tash belgilanib, uzil-kesil 10 yil muddatga
ozodlikdan mahkum etiladi. Shafqatsiz qatag‘on qilichi 12-yoshida ya‘ni 1942-
yilda – ikkinchi jahon urushi avjiga chiqqan yildan hayotini Yakkabog‘ Paxta
tozalash zavodi bilan bog‘lagan, kattalar urush domiga tortilganli sababli ularning
ishini qilib suyagi qotgan – urushdan keyin ham deyarli butun kuchga to‘lgan
davrini zavod bilan bog‘lagan, o‘zi shu zavodning bir bo‘lagi deb bilgan inson –
Berdiyev Razzoqni ham o‘z domiga tortgan edi. R.Berdiyev 1930-
yilda Yakkabog‘ stansiyasida tug‘ilgan. Shavqatsiz qatag‘on Paxta zavodini
ikkinchi uyi deb bilgan, ko‘plab yaxshi kunlari hatto, bolaligi hamda yoshligi
o‘tgan R.Berdiyevni zavoddagi hamkasblari, shogirdlari oldida yuzini yerga
qaratdi. Unga jinoyatchi – talon-taroj qiluvchi sifatida ayblov qo‘yilib, 1984-
30

yilning ayni qahraton payti 18-dekabrida xibsga olishadi. 1986-yilning 10-
sentyabrga qadar aybi isbotlanmay turib, turma va gdlyanchi tergovchilarning
azoblashlariga giriftor bo‘ladi 1
. Umrining katta qismini Yakkabog‘ paxta tozalash
zavodida o‘tkazgan R.Berdiyev o‘z faoliyati xususida quyidagicha xotirlaydi: - “12
yoshimdan – 1942- yildan boshlab ushbu zavodga ishchi bo‘lib kelganman. Urush
yillaridagi mashaqqatlar – bolalik orzularidan vos kechgan meni erta ulg‘aytirdi.
1946-yilda konorlovchi ishchilarga boshliq, 1959-yildan torozibon (2-zona
klassifikatori) lavozimiga tayinlandim. Paxta g‘arami ikki yil tursa bir-biriga
yopishib ketar edi – ajratish va konorga tiqish mashaqqat, isrofgarchilikka yo‘l
qo‘yilmas edi. Unutib bo‘lmaydi o‘sha yillarni. Konor uchun kelgan
matolar(surp)dan kuylak-ishton tikdirib kiyardik. Faqat ishdan gapirardik, mehnat
qilardik – jonimizni qadrini bilmay.... Keyin bu ishlar boshga tushdi, hayot
shunaqa ekan, har soniyalar sizga tuxfa etilgan baxt ekan....”. Berdiyev
Razzoqning o‘zini himoya qilish nutqiga ko‘ra, Berdiyev Razzoq tergovchilar
tomonidan qo‘yilgan barcha ayblovlarni o‘z bo‘yniga oladi, qilgan ishidan
pushoymonlik bildiradi hamda bundan ko‘zlangan maqsad – tergov va sud davrida
inobatga olinadi – yengillik beriladi deb, umid birdirgani edi. Lekin bunday bo‘lib
chiqmadi. R.Berdiyevning rostgo‘yligi ham inobatga olinmadi
– gdlyanchi tergovchilar uni yanada ko‘proq ayblovlarni bo‘yniga olishi uchun
qo‘rqitishib, haqorat qilib, urib-do‘pposlashadi. R.Berdiyevning quyidagi so‘zlari
diqqatga sazovordir: - Menga yuklatilgan ayb haqiqatdan ham katta, men nima
ham qila olar edim – katta daryo oldida xas edim, xolos. Mening o‘rnimda boshqa
kishi bo‘lganida ham ushbu jinoyatlarni sodir qilgan bo‘lar edi. Chunonchi viloyat
va tuman partiya tashkilotlari, Paxta topshirish rahbarlari shaxsan o‘zlari paxta
topshirish ishlarini nazoratga olishgan edi. Har qanday ularning ruxsatisiz bo‘lmas
edi. Biz faqat buyruqlarni bajarar edik, xolos. Bu ishlar, nafaqat Yakkbog‘ tumani
balki butun O‘zbekiston (barcha sobiq sho‘rolar davlati N.S.)da bo‘lgan edi. Nima
qilishim holi-jonimga qo‘yishmadi, oxiri majbur bo‘lganimdan shu ishga qo‘lga
1
Абдуллаев А.Н. XX аср иккинчи ярми Ўзбекистон пахтачилигида ирригация-мелиорация ишларини
интенсивлаштиришдаги муаммо ва ечимлар ҳақида // СамДУ илмий тадқиқотлар ахборотномаси. -
Самарқанд, 2005. - № 5. - Б. 17.
31

urdim. Hayotim davomida shu paxta zavodda og‘ir mehnatlar qildim: oddiy ishchi,
yuk tashuvchilik qilib qiyin paytda zavodning og‘irini yengil qildim. Qarigan
chog‘imda tashqi ta‘sirdann qo‘rqib bir ayb qildim. O‘z-o‘zidan savol tug‘iladi:
shuncha yillar davomida halol ishlab kelgan inson o‘z qo‘shnilari, zavod jamoasi
oldida jinoyat sodir qilishi mumkinmi – mumkin emas, buni aqlga sig‘dirib
bo‘lmaydi. Doim halollikni kasb qilib olgan R.Berdiyev 11
nafar farzandni tarbiylab jamiyatga yetkazdi. 1986-yilning 10-sentyabrida
Qashqadaryo viloyati sudi Jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov kollegiyasining sudlov
kollegiya yig‘lishida R.Berdiyev – 15 yil muddatda ozodlikdan mahrum qilish
jazosini kuchaytirilgan tartibda – mehnat axloq tuzatish koloniyasida o‘tash
belgilab qo‘yilgan edi. Jazoni o‘tab bo‘lgandan so‘ng 5 yil muddatda moddiy
javobgarlikdagi ishlarda ishlash taqiqlanadi, mol-mulki musodara qilinadi. Biz
yuqorida mamlakatimiz tarixida eng qora kunlardan bo’lgan sobiq sho’rolarning
jon talvasiga tushgan va shu boisdan ichi bo’sh iqtisodiy siyosatini qutqarib qolish
maqsadida to’qib chiqargan va butun O’zbekiston xalqi, shu jumladan boshqa
millat vakillariga qilgan xunrezliklaridan ba'zilarigagina to’xtab o’tdik.
Aslida, ikkinchi jahon
urishi yillarida isbotlangan – rad etib bo’lmas haqiqat o’zbek xalqining milliy
totuvligi, bag’rikengligiga Gdlyan va Ivanov boshchiligidagi manfur ijrochilar
hiyonat qilishdi. 1930-yillardagi qatag’onlardanda ortiq ma'naviy zarba berishdi –
butun boshli O’zbek millati va O’zbekiston xalqiga nisbatan sobiq mustamlaka,
balki butun dunyoda notog’ri tushuncha paydo bo’lishiga zamin yaratishdi.
Insoniyat anglab yetgan buyuq qadriyat – insonning ulug’ qadriyat ekanligi, uning
nomi, sha'ni, nomusi dunyo yaralgandan buyon har ne'matdan narsadan ustun
ekanligini inkor etmoqchi bo’lishdi. Ammo, zabardast, ulug’ tarix sohibi bo’lgan
O’zbek millati va xalqi qurbonliklar va xo’rliklar evaziga ushbu tarixiy sinovdan
ham o’tib oldi. Ulug’ ne'mat – mustaqillik tufayli ushbu ishlarga xolis baho berildi.
Nohaq ayblanganlar nomlari oqlandi, bu bilan insoniy sha'ni va qadr-qimmati
tiklandi.
32

XULOSA
O‘zbekistonda paxta yakkahokimligi eng kuchaygan davri bu II jahon
urushidan keying yillarga, XX asrning 60-80-yillariga to‘g‘ri keladi. O‘zbekiston
markazni hom ashyo bazasiga aylanishi juda ko‘plab o‘lkada yechimini topishi
zarur bo‘lgan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy muammolarni keltirib chiqardi. Bunday
hol deb ta‘kidlagan edi Muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimov - avvalo, butun
sovet tuzumiga xos bo‘lgan markazlashtirilgan usulda rejalashtirish va
taqsimlashdek illatlarning ta‘siri edi. O‘zbekiston iqtisodiyati asasan hom ashyo
tayyorlashga yo‘naltirildi va paxta yakkahokimligi yurtimizdagi vaziyatni og‘ir
ahvolga olib keldi 1 Magistrlik dissertasiyasining yakuniy xulosa qismida shunday‖
xulosaga keldikki, Sovet totalitarizm davrida O‘zbekistonda amalga oshirilgan
paxta yakkahokimligi, paxta maydonlarining yildan-yilga oshib borishi, ko‘plab
yechimini topishi lozim bo‘lgan muammolarni keltirib chiqargan.
Urushdan keyin paxta maydonlarining ortib borishi,birinchi navbatda oziq-
ovqat ekinlarining, ayniqsa donli mahsulotlarning, poliz ekinlarining hamda
yaylovlarning hisobidan ortib brogan.Buning oqibatida respublikada aholining bu
mahsulotlarga talabi ortib borgan, yaylovlar qisqarib chorva mahsulotlari, ayniqsa
aholi o‘rtasida go‘sht va go‘sh mahsulotlari,poliz ekinlari iste‘moli yildan-yilga
kamayib brogan. Respublika aholisi 1988-yilda rejadagi 51.6 ming tonna poliz
mahsulotlari, 126.4 ming tonna ho‘l meva, 132.9 ming tonna uzumni kam
yetishtirdi. Oqibatda bozorlarda go‘sht 1988-yili 1977-yilga nisbatan 8%
33

ga,kartoshka 22%ga, ho‘l meva 14%ga, sabzavot 0.5% ga ko‘tarildi.Bozorlarda
o‘rtacha narxlar Qo‘qonda 18.5% ga, Farg‘onada 14%, Buxoroda 8%, Toshkentda
4.6% ga oshdi. Bunday holning bosh sababi,avvalambor respublikada paxta
maydonlarining markaz buyurtmasiga ko‘ra oshib borishi edi.
Respublikadagi bu ijtimoiy ahvolni bilib, sezib turgan o‘sha davr rahbarlari
markazga o‘z e‘tirozini bildira olmagan. Statistik ma‘lumotlarga qaraganda
O‘zbekistonda asosiy mahsulotlari iste‘moli darajasi markazga nisbatan ancha past
bo‘lgan. Masalan go‘sht va go‘sht mahsulotlari aholi jon boshiga iste‘moli bizda
29-30 kg ni tashkil etsa, Sobiq Ittifoqda 62-64 kgni, xo‘l meva va sabzavot
iste‘moli bizda 170-173 kg ni Ittifoqda esa 260-270 kg dan to‘g‘ri kelgan.
Respublikadagi bunday ahvolning sababi,qishloq xo‘jaligi bir tomonlama
rivojlanishi yani Markazning asosiy hom ashyo yetkazib beruvchi o‘lka bo‘lib
qolganligidadir. Shularni hisobga olib bu dissertasiyada dissertant milliy
mustaqillik ruhida quyidagi xulosalarga keldi:
- Sovet totalitar tuzumining zo‘rlashi
oqibatida katta maydonlarga paxta homashyosini ekilishi, o‘lkani hom ashyo
yetkazib beruvchi hududga aylantirdi - Uning oqibatida yerga ishlov
berishning ko‘p yillik tajribasi buzilib oqibatda asosiy sug‘oriladigan yerlarda
doimiy ravishda paxta ekildi, almashlab ekish tajribasi susaydi. Tadqiqot
qilinayotgan davrda sug‘oriladigan yerlarga paxta o‘rniga beda makkajo‘xori,poliz
ekinlari almashlab ekish atigi 14% ni tashkil etdi xolos; Demak 80-85% yerga
tanaffussiz paxta ekilib kelingan. Xulosa qilganda,-
O‘zbekistonda yer-suv munosabatlarida ularni asrash, avaylash, tartibga solish
qishloq infratuzilmasini yaxshilash,tabiat in‘om qilgan barcha ne‘matlarni asrab
avaylash maqsadida maktablarda, o‘rta –mahsus ta‘lim yurtlarida, oliy ta‘limda bir
nechta mahsus kurslar tashkil etilib yoshlarni o‘qitish lozim deb o‘ylaymiz
34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов И . А . Юксак маънавият - енгилмас куч . – Тошкент : Маънавият ,
2008.
2. Абдуллаев А . « Пахта яккахокимлиги : оқибат ва сабоқлар (1917-
1991 й )». Тошкент . « Истиқлол » 2006.
3. Абдуллаев А . « Ўрта Осиеmда пахта яккахокимлигининг пайдо
бўлишидаги илк босқичлар ». Услубий қўлланма.Тошкент. 2000.
4. Акрамов Э. «Повишине использования арошаемих земель».
«Коммунист Узбекистана». Тошкент. 1988.
5. Алимова Д.А. ва бошкалар. «Ўзбекистон тарихи». (1917-1991).
Дарслик. Тошкент. 2000.
6. Аминов Р.Х. «Возвращаясь к истории коллективизации в
Узбекистане». Тошкент. «Фан». 1995.
7. Аминов Р.Х. «Истории совхозов Узбекистана 1917 - 1960 г». Опитъ,
проблеми, уроки. Тошкент. «Фан». 1993.
8. Аминова Р . Х . « Қайта қуриш шароитида Ўзбекистонда социал
ривожланишнинг долзарб муаммолари ». Тошкент. «Фан». 1991.
9. Голованов А.А. Саидов И.М. «Узбекское дехканство на историческом
повороте второе половини ХIХ-первой трете ХХ века». Самарканд.
2006.
35

10. Зиеmев Х . « Ўзбекистонда пахта яккахокимлиги учун кураш ва унинг
оқибатлари ( Х I Х асрнинг охирлари ХХ аср бошлари )». Тошкент . 1999.
11. Раззоков А. «Ўзбекистон пахтачилиги тарихи». Тошкент .
« Ўзбекистон ». 1994.
12. Абдуллаев А . Н . Совет даврида пахтачиликдаги « ким
еmвий
зарбалар » нинг оқибатлари // Илм сарчашмалари . - Урганч , 2002. - № 4.
13. Абдуллаев А . Н . Бозор муносабатларига ўтиш шароитида
Ўзбекистоннинг аграр си
еmсати // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар . -
Тошкент , 2003. - № 5.
14. Абдуллаев А . Н . Оқ пахта юзидаги доғлар // Мулоқот . - Тошкент , 2003.-
№6.
15. Абдуллаев А . Н . Пахтачилик : турғунлик йиллари манзаралари // Қонун
ҳимоясида . - Тошкент , 2003. - № 11.
16. Абдуллаев А . Н . Тикланишнинг илк босқичида // Ҳа
еmт ва қонун . -
Тошкент , 2004. - № 6.
17. Абдуллаев А . Н . Кечаги кун дардлари // Қонун ҳимоясида . -
Тошкент ,2005.- №1.
18. Абдуллаев А . Н . Асорат // Қонун ҳимоясида . - Тошкент , 2005. - № 5.
19. Абдуллаев А . Н . XX аср иккинчи ярми Ўзбекистон пахтачилигида
ирригация - мелиорация ишларини интенсивлаштиришдаги муаммо ва
ечимлар ҳақида // СамДУ илмий тадқиқотлар ахборотномаси . -
Самарқанд , 2005. - № 5.
36

Ushbu kurs ishida O'zbekiston SSR da 1980-90 yillarda bo'lgan siyosiy voqealar. Paxta ishi uydirmasi haqida yoritib berilgan

Sotib olish