Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 97.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Литература

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

227 Продаж

Xurshid Do'stmuhammad ijodida g'arb adabiyotining ta'siri

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ MAVZU: Xurshid do'stmuhammad ijodida g'arb adabiyotining ta'siri MUNDARIJA KIRISH I BOB. XURSHID DO‘STMUHAMMAD HAYOTI VA IJODI 1.1. Xurshid Do‘stmuhammad hayoti va o‘zbek adabiyotida tutgan o’rni 1.2. Adib ijodida shakliy-uslubiy izlanishlar II BOB. XURSHID DO‘STMUHAMMAD QISSALAR POETIKASI DA G'ARB ADABIYOTINING TA'SIRI 2.1. Qissalarda poetik g‘oya va ruhiy tahlil, janriy izlanishlar 2.2. Syujet voqea va xarakter mantiqi III BOB. XURSHID DO‘STMUHAMMAD HIKOYALARIDA G'ARB ADABIYOTINING TA'SIRI 3.1. Xurshid Do‘stmuhammad hikoyalarida inson taqdiri talqini 3.2. Ramziy-falsafiy talqindagi o‘ziga xoslik XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Kirish Bugungi kun o'zbek nasrida va ayniqsa, hikoyanavislik borasida bir qator yozuvchilar qatorida Xurshid Do'stmuhammadning ham o'rni o'zgachadir. U o'z uslubiga, betakror tiliga ega ekanligini hozirda uning kitobxonlari, muxlislari tan olishadi, asarlarini sevib o'qishadi. Adabiy tanqidchilikda ham uning asarlari xususida turli xil ijobiy fikrlar bildirilmoqda, anjumanlarda bahs-munozaralarga sabab bo'lyapti. Adib asarlarining badiiy xususiyatlari to'g'risida talaygini ijobiy fikrlar bildirish mumkin. X.Do'stmuhammad uslubining o'ziga xosligi, qahramonlarining hayotiyligi uning asarlarini o'qimishliligi va yuqori saviyadaligining asosiy omillaridan biri hisoblanadi. X.Do'stmuhammad ijodida hikoyalarning o'rni alohida bo`lib, muallif hikoyalaridagi qahramonlar real voqelikda harakatlanayotgan, ayni damda biz bilan yashayotgan insonlardir. Shu o'rinda yozuvchining mahorati ham ana shu qahramonlarni yaratishda ramzlardan unumli foydalana olishidadir. Yozuvchining asari to'g'risidagi har bir qarash uning so'zni to'g'ri qo'llay olish mahoratidan dalolat beradi. X.Do'stmuhammad yaratgan asarlarida to'g'ridan-to'g'ri tasvirga o'tib, ortiqcha tafsilga yo'l bermaydi. O'quvchi ham qisqa satrlarda muallifning maqsadini ilg'ay oladi. Bu esa o'quvchini zerikishini oldini oladi. N.G.Chernishecskiy ta'kidlaganidek, "...agar asarda tasvirdan ko'ra tavsif cho'zilib ketsa, bu mahorat belgisi emas. Aniq, badiiy bunyodkorlik badiiy asar tilining birinchi belgisidir". X.Do'stmuhammad ijodida bu yetakchi xususiyat sanaladi. "Yozuvchi qahramonlar taqdirini, hayotdagi chigalliklarni shunchaki ifoda etish bilan cheklanmaydi, balki hayotning ma'nosini chaqishga intiladi.". Ushbu ta'rif Umarali Normatov tomonidan P.Qodirovga nisbatan bildirilgan bo'lishiga qaramay, u bizning nazarimizda X.Do'stmuhammad ijodiga ham taalluqliligi bilan ahamiyatli. Sababi, yozuvchi X.Do'stmuhammad ijodida ham qahramonlar masalasi shunchaki ifodalanilmaydi. U ramzlar orqali qahramonlarning ruhiy holatini ochishga va bu orqali hayotning ma'nosini chaqishga intiladi. Hozirgi kunda majoziy obrazlar lirik hikoyanavislikda o'z o'rniga ega. Ana shunday hikoyalarni X.Do'stmuhammad ijodida kuzatish mumkin. Har qanday yozuvchining ham iste'dodi uning qancha asar yozgani-yu, qancha ijod qilgani bilan emas, balki, badiiy tafakkurga qanday o'zgarishlar olib kirib, adabiy jarayonga qanday ta'sir o'tkazgani bilan belgilanadi. Xurshid Do'stmuhammad o'zi yaratgan obrazlarning ruhiyatini o'zining ruhiyatidan olib yaratadi desak mubolag'a bo'lmaydi. Chunki, muallif obrazning fe'l-atvoriga xos asosiy xususiyatlarni o'zining xarakteristkasidan oladi. Xurshid Do'stmuhammad barcha asarlarini hayotiy voqealar asosida yaratadi va shuning uchun ham muallif xarakteristikasi zamiriga qurilgan obrazlarining badiiy psixologizmi o'quvchida personaj haqida yaxlit tasavvur hosil qiladi. Ijodkor ongida yetilgan asarning yaratilmasligi mumkin emas. Shunday ekan, Xurshid Do'stmuhammad yaratgan asarlarning barchasi uning ongidayetilgan ijod mahsuli va bu esa asarlardagi personajlarning o'quvchilarga yanada yaqinligini ta'minlaydi. Sababi inson ko'ngliga yo'l topishda ruhiyat birinchi vosita sanaladi. Xurshid Do'stmuhammad esa aynan ruhiyat masalasini asarlaridagi birinchi galdagi vazifa deb biladi. Va bunda esa yozuvchining mahorati yaqqol ko'zga tashlanadi. Demak, yozuvchi ramzlardan qahramonlar psixologiyasini yoritib berishda unumli foydalangan. Kurs ishining maqsad va vazifalari: Xurshid Do‘stmuhammad hayoti va o‘zbek adabiyotida tutgan o’rni . Adib ijodida shakliy-uslubiy izlanishlar ni umumlashtirish va qisqacha tavsiflash. Xurshid Do‘stmuhammad qissalar poetikasi va hikoyalarida inson taqdiri talqinini o’rganish va tahlil qilish. Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Xurshid Do‘stmuhammad hayoti va o‘zbek adabiyotida tutgan o’rni. Xurshid Do‘stmuhammad qissalar poetikasi va hikoyalari badiiyati Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish. Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, uchta bob va qilingan xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va elektron manzillari keltirildi. I BOB. XURSHID DO‘STMUHAMMAD HAYOTI VA IJODI 1.1. Xurshid Do‘stmuhammad hayoti va o‘zbek adabiyotida tutgan o’rni 1.2. Adib ijodida shakliy-uslubiy izlanishlar 1.1.Xurshid Do‘stmuhammad hayoti va o‘zbek adabiyotida tutgan o’rni Jurnalist va yozuvchi Xurshid Do‘stmuhammad (Xurshid Do‘stmuhammedov) 1951- yil 8- yanvarda Toshkent shahrida tug‘ilgan. O‘rta maktabni bitirgach, 1968-1973- yillarda Toshkent Davlat universiteti (hozirgi O‘zbekiston Milliy universiteti)ning Jurnalistika fakultetida tahsil oladi. «Fan» nashriyotida, «Fan va turmush» jurnalida, «Qishloq haqiqati» gazetasida ishladi. 1986- yildan «Yosh kuch» jurnalida bo‘lim mudiri, bosh muharrir o‘rinbosari, bosh muharrir sifatida faoliyat ko‘rsatdi. Respublikada ilk bor nashr etilgan «Hurriyat» mustaqil gazetasida (1987- 2002) bosh muharrirlik qildi, 1997- yildan O‘zbekiston ommaviy axborot vositalarini demokratlashtirish va qo‘llab-quvvatlash ijtimoiy-siyosiy jamg‘armasida hamrais, 2002-yildan «O‘zbekiston matbuoti» jurnalining bosh muharriri vazifalarida ishladi. U adabiyotshunos sifatidagi maqolalari bilan ham e’tiborga tushgan, filologiya fanlari nomzodi. Xurshid Do‘stmuhammad yapon adibi Akutagava Ryunoskening «Rasyomon darvozasi» hikoyasini, Temur Po‘latovning «Yetti huzur-halovat va qirq qayg‘u-alam» romanini o‘zbekchalashtirgan. Adibning dastlabki hikoyasi 1981- yili «Guliston» jurnalida, «Nigoh» nomli birinchi qissasi esa 1987- yili «Yoshlik» jurnalida e’lon qilingan. «Hovli etagidagi uy» nomli birinchi kitobi 1989- yili nashr etilgan. Shundan so‘ng uning «Panoh», «Oromkursi», «So‘roq», «Sof o‘zbekcha qotillik», «Mahzuna», «Ibn Mug‘anniy», «Yolg‘izim – Siz», «Ko‘z qorachig‘idagi uy» asarlari e’lon qilinadi. Shuningdek, 1995- yilda «Jajman», 1996- yilda «Qazo bo‘lgan namoz», 2000- yilda «Hijronim mingdir mening» qissa va hikoyalar to‘plamlari, «Bozor» romani nashr etiladi. Adibning «Jajman» (1995) kitobidan bir necha qissalari qatori «Mahzuna», «Jajman», «Ibn Mug‘anniy», «Yolg‘izim – siz», «Ko‘z qorachig‘idagi uy» singari hikoyalar ham joy olgan. «Bozor» romani, «Hijronim mingdir mening» va «Ozod iztirob quvonchlari» kitoblari uchun 2000- yilgi «Ofarin» mukofotiga sazovor bo‘ldi. Ssenariy muallifi sifatida yaratilgan «Chayongul» televizion badiiy filmi (2000) keng tomoshabinlar tomonidan iliq kutib olindi. «Jimjitxonaga yo‘l», «Nusxakashning merosxo‘ri», «Beozor qushning qarg‘ishi» va «Jim o‘tirgan odam» hikoyalari adibning keyingi yillar ijodida yangi sahifa ochdi. Adib o‘z qahramonlarining ruhiy holatlarini, fikriy izlanishlarini tahlil etishga, uning eng intim qatlamlarini tasvirlashga intiladi. Psihologik tasvirga moyilligi F.Dostoyevskiy, F.Kafka, F.Ryunoske, G.Markes singari jahon adabiyoti namoyandalari uslubidan ta’sirlanganini ko‘rsatadi. Badiiy adabiyotda har qaysi janr o‘z o‘rni, fayzi, ahamiyatiga ega. Lekin, hikoya janriga xos bo‘lgan imkoniyatlar tufayli hamisha u nisbatan ko‘p yaratiladi, ko‘p e’lon qilinadi, binobarin, har bir milliy adabiyotning o‘ziga xos kundalik nafasi, qadam olishi, mavqeyi hikoyada ko‘proq namoyon bo‘ladi. Hayotning har bir qadamida hikoya uchun mavzu bo‘lishga arzigulik ming turli voqealar mavjud. Derazadan tashlangan oniy nigohdan hikoya tug‘ilishi mumkin. Ammo, gap hikoyada aks etadigan voqeada emas, balki mana shu oniy nigoh natijasida yozuvchi yuragida, tasavvurida paydo bo‘ladigan hayot haqiqatida, uni insoniy haqiqatga aylantiradigan ijodkor mahoratida, qolaversa, yozuvchining ijodiy jasoratida. Buyuk rus adibi Yuriy Kazakov ta’kidlaganidek, «Yozuvchining hayoti va faoliyati har kun, har daqiqa jasorat talab qiladi. Agar yozuvchi shijoatli bo‘lmas ekan – tamom. U har qancha iste’dodli bo‘lsa foydasi yo‘q, iqtidori uni saqlab qololmaydi. U hasadgo‘yga aylanadi, o‘z birodarlari – qalamkash do‘stlariga xiyonat qila boshlaydi. Pirovard natijada yozuvchilik baxti nimadan iborat ekanligini bir umr bilmay o‘tib ketadi». So‘nggi yillarda paydo bo‘lgan ko‘plab e’tiborga tushgan asarlar, o‘zbek adabiyotida ham yozuvchilik matonati va mas’uliyatini anglagan adiblar mavjuddir degan gapga asos bo‘la oladi. Bu adiblar, nazarimizda, Abdulla Qodiriy va Cho‘lpon jasoratining davomchilari bo‘lib ko‘zga tashlanmoqda. Mana shunday ijodkorlarning biri Xurshid Do‘stmuhammaddir. Xurshid Do‘stmuhammad milliy adabiy an’analarini ham, dunyo adabiyoti tajribalarini ham puxta o‘zlashtirgan, doimiy izlanish, so‘z va fikr qolipini yangilashga intilgan ijodkor. Adibning o‘zi e’tiof etganidek, «Uslub o‘zgarmasa, dunyoqarash, hayot murakkibliklarini badiiy idrok va ifoda etish yo‘sinlari o‘zgarmasa, shu yo‘lda turli tajribalarga qo‘l urmasa, bunday yozuvchi nafaqat milliy adabiyotda, loaqal o‘z ijodida ham biror bir yangilik yaratishi amrimahol». Bugungi o‘zbek adabiyotida kechayotgan yangilanish haqida gapirganda faqat modern tushunchasi yoki faqat G‘arbdan esgan shamol ta’siri haqida emas, balki o‘zbek adabiyotidagi muayyan adiblar yoki asarlar tajribasining davomi sifatida ham gapirish lozim. Bu yangilanish bugun boshlanmagan va u G‘arbning osmonidan lop etib tushmagan. Turkiy adabiyotning muqaddimasi – O‘rxon-Enasoy bitiklari bu tajribalarning ming yillardan buyon davom etib kelayotganini ko‘rsatadi. Yangi o‘zbek adabiyotida bu jarayon hali faqat barmoqqa asoslangan va ba’zan mansura shamoyilida ifodalangan Hamza, Fitrat, Cho‘lpon, Oybek, G‘afur G‘ulom, Mirtemir tajribalarida namoyon bo‘lgan edi. Nasrdagi tajribalarni ko‘z o‘ngimizga keltirish uchun, hech bo‘lmaganda, «Netay» qissasining boshlanishini, «Sarob»ni eslashning o‘zi kifoya bo‘la Xurshid Do‘stmuhammadning «Beozor qushning qarg‘ishi» (Toshkent, «Sharq», 2006) nomli kitobiga jamlangan hikoyalar, adibning o‘zi ta’kidlaganidek, yaxshilik va yomonlik, mehr-oqibat va razolat, insoniylik va g‘ayriodamiylik orasida kurashib, goh mag‘lub, goh g‘olib bo‘layotgan odamlar taqdiri, bir qism odamlar yaxshilik qilayotgan, yaratayotgan, bunyod etayotgan, yana bir qism odamlar buzayotgan, vayron qilayotgan dunyo haqida hikoya qiladi. Kitobdagi asosiy hikoyalar oddiy odamning murakkab hayoti, oddiy voqelarda inson taqdirini hal qiladigan ta’sirlar yashiringani, guvillab oqayotgan daryo yuzasida qalqib-qalqib oqayotgan gullar va xazonlarning bir paytlar olamga atir sochgani, kuni kechagina yashillanib bahor yomg‘irlarida cho‘milgani haqidagi xotiralarni bizga naql etadi. 1.2. Adib ijodida shakliy-uslubiy izlanishlar Ma’lumki, har bir tarixiy ijtimoiy davrda dunyoqarashlar, mafkuralar o‘zgargani singari insonga bo‘lgan qarashlarning, inson fenomenining talqin xususiyatlari ham o‘z tarixiga ega. Insonning vazifasi mas’uliyati, bir so‘z bilan aytganda, tabiat jamiyat hodisalariga ijtimoiy voqelikka munosabati zamonlar o‘tishi bilan o‘zgarib kelgan. Shu ma’noda mustaqillik davri o‘zbek hikoyachiligida yangi qahramonlarning ma’naviy-intellektual, falsafiy-psixologik dunyosini davr, jamiyat va ijtimoiy voqelik bilan uyg‘unlikda o‘rganishni hayotning o‘zi taqozo etayotir. Chunki, inson- jamiyatning ongli, jonli a’zosi. U tarixni yaratuvchi dunyoviy umumbashariy qadriyatlar asosida davr qiyofasini o‘zgartiruvchi buyuk kuch. Xurshid Do‘stmuhammadning «Bugun ertalab» hikoyasida psixologik tahlil, tuyg‘ular realizmi o‘zgacha ko‘rinishga ega. Qahramon hamma hikoyalaridagidek ism-sharifli emas. U she’rlardagi lirik qahramonga o‘xshab ketadi. Ya’ni, dilidagini zohir etayotgan shaxs. Adibning lirik qahramoni o‘z ko‘nglini taftish etish, tuyg‘ular holatini tushuntirish, mazkur kechinmalar tabiatini ijtimoiy voqelik, hayot realliklari bilan uyg‘unlikda kuzatayotgan, o‘z kechmishidan falsafiy ma’nolar o‘qishga hamda uqishga moyil intellektual shaxs. «Kallani ishlatish kerak». Ana shu ta’kid, uqdirish, da’vat qahramonni o‘ziga, o‘zligiga, kechmishiga, buguni va ertasiga nazar tashlashga, o‘tayotgan kunlaridan ma’no topishga undaydi. «Odamzod qavmi dunyoga kelib orttirgan dunyosi ham shu kallani ishlatish... Ayni saharmardondan aql-shuurimni qiyin-qistovga olayotgan bu g‘alati «Kallani ishlatish kerak« degan malomatomuz jumlaning bugunga qanday dahli bor Nima, kallalar ishlamayaptimiAxir, insonning kallasi ishlayaptiki, dunyo mavjud, aks holda naq quyoshning qorasi o‘chardi. Qanaqasiga o‘chishini ham aytaymi, Oftobning harorat manbai bor-ku, o‘sha odamlarning miyasiga joylashgan, tushundingmi azizim. Miyalar qanchalik baquvvat va sog‘lom ishlasa, quyoshning nuri shu qadar kuchayadi. Kuchayish sur’ati sekinlashsa bormi, quyosh so‘nadi-qoladi». 1 Insonni olqishlash yoki koyish oson. Eng og‘iri eng mushkuli-uni tushunish amri-mahol. Yozuvchi qahramonning qismatini anglashga, kechmishi sahifalarini o‘qish barobarida bizga ham tushuntirishga intiladi. Qahramon o‘z qalbida qilt etib tebrangan hissiyot ma’nosini uqishga moyil, va shu bilan barobar, tevarak-atrofidagi voqea-hodisalarni ham anglashga tashna. Ularning yuzaga kelishi, tug‘ilishi, o‘sishi, so‘nishi bir-biriga bog‘liq, biri-ikkinchisini to‘ldiruvchi, boyituvchi jarayonlar. Yozuvchi qahramonni eng nozik va qaltis holatlarga solib qo‘yadi, borlig‘ini, bu yorug‘ olamda borligini kuzatadi. «...Odamzod qavmi aqldan qochib qutila olmaganki, hayoti qil ustiga kep qoldi. Man-man degan odamlar aqldan voz kechaman, aqlning izmiga yurmayman, degan qarorga kelgan zahoti bilish, bilishga tashnalik, boya aytganim-qiziqish butun a’zoyi badanni zanjirband etadi. Zanjirband etib, dunyoni ko‘zingga shu qadar tor va qorong‘u qilib qo‘yadiki, zimmasiga o‘n sakkiz ming olam muvozanatini saqlash yuki ortilgan birdan-bir fikrlovchi kallali jonzod-inson oliy muvozanat chizgan chiziqdan uzoqlasha olmaydi. Balki, o‘sha taqdir chizig‘iga monand tug‘iladi, ko‘payadi, yashaydi, o‘ladi, qiriladi. Yaxshi ham, yomon ham, shoh ham, gado ham...» 1 Bu yerda tuyg‘ular sintezi, lirik ehtiros, falsafiy mushohadokorlik insonni badiiy idrok va ifoda etishdagi yetakchi prinsiplar sifatida zohir bo‘layotir. «Bilishga tashna bo‘lsang kallang ishlaydi, kallang ishlagani sayin quyoshning tafti saqlanadi shundan zaminda hayot sha’mi so‘nmaydi. «Bilgil va qo‘rqgil« degani ham shu bilmasang bilishga intilmasang holing voy U holda... pirovardida qo‘rquvga olib boruvchi bilishga mubtalo ekan-da, inson... Bilish qo‘rquvga emas, muhabbatga olib borsa-chi Ya’ni, «bilgil va sevgil« tushunyapsanmi tinimsiz bilish, bilishga qiziqish o‘ylov arshidagi muhabbat koshonasiga olib chiqsa nimasi yomon Nahotki, insoniylik maqomining mungli va munis musiqasini tinglab orom topmoq uchun muhabbatdan ko‘ra qo‘rquv, tahlika qulayroq bo‘lsa Ko‘rinadiki, bugungi hikoyachiligimiz qahramoni «Bugun ertalab» asari misolida kuzatilayotgandek, insonni, jamiyatni, dunyoni, voqelik jarayonlarini falsafiy idrok va ifoda etishdagi tafakkur teranligi bilan umuminsoniy xislat-fazilatlar kasb etayotir. Ko‘ngil deb atalgan ma’naviy- psixologik olamning ziddiyatli, murakkab, ham nurli va yana ayni paytda qorong‘u ko‘chalarini, odamiylikning yangi-yangi qirralarini kashf etayotir. Tuyg‘ularning fikrini o‘qish kechinmalarning ma’nosini uqish anglash sari tutingan tuyg‘ular realizmi Xurshid Do‘stmuhammad hikoyasida badiiy psixologizmning o‘ziga xos tabiatini belgilayotir. X.Do‘stmuhammadning «Bugun ertalab» hikoyasi tajribasida kuzatadigan bo‘lsak, keyingi yillar hikoyachiligida olam va odam sir- sinoatlarini, tevarak- atrofimizni o‘ragan ijtimoiy muhitni falsafiy idrok etishga qaratilgan fikr-tafakkur bosh qahramonga aylanib borayotganini ko‘rish mumkin Demak, bugungi kunda shaxsni ijtimoiy-psixologik planda tahlil qilish badiiy- estetik tadqiqotchilikning muhim xususiyatlaridan biriga aylandi. Zero, adabiyotshunos No‘‘mon Rahimjonov ta’biri bilan aytganda, «hamma gap adibning qanday mavzu va qahramonlarni tanlamasin, falsafiy-psixologik tahlil etishi va insonning zafari yoki inqirozi orqali tiriklik falsafasini, jamiyat psixologiyasini, umr hikmatini badiiy mujassamlashtira olishi, ma’naviy qadriyatlarni himoya qiluvchi umumbashariy mazmundagi xulosalar chiqara bilishida» ekan. XX asrning 90- yillaridan e’tiboran, Xurshid Do‘stmuhammadning badiiy estetik izlanishlarida falsafiy-psixologizm chuqurlashdi. Adib hikoyalarida insonni tushunish, hamda tushuntirishda falsafiy ma’nodorlik badiiy tafakkurning ustivor xususiyati bo‘lib qoldi. Xurshid Do‘stmuhammadning keyingi yillar hikoyachiligi misolida aytadigan bo‘lsak, adibning avvalgi o‘n yillik izlanishlarida («Yo‘lakdagi odamlar», «Oq libos», «Qoyalardan balandda», «Saf», «Vasiy») lirizm, publisistik o‘ylar, shaxsning hayotdagi o‘rni, umrining ma’no-mohiyati xususidagi mushohadakorlik sinkretik holda uchrardi. Ana shu uyg‘unlik yaxlit bir badiiy sistemaga aylanib borayotgan edi. Mustaqillik, milliy mafkuraning ma’naviy asoslarini mustahkamlash sari safarbarlik adib ijodiga ham sifat o‘zgarishlar olib kirdi. Inson va jamiyatga bashariy miqyoslardan nigoh tashlash o‘rganish va baholash madaniyati ustivor tamoyilga aylandi. Xususan, shaxsning ruhiy va fikriy erkinligi hamda inson bebaho intellektual qadriyatdir degan falsafiy konsepsiya adibning istiqlol davri ijodining mazmun-mundarijasini belgilab bermoqda. Milliy istiqlol davridagi adabiy- tanqidiy tadqiqotlarda psixologizm muammosi yetarlicha o‘rganilmayotir. Shu nuqtai nazardan yondashsak, Xurshid Do‘stmuhammadning «Bozor» romani, qissa va hikoyalarida xarakter qirralarini tahlil etish yetakchi psixologik shakl hisoblanadi. Psixologiyada xarakter deganda mazkur shaxs uchun tipik hisoblangan faoliyat usullarida namoyon bo‘ladigan tipik sharoitlarda ko‘rinadigan va bu sharoitlarga shaxsning munosabati bilan belgilanadigan individual psixik xususiyatlar yig‘indisi tushuniladi va shaxsning yo‘nalishi-ehtiyojlari, motivlari, qiziqishlari, ishtiyoqi xarakterning mazmunini tashkil etadi. Adabiyotda esa «Badiiy xarakter-bu individual belgilarni ham o‘z ichiga olgan holda ma’lum bir ijtimoiy sharoitda paydo bo‘lgan, ijtimoiy ma’no kasb qilgan iroda yo‘nalishining asardagi badiiy irodasidan iboratdir. Faqat ijtimoiy sharoit asosida yuzaga chiqqan shaxs irodasi xarakterning asarda badiiy va g‘oyaviy negizini ta’min etadi». Shu nuqtaiy nazaridan yondashsak, bu ishimiz bevosita xarakterlar ruhiy dunyosini ochish mahorati muammosiga bag‘ishlangan tadqiqot bo‘lib X.Do‘stmuhammad asarlaridagi psixologik tahlil vositalarining dialog, monolog xat kabi turlariga to‘xtalamiz. Badiiy asarda qahramon xarakterining qirralari xilma-xil bo‘lganidek, uning ruhiy olamini ochuvchi «portret, monolog, dialog, tush, psixologik timsollar, peyzaj, galyusinasiya kabi poetik vositalari ham rang-barangdir». Mazkur vositalar tahlili orqali adibning psixologik tahlil mahorati sirlari ochiladi. X.Do‘stmuhammadning «Jajman» hikoyasida ushbu mulohazalarning o‘ziga xos tasdig‘ini ko‘rish mumkin. Hikoyada bozorda yuz bergan voqealar asosida oddiydek tuyulgan faktlar, detallar mohiyatidan ma’naviy qadriyatlar mag‘zini uqishga qaratilgan ramzli holatlar, kayfiyatlar, kartinalar chiziladi. Maishiy hayot realliklarini bitta-bitta, tasvirlab, ulardan badiiy umumlashma- xulosalar tariqasida yaratilgan ramzli obraz va ifodalarda psixologik tahlilning o‘ziga xosligi ayonlashadi. Shafqatsiz realistik idrok va ifoda adib hikoyalaridagi bosh estetik mezon sifatida ko‘zga tashlanadi. Ularni ko‘ngil bahridan terib jamlangan tuyg‘ular, kechinmalar, o‘y-fikrlar sintezi, deyish mumkin. Hikoyada voqealar bozor va unda oralab yurgan g‘alati bir maxluq atrofida yuz beradi. Odamlardan bir xillari maxluq, ya’ni Jajmanni oldiga chaqirib uning qornini to‘yg‘azsa, bir xillari uni quvib soladi. Hammani o‘zining yeb to‘ymasligi bilan hayratda qoldirgan bu maxluqni yozuvchi shunday tasvirlaydi: «Bobo xayolga chalg‘ib, maxluq qachon va qanday qilib yerga tushganini payqamay qoldi, faqat uning sakrab-irg‘ishlab darvoza tomon borayotganini ko‘rgachgina, xushini yig‘di. Bobo ko‘rdi-maxluqning ko‘zi, qulog‘i, tumshug‘i dam sichqonnikiga, dam tulkinikiga o‘xshab, tinimsiz tovlanar edi... «Olmaxonku!» deb yubordi ichida bobo va shu zahoti boshini chayqab «tulkiminan sichqondan tarqagan ko‘rinadi», degan xayolga bordi, bir pas jim qolgach esa, «Qorni kengruniki...», dedi pichirlab, lekin maxluq qaddini rostlab ikki oyoqlab borayotganini ko‘rib, «Yo odamdan tarqaganmikan?!» deb o‘yladi va beixtiyor shak keltirib qo‘ygandek shoshib yoqasiga tupladi...». Ko‘rinadiki, bu yerda Jajmanning tasvirlanishida ham katta ramziy mazmundorlik yetakchilik qiladi. Jajmanni ko‘rganda Zardusht bobo dastlab uni olmaxonga, keyin dam sichqonga, dam tulkiga va oxiri odamga o‘xshatadi. Hikoya davomida shu narsa ma’lum bo‘ladiki, adib ushbu maxluq qiyofasida nafs balosini ifoda qiladi. Zero, nafsga mukkasidan ketgan, o‘z nafsini jilovlay olmagan inson tashqi jihatdan qanchalik (olmaxondek) chiroyli bo‘lmasin, (tulkidek) ayyor va bunday odamlar jamiyat uchun (sichqondek) zararlidir. Ma’lumki, tulki ham, sichqon ham boshqalarning rizqiga ko‘z tikib yashaydi. «Bobo hiyla mahal maxluqni kuzatdi, uning qo‘li-oyog‘i tinmas, lekin hali-veri to‘yadiganga ham o‘xshamas edi. Uning qandoq qilib birovning mayizini tortinmay- netmay tushirayotganidan bobo hayronu lol bo‘lganicha, ko‘zlariga ishonmas, xayolida esa: «Bu qanday maxluq o‘zi? Bu qanday maxluq?» degan savol charx urardi». 1 Adib hikoyada Zardusht boboning o‘y- xayollari badiiy tasviri va talqini orqali fikrlash, xulosalar chiqarish uchun o‘quvchiga ham keng imkoniyatlar qoldiradi. XX asrning 90-yillari o‘zbek hikoyachiligi bo‘yicha ilmiy-tadqiqot olib birgan G.Sattorova ham o‘z ishida X.Do‘stmuhammadning «Jajman» hikoyasini tahlil qilib, asarning ramziy ma’no-mohiyatini juda to‘g‘ri anglaydi. U yozadi: «X.Do‘stmuhammadning «Jajman» hikoyasida Sharq falsafasining o‘ziga xos talqini badiiy falsafiy ravishda mujassamlangan. Bu bilan yozuvchi muayyan tarixiy sharoitda, xususan, sho‘ro tuzumi muhitida ildiz ota boshlagan millat tabiatidagi salbiy xususiyatlarni ko‘rsatadi. Nafs orqasidan kelishi mumkin bo‘lgan falokatlardan bizni ogohlantiradi». Ko‘rinadiki, X.Do‘stmuhammad mazkur hikoyada inson shaxsining fe’lidagi noqisliklar uchun kurashish, ulardan imkon qadar qutulish kabi umuminsoniy muammolar xususida qayg‘uradi. Hikoyada ramziy tarzda aytilmoqchi bo‘lgan axloqiy-falsafiy ma’no ancha teran. Axir qaltis bir qadam, nojo‘ya bir og‘iz so‘z, noma’qul bir harakat, nafsni jilovlay olmaslik insonlik maqomini barbod etishi hech gap emas. Odamning o‘zi cheksiz bir olam, uning hissiy-fikriy dunyosini anglab, oxiriga yetib bo‘lmaydi. Odam avvalo, o‘zini o‘zi anglab bilmog‘i, o‘z ko‘nglini tushunib yetmog‘i, nafsini jilovlay bilmog‘i lozim. Adib hikoyasidagi Bozor-hayot, Jajman-nafs ma’nosida talqin qilinib, hikoyaning estetik ta’sirini ancha oshirgan. Lekin shuni ham e’tirof etish lozimki, Asqad Muxtor ta’kidlaganidek, «Chinakam badiiy asar hamma vaqt javobsiz savoldir. Bordi-yu adib unda biror muammo ko‘targan bo‘lsa ham bu-amalda hal qilib bo‘lmaydigan muammodir». Bugungi o‘zbek nasri janrlarining taraqqiyoti realistik an’analarni yanada rivojlantirish barobarida, modernistik uslubiy izlanishlar orqali ham ta’minlanmoqda. Biroq, hamisha ham tasvir va talqin o‘ziga xosligiga erishilmoqda, deyish qiyin. Individual badiiy talqin va tasvirgina janrning yangi imkoniyatlarini namoyon etadi. Modernistik romanlarda ma’no serqatlamligi, tuyg‘ular teranligi, yozuvchi estetik idealining o‘ziga xosligi, ruhiy tahlil chuqurligi ko‘zga tashlanadi. Bu, bizningcha, yangi davrga mos ruhiy iqlim va kayfiyat tug‘ilganligi, uni ifodalashga bo‘lgan urinish kuchaygani, badiiy xarakter yaratishning yangi usul va shakllari vujudga kelgani, badiiy didning o‘sgani bilan bog‘liqdir. Jahon adabiyotidagi yangi badiiy- uslubiy izlanishlarga xayrixohlik nazari bilan qarash, ilg‘or an’analarga intilish adabiy-badiiy hayotda o‘ziga xos talqinlarni yuzaga chiqardi. Istiqlol adabiyoti va undagi yangi tamoyillar o‘ziga xos estetik an’anaga aylandi. Xususan, Xurshid Do‘stmuhammadning asarlari zamiriga ilohiy tushunchalarning dadil singdirilishi shartli ramziy uslubni teranlashtirgan. Yozuvchi afsona va rifoyatlar mazmuniga ijodiy yondoshib, real davr muammolarini falsafiy- psixologik jihatdan umumlashtirishga erishgan. U romanning kompozision mukammalligi va syujet izchilligini ta’minlab, o‘zining ijtimoiy hayotga bo‘lgan munosabatini majoziy usulda ifodalashga erishgan. Jamiyat kayfiyatining inson ruhiyatiga ta’sirini ramziy-majoziy uslubda tahlil etgan. II BOB. XURSHID DO‘STMUHAMMAD QISSALAR POETIKASI DA G'ARB ADABIYOTINING TA'SIRI 2.1. Qissalarda poetik g‘oya va ruhiy tahlil, janriy izlanishlar 2.2. Syujet voqea va xarakter mantiqi 2.1. Qissalarda poetik g‘oya va ruhiy tahlil, janriy izlanishlar Isti ql ol davri о‘ zbek prozasida h am, she ’ riyatda h am g‘ arbda shu h rat q ozongan noan’anaviy ijodkorlar J.Joys, F.Kafka, J.Sartr, A.Kamyu kabi yozuvchilar, fransuz she’riyatidagi syurrealistlarga ergashib, h ayot h odisalarini yakka inson q albidagi mura k kab ru h iy kechinmalar orkali ta h lil q ilish (psixoanaliz) kuchayib bormo q da. A.Kamyu J.Sartr kabi ekzistensiyachi adiblar inson vijdoni, ru h iyatida fav q ulod d a, ekstremal h olatlarda yul tanlash, ya’ni h a q i q at, yaxshilik yoki yovuzlik, no h a ql ik yulini tanlash yuz beradi, degan q oidani dastur q ilib olganlar. Ekzistensiyachilarning yana bir mu h im nazariyasi - h ozirgi dunyoda (g‘ arbda), odamlar yuksak insonparvarlik ideallaridan yuz о‘gir ib, fa qa t mavjud b о‘ lish uchungina yashamo q dalarki, bu h olat insonlikning in q irozidan darak beradi. H ozirgi о‘ zbek prozasida mavjudlik - ekzistensiya masalasi bu q adar keskin о‘ yilmasa-da, h ar h olda h ayotiy vo qe a- h odisalarda insonlik mas’uliyatini unutish yoki cheklash, yoki lo q aydlik, faollikni yо‘q otib, o q imga о‘ zini tashlab qо‘ yish h olatlari yuz berayotgan h a q ida ogo h lantiruvchi asarlar yozmo q dalarki, bu h ol adiblarimiz ijodida uslubiy izlanishlar jonlanganini k о‘ rsatadi. Buning yor q in misolini iste’dodli yozuvchi Xurshid D о‘ stmu h ammad asarlari misolida h am k о‘ rishimiz mumkin. Yozuvchi о‘ z h ikoyalarida rang-barang uslublar jilosini namoyon etganidek q issalaridagi о‘ ziga xos ifoda va tal q in y о‘ sini bilan h am bugungi о‘ zbek nasrini boyitdi. U о‘ zining q issanavislik tajribalariga t о‘ xtalar ekan, janrning bugungi tara qqi yot xususiyatlari h a q ida h am e’tirofga molik fikrlarni kayd etadi. Xususan, h ikoya va romanga nisbatan q issa janrining imkoniyatlari cheksiz ekanli gin i aytadi: “Roman salmo q dorligi bilan, h ikoya ixchamligi bilan о‘ ziga xos. Q issa esa romanga, h ikoyaga nisbatan erkinro q , erkaro ql igi bilan jozibali, k о‘ ngilga yaqin. Bir ta q dir, biror vo qe a- h odisa, birorta g‘ oya yoki faraz h a q ida s о‘ zlashga kirishdingizmi, q issa yozilyapti deyavering! Xalkimizda azal-azaldan q issanavaslik, q issaxonlik keng ra s m b о‘ lgan. Bizning zamonimizga kelib, bu ijod turi ja h on adabiyoti tajribalariga chatishdi, janr sifatida ancha-muncha “madaniylashdi”, natijada janr tabiatidagi erkinlik, ochiklik tufayli q issaning i mkoniyatlari orta bordi, kо‘ lami, q amrovi behad kengaydi” Xurshid Dо‘stmuhammadning “Nigoh”, “Panoh”, “Oromkursi” (“Kreslo”), “Chayongul”, “Sо‘roq”, “Xijronim mingdir mening”, “Men-sensiz, Sen-mensiz”, “Kо‘za... ” (ya’ni “Kuzatiluvchi”) qissalarini о‘qiganimizda adibning yuqoridagi nazariy fikrlari (u ham olim - filologiya fanlari doktori-da!f.q) asosli ekanligiga ishonch hosil qilamiz. Hayotda har bir katta yo kichik voqea, hodisaning sabablari bor. Ana shu sabablar shu oqibatlarga olib kelgan. “Nigoh” qissasida qaxramon, oddiy tramvay haydovchi avariyaga yо‘l kо‘yadi. U, bir soniyada tormoz dastagini tortishni istamagan uchun vagon tramvay yо‘lidagi “Volga”ni pachoqlab, uni uch-tо‘rt metr joyga surib boradi. Vagonda kiy-chuv, tus-tupalon. Kо‘chada tumanot odam Ammo, eng yomoni - tramvay haydovchining loqaydligi, beparvoligi: “Bek voqeaga zarracha aloqasiz odamdek, pinagini buzmadi. Qozikdan otilib oyog‘i ostiga tushgan xaltasiga, undan yarmi kо‘rinib qolgan qora muqovali qalin kitobga beparvo qaradi...” Mana shu beparvolik, loqaydlik, insonning о‘ziga va boshqalarga beparvoligi, avariyalarga ham oddiy hol deb о‘rganib qolishi, jamiyat oldida mas’uliyatini his etmaslik - shaxsning ma’naviy inqirozini bildirmaydimi? Yozuvchi bu favqulodda hodisaga aybdordan boshqalar beparvo emasligini bildiradi: “Vagon ichidagi, tashqaridagi g‘ala-g‘ovur, shovqin quloqqa (albatta, haydovchining qulogiga) elas- elas chalinayotganday bazо‘r eshitilardi.” (Bu yerda “chalinayotganday” sо‘zi ortiqcha). Odatda har qanday falokat yuz berganida sodir etgan odamlar gangib karaxt bо‘lib qoladi. Ammo, qissa qaxramoni, tramvay haydovchi Bek esankirab qolmaydi. “Volga” shoferi о‘ tirgan joyidan otilib chiqdi. Bekni yamlamay yutguday vajo h atda, da g‘ da g‘ a bilan yaqinlashib kelaverdi. Zum о‘ tmay, uning yonida militsioner paydo b о‘ ldi... Bek beixtiyor, lekin o g‘ ir jilmaydi... ” Qissa qaxramoni ruhiyatini bilmasak, xaydovchining jilmayishiga balo bormi, der edik. Ammo, yо‘l qoidalarini bilgan о‘quvchi tushunadiki, tramvay kelayotganida “Volga” haydovchisi tramvay yо‘lidan о‘tishi mumkin emas. Shuni bilgan Bek parvo qilmayotgandir? Bu yerda yozuvchi e’tiborsiz qoldirgan yana bir masala bor. Odatda yuk mashinasi, tramvay, trolleybus haydovchilari “Volga” yoki “Neksiya”, “Ford”, “JIL” minuvchi boyvachchalarni yomon kо‘radilar. Iloji boricha, ularga yomonlik tilaydilar. Ammo, bunday holda qimmatbaho mashina haydovchilar boyligi sababli, jamoat shoferlarini aybdor kilishlari mumkin. “Volga” xaydovchi yо‘l qoidasini bо‘zgan va tramvay yо‘liga kirgan ekan, tramvay haydovchi kо‘rib turib, tо‘xtashi va qoidani buzgan odamga tanbeh berishi kerak edi. Bek bilib turib, tormoz dastagini tortmadi. “Nima bо‘lsa bо‘lar!” dedi! Xuddi shu narsa, “Nima bо‘lsa bо‘lar!” ekzistensiyachi adiblar sevadigan mavzu, bu shior barcha falokatlarning sababchisidir. “Nigoh” qissasida tramvay haydovchiga militsiya ayb qо‘yolmaydi ( U “boyvachchani”, “Volga” egasini ayblasa kerak, ammo yozuvchi masalaning bu tarafini e’tiborsiz qol diradi, ehtimol, qissa kengayib, romanga aylanib ketishidan chuchiydi.) Faqat tramvaychi bir oy haydashdan mahrum qilinadi. Akasi unga “Boshliqlarga uchra” deb maslahat beradi. Boshliq jon koyitmasa ham, odamgarchilik qiladi. Avariyaga uchrab, jarohatlangan, kasalxonada yotgan xotinidan xabar ol, undan kechirim sо‘ra deb, tо‘g‘ri maslahat beradi. Ishxonasida ham hech kimga qо‘shilmay, о‘zini begona deb о‘ylab yurgan haydovchi bu oddiy maslahatdan sevinib ketadi. “Men ishxonada begona emas, kadrim bor ekan” deb, ozgina tinchlanadi. Ammo, Bek avariyaga uchragan odamlar uchun tashvishlanmaydi, balki о‘zining ishga chiqishga tezroq ruxsat olsam edi, deb tashvishlanadi. Hikoya, qissa, romanda ham diolog, bir voqeaga turli odamlarning bir xil yoki turlicha munosabati xarakterlarni ochishga yordam beradi. Bek depoga, ishxonasiga borib, (aslida faqat boshliqni uchratib, qachon ishga chiqishini sо‘rash uchun borgan bо‘lsa-da), hamkasblaridan hayrixohlik, hamdardlik sо‘zlarini eshitishni umid kiladi. H amkasblar Bekka h ayrixo h b о‘ lsa-da, uni aybdor deb biladilar. Dialoglarda shu h olat k о‘ rinadi: - “Nima, b о‘ ldi Bek? Ishk al qili bsan, deb eshitdik? - Va h ima q ilma. Sal turtib yubordim. О‘ zi y о‘ limga chi q ib, lop etib t о‘ xtasa b о‘ ladimi?! Alay - balay q ilgunimcha... - Bosib о‘ tib ketmabsan-da? Bek daroz b о‘ yli sozlovchining kinoyasini fa h mlamay guno h ini xasp о‘ shlashga о‘ tdi. - О‘ zim h am bilmay q oldim... Vagonni t о‘ xtatsam b о‘ lardi... Nima jin urib...” (40 - bet) U gapini tugatmay, h amkasblari ishlash uchun ketganlari Bekka alam q iladi. Buni kamsitish deb biladi. Bosh injenerga yaqin borganida uning h ol s о‘ rashini kutadi, ammo u о‘z ishi bilan ovora. Yana kamsitilmo q da. о‘ kuvchi tushunadiki, Bek h ar bir in s on kabi h urmat q urishini istaydi. О‘ zi boshqalarni h urmat q ilishi kerakligi h a q ida о‘ ylamaydi. Afsuski, h ozir k о‘ pchilik odamlar h urmat talab. Ammo о‘ zlari bo shq alarga h urmat k о‘ rsatishni istamaydilar. (Boshli q larga laganbardor, xushomad shshuvchilar bundan mustasno). Tramvay h aydovchi kasbdoshlaridan h urmat - izzat k о‘ rmayotganiga xafa b о‘ lishi tabiiy, ammo h ar smenada 12 soat o g‘ ir mehnat q iluvchilardan ma’naviy g о‘ zallikni, xushmuomalalikni kutish h am q iyin. Ular yashamaydi, fa q at tirik yuradilar, ekzistensiyachilar aytganidek, fa q at mavjuddirlar. Adabiy makonda - tramvay deposida ishlayotgan k о‘ li gul ustalar Bekning ishkal q ilganiga achinadilar, albatta. Avariya paytida esa, jamoatchilik fikrini, k о‘ povozchilikni berishda yozuvchi dialoglardan yaxshi foydalanadi: - Tramvayni shunchalik tez h aydash shartmi?! - T о‘ xtatishga ulgurar edi, indamay-netmay guvillatib keldi-ya! - Qо‘ yib bersang y о‘ lida duch kelganni maja q lab о‘ tadi bular! - T ramvay y о‘ liga chi qq an “Volga”da h am ayb bor-da! - Aybdor deb bosib ketaverish kerakmi?! (41 - bet) Oxirgi jumlada tramvay h aydovchining aybi ani q , oshkora aytildi. Ammo, Bek buni tan olmaydi. O g‘ ir jismoniy mehdat q iluvchilarning k о‘ pchiligi ma’naviyatdan or q ada q olgan, ja h olatga botgan b о‘ lsa-da, о‘ zlarini a q lli va kuchli odamlar deb о‘ ylaydilar. Bek beparvoligi о‘ zi uchun bir kuni falokat keltirishini о‘ ylamaydi. Yozuvchi qissa imkoniyatidan foydalanib, Bekning akasi va opasini о‘quvchiga tanishtiradi, hovlisi etagidagi xonani opasining tanishlari - о‘qishga kelgan yosh er - xotinga ijaraga berilishi, ammo Bek tushida ota, onasining ruhlari noroziligini bilib, ertasiga ijarachilarni haydab chiqarishi masalasini qо‘yadi, albatta, musofirlarning dili og‘riydi. Sо‘ng yozuvchi Bekni viloyatga ketib, bosh injener bо‘lib ishlayotgan о‘rtog‘i О‘ktam bilan uchrashtiradi. Yozuvchi bir holatni mantiqan asoslamaydi. Bek bu о‘rtog‘i bilan institutda birga о‘qiganmi? Agar shunday bо‘lsa, nega u bosh injener, bu tramvaychi? Bu ikki dо‘stning oshxonada tushlik vaqtida qilgan suhbati, dialoglarda bir-biriga zid fikrlar aytiladi. Bosh injener О‘ktam sо‘zamol, о‘z qadrini biluvchi, kasbida mohir. U vazirlikdan bir ekskavatorni undirish uchun shaxsiy mashinasida Toshkentga 4-5 marta kelgan, oxiri ishi bitgan, hayotidan mamnun, uch- tо‘rt yuz odamni boshini qovushtirgan rahbar, faqat bir aybi - oilali bо‘la turib, yosh ayollarga ishqiboz. Bu jihatdan tramvaychi bosh injenerdan ma’naviy sofroq. Ammo, boshqa jihatdan... Qissa boshlanishida “Nima bо‘lsa bо‘lar!” deb, beparvo yashayotgan Bek asarning о‘tasida va oxirida о‘z qilmishlari haqida kо‘p о‘ylab, о‘zining yaxshi-yomon ishlarini taftish etuvchi, intellektual ishchi bо‘lib qolishi kitobxonni unchalik ishontirmaydi. Xurshid Dо‘stmuhammadning “Panoh” qissasi jushqin lirizm va teran fikrlar, tabiat ofati - zilzila dahshatlari ichida mehr - oqibatli qishloq odamlarining insoniy fazilatlarini ochuvchi kechinmalar, hayajonli his- tuyg‘ular va vatan timsoli bо‘lmish Ona о‘rik va uning danagidan usib, hosilga kirgan uch tup Gulinur deb ataluvchi daraxtlarga bо‘lgan mehrli nigohdar, qishloq ahliga kо‘p jabr-zulm qilgan Appon “zakunchi”ga cheksiz nafrat, yangi uylarga kо‘chish muammolari kitobxon qalbiga kino manzaralariday emotsional ta’sir kо‘rsatadi. Qissaning asosiy mavzui va qahramonlari zilzila vayronlarida yana-da nurlanib kо‘ringan qishloq odamlarining mehr-oqibatidir. Yozuvchi qissada tasvirlangan Juba qishlog‘idagi har bir kо‘cha, har bir hovlini, u yerda yashovchi onalar, otalar, kelinlar, qizlar, yigitlarni bosh qahramon Ahmadalining nigohi, kechinmalari, his-hayajonlari prizmasida nozik his etib, tasvirlaydi. Favqulodda, ekstremal hodisa - zilzila paytidagi hayajonli manzaralar, qahramon kо‘nglida aks etgan tinimsiz о‘ylar fikrlar, his-xayajonlar kitobxonni zilzilada duv tukilgan har bir xonadonga boshlab kiradi. Qissada tasvirlangan hayotiy holatlar, manzaralar, voqea-hodisalar kitobxonda ham his-hayajon, teran fikrlar, his-tuyg‘ularni uyg‘otadi. Qissada zilzila tashvishlari orasida bosh qahramon Ahmadalining gо‘daklik chog‘lari, otasi Abdiali akaning kо‘chadagi uch tup о‘rikni parvarishlash uchun о‘z holisiga qо‘shib olshi, sadguy tergovchi Appon “zakunchi” uni о‘ttiz yettinchi yillar muhitida gestapochiday sо‘roq qilishi va qamatib yuborishi, yosh bola Ahmadalini qо‘shni ayol Rо‘zixon opa farzandlikka olib boqishi, opalari о‘zi yordamga muhtoj ekanligi, yaxshi kunlar kelib, Abdiali akaga maktab direktorligi vazifasiii taklif etganlarida о‘zini qamatgan Appon zakunchi boshliq bо‘lgan joyda ishlashni istamasligi qissa syujeti poetikasini tashkil qiladi. Ahmadali opasining qizi Sadaf otasining dushmani Appon zakunchining nevarasiga turmushga chiqayotganini bilib hayron qoladi. Yana bir konfliktli hol qahramonlarni qiynaydi. Qizig‘i shundaki, otalarning о‘zaro dushmanligi ikki yoshning bir- birini sevishiga hlakit berolmaydi. Opasi Ahmadaliga tasalli berib aytadiki, zolim Appon “zakunchi” qarib, kasallanib, о‘lim tо‘shagida yotgan ekan. YA’ni, zolimni tabiat, Xudo о‘zi jazolabdi. Zilzila vaqtida Ahmadali barcha xonadonlarga kirib, odamlarni qutkarishga shoshiladi. Ayni vaqtda о‘z uyida xotini, tо‘rt farzandi tirik qoldimikan, degan qayg‘u ham uni qiynaydi. U, qishloqda barchani qutqarishga intiladi. Zilzilada yer о‘pirilib, qari daraxt - Ona urik ag‘darilgani, Ahmadali unga yordamga oshiqqani, yiqilgan daraxtning shoxlari, barglarini silab, hol sо‘rashi, turgizib kо‘yolmaganidan iztirob chekishi lirizm bilan yо‘g‘rilgan. "Panoh" qissasida kо‘p qahramonlar va kо‘p hayotiy muammolar mantiqan bir- biriga ulanib ketgan. Bizningcha bu qissa ekszistensializmga, absurd adabiyotiga qarshi ruhda yozilgan, unda qahramonlarning jamiyatdan, tabiatdan begonalashuvi emas, balki sharqona xalqdar mentalitetiga xos gumanizm, mehr-oqibat, ma’naviy musaffolik ulug‘langan. Xurshid Dо‘stmuhammad “Sо‘roq” nomli yarim realistik yarim fantastik qisman romantizmga xos sirli, ramz va timsollarga boy, odamlarni daxshatga soluvchi totalitar tuzum qahramonlarining kirdikorlarini fosh etuvchi qissasida nopok yashab, oliy tabaqaga kо‘tarilgan zotlarning о‘zga sayyoraliklar tomonidan sо‘roqqa tutilishini tasvirlaydi. Ular bu sо‘roqlarga javob berolmay, jinoiy qilishlaridan qо‘rqib, qaltirab, aybni oddiy, xalol odamlarga ag‘darib, qutirib ketishini kо‘rsatadi. “Sо‘roq” qissasida realistik adabiy makon paxta zavodi, hosil g‘arami, tо‘qib chiqarilgan adabiy makon-samoviy kelgindilarning “Uchar barkash”i. Asarning ijobiy qahramonlari - oddiy mehnatkash, traktorchi Bozor, uning mehribon onasi, xotini-suluv kelinchak Shabnam. El qatori yaxshigina yashab turgan mehnatsevar Bozor xotini va tug‘ilajak farzandining farovon yashashini о‘ylab, amakisi Amin guppi yordamida paxta zavodiga yukchi bо‘lib ishga о‘tadi. Shu bilan о‘zi bilmagan holda tuman, viloyat, respublika miqyosidagi jinoiy tо‘dalarga aralashib qoladi va samoviy mahluqlar tomonidan sо‘roqqa tutiladi. U hech bir aybi yо‘q bо‘lsa-da, osmondan kelgan tergovchilar (bular istibdod yillari sobiq Ittifoq markazlaridan kelgan T.Gdlyan va N.Ivanov boshliq tergovchilarga ishora-F.Q) uning boshliqdari katta jinoyatchilar ekanini aytib, bular tо‘dasida sen qanday ishlarni qilasan?-degan sо‘roqlaridan qо‘rquvga tushadi. Yigit aybi yо‘qligini bilgani uchun bu sо‘roqlardan qо‘rqmaslikka harakat qiladi. Lekin tergovchilar unga katta jinoyatchilarga aloqador ekanligini aytgach, mansabdorlarning jinoyatiga sherik bо‘lib qolibman, endi bular meni umrbod qamoqda azoblaydilar, deb, qо‘rqib, mushuk changaliga tushgan sichqonday qaltiray boshladilar. Paxta zavodi rahbari Rahmatov, uning tumandagi boshlig‘i Davlatov, hatto shо‘rolar davrvdagi kompartiya rahbari (asarda bu shaxs faqat Oqsoqol deb atalgan-F.Q) sо‘roqqa tutiladilar. Yozuvchi tasavvuricha, noma’lum uchar jismlarda-NUJlarda kelgan о‘zga sayyoriklar yer yuziga odamlarning jinoiy tо‘dalari kо‘payib, bu tо‘dalarga hech kimning kuchi yetmay qolgani sababli yerliklarga yordamga kelganlar. Bu fantastik voqea qisman mashhur qirg‘iz adibi Chingiz Aytmatovning “Asrga tatigulik kun” romanida ham qalamga olingan edi. Farq shundaki, Xurshid Dо‘stmuhammad fantaziyasi realizmga yaqinroq, uning asarida о‘zga sayyoraliklar “paxta ishi”ni, qо‘shib yozishlarni tekshirgani keladilar. Aslida shо‘ro mustamlakachilari О‘zbekiston dalalarida dehqonlarni qulday ishlatishar, “besh million, olti million tonna paxta berasanlar, bermasang kuningni kо‘rsataman”,- deb qо‘shib yozishga majbur qilar edilar.Xurshid Dо‘stmuhammad “Sо‘roq” qissasida paxta zavodlariga aloqador korrupsiyada, jinoiy ishlarda Oqsoqolning ham qо‘li borligiga ishora qiladi. Mazkur qissaning Chingiz Aytmatovning romaniga ijobiy ma’noda о‘xshash tomoni shundaki, bu adabiy makonda ham Oqsoqol uzga sayyoraliklar bilan muloqotlar yolg‘onga chiqarilsin, deb buyruq beradi. Ammo asarda tasvirlanishicha mahalliy rahbarlar qо‘rquv saltanatida joni xalqumiga kelib, bu sо‘roqlarni yashirishni eplolmaydilar. Ular bu habarni yashirishga urinib, yovuzlarcha ish tutib, о‘z hamtovoqlari bо‘lgan Amin guppini kasalxonaga yotqizishib, uni dо‘xtirlar orqali yо‘q qiladilar. Xurshid Dо‘stmuhammadning ”Xijronim mingdir mening” qissasi bir qarashda an’anaviy liro – romantik yо‘sinda bitilgan, asar oshiq va ma’shuqaning kо‘ngil rozlarini izhor etuvchi maktub yozishmalardan iborat. Bu yozishmalar Layli va Majnunning, Otabek va Kumushning maktublarini yodga tushiradi. Farq shundaki, bu yerdagi dillar izhorida aytarli nolishlar yо‘q; aslida sevgi yо‘lida tashqi tо‘g‘anoqlar, orada ”Qorabotir”lar, jiddiy dramalar uchun asosning о‘zi yо‘q. Yozuvchi ikki qalbning faqat о‘zlarigagina ayon bо‘lgan, eng daxlsiz tuyg‘ularini tasvir etadi. Uning asar avvalida Mashrabning ”Hech kima ma’mum emas holi parishonim mening” satrini epigraf sifatida keltirishi ham bejiz emas. Adabiyotshunoslik kitoblarida aytilgan va dars mashg‘ulotlarida о‘qituvchilarimiz, ayniqsa, yosh olima shohida Karomova eslatgan – sobiq Sovet davri adabiy jarayoni (50 - yillar) dagi konfliktsizlik nazariyasi haqida qisman tushuchaga egamiz. Xurshid Dо‘stmuhammadning sevgi haqidagi qissalarida axloqiy poklik, beg‘arazlik, mehr va insonlarning ma’naviy gо‘zalligi ulug‘lanadi. Yozuvchi "Hijronim"ning davomini "Men - Sensiz, Sen-mensiz" nomli alohida qissa qilishi ham qiziqarli. Avvalgi qissada sevgi izhorlaridan sevinch va dayrat kо‘p edi. Keyingisida esa bu otashin sevgida visolga yeta olmaslik, ayriliq, sevishganlarning bir-birisiz yashay olmasligi, yigitning qizga otasi tanlagan boshqa yigit bilan baxtli yashashini tilashi, qizning "Men boshqani sevaman" deb aytolmasligi, xullas, oshiq va ma’shuq bir-birisiz yashashga maqkumligi, bunday fojeani milliy "adob-ahloq" keltirib chiqarishi, chorasizlikda sevgidan voz kechmay, lekin sevgan insondan ayriliqda yashash haqidagi murakkab kechinmalar kitobxonni ham qayg‘uga soladi. 2.2. Syujet voqea va xarakter mantiqi Xurshid Dо‘stmuhammad sо‘nggi yillar о‘zbek qissachiligida о‘ziga xos tasvir va uslubi bilan yangiliklar olib kirgan adiblarimizdan.Uning qissalari inson ruhiy olamidagi nozik va hayajonli tuyg‘ular favqulodda fojeiy holatlarda tasvirlanishi bilan xarakterlidir.Yozuvchi о‘zining qissalaridan tartib bergan kitobida («Sharq»,2011) sal oldinroq «Hay-, Gulshod. Gulish!..» nomli bilan nashr etilgan qissasini «Chayongul yohud quyiqishloqcha qotillik» nomi bilan e’lon kildi. Unda adabiy makonlar Gulgun va Gulshod ismli qizlar yashaydigan hovli, qishloq maktabi, pomidor terimiga boriladigan dalaning ikki yо‘li «biri uzoq, ikkinchisi-tо‘g‘ri kesib chiqadigan-yaqinroq» tasvirlanadi. Xudi manna shu yakinroq yо‘l asardagi yetakchi obrazlardan biri, quvnoq va gо‘zal qiz- Gushodning о‘limiga sabab bshladi. Ammo yozuvchi shu sababni keltirib chiqargan boshqa bir qator hayotdagi ijtimoiy sabablarni izlab topgan. Anna shu baxtsiz voqeaning sabablarini ochishda yozuvchi Artur Konan Doyl asaridagi mashhur izquvar Sherlok Xomsga о‘xshab, detektiv xulosalar chiqarish yо‘lidan boradi. Xususan, voqealarni chuqur tahlil iilish davomida voqeaning asl va yordamchi sabablarini aniqlaydi. Albatta,kitobxonning bu sabablarni tushunishi uchun voqeaning tafsilotini bilishi kerak. Yozuvchi ham, kitobxon ham Gulshodning о‘limiga sabab bо‘lgan voqealardan biri sifatida Chaman momoning katta qizi Gulgunning eri va qaynonasi tomonidan xо‘rlanishi natijasida ona uyiga kelishini anglaydi. Gulgunning yosh gо‘dagini singlisi Gulshod suyib, erkalatadi. Opasini ham ovutishga harakat qiladi. Ana shu yumushlarga vaqti ketib Gulshod pomidor terishga dalaga borayotgan sinfdoshlaridan orqaga qoladi. Shu sababli qiz opasi bilan xayrlashgach, sinfdoshlariga yetib olay deb, yaqin yо‘lni tanlaydi. Bu yо‘lda esa,kо‘lda maktabdoshi Ashur suv ichida katta baliqni ushlab olgan, Gulshodning chelagini kо‘rib: «Tez satilni opke, Gulish!» deydi. Qiz chelakni uzatayotib silliq joyda sirpanib, yigitcha baxtdan etnikib, unga yopishadi. Qiz о‘zini eplay olmay qoladi.Yozuvchi balog‘atga yetayotgan о‘g‘il bola- Ashurni ham shu baloga (baxtga) yо‘liqtirgan sabablarni psixoanaliz, ruhiy tahlil qiladi. Ashurning ukasi Akbar buqachani boqib kelishga boradi va yо‘qoldi deb keladi. Otasi Adham muallim ikkala о‘g‘lini buqachani topib kelishga yuboradi. Ashur ukasini uzoq yо‘ldan yuborib, о‘zi yaqin yо‘ldan- kо‘l oldidan о‘tadi. Yozuvchi tо‘g‘ri kuzatganiday, agar Ashur uzoq yо‘ldan borganida falokat yuz bermas, qizni uchratmas nomusini toptalgan Gulshod shzini osib shldirmas edi. Bu tasodifmi? Bir qarashda tasodif. Ammo sabablar ham bor, albatta. Agar opasi Gulgun eridan arazlab kelmaganida, singlisi Gulshod dalaga sinfdoshlari bilan birga borar, kо‘l yoqasidan о‘tmas, Ashurning tuzog‘iga ilinmas edi. Yoki ...Kichkina Akbar boqishga olib chiqqan buqachani yо‘qotmaganida, Ashur о‘sha lahzada kо‘l bо‘yiga bormas edi. Yoki yana- da mayda tasodif: Opasi Gulgun oilasidagi notinchlikdan, tajangligi sababli, yoki tabiati-xarakteridagi qaysarligi sababli Gulshod: “Opa, ketib qomaysiz-a? Men pomidor terimiga borib kelaman”,-deb sо‘raganda singlisining kishi bilmas achinayotganini xushlamay, “Uzoq utirmayman, ketaman”, -demasa edi, odamgarchilik uchun opa bilan ozroq gaplashay deb, besh-olti xonadon narida uni kutishayotgan dugonalariga: “Sizlar boraveringlar, men о‘zim yetib olaman”, demas, dugonalari bilan birga dalaga tinchgina borar edi, fojea ham yuz bermas edi.Yozuvchi fojeani izquvar Sherlok Xolms kabi taftish qiladi. “Gulshod,-deb yozadi u,- dugonalariga tezroq yetib olish niyatida yо‘lning qisqasini - kо‘chaning boshiga yetgan joyida maktab orqali emas, balki yaqinroq - kо‘l yoqalab о‘tgan yolg‘izoyoq sо‘qmoqni tanladi! Bu yо‘l Gulshodning yо‘lini emas, umrini qisqartirdi”. Yozuvchi psixolog va mantiqchi sifatida “Nahotki, malomat toshlaridan birini sо‘qmoq yо‘lga otishga tо‘g‘ri kelsa?”- deydi. Sо‘ng bu fikrga ishonmaganday, “Bu qanaqasi?! Ajabkim, Gulshoddan bо‘lak ozmuncha qiz-juvon о‘tmagan bu sо‘qmoqdan, lekin x,yech kimni na jin, na shayton yuldan urgan”,-deydi. Bu tasvirdan sо‘ng kitobxon о‘zicha “bu yо‘ldan qaysi vaqtda о‘tish ham muhim. Qizning kо‘lda Ashurning baliq tutayotgan vaqtda shu sо‘qmoqdan borishi uning nomusidan ayrilishiga va о‘limiga sababchi ekanligini” taxmin qiladi. Mazkur fojeaning kelib chiqishiga yozuvchi yana bir qancha kichik va tasodifiy sabablarni kо‘rsatadi. Molini izlab topolmagan Ashur velosipedini yetaklab, ensiz taxta kо‘prikdan о‘tayotganida baliq suvni shaloplatmaganida о‘smir yigitcha indamay uyiga ketaverar, fojea yuz bermas edi. Demak, bu yerda suvni shaloplatayotgan baliq ham aybdor. Kо‘lning loyqa suvida baliq qamishlar orasida qisilib qolganidan tipirchilar edi. Demak, qamishlar ham aybdor. Bu fikr kulgili emas, jiddiy. Agar qamishlar bо‘lmasa, baliq suvni shaloplatmas, Ashur suvga tushib, baliqni ushlashga urinmas, qiz bolaning satiliga ehtiyoj bо‘lmas edi. Yozuvchi bu fojeaga bevosita yoki bilvosita sababchi bо‘lgan kechmishlarning hammasini taqdirdan deb biladi. U taqdir xukmidan hech kim qochib qutilolmasligini yunon antik adabiyotidagi kabi, qolaversa, “Usta va Margarita” romani muallifi Mixail Bulgakov (tramvay yо‘lida yog‘ tо‘kilishi sababli odam yiqilib, g‘ildirak uning boshini uzib tashlashi) kabi taqdir xukmidan qochib bо‘lmasligini о‘ylaydi. Ammo adib shu bilan birga fojeani keltirib chiqargan kо‘pdan-kо‘p sababiy-oqibatli bog‘lanishlarni sinchiklab о‘rganadi. Xurshid Dо‘stmuhammad realist va insonparvar adib sifatida bu fojeaga о‘zbek xalqining soddaligi, har qanday dardni, illatni qо‘ni- qо‘shnidan, о‘g‘lidan, boshqalardan yashirishi, dard-alamlarini oshkor qilmay, ichiga yutishini, qizlar- Gulgun va Gulshodning onasi Chaman momo obrazi orqali kо‘rsatadi. Chaman momo shaharda о‘qiyotgan yigirma yoshli о‘g‘li Yoqub kelganida singlisi Gulshod (Gulish)ning Ahmad muallimning о‘g‘li о‘smir Ashur tomonidan badnom qilinganini aytmay yashiradi. Aytsa uning shahardagi о‘qishiga halaqit berishini о‘ylaydi. Aytmasligining yana bir sababi - Yoqubning qо‘lidan nima ham kelardi? Kitobxon о‘ylaydi: agar Chaman momo qayg‘usini о‘qliga ochiq aytganda u opasi Gulgun bilan birga о‘sha kuniyoq Adham muallimning uyiga borib, yoki mahalla oqsoqollariga uchrab, fojeaning oldini olishlari mumkin edi. Yozuvchi adabiy vaqt va makonni, adabiy voqelikni bir necha marta о‘zi taftish qilib, sabab va oqibatlarning barcha xalqalarini sinchiklab kо‘rib chiqadi. Shu adabiy taftishlarda adibning ham, asar qahramonlari Chaman momo, Gulgun va Gulshodning ham ong oqimi mufassal tasvirlanadi. Kitobxon ham, adabiy tanqidchi ham yozuvchi taftish etgan barcha sabablarni birinchi darajali-eng muhimlarga va ikkinchi, uchinchi darajali sabablarga ajrata boshlaydi. Yozuvchi aytgan sabablardan-qizning dugonalaridan ajralib qolib, yaqin yо‘ldan borib, kо‘lda baliq tutayotgan Ashurga yо‘liqishi va unga chelakni uzatayotib, sirpanib, yiqilib, о‘smir tengdoshi quchog‘iga tushishi, shu jarayonda zо‘rlanib, nomusini yо‘qotishi, yuzaki qaraganda muhim sababga о‘xshaydi. Haqiqatan ham, qiz qо‘lida chelak bо‘lmasa, sirpanib ketmasa fojea yuz bermas, Gulshod о‘zini osib qо‘ymas edi. Ammo kitobxon va tanqidchi о‘ylaydi: qiz chelakni uzoqdan suvga otsa, u sirpanmas va Ashurning tuzog‘iga tushmas edi. Yozuvchi aytmoqchi: Bu taqdir xukmi. Kitobxon va tanqidchi yana о‘ylaydi: Agar Chaman momo (hamda kо‘pchilik о‘zbek xonadonlaridagi onalar), Gulgun kabi erining doimiy haqoratlaridan norozi bо‘lib, о‘z uyiga qaytib kelganida, uni majburlab, zolim erining uyiga haydasalar, singlisi Gulshod bemalol, dugonalari bilan pomidor tergani borar, bularning yо‘lida kо‘l ham, tengquri Ashur ham uchramas, oqibatda nomu sidan ayrilmas va о‘zini osib kо‘ymas edi. Ammo Gulgun ketadigan bо‘ldi va qiz opasining kо‘ngli uchun kechikib qoldi. Yozuvchi buni ham taqdir xukmi deydi. Ammo hozirgina aytganimizdek, Chaman momo qizi Gulgunni zolim erining uyiga haydamasa Gulshodning taqdiri fojeali yakunlanmas edi. Chaman momo Gulgun qiziga “Tosh kelsa -kemir, suv kelsa simir!” deya dashnom beradi. Biroq qizi: “Erimnikiga bormasam. Onamnikiga sig‘masam, bosh olib ketaman!”-deydi. Chaman momo qizi Gulgunga nima uchun uni haydayotganini tushuntiradi: “Faqat... singlingni о‘ylasang, devdim... Halitdan og‘iz solayapti odamlar...” Ammo Gulgunning er uyida xurlanishi, ahvoli juda og‘ir bо‘lsa kerakki, bunday deydi: “Gulish erga tegishini kutsam, u yoqdan о‘ligimni opkelasiz, ona!” (163 - bet) Bu diologdan ona boyaqishning kо‘nglidagi og‘ir tashvishlar ham (eridan ajralib kelgan qiz bor xonadonga uning singlisini sо‘rab sovchilar kelmaydilar, kampir shundan qо‘rqadi), Gulgunning ham er va qaynona uyidagi og‘ir ahvoli ravshan seziladi. Xalqimizda mana shunday bid’atli, xato qarashlar kо‘pgina oilalarda qizlarning qismatiga fojeali ta’sir kо‘rsatmoqda. О‘zbek sovchi ayollari, о‘g‘liga qiz qidirgan, sovchilikka borgan onalar ular borgan joyda eridan ajralib kelgan ayol bо‘lsa, albatta, bu oilada qizlar toza emas, deb о‘ylaydilar. Ular “ehtimol, qaytib kelgan qiz yaxshidir, borgan joyidagi eri yoki qaynonasi yomondir”,-deb о‘ylamaydilar. О‘g‘lini uylantirish uchun qiz izlayotgan onalar, sovchilar shunday xato о‘ylashlari sababli, Chaman momo qizining sо‘zlaridan ne holatga tushganligini yozuvchi quyidagicha aniq tasvirlaydi: “Gulgun avvaliga ” Bosh olib ketaman” deganida bamisoli momoning kо‘ksiga uq qadaldi, "Sо‘ngra qizi: “Erimnikidan о‘ligimni olib kelasiz, ona”,-dedi - shunda momoning kо‘ksiga qadalgan о‘q uning yuragini yulib о‘tdi gо‘yo - shunda Chaman momo sapchib tushdi-gapirolmadi, bazо‘r g‘udrandi” (163 - bet) Xurshid Dо‘stmuhammad bu qissasida realistik badiiy nasrning keng imkoniyatlari bilan birga zamonaviy badiiy kinotasvir imkoniyatlaridan ham yaxshi foydalangan. Bunday tasvir ikki adabiy makonda, ikki kishi ona va kenja qiz Gulshodning qalbida, ruhiyatida yuz berayotgan manzaralar almashinuvi - asar tilining ekspressivligini, ta’sirchanligini oshiradi: “Chaman momo ustma-ust о‘q tekkan odamday qalqib ketdi... Qо‘rquvning zо‘ridan qulog‘iga faryod sadosi chalinganday bо‘ldi... oilasini emas – olamni bо‘zaman, deb turgan battol qizini niyatidan qaytarmoq uchun quvvatini jamlab, “Yuragimga sanchiq turayapti”, deya shivirladi... Gulgunning surati xiralashib kо‘z о‘ngida Gulshod paydo bо‘ldi. Momoning gezargan lablari pir-pir uchdi-yu, gapirolmadi, boshi chayqaldi, yiqilmaslik uchun kо‘zlarini chirt yumib oldi... kо‘rinmas bir kuch turtkisidan yoshiga nomunosib shiddat bilan sapchib qad rostladi. Tor taxta kо‘prikdan о‘tayotgan joyida “Ona” deb dod soldi Gulshod, lekin ovozi bо‘g‘iq edi. Qiz kо‘prikdan о‘tgach, yugurib borayotib orqasiga о‘girildi -Ashurning kо‘prik tomon yaqinlashayotganini kо‘rdi-yu, qattiq qoqildi, yuz tuban yiqilayotib, “Onajon!” deya faryod chekib yubordi. -Yuragim! Yuragim otilay deyapti!-Chaman momo kо‘ksini g‘ijimladi: Gulshod qalqib oyoqqa turdi, yugurdi, yana qoqildi. Lekin yiqilmadi, nuqul “Ona! Ona-a!” degancha nafasi bо‘g‘ziga tiqilib-yig‘lab, sarpoychang, ust- boshi jiqqa hо‘l alfozda uyi tomon yuguraverdi”. Yozuvchi Chaman momoning g‘oyibona qalb kо‘zi bilan Gulshod falokatga uchraganini sezishini kо‘rsatar ekan, bir vaqtning о‘zida ikki adabiy makonni kinotasvirda bir-biriga yaqinlashayotgani va birlashganini kо‘rsatadi: - Xudo urdi, Gul!- Chaman momo shunday deb о‘rnidan irg‘ib turmoqchi edi, yonboshga og‘ib ketdi, ingraganicha о‘tirib koldi... Yozuvchi Chaman momoning kо‘ngli sezib turgan falokat yuz berganini, gо‘zallikda va axloq-odobda qishloqning eng oldingi qizi nomusiga it tekkanidan faryod qilishini kо‘rgandagi ahvolini ham juda tabiiy va ishonarli tasvirlaydi. Shu bilan bir vaqtda yozuvchi badiiy tasvir orqali qishloq bolasi Ashurning qilib qо‘ygan jinoiy ishiga о‘z munosabatini bildiradi: “Ayni bahor pallasi zag‘chalar “bozori” qiziydi. Yetti iqlimdan gala-gala uchib kelgan qushlar chug‘ur-chug‘urida tanishuv- sinashuv ayyomi avj oladi. Sinashta nar-modalar yil oshib.. kelgusi bahor ayyomidagina oila quradilar-jufti halollar yangi oshiyonlari sari parvoz etadilar...” Kitobxon bu gaplarning Gulshod fojeasiga qanday aloqasi bor?-deb о‘ylashi mumkin. Bu savoliga u adibning javobini shu zahoti topadi: “Ashur zag‘cha emas - tо‘qayda mol boqish, paxtazorda chang yutishdan boshqa tashvishi bо‘lmagan ovloq quyiqishloqning jaydari yoshlaridan biri. Shunga qaramay u kо‘l yoqasiga duch kelgan qizning yо‘lini tо‘smoq niyatida kelmagandi...” Bu bilan yozuvchi turli tasodiflar chiqmaganida (buqacha yо‘qolmaganida, Gulshod chelak kо‘tarib о‘tmaganida va eng muhimi-qiz sirpanib, yiqilib, Ashurning quchog‘iga tushmaganida) fojea yuz bermas edi, sovchilar kelavermagach qiz о‘zini osib qо‘ymas edi, degan fikrlarni -ong oqimini beradi. Demak, fojeaning asosiy sabablaridan yana biri va yana-da muhimrog‘i -Ashur qizning nomusiga tekkanidan sо‘ng uning uyidagilar qiz uyiga sovchi yubormaganligidadir. Ammo, bizningcha, qizning gulday umri xazon bо‘lganiga asosiy sabab - zamona zayli - jamiyat hayotida xalqimizning ming yillik milliy an’analardan biri - har bir oilada о‘g‘il bolalarga qiz bola bilan zino qilish, uni zо‘rlab nomusiga tegish og‘ir gunoh bunga sira yо‘l qо‘ymaslik kerak, degan tabu-ta’qiqning zaiflashuvi, yо‘qolishga yaqinlashib qolganidir. Buni tushungan adibning о‘zi ham kinoyali tarzda “Ashur zag‘cha emas - tо‘qayda mol boqishu paxtazorda chang yutishdan bо‘lak tashvishi bо‘lmagan” о‘smir ekanligini aytadi. Prezidentimiz I.A.Karimov ham qishloqlarda ma’rifat va madaniyatni rivojlantirishga g‘amxо‘rlik qilmoqda. U kishining tashabbusi bilan qishloqlarga yaqin joylarda, tuman markazlarida yangi akademik litseylar, kasb-xunar kollejlari bino qilindi. Xurshid Dо‘stmuhammadning “Chayongul yoxud qо‘yi qishloqcha qotillik” qissasida qishloqda yuz bergan fojeaning davomi, oqibati bо‘lgan ikkinchi fojeani ham tasvirlaydi. Gulday singlisining о‘limi uchun aybdorlarning jazolanishini talab qilib Gulgun va onasi sud, prokuratura idorasiga kо‘p qatnaydi. Qishloq ahli aybdorlar jazolanishiga, adolat qaror topishiga ishonadi. Yozuvchi bu ishonch ruhiyatini quyidagi ovozlarda beradi: “-Ashurni! melisalar obketdi, -degan shivir-shivir tarqadi janozaga yig‘ilganlar orasida. - Ashur qochgan, garovga Adham muallimni obketdi, dedi kimdir. - Ota, bola ikkovini qamash kerak... - Janoza nima bо‘ladi, О‘qishadimi? - Nomusi uchun jonidan kechgani - xal q ning yuzi. Q iz bola boshiga el- yurtni yuz-xotir q ilgani uchun h am janoza о‘ kisa arziydi...” (192-193-bet) Yozuvchi xalq tilidan voqeani bunday baholaydi: “Tо‘g‘ri aytasiz, nomusga chidolmay о‘z joniga qasd qiladigan qizlar bor ekan, elning yuzi yerga qaramaydi...” Mana shu sо‘zlar chuqur ma’nolarni ifodalaydi. О‘lgan о‘ldi. Endi xalq aybdorlarning jazolanishini kutadi. Tergovchi Ashurni sо‘roq qilib, aybini bо‘yniga qо‘yay, deb turganida, tergov bо‘limi boshlig‘i Zobitov “Oradan о‘n kun о‘tgan , endi bolaning aybini isbotlay olmaymiz” deb, ishni yopadi. Gulgun qonunchilar huzurida adolat topolmagach, jinni bо‘layozadi. О‘z erining zulmi ham qо‘shilib, Ashurni о‘zi jazolashga ahd qiladi. Voqea tasvirida ikkinchi fojea kelib chiqadi. Gulun adolatni tiklash maqsadida jahl ustida Adham muallimning uyiga bostirib kiradi. Qissa asosida suratga olingan “Chayongul” filmida Adham muallimning hovli joyi ikki qavatli, hashamatli qilib tasvirlangan. Bundan shu ma’no chiqadiki, badavlat ota-ona о‘g‘liga u aybdor bо‘lsa ham kambag‘alning qizini olib berishni istashmaydi. Qissada ham, filmda ham Gulgunning adolatli qasos olishi hayotiy tasvirlangan. Uning qotilligi, о‘tmas, katta pichoq bilan hovli chetida qо‘rqib berkinib turgan Ashurni sо‘yib, tilka- pora qilishi voqea va xarakter mantiqidan kelib chiqadi. Afsuski, qoniga bо‘yalib о‘lgan Ashur emas, ukasi Akbar bо‘lib chiqadi. Sal avval u maktab direktori- ayol kishi bilan suhbatda, “erkak topilmasa ish bitmaydi”, degan gapni eshitib, “Qishloqning kuni xezalaklarga qolgani shu-da”, deb achchiq xulosaga kelgan edi. Film ijodkorlari bu fikrni asoslash uchun ayrim tafsilotlarni qо‘shadilar. Xususan, Adham muallim о‘g‘li Ashurning aybini tan olib, nomusi buzilgan qizning uyiga sovchi yuboraylik, deydi. Har holda u о‘qigan, adolat tarafdori. Lekin xotini bu ishga yо‘l bermaydi. Erkakning gapi о‘tmay qolgan vaqt va makonda fojealar kelib chiqadi. Qissada yozuvchi tergov bо‘limining boshlig‘i Zobitovning poraga sotilgani aytilmasa-da, bu uning xatti-harakatidan, adolatni oyoqosti qilishida, qonunchilikning insonparvarlik xususiyatini о‘zicha talqin qilishida kо‘rinadi. Fojea bо‘lganiga un kun emas, yuz kun о‘tsa ham Ashurning jinoyatini butun qishloq bilar edi. Ammo Zobitov kо‘rinib turgan jinoyatni xaspо‘shlaydi. Bu bilan yana bir qotillikka yо‘l ochadi. Asarda Qо‘yiqishloq ahlining xuquqiy savodi, xuquqiy madaniyati va xuqu qiy ongi juda pastligi oshkora kо‘rinadi. Hali bu sohada kо‘p kamchiliklar borligi ham, adolatsizlikning urchishiga sabab bо‘ladi. Xurshid Dо‘stmuhammad gumanist adib sifatida bu qissasida fojeaga uchragan xotin-qizlar qismatiga hamdardlik bildiradi. Asar milliy istiqdol davri о‘zbek adabiyotida insonparvarlik va xalqchillik ruhi kuchayganidan dalolat beradi. III BOB. XURSHID DO‘STMUHAMMAD HIKOYALARIDA G'ARB ADABIYOTINING TA'SIRI 3.1. Xurshid Do‘stmuhammad hikoyalarida inson taqdiri talqini 3.2. Ramziy-falsafiy talqindagi o‘ziga xoslik 3.1. Xurshid Do‘stmuhammad hikoyalarida inson taqdiri talqini O‘zbek adabiyotida g‘arb mamlakatlari turmushi aks ettirilgan, bosh qahramon sifatida g‘arb kishisi obrazi yaratilgan badiiy asarlar nisbatan kamroqdir. O‘tgan asrlar adabiyotiga nazar tashlasak, bularga misol sifatida Furqatning „Suvorov“, „Yunon mulkida bir afsona“, Sulton Jo‘raning „Bruno“ dostonlari hamda O‘lmas Umarbekovning „Bulg‘or qo‘shiqlari“ turkum hikoyalarini ko‘rsatish mumkin. Istiqlol davrida o‘zbek adabiyotida adabiy mavzularning jug‘rofiy va etnik hududlari tobora kengayib borayotgani, adiblarimiz hatto Osiyo, Yevropa sarhadlaridan oshib, Beruniy avlodlariga munosib tarzda, boshqa o‘lkalar hayoti manzaralarini ham milliy adabiyotimizga olib kirishga intilishayotganining shohidi bo‘lib turibmiz. Bu jihatdan, taniqli yozuvchi Xurshid Do‘stmuhammadning izlanishlari tahsinga sazovordir. Bu yo‘nalishda Xurshid aka dastlab ulug‘ rus yozuvchisi Dostoyevskiy haqida„Yolg‘izim – siz!“ hikoyasini yozib nashr qildi. Uch bo‘limdan iborat katta hikoyada hayotning anchagina achchiq-chuchugini tatib, yoshi qirq beshdan oshgan adibning baxtli oila qurish orzusini yigirma yashar dilbar qiz Annaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri aytishga botinolmay, „yangi asar rejasini bayon qilish“ qabilida unga muhabbat izhor qilishi, oqibati ular uchun baxtli va jahon adabiyoti taraqqiyoti uchun foydali bo‘lib chiqqan nikohdan ilk farzand tug‘ilishi voqealari maroqli tarzda tasvirlangan. Bu asar Rossiya adabiy jurnallarida nashr etilsa, rus kitobxoniga ham manzur bo‘lib, adabiy aloqalar jonlanishiga yaxshi hissa bo‘lib qo‘shilishi shubhasizdir. Kamina bir necha yil burun Berlinda Gumboldt universiteti professori, o‘zbek adabiyoti bo‘yicha taniqli mutaxassis Ingaborg Baldauf xonim bilan suhbatda qaysi o‘zbek yozuvchilari asarlari Yevropada o‘qilishi mumkin deb so‘raganimda, u kishi birinchilar qatori Xurshid Do‘stmuhammad nomini tilga olgan, yozuvchi asarlarini qiziqish bilan o‘qib borishini e’tirof qilgan edi. Bulardan qat’iy nazar, „Jahon adabiyoti“ jurnalining 2004- yil 11- sonida (noyabr) e’lon qilingan va „Beozor qushning qarg‘ishi“ kitobiga kiritilgan X.Do‘stmuhammad qalamiga mansub „Al-A’rof“ fojiasining e’lon etilishi yozuvchi ijodi muxlislari uchun bir daraja kutilmagan hodisa bo‘ldi, deyish mumkin. Chunki asar qahramoni – Amerikaning buyuk yozuvchisi Edgar Allan Po (1809-1849) ijodi o‘zbek tiliga kam tarjima qilingan, hozircha uning qalinroq bir kitobi ham nashr etilmagan. Biroq, jiddiy mutolaaga mashg‘ul kitobxonlar orasida biron bir chet el yozuvchisi ijodi va shaxsiyatiga qiziqish darajasi uning asarlari o‘zbek tiliga nechog‘li tarjima va nashr qilinishi bilan o‘lchanavermas ekan. Hozirgi o‘zbek hikoya va qissachiligida Erkin A’zam, Xurshid Do‘stmuhammad, Abduqayum Yo‘ldosh, Nazar Eshonqul, Ulug‘bek Hamdam, Zulfiya Qurolboy qizi singari ijodkorlar qalam tebratishmoqda. Ular yaratgan hikoya va qissa namunalari ham uslub, ham shakl jihatidan o‘zgarib bormoqda. Xususan, o‘zbek hikoyachiligi ikki xil uslubiy yo‘nalishda rivojlanayotganligini kuzatish mumkin: an’anaviy realistik va modernistik. Zamonaviy o‘zbek yozuvchilari ustoz o‘zbek hikoyanavislarining, shuningdek, jahon hikoyachiligi ijodiy tajribalari bilan, ramziy-majoziy obrazlar va uslub jihatdan G‘arb adabiyotiga xos modernistik shakl va usullardan keng foydalanishib, hikoyachilikda yangicha badiiy-estetik yangilanishlar yasashmoqda. Ularda qahramon ruhiyatiga yanada chuqur kirish, badiiy psixologizmning yangicha tasviriy vositalari bo‘lgan adabiy gallyutsinatsiya, illyuziya singari tasvirlar, yangicha ramziy-psixologik timsollar yaratish, hatto yozuvchi fantaziyasi bilan yaratilgan badiiy-romantik to‘qima obrazlar talqini ham uchraydi. Shu ma’noda, so‘nggi o‘n yillik o‘zbek hikoyachiligida Xurshid Do‘stmuhammadning „Beozor qushning qarg‘ishi“, Sobir O‘narning „Chambilbeyning oydalasi“, Nazar Eshonqulning „Yalpiz hidi“, Abduqayum Yo‘ldoshning „Bir tun va bir umr“, Ulug‘bek Hamdamning „Uzoqdagi Dilnura“ nomli qissa va hikoyalaridan jamlangan kitoblari e’tiborga loyiq. Binobarin, Xurshid Do‘stmuhammadning „Jim o‘tirgan odam“ hikoyasida bitta ilmiy institutda qirq yil xizmat qilgan olim – Qurbonalining hayoti, xususan, uning pismiq xarakteri, ya’ni, ko‘rib, bilib turib, bilmaganlikka olish kabi jamiyatimizda kun kechirayotgan shaxslarga xos loqaydlik ijtimoiy salbiy illati badiiy muhokama etiladi. Hikoya qahramoni Qurbonali, aslida, hayotining birinchi qismida botir, gapga chechan edi. Ammo hayotining ikkinchi qismida xuddi otasi kabi, padari vasiyat etib ketganidek, tiliga qulf solib, jim yashaydi. Binobarin, Qurbonalining odamovi, ajabtovur xarakterini hikoya matnida muallif o‘z bayoni vositasida shunday tasvirlaydi: „Qitmirligimi, pismiqligimi tutganida u hech bir mo‘minning yetti uxlab tushiga kirmagan qiliqlarni o‘ylab topadi. Deylik, uyidan chiqqach, ro‘parasidan tanish-bilish yaqinlashayotganini ko‘rgan zahoti ko‘zini chirt yumib, yo‘lida davom etaveradi. Yo‘l besh qo‘lday ma’lum – na qoqiladi, na suqiladi. Betma-bet kelgan tanish esa hayron salomlashaymi-yo‘qmi, deya bir qarorga kelgunicha Qurbonali bekatga yetib ulguradi. Qilig‘idan o‘zi mutaassir bo‘lib miriqib ... ichida kuladi. Ha, bu inson ichida kulib, ichida quvonib, ichida xunob bo‘lishni, nimaiki bo‘lmasin, barini ichiga yutish san’atini mukammal egallagan“. Hikoyada bayon etilayotgan onasi vafoti bilan o‘tkazilgan Ilyosvoynikidagi (Qurbonalining qo‘shnisi) xudoyi ma’raka, ta’ziyaga kelgan chollarning gurungi, bu bahsga o‘zgacha talqin bergan noma’lum shaxsning deyarli har kuni hikoya qahramoni oldidan chiqib, ma’rakadagi voqeani eslatish orqali, go‘yoki, ramziy ma’noda, jamiyatda olimlik maqomini olgan-u, ammo odamiylik maqomiga erisha olmagan Qurbonalining fojiaviy hayoti muhokama etiladi. Qurbonali har kuni kutilmaganda oldidan chiqib, ma’rakadagi voqeani eslatuvchi bu kishini „Kimsan“ deb ataydi. Bizningcha, yozuvchi bu obrazga hikoya qahramoni Qurbonali tili va nigohi bilan „Kimsan“ deb ism berar ekan, mazkur ifodada ham hikoyanavisning muayyan badiiy maqsadi nish berib turibdi. Nazarimizda, Kimsan obrazi hikoyaning bosh qahramoni Qurbonaliga, uning butun boshli hayotiga, hayotiy a’moliga, qirq yillik ilmiy faoliyatiga „Sen o‘zi kimsan?“, „Bu dunyoda yashab, umring poyoniga yetganida o‘zingga savol berib ko‘r-chi, sen nimaga intilding? Nimaga erishding? Nimani yutqazding?“ – degan bir qator zalvorli savollarni o‘rtaga tashlayotgandek taassurot uyg‘otadi. Demak, Kimsan hikoya sujetini va uning muhim kompozitsion g‘oyasini shakllantiruvchi aniq maqsadli, mantiqli obraz sanaladi. Shu bois, hikoyada atay o‘ylab topilgan obraz „Kimsan“ asar badiiy g‘oyasini ochishda muhim hisoblanadi. Kimsanning luqmali gap-so‘zlaridan, chunonchi, „jim o‘tirgan odam eng xavfli odam“, degan hukm-xulosasidan so‘ng, Qurbonali oyog‘i kuygan tovuqdek tipirchilab, vijdoni azobda qoladi. Qurbonali qanday fan sohasi bilan shug‘ullangan, qanday ilmiy kashfiyot qildi kabi tafsilotlarga yozuvchi mutlaqo to‘xtalmaydi. Asarda ilgari surilayotgan ikkita muhim g‘oya o‘simlikning o‘q tomiri singari ko‘rinish berib turibdi. Birinchidan, Qurbonali hayoti misolida: „Olim bo‘lish oson, ammo odam bo‘lish qiyin“, degan jaydari bir xalqona falsafa ko‘rsatib beriladi. Xurshid Do‘stmuhammad hikoya qahramonlari ismiga (Qurbonali, Kimsan, Qurolboy, To‘lash tarasha, Ilyosvoy, Odilxon yuvosh) va ma’rakadagi: „Ilmli kishi qanday xususiyatlarga ega bo‘lmog‘i lozim?“ degan bahsli munozaraga ham milliy, ham falsafiy-ramziy ma’no yuklaydi. Eng muhimi, hikoyada millatning tili qulf bo‘lib qolishiga sabab bo‘lgan sho‘ro davri, hatto o‘z dini va e’tiqodini baralla ayta olishdan ham qo‘rqadigan xalq fojiasi Qurbonali va uning otasi hayoti misolida va institut rahbari gap-so‘zlari orqali badiiy tasvirda aks ettiriladi. Ta’mirtalab bo‘lib qolgan idoraning zinasi Qurbonalining tashabbusi bilan sement qilinadi, so‘ngra, jamiyatdagi ijtimoiy o‘zgarishdan so‘ng oddiy sement zinalar tomigacha marmardan qilinadi. Mazkur tasvirlarda, xususan, Qurbonalining idoradoshi Odilxon yuvoshning quyidagi gap-so‘zlaridanoq, ziyoli shaxsining naqadar qashshoqona hayot kechirayotganidan voqif bo‘lamiz: „– Qurbon aka, – dedi ko‘zini chimirib. Ko‘zoynagiga ko‘rsatkich barmog‘ini nuqdi. So‘ng g‘oyatda maxfiy yangilikni oshkor qilayotgan odamdek, bo‘zrayib turib shipshidi: – Zina qolib, devor-u tomlargacha marmar qoplanib ketdi-yu, sakkiz yildan beri oynakni butlolmayman!..“ Jamiyatda chiroyli, zamonaviy binolar qad rostlashi va ular, shubhasiz, insoniyatga xizmat qilishi davlatning taraqqiy etganligidan nishona. Ammo ishxonadagi marmar zinalarning sovuqligi, yaltiroqligi va toyg‘oqligi singari inson his-tuyg‘ulari ham sovuqlashib, badbinlashib, odamovilashib ketmog‘i aslo ijobiy xususiyat emas. „Jim o‘tirgan odam“ hikoyasidagi ikkinchi o‘q chiziq – marmar zinalar qaysidir ma’noda hikoyada insonlarga xos „usti yaltiroq, ichi qaltiroq“ insonlarning ramziy timsoli ma’nosini badiiy ifodalagan. Zamon kundan-kun shiddatkor, yangicha axborot texnologiyaga, yangi ma’lumotlarni tez o‘zlashtirib, jadal hayotga tatbiq eta oladigan uddaburon yoshlarga, shaxslarga muhtoj. Endi bunday tezkor jamiyatda yuvosh Odilxon singari shaxslar yaxshi hayot kechirishga qodir emas. Chunki tuzum, jamiyat va zamona zayli o‘zgardi. Hikoya qahramoni Qurbonali Odilxon yuvoshning qo‘li kaltaligi sababini zamonadan emas, o‘zidan ko‘radi: „Ko‘zoynaging darz ketibdi-yu, mabodo ko‘zing sitilib oqsayam aravangni o‘zing, o‘z qo‘ling bilan sudraydigan zamon kelganiga qancha bo‘ldi, so‘tak! Eplasang – sudra aravangni, ko‘chani boshingga ko‘tarib sudra, eplamasang – egamning dargohi bepoyon!..“ Qurbonalining ichki monologi orqali ifodalangan fikrlaridan ayon bo‘lmoqdaki, u zamondan orqada qolib ketgan qoloq odam ham emas, u fikrlay oladi, baholay oladi, lekin dilidagi gapini tiliga chiqarmaydi. Uning eng katta nuqsoni shu. Zero, yuqoridagi qahramon ichki monologida u sakkiz yildan beri darz ketgan ko‘zoynagini yangilay olmayotgan kasbdoshining shunday yurishiga e’tiroz bildirib: „Eplasang – sudra aravangni... eplamasang – egamning dargohi bepoyon!..“ – deya Odilxon yuvoshni o‘limga mahkum etib, uni ayovsiz tanqid etadi. Besuyak tili tufayli Qurbonalining begunoh otasi ikki marotaba qamalib chiqqan. Shu bois, otasi qalbiga cho‘kkan qo‘rquv vahimasi, og‘iz ichidagi bir parcha etni dushman sifatida talqin etish prinsipi bora-bora farzand yuragini ham zabt etadi. Go‘yoki, qo‘rquv – nasliy-irsiy kasallik kabi avloddan-avlodga o‘tib, zabonsizlik, tilini ichiga yutib yashash san’atini egallagan qahramonning oilaviy shajarasi ko‘z oldimizda gavdalanadi. Qurbonali ehtiyotkorlikda, tilni behuda valdiratmaslikka shu darajada berilib ketadiki, natijada, u odamovi, insoniy sifatlardan mahrum bo‘lib qolgan ayanchli qiyofaga tushib qoladi. Adib Qurbonali obrazini satirik obrazi darajasiga olib chiqib tasvirlaydi: „Bunday damlarda Qurbonali ich-ichidan hoholab kuladi. Kuladi-yu, sirtiga chiqarmaydi, shunday shodumon holatida ham qovog‘i soliq, sipo, vazmin va beozor qiyofasiga sodiq qoladi. Qiyofa qanchalik to‘ng bo‘lsa, huda-behudaga gaplashaveradigan, otamlashaveradigan kimsalar shuncha kamayadi. Qurbonali yelimdek yopishqoq tanish-notanishlardan yetti gaz nari yuradi...“ Mazkur psixologik portretda Xurshid Do‘stmuhammadning qahramon ruhiy holatini mahorat bilan aks ettirishda, hajviy nasr va satirik obraz yaratishda rus yozuvchilari Gogol, Chexov hamda taniqli o‘zbek adiblari Abdulla Qodiriy, Abdulla Qahhor, Said Ahmad singari hikoyanavislarning ijodiy tajribalari unga qo‘l kelganligi yaqqol sezilib turibdi. Qurbonali besamar hayoti natijasida, „mahallaning so‘pisi“ darajasigagina chiqa olgan oddiy olim, u burnining tagidan narini ko‘ra olmadi. Aslida, olim shaxs dunyo ilmidan, dunyo afkor ommasi qiziqayotgan muammolar bilan qiziqa olishi, ular bilan bahslashishi, juda bo‘lmaganda, ular darajasida fikrlay olishi lozim edi. Adib Qurbonalining hash-pash deguncha o‘tib ketgan besamar umri misolida, bugungi kun ziyolisini jadalroq mehnat qilishga, faqat tor doirada emas, xorij ilmini ham egallash darkorligini uqtirayotgandek hissiyot uyg‘otadi. Hikoyada Kimsan, marmar zina, telexronitel kabi so‘zlarga urg‘u berib borilar ekan, shular orasida, Qurbonalining shaxsiy qo‘riqchisi bor, degan gumonlarga borib qolgan hammaslaklarning gap-so‘zlaridagi ikkinchi tagma’noli so‘zni uqib olishimiz mumkin. Bu, aslida, mustamlaka sharoitida yashagan o‘zbekning o‘tmishiga ishora. Qahramon ismining „Qurbonali“ deb atalishida ham aniq badiiy-estetik maqsad ko‘zlanganligi muqarrar. Kuzatganimizdek, Xurshid Do‘stmuhammad hikoyasida qavatma-qavat ma’no mavjud, shunga ko‘ra, adib ijodini polifonik badiiy tafakkurga ega, deyish mumkin. 3.2. Ramziy-falsafiy talqindagi o‘ziga xoslik So‘nggi o‘n yilliklar o‘zbek hikoya va qissachiligi shakl va mazmun e’tibori bilan badiiy (badiiy uslubda, badiiy obrazda, badiiy tasviriy vositalarda) va, shuningdek, estetik yangilanishlar (aksar o‘zbek hikoyalarida komillik, halollik, ma’rifatparparvarlik – estetik ideal sifatida namoyon bo‘lmoqda) qilganligini yaqqol kuzatishimiz mumkin. Ko‘pchiligimiz dunyo adabiyotining yangilanish jarayonlariga beqiyos ta’sir ko‘rsatgan amerikalik buyuk adib Edgar Poning 1829- yilda nashr etilgan „Al-A’rof, Temurbek va boshqa she’rlar“ nomli ilk kitobidan o‘rin olgan va sohibqiron bobomizga bag‘ishlab yozilgan she’riy doston bilan yaxshi tanishmiz (dostonni Faxriyor o‘zbek tiliga tarjima qilgan). „Al-A’rof“ dostoni umr yo‘ldoshining vafoti tufayli qattiq iztirob chekkan shoir qalamining mahsuli. Doston shoir rejasiga binoan 14 bobdan iborat bo‘lishi nazarda tutilgan, ammo bitkazilmay, chala qolgan va bizgacha ikki qismi etib kelgan. Doston nomi haqida muallifning o‘zi shunday yozuvlar qoldirgan: „Bu nomni arablardan olganman va Al-A’rof degani samovot-u do‘zax oralig‘idagi bir joy bo‘lib, u erda tushgan odamlar jazoga ham tortilmaydilar va abadiy rohatga ham erishmaydilar“. Aslida „Al-A’rof“ Qur’oni Karimning yettinchi surasi bo‘lib, u haqda shunday ma’lumot beriladi: „Makkada nozil bo‘lgan bu sura 206 oyatdan tashkil topgan bo‘lib, u payg‘ambarlar haqida batafsil hikoya qilgan birinchi suradir. Shuningdek, bu surada qiyomat kunidagi holat tasvirlanadi. U kuni kishilar uch toifaga bo‘linadilar: hayotlarini iymon va yaxshi amallar bilan o‘tkazgan kishilar ahli jannat, kofirlik va o‘zlariga ham, o‘zgalarga ham yomonlik qilish bilan o‘tgan kimsalar do‘zax egalari bo‘ladilar; qilgan yaxshiliklari bilan yomonliklari barobar kimsalar esa „A’rof“ egalari bo‘ladilar. A’rof – jannat bilan do‘zax o‘rtasini ajratib turadigan devor bo‘lib, uchinchi toifaga mansub odamlar o‘sha devorning ustida Olloh o‘zlarini jannatgami yoki do‘zaxgami hukm qilishini kutib turadilar. Bu surada mana shu holatning tasviri o‘z ifodasini topgani uchun „A’rof“ deb atalgan“. Haqqast, Edgar Po hayotiga bag‘ishlangan „Al-A’rof“ dramatik fojiasi kitobxonda kuchli his-hayajon qo‘zg‘adi. Bu asarni mutolaa qilar ekanmiz, u olis o‘tmish emas, dunyoning XXI asrdagi ahvoli, bugungi kunlarimiz haqida, tarixning takrorlanishi xususida hikoya qilayotganini anglaymiz. Mutolaa mobaynida o‘tgan asrning yakunida ro‘y bergan olamshumul o‘zgarishlar va eng avvalo bizni dunyodan ajratib turgan qatag‘on panjaralarining qulashi oqibatida boshlangan jarayonlar ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘lib turadi. Mutolaa davomida ayni shu beomon jarayonlar tufayli himoyasiz qolgan hududlarga bostirib kirgan jaholat saltanatining elchisi, – ehtiros qalami yaratgan Qora Qarg‘a eshiklarimizni betinim taqillayotganini, sabrsiz ravishda derazalarimizdan mo‘ralayotganini va uning qanotlari beorom yuragimizga soya tashlab turganini ilg‘ab turamiz. Asardagi Edgar Po monologlari Nasimiyning ushbu satrlarini qayta-qayta eslashga majbur qildi: Manda sig‘ar iki jahon, man bu jahona sig‘mazam, Gavhari lomakon manam,kavnu makona sig‘mazam… Fikriy shiddat, botiniy ehtiros bilan yo‘g‘rilgan „Al-A’rof“ yovuzlik va jaholat, shoir va muhit, ijod va ro‘zg‘or, inson va muhabbat, ijodkorning zo‘ravon va molparast jamiyatga nisbatan kelishmas ijtimoiy munosabati (pozitsiyasi), ijodkor va muhit, so‘z qadri va arzon safsata, g‘urur va pastkashlik haqida hikoya qiladi. Bu asar odamizotning oliy maqsadi ilohiy go‘zallikka erishmoq, bu go‘zallik esa insoniy komillikda mujassam deb ishongan, butun umrini hayotning chirkin va beshafqat girdoblaridan omon qolishga sarflayotganini anglagan, komillik va go‘zallikka erishish yo‘lida ijodni hayotidan ustun qo‘yishgacha borgan va „Men fikrlash va jafo chekish uchun yashamoq istayman“ (Pushkin), degan so‘zlarni umrguzaronlik emas, tiriklikning maqsadi deb bilgan insonga bag‘ishlangan. Ma’lumki, jahon adabiyoti durdonalarini o‘qib-o‘rganishda ilg‘or kitobxonlar har doim ham tarjimalarni kutib turishmaydi. Masalan, Argentina yozuvchisi Xorxe Luis Borxes va yapon adibi Akutagava Ryunoske asarlari o‘zbek ziyolilari tarafidan katta qiziqish bilan ko‘p mutolaa qilinsa-da, hali ularning alohida kitoblari o‘zbek tilida nashr etilganicha yo‘q. Jahon madaniyatining boshqa ko‘plab buyuk namoyandalari kabi, ilk kitobi Amir Temur nomi bilan atalgan Edgar Po nomi, asarlari va hayotining muhim tafsilotlarini O‘zbekistonda yaxshi bilishadi, deyishga haqlimiz. Binobarin, „Al-A’rof“ fojiasining mavzusi biz uchun notanish emas. Asarda yozuvchi hayotining so‘nggi yillari tasvirlangan. Uning qismatdoshi sohibjamol Virjiniyani ajal o‘zining sovuq og‘ushiga olgan. Edgar biron chora ko‘rishga ojiz. Atrofdagilar Virjiniyaning fazilatlarini ta’riflab, tasalli berishdan nariga o‘tishmaydi. Oxirgi kunlarda ham er- xotin suhbatlari tanho muhabbat haqida. Ular shu darajada ruhan yaqinlashganlarki, Edgar xotini huzurida boshqa ma’shuqalari nomini eslashdan tortinmaydi. Virjiniya rashk qilish u yoqda tursin, erini hamdardlik bilan tinglaydi. Pyesada Edgarning xotiniga qarata: „Go‘zal ko‘zlaringni ta’riflashdan sira charchamayman! Ming marta, million marta ta’riflayman-u, bilasanmi, birorta so‘zni ikki bora takrorlamayman“, deyishi shunchaki shoirona mubolag‘a emas. Virjiniya buyuk asarlar yaratilishida ilhom parisi bo‘lish baxtiga musharraf bo‘lgan va shu tufayli adabiyot tarixiga kirgan ayollardan biri. Edgar Po asarlaridagi ayollar obrazlariga Virjiniyaning sifatlari singdirib yuborilgan.„Isrofil“ she’rida „Ijodning beshigi – ehtiros“ deb yozgan, hayotda adabiyot va ayollardan boshqa qiziqishlari kam bo‘lgan Edgarning asosiy hamsuhbatlari ham, pyesada tasvirlanganidek, o‘zining hamkasblari edi. Ammo daho adibning o‘z hamkasb do‘stlari bilan ham umumiy til topisha olishi dargumon. Shu sababli suhbatlar keskin va munozarali. Bu hol o‘sha davrdagi Amerika jamiyatiga baho berishda ham ko‘rinadi. Do‘stlari odamlar orasida avj olgan boylik orttirish talvasasi tabiiy bir holat, deb uni tinchitishga urinishganida Edgar battar yonib ketadi: „Ko‘ryapsizlar, ko‘pchilik ertangi kunga ishonishning birdan bir chorasi – boylik, faqat boylik orttirish deb o‘ylayapti. Aslida bu yo‘l, oxir-oqibat, jarga oborib qulatishini tushuntirib qo‘yish bizning vazifamiz, burchimiz!“ Bu iqtibosdan ayon bo‘ladiki, adabiyotning qudratli kuch ekanligini anglagan adib o‘z qalami bilan jamiyatga ezgulik urug‘ini sochishni qalamkashlik burchi deb biladi. „Pul hukmronlik qilgan joyda haqiqat tilini qisib o‘tiradi“, – degan hamkasbidan farqli ravishda, har qanday holatda o‘z mamlakatining kelajagiga katta ishonch bilan qaraydi. Fojeiy qismatli buyuk ijodkorlar shaxsiyati va ruhiyatida ba’zi o‘xshash jihatlar, ayni iztiroblar mavjud bo‘lishini kuzatish mumkin. Nasimiy „Manga sig‘ar ikki jahon, man bu jahona sig‘mazam“, Mashrab „Saropo dard ko‘rdum, muddaoni ko‘rmadim hargiz“ deya nido qilishgan. Ko‘p yo‘qotishlarni ko‘rgan bo‘lsa-da, taqdirning eng og‘ir zarbasi, ya’ni kiborlarcha yashashini orzu qilgan suyukli xotini Virjiniyaning hayotda na farzand, na ro‘shnolik ko‘rmasdan, ammo hech bir shikva- shikoyatsiz ma’sumona jon berishi Edgarning dardi dunyosini battar qorong‘u qilib yuboradi. „O‘zim ichimga sig‘maganim sig‘magan, Amerikagayam, dunyogayam sig‘madim“ deya alam bilan xitob qiladi u. Qahramonni qiynagan muammolar, ziddiyatlar tig‘i tobora o‘tkirlashgach, endi bularni tasvirlash uchun hamkasblari yoki noshir-u tanqidchilar bilan suhbat-u munozaralar yetarli bo‘lmay qoladi. Muallif Edgarni, ehtimolki, uni o‘ragan muhitdagi yagona munosib raqib, ya’ni o‘z- o‘zi bilan olishish va tortishishga majbur etadi. Buning uchun badiiy vositalar topish muammosi asarda ajoyib tarzda hal qilingan.Ya’ni 1, 2, 3, 4- qiyofalar paydo bo‘lib, qahramon bilan munozaraga kirishadilar-u, tezda ular aslida Edgarning o‘zi, to‘g‘rirog‘i, bo‘lingan Edgarning turli bo‘laklari ekanligi ayon bo‘ladi. Darvoqe, inson shaxsiyatining keskin qarama-qarshi qutblarga bo‘linib, ikkilangan holatga tushish manzarasi Edgar Poning „Ziddiyat shaytoni“, „Vilyam Vilson“ kabi hikoyalarida yuksak mahorat bilan aks ettirilgan. Pyesa Edgar Po asarlaridan birining nomi bilan atalgan. „Al-A’rof“ uning o‘smirlikda yozilgan, tugallanmasdan qolgan dostonidir. Amerikada tug‘ilib o‘sgan yozuvchining yoshligidan Sharq madaniyatiga alohida qiziqish bilan qarashi, ilk dostonlariga sharqona nomlar qo‘yishi g‘aroyibdir. Nazarimizda, badiiyat imkoniyatlaridan foydalanib, ayniqsa dramaturgiya janridagi asarlar uchun zarur bo‘lgan kontrastni yanada kuchaytirish uchun Edgar Po hayotining burilish nuqtalari – nurli onlarini ham tasvirlash, o‘limi oldidan meteordek yonib kechgan hayotini xotirlashi tarzida, pyesaga yana ba’zi go‘zal lavhalarni kiritish mumkin edi. Tug‘ilishidanoq og‘ir turmush girdobiga tashlangan Edgarning hayoti, uni asrab olgan boy oila xonadonidagi bolalik, o‘smirlik davridan tashqari, uzluksiz drama tarzida kechgan. Shu sababli adib biografiyasida dramatik asarlarga zeb bo‘la oladigan holatlar, o‘ta hayajonli damlar kam emas. Ularning aksari Edgarning qismati bo‘lgan badiiy ijod bilan bevosita bog‘liqdir. Bulardan biri 1833- yilda Baltimor shahridagi adabiy jurnalning ellik dollarlik yutuq qo‘yilgan hikoyalar tanloviga Edgar oltita hikoyasini yuborishi, buning natijasida boshqa da’vogarlar asarlari o‘z-o‘zidan bir chetga surilib, tanlov komissiyasi a’zolari uning biri-biridan zo‘r hikoyalaridan qaysisini g‘oliblikka tanlash uchun tortishishgani va ularning barchasini jurnalda e’lon etishga qaror qilishgani, shu tariqa adabiy doiralarda qariyb notanish bo‘lgan boshlovchi bir kunda dahoga aylangani, u bilan yaqindan tanishish uchun tushlikka taklif qilishganida, surunkali ochlikdan o‘lar holatga yetgan tanlov g‘olibi, boray desa, egnida tuzukroq kiyimi yo‘qligini aytib, uzr so‘rab xat yo‘llagani voqeasidir. Afsuski, bu e’tirof uning hayotligida faqat tor doirada bo‘lib, adibning moddiy ahvolida aytarli o‘zgarish yasamadi. O‘sha davr Amerikasining kitobxonlar ommasi orasida ingliz tilidagi o‘qishli asarlar asosan Angliyada yaratiladi, degan qarashlar hukmron bo‘lib, qalam haqi evaziga hayot kechirish uchun qahramonlarcha kurashgan Edgar Poning shoh asarlarini ko‘pincha nashriyotlar qabul qilmay, qaytarib yuborishar,chop qilishga erishgan kitoblarining ham nusxalari kam bo‘lib, u kutgan daromadni keltirmas edi. Aksincha, uning favqulodda iqtidoridan ba’zi jurnal egalari o‘z nashrlari obunachilari sonini oshirish va shu tarzda boylik orttirish uchun ustalik bilan foydalanishganki, bu narsa „Al-A’rof“ pyesasida ham ko‘rsatilgan. O‘sha paytdayoq boy mamlakatlardan biri bo‘lgan Amerikaning buyuk adibi umr bo‘yi qashshoqlik balosidan qutulolmagan. Hayoti oxirida uni hushidan ketib, abgor holatda ko‘chada yotganida topib olishadi va u kasalxonada jon beradi. Jadid adabiyoti mutaxassislari alloma Fitratning „Hind ixtilolchilari“ dramasini yozishdan maqsadi mustamlaka Turkistonning ozodlik uchun kurashini bilvosita aks ettirish, deb tushuntirishadi. Hozirgi ijod erkinligi sharoitida X.Do‘stmuhammadning o‘zbek jamiyati hayotini tasvirlash uchun Amerika mavzusiga murojaat qilishiga zarurat bo‘lmasa kerak. Shunga qaramay, biz har qanday asarni yozishga turtki beradigan narsa muallif yashayotgan davr va jamiyat hosilasi, yozuvchi ko‘nglidagi ijod dardi, ko‘pincha, jamiyat dardlariga hamohang, deb aytishga moyilmiz.„Al-A’rof“ o‘zbek sahnasida qo‘yilsa, tomoshabinlar asar qahramonlari amerikaliklar ekanini tezda unutib,o‘zlariga yaqin va tanish bir hayot manzarasini kuzatayotgandek holatga tushishsa kerak. „Al-A’rof“ asari O‘zbekistonda Edgar Po ijodiga qiziqishni yanada orttirishiga, yozuvchi akamizning adabiy shijoati yosh hamkasblariga yaxshi o‘rnak bo‘lishiga aminmiz. Hikoya janrida faol ijod qilayotgan, bir qator hikoyalari bahs-u munozaralarga sabab bo‘lgan taniqli yozuvchi Xurshid Do‘stmuhammadning ushbu janrda shu paytgacha yaratgan qariyb barcha asarlari 2006- yilda „Sharq“ nashriyot matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati tomonidan „Beozor qushning qarg‘ishi“ nomli yagona jildda 5 ming nusxada chop etildi. Besh yuz sahifadan oshiq hikoyalar to‘plami mavzuga qarab sakkizta bo‘limga bo‘lingan va undan qirqta asar o‘rin olgan. Mutolaa jarayonida darhol ko‘zga tashlanadigan jihat shuki, to‘plamdagi hikoyalarda qiziqarli voqealar tasviriga asoslangan bo‘rtib turgan sujet yo‘q hisobi. Bu hol X.Do‘stmuhammad ijodiy metodining o‘ziga xosligi bilan bog‘liq. Hikoya yozish jarayonida muallifni voqeago‘ylik emas, balki badiiy san’atkorlik qiziqtiradi. Sujet chizig‘i qahramonlar ruhiyati orqali o‘tadi. Binobarin, X.Do‘stmuhammad hikoyalarini inson ruhiyati tahlili haqidagi hikoyalar deb atash mumkin. Adibning tarixiy hikoyalari davr jihatidan asosan keyingi ikki asrga oiddir. Ma’lumki, XX asr boshida o‘lkamizda kapitalistik munosabatlar kuchaygach, dovrug‘i Turkistondan uzoqqa ketgan katta boylar paydo bo‘lgan. Biroq ular orasida nega aynan andijonlik Mirkomilboy, toshkentlik To‘xtaboy va romitanlik Choriqulboy kabilar faoliyati istiqlol davrida adiblar diqqatini jalb etib, mazkur boylar adabiy va hujjatli asarlar qahramonlariga aylanmoqda? Bu savolga lo‘nda javob to‘plamda „Bedor moziy“ nomi bilan alohida bo‘limga ajratilgan tarixiy hikoyalar uchun muallif yozgan kirish so‘zida mujassam: „Kishilar xotirasidan o‘chmagan tarixiy voqealargina tirik hisoblanadi… Ularning ahamiyati, qimmati keyingi avlodlarga bedorlik baxsh etishidadir“ Hikoyalar qahramonlari Mirkomilboy va To‘xtaboy sarmoya to‘plash, boylik orttirish barobarida millat taraqqiyoti, milliy hamjihatlik haqida qayg‘urib, mustamlaka davrida ham ushbu ezgu g‘oyalar amali uchun imkon qidirishadi. Tabiiyki, u zamon sharoitida bunday odamlarga oson bo‘lmagan va ularning hayoti muqarrar ravishda fojiali kechgan. Ayniqsa, Oktabr to‘ntarishidan keyin barcha boylar xalq dushmanlari deb e’lon qilinib, ta’qib ostiga olingan. Ularning bir qismi Vatanni tark qilib, o‘zga yurtlarga bosh olib ketishgan. Biroq barcha ham bunga qodir bo‘lmagan. „Qazo bo‘lgan namoz“ hikoyasida Istanbulga ko‘chib kelishni taklif qilgan Anvar poshoga javoban Mirkomilboy shunday deydi: „Lekin vatanni qanday opkelamiz? Vatanni ko‘chirib bo‘lmaydi-ku!“ Shu tariqa Vatan fojiasi – uni sevgan shaxslar fojiasi ekanligi hikoyalarda mahorat bilan ko‘rsatilgan. Xurshid Do‘stmuhammad bag‘ri xotiralarga to‘la adib. Bu xotiralar ota- bobolar hikoyalaridan, bolalikda kechgan voqealardan qolgan. Bu xotiralar bugunning talabi va ta’siri bilan uyg‘onadi va adib yuragini bezovta qiladi. Garchi ayrim g‘arblik donolar „Ha deb orqasiga qarayvergan millat (demak inson ham. Xurshid Davron) har qadamda qoqila-qoqila yo‘l bosishga mahkum“ desalar-da, o‘tmishini unutgan millat har qanday taraqqiyot manbayi bo‘lgan – milliy ruhni yo‘qotib qo‘yishi mumkin, oxir- oqibatda so‘qirligi tufayli jar komiga qulashi mumkin. Ayni shu sababdan adib kitobidan o‘rin olgan olis tarixga bag‘ishlangan „ Oq libos“, „Qazo bo‘lgan namoz“, „To‘xtaboyning boyliklari“ kabi hikoyalar nechog‘li alamli kunlardan hikoya qilmasin, kitobxonga eng avvalo bugun uchun kerakli kuch va fikr bag‘ishlaydi. Yozuvchi ayrim hikoyalarida voqea yoki qahramoni haqida hamma gapni „chaynab“ bermaydi, „qissadan hissa“ chiqarmaydi, kitobxonga ham ish qoldiradi. Mana shunday hech gap yo‘qday tuyuladigan hikoyalarning biri – „Otamning oshnasi“. Zamon voqealaridan uzilmagan, uni ziyrak kuzatib yurgan o‘quvchi aytilmagan bor gapni tushunadi, hikoya davomida yuragida asta- sekin qo‘zg‘algan dard uni mutolaadan keyin ham ancha vaqtgacha qo‘yib yubormaydi. Ayni shu tarzdagi asarlarida yozuvchi ezgulik va yovuzlik har qanday sharoitda yonma-yon mavjudligini ko‘rsatadi, bu tushunchalarni bir nuqtada jamlay oladi va buning oqibatida voqealar yoki holatlarning suratan sokin, siyratan shiddatli kechishini ko‘zimiz bilan emas, botiniy nigohimiz bilan ko‘rishga majbur qiladi. Bu Xurshid Do‘stmuhammadning adib sifatida katta tajriba va mahoratga ega ekanligini namoyon etadi. X.Do‘stmuhammadning zamonaviy mavzudagi hikoyalarining shakl va mazmun jihatidan rango-rangligi muallifning uslub ustidagi keng izlanishlari hosilasidir. Tabiiyki, asosiy ta’sir kuchi inson ruhiyatining sokin tahlili va nozik uslubga tayanuvchi hikoyalar mutolaasi kitobxondan anchagina ziyrak va mushohadali bo‘lishni talab etadi. „Otamning oshnasi“ hikoyasida cho‘lda ishlaydigan kattakon odam mehmon bo‘lib kelgan xonadonda futboldan gap qo‘zg‘alganda uy sohibi o‘g‘liga mehmonni: „Amaking ashaddiy ishqibozlardan“ deya ta’riflaydi. Mehmonning istagi bilan futbolga chipta olishadi. O‘yin boshidagi suhbatdan mehmonning futbolga yigirma yildan keyin ikkinchi bor kirayotgani ma’lum bo‘ladi. „Ashaddiy ishqiboz shumi?“ degan kinoyali o‘y o‘tadi xayolimizdan. Biroq hikoyada ba’zi his-tuyg‘u, mayl-istak va ishqibozlik odamda sharoit taqozosicha uzoq muddat yashirin holda bo‘lib, vaqti soati kelganida junbishga kirib, o‘zini namoyon etishi san’atkorona ko‘rsatilgan. Xalq tilida buni odamning „ochilgan payti“ deyiladi: „Mehmon o‘rnidan turib olgan, quloqni qomatga keltirayotgan qiyqiriqlarga qo‘shilib, dam unday, dam bunday ovoz chiqarar, uning olqishi, na’rasi boshqa muxlislarnikidan yaqqol farqlanib quloqqa botar, har safar ovoz chiqarganida beixtiyor: „Biron kori-hol bo‘ldimi?“ degan xavotirda u kishining aftiga qarayverdim“. Totalitar tuzumning shaxsga nisbatan zo‘ravonligi haqidagi asarlar adabiyotda ko‘plab yaratilgan. „Jim o‘tirgan odam“ hikoyasi ham shu mavzuga bag‘ishlangan bo‘lsa-da, asar yengil hajv bilan yo‘g‘rilgan, ya’ni unda fojiaviylik yumor vositasida ko‘rsatilgan. Bu jihatdan „Jim o‘tirgan odam“ni Chexovning „Unter Prishibeev“, „Semiz va oriq“ kabi hikoyalariga mengzash mumkin. Hikoya qahramoni Qurbonali bir paytlar „botirgapchi“ bo‘lib, ayrimlar uning bu xislatiga havas ham qilishgan. Ammo uch og‘iz jumla „sharofatiga“ o‘n yildan oshiq o‘tirib kelgan padari buzrukvori bir hikmatni farzandining qulog‘iga quygan: „Xudo dushmanni har bandaning og‘ziga joylab qo‘yibdi. U dushmanning oti – til, zabon! Yorug‘ dunyoda eson-omon yashab, o‘z ajaling bilan o‘lmoqchimisan – tilingga tugun solib yur“. Otasining o‘limidan so‘ng Qurbonali uning bu hikmatiga vasiyat kabi amal qiladi. Biroq tuzumning qabohati shu darajadaki, hatto „jim o‘tirgan odam“ ham o‘zini „gunoh“dan soqit his qilolmaydi: „Uning shuuri-yu vujudini qo‘rquv zabt etgan, qon tomirlarida qon emas, qo‘rquv zir yugura boshlagan edi!“ Hikoyada epizodik tarzda ko‘rinsa-da, esda qoladigan obrazlardan biri nihoyatda qitmir, o‘ziga gard yuqtirmaslik uchun „noxush“ gap qo‘zigan davradan darhol juftakni rostlaydigan To‘lash tarashadir. U Qurbonalidan ham ancha ehtiyotkor va tiliga pishiq odam. Biroq tuzum razolatiga had yo‘qligi shundan ayon bo‘ladiki, unda To‘lash tarasha kabi odam ham shubha-yu ta’qibdan emin yashashi dargumon. Xurshid Do‘stmuhammadning kitobxonlarni maftun qilgan birinchi asari „Jajman“ edi. Ayni shu bitik kitobxonga o‘zbek adabiyotiga o‘ziga xos ovozga, o‘z mustaqil dunyoqarashiga ega adib paydo bo‘lganini to‘la-to‘kis anglatgan edi. Hikoya yozilganidan buyon ancha vaqt o‘tgan bo‘lsa-da, yil o‘tgani sayin bu hikoyadan ko‘zlangan maqsadning yangi-yangi qirralari ochilib borayotgani ko‘ramiz. Nazarimizda, „Jajman“ jannatdan quvilgan Odam Ato qavmining tarixi haqidagi hikoyadir. Bozordagi har gal yo‘q etilganday, ammo yana paydo bo‘ladigan ebto‘ymas maxluh bilan kurash boshlagan odamlar bilmaydilarki, bu maxluq bekinadigan, yana chiqib keladigan teshik bozor chetidagi devordagi tuynuk emas, balki ularning yuragidadir. Ichingdagi maxluqni o‘ldirmay turib, uning tashqaridagi soyalarini – jaholat va yovuzlikni mahv etib bo‘lmasligi haqida bu hikoya. „Jajman“ hikoyasi milliy hikoyanavislik yutug‘i sifatida e’tirof etilib, u haqda ko‘plab fikr-mulohazalar bildirildi. „Jajman“ga taqlidan boshqa hikoyalar ham yozildi. Har kimga ayonki, badiiy jihatdan pishiq asarlar turfa talqinlarga imkon tug‘diradi. „Jajman“ X.Do‘stmuhammadning bozor mavzusiga bag‘ishlangan ilk asarlaridan biri. Albatta, adib asarlaridagi bozor – jamiyat ramzi. Jamiyatning ko‘plab muammolari bozorda bo‘rtib ko‘zga tashlangani uchun ham yozuvchi mazkur mavzuga ko‘proq murojaat qilayotgandir. „Jajman“ hikoyada yuho nafs timsolidir. Oldin uni beozor maxluq ko‘rib, erk bergan odamzod so‘ngra dahshatga tushadi: „Shuni o‘ldirib, tinch yashaylik!“ Biroq, jajmanni, ya’ni jamiyatda hakalak otib ketgan baloyi nafsni o‘ldirish osonmi?! Ilk bor 1989- yilda e’lon qilingan hikoyada umumning kurashga safarbar etilishi natijasida „o‘ldi“, deb hisoblangan jajmanning ikki barobar kattalikda tirilib kelishi go‘yo adabiy bashorat bo‘ldi. Xurshid Do‘stmuhammad hikoyalarining – boshqa o‘zbek adiblari ijodida juda kam uchraydigan – yana bir fazilati ularning aksariyatida o‘zbek va jahon she’riyati ohanglarining namoyon bo‘lishida deb bilaman. Bu ayniqsa „Oqimga qarshi oqqan gul“, „Qoyalardan balanda“, „Qor odam“ kabi hikoyalarda yorqin namoyon bo‘ladi. Bu esa Akutagavaning „Haqiqiy adib shoir bo‘lishi kerak“ degan gapini yodimizga soladi. Akutagavaning fikrini davom ettirsak, haqiqiy, teran proza hamma vaqt va faqat poetik asosga asos bo‘ladi. Zero, poeziya, har qanday so‘z san’atining zaminidir. Hatto buyuk Tolstoy ham „Tazarru“sida bekorga o‘zini yozuvchi yoki romanist deb emas, „Men san’atkorman, shoirman“ deb aytmaydi. Tolstoy Chexov haqidayam „u shoir“ deb yozadi. Donishmandlarning biri „faqatgina she’riyat chinakamiga tarixga ta’sir qila oladi“ degan edi. Tolstoy va men nomini unutgan bir donishmand „shoir“ degan tushunchalarni qofiyali asar yozadigan odam deb emas, balki so‘zni – tilni his etgan ijodkor deb tushunishgan. O‘zbekning katta hikoyanavislaridan marhum Shukur Xolmirzayevning barchamiz sevib o‘qigan dilbar hikoyalarida voqealar ko‘proq qishloqda yoki tog‘lar- u dashtlar qo‘ynida kechadi. X.Do‘stmuhammad hikoyalarining aksar qahramonlari – katta shahar sokinliklari. Shahri azimning qaynoq hayoti, zamonga qarab tovlanib- tuslanishi, buning natijasida sokinliklar duchor bo‘layotgan muammolar turli qirralari bilan tasvirlanadi. „Qor odam“ hikoyasi qahramoni shahar markazida yashaydigan „soqolli kishi“ shovqindan bezor bo‘lib, do‘xtir maslahatiga ko‘ra „shaharning ovloq chekkasi – Achaoboddan hovli-joy qiladi“. O‘n yildan so‘ng: „Shahar uni quvib Achaobodga ham yetib keldi… Soqolli kishining eski dardi qo‘zidi. – Chidang, – dedi tajang do‘xtir maslahat emas, zarda qilayotgandek ohangda, yashashni chidaganga chiqargan! Shahardan qochib qayoqqa borardingiz?!“ Ha, shunday zamon keldiki, endi shahardan qochishning iloji yo‘q. Aksincha, shaharga intilish, shaharga ko‘nikish, shahri azimda, ya’ni millionlar orasida kun kechirish yo‘llarini izlash lozim. Shahar hayoti esa bir paytlardagidan ham ko‘proq qaynab, tovlanib-tuslanmoqda. „Yoqub izquvarning hiylasi“ hikoyasi qahramoni ichi tesha tegmagan gaplar-u qochiriqlar koni bo‘lsa-da, ilgarigi zamon taqozosiga ko‘ra, tilini qisib yurib, ahyon-ahyonda tiliga kuchi yetmay qolgan paytlar aytganini eshitganlar uni ichidan pishgan pismiqqa chiqarishadi. Biroq sabr-toqat va omilkorlik bilan yangi zamonga mos „hunar“ topgan „Yoqub pismiq“ kimsan „Yoqub to‘ram“ga aylanadi. Yoqub to‘ram o‘z shaxsiy kuzatishlari, xudo bergan aqlini ishlatishi tufayli yangicha hayot kechirish falsafasining ijodkorlaridan biri: „Yoqub to‘ram o‘ylab ko‘rsa, endigi zamonda falon kasbning pattasi cho‘ntagimda deganing bilan noning butun bo‘lmas ekan, endi davr-u davron ishning o‘zini emas, ko‘zini bilganniki!“ To‘plamdagi ayrim hikoyalarning joziba kuchi shunchalikki, ularni oxirigacha o‘qib ulgurmayoq, kitobxonda oldingi sahifalarga takror ko‘z yugurtirish, asarning mazmun-mohiyatini ilg‘ash, tag qatlamlariga chuqurroq yetish ishtiyoqi paydo bo‘ladi. „O‘n birinchi eshik“ shunday hikoyalardan biri. So‘lim istirohat bog‘ida Rasul o‘z sevgilisi Bashorat bilan kezmoqda. Sayr-u sayohat uchun barcha narsa muhayyo: daraxtzor, ko‘l sohili, sayhonlik. Biroq Rasul tinimsiz bog‘ning devorlari, eshik-darvozalarini izlaydi. Rasul bilan „dunyoning eng olis burchaklarigacha ketib qolishga tayyor“ Bashorat unga hamdardlik bilan deydi: „– Qiziqsiz-a, Rasul aka… „Devor, darvoza“ deyapsiz-u… mana shu odamlar-da, devor! Darvoza-yu eshiklar – odamlarning yuragi, qalbi, mana shu yurak va qalblar tushunsagina darvoza tavaqalari ochilgan hisoblanadi biz uchun!“ Bu satrlardan so‘ng kitobxonga hikoya ramzlar asosiga qurilgani, asar qahramonlari nomlari ham ramziy ekanligi ayon bo‘ladi. Diqqat taranglashib, Rasul devor-darvozalarni qidirish va ochishga zo‘r bergani sayin, o‘quvchi aql va tasavvurlarini ishga solib, ramzlar qatiga yashiringan mazmun- mohiyatni izlaydi. Eshiklar ko‘p-u ochiladiganini topish ancha mushkul kechadi. Bog‘ning ovloq burchagida g‘ishtli devor orasidagi taxtani ko‘rganida Rasul maqsadga yaqin yetganini his qilib, darhol uni ko‘chirishga kirishadi. Temir mixlarni asbob-uskunasiz ko‘chirib ola boshlaydi va Bashoratga deydi: „Bu mixlar eshikka yoki taxtaga emas, yurakka qoqilgan. Sen bilan birgalashib, ana shu yurakdagi mixlarni bitta-bittalab sug‘urib tashlaymiz. Mayli, qo‘limiz qonasin, mayli ko‘karib-shilinsin, lekin yurak mixlardan tozalansa, tomirlardagi qon gupirib oqadi, qara, zanglagan- qoraygan, egri- bugri, katta-kichik mixlar“. Bu hikoya mumtoz shoirlar g‘azallari singari turfa talqinlarga imkon beradi, desak, mubolag‘a bo‘lmasa kerak. Hayot, inson va jamiyat haqidagi bir qolipga solingan biqiq o‘y-fikr, mustabid tuzum vujudimizga singdirgan mute’lik biz tark etishni istamagan „so‘lim istirohat bog‘i“ emasmi? Bog‘dan tashqaridagi har bir narsa bizga noayon, yot va keraksiz, hatto, zararli tuyuladi. Kimki tor qobiqni yorib chiqmoqchi bo‘lsa, tushunmaslik degan metin devorga duch keladi. Bu hali holva. Mustaqil fikrlash, ilg‘or jahon hamjamiyati darajasidagi tafakkurga erishish yo‘lini ochish uchun yuragimiz, qalbimiz, ongimizga qadalgan, zanglagan mixlarni bittalab sug‘urib tashlashimiz kerak. Har birimiz o‘zimiz uchun Rasul, millatdoshlar uchun esa Bashorat yanglig‘ sadoqatli madadkor bo‘lmog‘imiz lozim. „Ko‘ngil… yangilik qidiradir“ bo‘limidagi ba’zi hikoyalarni yozishdan maqsad neligini dabdurustdan fahmlash qiyin. Tasvirlanayotgan narsa va hodisalar go‘yo parokanda, ayqash-uyqash, mantiqan bir-biriga bog‘lanmagandek. Ong oqimi usuli yaqqol sezilib turadi. Hikoyaning ohangiga tushib olgan o‘quvchigina asta-sekin undagi to‘laqonli asarga xos yaxlitlikni tuya boshlaydi. Bunday hikoyalardan estetik zavq olish uchun muallif niyatiga xayrixohlik va tasvirlanayotgan g‘aroyib hodisalarga ishonish kifoya: „Tasavvur qilgandan ko‘rgan ming chandon afzal… Yetishmoq uchun, ko‘rmoq uchun esa halqa yo‘ldan kesib o‘tishga, qordevorlar payida uzala tushib yotishga, odamning qor uchquniga aylanib ketishi mumkinligiga, alhol, moviy ko‘l tubiga sho‘ng‘ib quyonbaliq tuta olishiga ishonmog‘ingiz – ana shu ishonchga mubtalo bo‘lmog‘ingiz kerak“. („Halqa yo‘ldan ho‘-o‘ narida“ hikoyasi). Yozuvchining bir qator qahramonlari savollar girdobida qolib, ularga javob izlayotgan kishilar. Bular jo‘n savollar emas, ularni tirikchilik tashvishlarigina tug‘dirmagan, balki tafakkur kishisining o‘z-o‘zini ayovsiz so‘roqqa tutishi natijasida yuzaga kelgan: „Ayqash-uyqash qatorlashayotgan bu savollarni o‘ylamoq, chamalamoq, tosh-u tarozi pallasida o‘lchamoq uchun ozmuncha aql-idrok, ozmuncha fursat, hurlik, erkinlik… tantilik zarurmi?!“ („Bugun ertalab“ hikoyasi). To‘plamdagi hikoyalarda chiroyli tasvir, o‘tkir iboralar, Toshkent shevasiga xos nozik qochirimlar ancha-muncha uchraydi: „o‘zbek sabrga tug‘ilgan“, „o‘zimizdan durust futbolchilar yetishib chiqmaguncha „Paxtakor“ning peshonasi yarqiramaydi“, „minilmagan toychoqning qazisini yeb katta bo‘layaptilar-a“, „tirikchilik bani basharning tumshug‘idan jilov o‘tqazib, yetovga soladi“, „ichmasa – mushukdan yuvosh, og‘ziga qitdek tegsa – qiyomat- qoyim deyavering“, „umr – o‘ylov arshiga ko‘tarilish uchungina berilgan fursat, muhlat“, „imorati olmonlarning o‘yinchoq fabrikasidan yangigina charaqlab chiqqan qo‘g‘irchoqqa o‘xshaydi – uzoqdan qaragan odamga kulayotgan, jilmayayotganday“ va hokazo. „Beozor qushning qarg‘ishi“, shubhasiz, chuqur ilmiy tadqiqotlar, qizg‘in adabiy muhokamalarga arzirli to‘plam. Zero, undan joy olgan asarlar adabiyotimizdagi yangilanayotgan badiiy tafakkur, o‘zbek hikoyanavisligining bugungi darajasi hamda zamonaviy jahon hikoyanavisligida tutgan o‘rni haqida jiddiy fikr-mulohazalar aytishga imkon beradi. „Beozor qushning qarg‘ishi“ hikoyasida ona tabiat va uning jonivor-u jonzotlarining inson uchun naqadar kerakligi xususida anchayin teran fikr-u mulohazalar atroflicha ifoda etilgan. Hikoyadan keltirilgan ushbu parchada ham buning yorqin namunasini kuzatamiz: „– Qadriya, men bir savdoyi yigit bo‘lsam, mening nimamni yoqtirasan? – Voy, o‘libgina keta qolay, men qachon seni „yoqtiraman debman?! O‘zing- chi, o‘zing! Qizimni uzatay deyapman-u, nima jin urib menga ilakishib yuribsan?! Boshqa tirikchiliging yo‘qmi?! – Tirikchilik?.. – Fozilbek shunday dedi-yu, tishi simillab og‘rigan odamday aftini bujmaytirdi, ko‘zini xiyol ochib, ro‘parasida – rastaning u tomonida – shamshoddek kosatini tik tutib turgan juvonning paxtaday oq, buloq suvidek tiniq yuziga, bo‘yniga… qirmizi yonog‘iga razm soldi. Ovozini pastlatib so‘radi: – Badaning sadafdan ishlanganmi? – Suyulma, – dedi Qadriya, – musulmon odamning farzandisan-a! – Musulmon kishida nafrat emas, muhabbat kuchliroq bo‘ladi. Juvon savolga ortiq e’tibor bermadi, aftidan u duch kelgan erkak yo ayol bilan e- eski qadrdondek sirlashib-tillashib ketaveradigan, dam beg‘ubor, dam o‘ta quv ko‘rinadigan kunda-shunda bu yigit bilan gurung qurish niyati yo‘q edi. Biroq Fozilbek muddaosini tushuntiribroq ifodalashga kirishdi…“ (279- 280-betlar) Bu o‘rinda ayniqsa, muallifning samimiy ifodasi – o‘ziga xos uslubi ko‘zga tashlanadi. Negaki, uslub mahorat, iste’dod birlashsagina haqiqiy san’at asari dunyoga keladi. „Inson o‘zining haqiqiy mohiyatini faqat qo‘rquv holatidagina to‘la anglaydi“ – deb yozgan ekan faylasuf Syoren K’erkegor. Uning bu fikri nisbiy haqiqatdir va insonning hayotida ro‘y beradigan oniy qo‘rquvlar haqida bo‘lsa kerak. Agar, K’erkegor yozganidek bo‘lganida edi, yetmish yillik qo‘rquv saltanatida yashagan o‘zbek adiblarining mohiyatan yuksak asarlarini o‘qigan bo‘lar edik. O‘ylashimizcha, inson o‘zining haqiqiy mohiyatini ozod fikrlash imkoniyatiga ega bo‘lgandagina to‘la anglaydi. Yangilanayotgan o‘zbek adabiyotidagi asarlar, Xurshid Do‘stmuhammad kabi badiiy ijodga, hayot haqiqatiga „o‘zgacharoq yondashish“ yo‘lidan matonat borayotgan adiblarimizning ijodi buni yaqqol isbotlab turibd Xulosa XX asrning oxiri, XXI asrning boshlarida adabiyot olamida jiddiy o‘zgarishlar bo‘y ko‘rsata boshlandi. Bu evrilishlarni o‘ziga xos tarzda badiiy jihatdan yangilashga urinayotgan adiblarning ijodi bunga yorqin misol bo‘la oladi. Jumladan, Xurshid Do‘stmuhammadning „Bezor qo‘shning qarg‘ishi“ asaridagi xilma-xil mavzudagi hikoyalar mazmun va shakl jihatdan adabiyotimizda yangilik bo‘ldi. Unda inson ruhiyatining, botiniy olami, kayfiyati turli xil rakurslarda qalamga olinadi. Ayniqsa, shaxs ruhiyatini tasvirlash X.Do‘stmuhammad shaxsiyatiga, uslubiga xosdir. Yozuvchi masalani birdaniga olib chiqmaydi, har bir g‘oyani mustaqil ravishda boshqarib turadi. Jumladan, „Beozor qushning qarg‘ishi“ asarida bular o‘zgacha tarzda ifodalangan. „Beozor qushning qargishi“ asarida jamlangan o‘ttizga yaqin hikoya ana shu azim va boy an’anamizga munosabat mevasidir desak, haq gapni aytgan bo‘lamiz. Ulardagi ma’no-mazmun inson ruhiyatidagi ajib o‘zgarishlarni nozik kuzatishlar bilan ilg‘agan yozuvchi qalbining sadolaridir degimiz keladi. X.Do‘stmuhammad – talqin va tahlillari, ayniqsa, shaxs ruhiyati ba’zan ramzlarda, ba’zan real tasvirlanadi. Milliy istiqlol davri o‘zbek romanchiligimizda ravnaq topayotgan an’anaviy romanlar qatorida noan’anaviy romanlar ham taraqqiyot sari yuzlangan ekan, yozuvchilarimiz yillar davomida tazyiq ostida yashagan ong ozod bo‘lishi, o‘z individual uslublariga ega bulish bilan birga har bir asar ham individual bo‘lishini anglab yetdilar. Tub islohotlar ta’sirida yangilanayotgan zamonda yangicha tafakkur hosilasi o‘laroq yangi asar yaratilishi tabiiydir. Negaki, har bir davr o‘z talab va ehtiyojiga ko‘ra jamiyatda badiiy-estetik tafakkurni shakllantiradi. Xuddi shu o‘rinda X.Dustmuhammad asarlari ham yangi shakllanib kelayotgan badiiy san’at tafakkuri asosida badiiy talqin etilgan jamiyat badiiy-estetik tafakkuri in’ikosidir. Xususan, «Bozor» romani jurnal variantidayoq qizg‘in bahs va mulohazalarga sabab bo‘lish bilan birga o‘quvchilar tomonidan ham, adabiyotshunoslar tomonidan ham qizgin qabul qilindi. Shuningdek, yozuvchi roman konsepsiyasiga ilohiy tushunchalarni dadil singdiradi, insonlarga xos «ko‘ngil sezishi» obrazlilik darajasiga ko‘tariladi. Bu esa abstraktlikni emas, inson ongining o‘zi sezmagan nuqtalari hamisha harakatda, mushohadada bo‘lishining badiiy tahlidir. «Bozor» romanida yozuvchi qo‘llagan shartli ramziy uslublar - Nafsning jonli maxluq - badiiy obraz sifatida talqin etilishi, olam va jamiyat soat muruvvatiga o‘xshab betinim harakatdagi bozor ramzida berilishi, jon talvasasida yotgan bozorboshini kimdir chaqirib kelishi - ilohiy tushuncha Azroil ekanligi anglashiladi, Fozilbekning onasining homilalik paytidagi fikr yuritishlari asarning badiiy muvaffaqiyatini ta’minlagan. Tahlillardan ma’lum bo‘ladiki, o‘zbek adiblari G‘arb so‘z san’atining ilg‘or tajriba va tamoyillarini faol o‘zlashtirib, yangi o‘zbek romanchiligi poetikasiga dadil olib kirmoqdalar. Shu bilan birga, milliy zamindan uzilmagan holda mazkur yangiliklarni an’analar bilan o‘zaro omuxta qilmoqdalar. Hozirgi zamon o‘zbek modern romanchiligining o‘ziga xos xususiyati xuddi shunda ko‘rinadi. Yozuvchining «Jajman» hikoyasi va «Bozor» romanida majoziy obrazlar zamiriga juda katta ma’no yuklatiladi. Aytish mumkinki, bu ikki asar garchi ikkisi ikki janrda bo‘lsa-da o‘zaro hamohangdir. Ularda hayot bozorga qiyos qilinadi. Noan’anaviy yo‘nalishida yaratilgan, badiiy va falsafiy tafakkur uyg‘unligi mujassamlashgan X.Do‘stmuhammadning «Bozor» romani adabiyotimizga yangi uslubiy janr o‘zgarishlarini olib kirdi. Shu ma’noda, adib ijodidagi badiiy- psixologik tahlilning nozik bir jihatni qayd etish joiz. Xususan, keyingi paytda X.Do‘stmuhammad ijodiy izlanishlari insonning pinhon dunyosi-xayollari, fantaziyasini aks ettirishi bilan o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. Bunda birinchidan, olamni, odamni badiiy idrok va ifoda etishda bashariy qadriyatlar nuqtai nazaridan yondashish ustivor tamoyilga aylandi. Badiiy asarlarda hayot manzaralarini, jamiyat psixologiyasini shaxs erki, vijdon erkinligi kabi masalalarning ahamiyatini tushuntirish sari yuz burdi. Ikkinchidan, falsafiy psixologizm-ramzlar, timsollar asosiga qurilgan badiiy tafakkur mohiyatan realistik tasvir prinsiplarini boyituvchi hamda kengaytiruvchi ijodiy uslubiy yo‘nalish sifatida yorqin tajassum topib bormoqda. Ushbu hodisada psixologik tahlil fikrchan kechinmalar holatlarini, kayfiyatlar silsilasini yaratish hisobiga yangi sifat o‘zgarishlar voqe bo‘layotir. Ko‘rinadiki, X.Do‘stmuhammad ijodiy izlanishlarida shaxs qalbidagi, ongi-shuuridagi o‘zgarishlarni ochishga qaratilgan badiiy idrok yetakchilik qilayotir. Zero, hozirgi davr hikoyalaridagi shaxs badiiy talqinida dunyodagi qotib qolgan tushuncha va aqidalarni o‘zgartiruvchi insonning aql- zakovatiga, kuch-qudratiga, ijodiy imkoniyatlariga ishonch tuyg‘usi kuchlidir. Bu adiblarimizning insonni va voqelik jarayonlarini ko‘rish hamda ko‘rsatishdagi ijodiy individualligi hamda estetik prinsiplarining o‘ziga xosligini dalillash bilan birga hikoyachiligimizda tajassum topayotgan shaxs ma’naviy-intellektual dunyosining qirralari, tuyg‘ulari nihoyatda sermiqyosligidan, teranligidan dalolat beradi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Adabiyot nazariyasi. Ikki jildlik. Adabiy asar.-T.: Fan, 1978. I jild. 2. Adabiyot nazariyasi. Ikki jildlik. Adabiy tarixiy jarayon..-T.: Fan, 1979. II jild. 3. Adabiyot-ruhiyat mulki (Adiblarimizning ijod sirlari haqida durdona fikrlaridan).-T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 2000. 4. Abdusamatov H. Tarix va badiiy talqin. –T., 1995 5. Ahmad Otaboy. Shaxs, jamiyat va abadiyat // O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 1997. 14- mart. 6. Abdusamatov H. Yangi zamon, yangi adabiyot // O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 1996. 29- mart. 7. Abdurahmonova M. Ruhiy dunyo tasviri. –T., 1977. 8. Adabiyot nazariyasi. 2 tomlik. –T., 1975-1979. 9. Boboniyozov A. Bir dialog tahlili // O‘zbek tili va adabiyoti. 1993. 4- son. 10. Garipova G. Hozirgi o‘zbek hikoyalarida zamon va makon talqini // O‘zbek tili va adabiyoti. -2003. -№1. 11. Doniyorova SH.Istiqlol davri romanlarida milliy ruh va qahramon muammmosi.- T: Mumtoz szz 2001- 158 b 12. Yо‘ldoshev Q.Yoniq sо‘z.- t: Yangi asr avlodi, 2006- 446 b 13. Inomxо‘jayev R,Roman tahlili-T: 2002 – 52b 14. Tо‘rayev D. Davr va ijod ma’sul matn –T: Yangi asr avlodi,2014 – 229 b 15. Qо‘shjonov M.О‘zbek romanchiligining rivolanish bosqichlari va janr xususiyatlari, Adabiy turlar va janrlar.Uch jildlik.- T: Fan,1991 –jild,-B-299-382 16. G‘afurov I.Mangu latofat –T.: Sharq,2008 -356 b 17. Xandanov U. Badiiy tafakkur tadriji.- T: Yangi asr avlodi,2002 – 198 bet. 18. Adabiyot nazariyasi. Ikki jildlik. Adabiy asar.-T. : Fan, 1978. I jild. 19. Adabiyot nazariyasi. Ikki jildlik. Adabiy tarixiy jarayon..-T.: Fan, 1979. II jild. 20. Adabiyot-ruhiyat mulki (Adiblarimizning ijod sirlari haqida durdona fikrlaridan).-T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 2000. 21. Abdusamatov H. Tarix va badiiy talqin. –T., 1995 22. Abdusamatov H. Yangi zamon, yangi adabiyot // O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 1996. 29- mart. 23. Abdurahmonova M. Ruhiy dunyo tasviri. –T., 1977. 24. Adabiyot nazariyasi. 2 tomlik. –T., 1975-1979. 25. Boboniyozov A. Bir dialog tahlili // O‘zbek tili va adabiyoti. 1993. 4- son. 26. Garipova G. Hozirgi o‘zbek hikoyalarida zamon va makon talqini // O‘zbek tili va adabiyoti. -2003. -№1. BADIIY ADABIYOTLAR: 27. Dо‘stmuhammad X.Jajman – T: Sharq,1995 256 b 28. Dо‘stmuhammad X, Qazo bо‘lgan namoz. – T: Adabiyot va san’at,1996,138 bet 29. Dо‘stmuhammad X.Bozor roman -:T Sharq,2000,192b 30. Dо‘stmuhammad X. Qissalar –T: Sharq 2011: - 512 b 31. Dо‘stmuhammad X Ijod- kо‘ngil munavvarligi – T: Mumtoz arz, 2011- 316

Xurshid do'stmuhammad  ijodida g'arb adabiyotining ta'siri

MUNDARIJA

KIRISH

I BOB. XURSHID DO‘STMUHAMMAD HAYOTI VA IJODI 

1.1. Xurshid Do‘stmuhammad hayoti  va  o‘zbek adabiyotida tutgan o’rni 

1.2.Adib ijodida shakliy-uslubiy izlanishlar

II BOB. XURSHID DO‘STMUHAMMAD  QISSALAR POETIKASIDAG'ARB ADABIYOTINING TA'SIRI

2.1. Qissalarda poetik g‘oya va ruhiy tahlil, janriy izlanishlar

2.2. Syujet voqea va xarakter mantiqi

III BOB.XURSHID DO‘STMUHAMMAD HIKOYALARIDA G'ARB ADABIYOTINING TA'SIRI

3.1.Xurshid Do‘stmuhammad hikoyalarida inson taqdiri talqini

3.2.Ramziy-falsafiy talqindagi o‘ziga xoslik

XULOSA 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

Купить