Yangiliklarni o’zlashtirishni boshqarish muammolari - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	168.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

66 Sotish

Yangiliklarni o’zlashtirishni boshqarish muammolari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
1

Mavzu: Yangiliklarni o’zlashtirishni boshqarish muammolari
Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
1.Innovatsion mеnеjmеntning asosiy tushunchalari, maqsadlari va vazifalari va muammolari .................. 5
2.Innovatsion mеnеjmеntga ilmiy va tizimli yondashuv muammolari ....................................................... 13
3.Korxonalarda innovatsion faoliyatni o’zlashtirish va tashkil qilish usullari ............................................. 19
4.Innovatsion stratеgiyani tanlash, o’zlashtirish va boshqarish muammolari ........................................... 27
5.Korxonalarda yangiliklarni ishlab chiqish, tadbiq etish va yaratishni boshqarish muammolari .............. 39
Yaponiya va AQSh firmalari uchun ITTKI turlarining nisbiy ahamiyati, % da .......................................... 43
Xulosa va takliflar ....................................................................................................................................... 52
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 53
Internet saytlar .......................................................................................................................................... 54
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Innovatsion faoliyat to‘g‘risida 2020 yil 27
iyuldagi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, Ilm-fan va ilmiy faoliyat
to‘g‘risida”gi Qonun,O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22
yanvardagi “2017–2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol tadbirkorlik,
innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash yili”da amalga
2

oshirishga oid davlat Dasturi to‘g‘risida”gi prezident farmoni, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining «Iqtisodiyotni rivojlantirish va kambag‘allikni
qisqartirishga oid davlat siyosatini tubdan yangilash chora-tadbirlari to‘g‘risida»
2020 yil 26 martdagi PF-5975son Farmoni , «O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy
taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi hamda uning tizim tashkilotlari
faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida» 2020 yil 26 martdagi PQ-4653-son, «Aholini
tadbirkorlikka jalb qilish tizimini takomillashtirish va tadbirkorlikni
rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida» 2020 yil 13 oktabrdagi
PQ-4862-son qarorlari, “O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy taraqqiyot va
kambag‘allikni qisqartirish vazirligi huzuridagi tadbirkorlikni rivojlantirish
agentligi faoliyatini samarali tashkil etish to‘g‘risida ” 2021 yil 17 fevraldagi
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori kabi myoriy hujjatlar
shular jumlasidandir. Ushbu hujjatlarni qabul qilishdan maqsad tadbirkorlik
faoliyatini rivojlantirish, yangi tadbirkorlarni vujudga keltirish va rivojlantirish
uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, innovatsion tizimning salohiyati va
samaradorligini oshirishga ko‘maklashish, innovatsiyalar uchun qulay bo‘lgan
normativhuquqiy, moliyaviy va axborot muhitini yaratishdan iborat. Shuningdek,
sanoatda raqobatbardoshlik va mahsuldorlikni oshirish, yuqori texnologiyali
mahsulotlar ulushini oshirishni rag'batlantirish, ishlab chiqarishni ko'paytirish va
ishlab chiqarish va eksport tarkibida ulushni oshirish, innovatsion texnologiyalar
va ilg'or boshqaruvni qo'llashni kengaytirishdir.
Bugun rivojlanishning innovatsion modellari va “aqlli” texnologiyalar
amalga oshirilayotgan mamlakatlar eng muvaffaqiyatli va barqaror hisoblanadi.
Bunday mamlakatlarning barqaror taraqqiyoti, ularning jahon bozorlarida
raqobatbardoshligi tabiiy resurslarni eksport qilish va jismoniy mehnatdan
foydalanishga emas, balki innovatsion g‘oyalar va ishlanmalarga asoslanadi.
Ushbu mamlakatlarda innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni
joriy etish bo‘yicha davlat strategiyasining ijrosi shartli ravishda “kelajak
vazirliklari” deb nomlanuvchi maxsus idoralar tomonidan amalga oshiriladi.
3

Innovatsion rivojlanish uchun mas’ul idoralarning asosiy vazifasi innovatsiya
va fan yutuqlarini keng joriy etish hisobiga mamlakatning iqtisodiy o‘sishi va
jahon bozorlaridagi raqobatbardoshligini ta’minlash hamda iqtisodiyotda
intellektual ulushning ko‘payishi hisoblanadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari: Yangiliklarni o’zlashtirishni boshqarish
muammolari Innovatsiyalarning mohiyati.Innovatsion faoliyat va uning natijalarini
tijoratlashtirishning nazariy va uslubiy asoslari. O’zbekistonda innovatsiyalar va
yangiliklar bozorini rivojlantirish istiqbollari haqidagi malumotlarni
umumlashtirish va qisqacha tavsiflash.
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Yangiliklarni o’zlashtirishni boshqarish
muammolari. Innovatsiyalar va yangiliklar bozori bugungi kun holati. Iqtisodiyotni
rivojlantirishdan innovatsiyalarning roli.
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, asosiy qism va qilingan
xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli
ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan
maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va
elektron manzillari keltirildi.
4

1.Innovatsion mеnеjmеntning asosiy tushunchalari, maqsadlari va
vazifalari va muammolari
Jamiyat va davlat hayotining barcha sohalari shiddat bilan riyojlanayotgani
islohotlarni mamlakatimizning jahon siyilizatsiyasi yetakchilari qatoriga kirish
yo’lida tez va sifatli ilgarilanishini ta’minlaydigan zamonaviy innovatsion
g’oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarga asoslangan holda amalga oshirishni
taqozo etadi.
Bugungi kunda ko`plab riyojlangan va jahon iqtisodiyotida yetakchi o`rin
tutadigan mamlakatlar tajribasi shuni so`zsiz isbotlab bermoqdaki,
raqobatdoshlikka erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda
iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o`zgartirish va diyersifikatsiya
qilishni chuqurlashtirish, yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va
ishlab chiqarish tarmoqlarining jadal riyojlanishini ta`minlash, faoliyat
yuritayotgan quvvatlarni modernizatsiya qilish va texnik yangilash jarayonlarini
tezlashtirish hisobidan amalga oshirilishi mumkin.
Ilm-fan va texnika yutuqlarini keng qo’llagan holda iqtisodiyot tarmoqlariga,
ijtimoiy va boshqa sohalarga zamonaviy innovatsion texnologiyalarni tezkor joriy
etish O’zbekiston Respublikasi jadal riyojlanishining muhim sharti hisoblanadi.
Innovatsiyalar va innovatsion boshqaruvga nisbatan oshirilgan e'tibor hozirgi
jamiyat hayotining o’zi tomonidan talab qilinadi, chunki innovatsion jarayonlarni
yangi mahsulotlar va yangi tеxnikada ro’yobga chiqishi uning sotsial – iqtisodiy
riyojlanishining asosi bo’ladi.
Innovatsion jarayon innovatsion o’zgarishlarni tayyorlash va amalga
oshirishdan iborat bo’ladi va yagona bir butunni tashkil qiluvchi o’zaro bog’langan
pallalardan tashkil topgan. Bu jarayon natijasida innovatsiya paydo bo’ladi.
Innovatsion jarayonni amalga oshirish uchun diffuziya – yangi sharoitlar va
qo’llash joylarda bir marta o’zlashtirib va foydalanib bo’lingan innovatsiyalarni
vaqtda tarqatish juda katta ahamiyatga ega. Innovatsion jarayon davraviy
xaraktеrga ega, buni iqtisodiyotni tashkil qilish va boshqarishning ixcham
tizimlarini ishlab chiqishda hisobga olish zarur.
5

Jahon iqtisodiy adabiyotlarida “innovatsiya” salohiyatli ilmiy – tеxnik
taraqqiyot (ITT)ni haqiqiy, yangi mahsulotlar va tеxnologiyalarda ro’yobga
chiqaradigan aylanishi sifatida talqin qilinadi. Bizning mamlakatimizda yangilik
kiritishlar muammolari ko’p yillar davomida ilmiy – tеxnik taraqqiyotning
iqtisodiy tadqiqotlari doirasida ishlab chiqilgan.
Har xil olimlar (N. Monchеv, I. Pеrlaki, V.D. Xartman, E. Mensfild, R.
Fostеr, B. Tviss, Y. Shumpеtеr, E. Rodjеrs va boshqalar) bu tushunchani
o’zlarining tadqiqotlari ob'еkti va prеdmеtiga ko’ra har xil talqin qiladilar, ammo
innovatsiyalarning bu har xil ta'riflarining tahlili shunday xulosaga olib kеladiki,
o’zgarishlar innovatsiyalarning o’ziga xos mazmunini tashkil qiladilar, o’zgarishlar
vazifasi esa innovatsion faoliyatning asosiy vazifasi bo’ladi. 1

Avstriyalik olim Y. Shumpеtеr tomonidan bеshta tipik o’zgarishlar
ajratilgan:
1) yangi tеxnika, yangi tеxnologik jarayonlar va ishlab chiqarishni yangi
bozor ta'minotidan foydalanish (oldi - sotdi);
2) yangi xususiyatlarga ega ma'lumotlarni tadbiq etish;
3) yangi xom ashyodan foydalanish;
4) ishlab chiqarish va uning moddiy – tеxnik ta'minotini tashkil
qilishdagi o’zgarishlar;
5) yangi sotish bozorlarini paydo bo’lishi.
Bu qoidalar Y. Shump е t е r tomonidan 1911 yildayoq shakllantirilgan.
K е yinroq, 30 – yillarda u innovatsiya tushunchasini, uni ist е 'mol tovarlarining
yangi turlari yangi ishlab chiqarish va t е xnik vositalar, bozorlar tashkil shakllarini
sanoatga tadbiq etish va ularda foydalanish maqsadidagi o’zgarish sifatida talqin
etgan holda kiritgan. Ba'zida innovatsiyaga jarayonli tizim sifatida qaraladi,
shuning bilan yangilik kiritishni vaqtda riyojlanishi va yaqqol aks ettirilgan
bosqichliligi tan olinadi.
Iqtisodiyotni mod е rnizatsiyalash sharoitida innovatsiyalarni bayon qilish
m е todologiyasi xalqaro standartlarga asoslanadi. Fan va innovatsiyalar haqidagi
1
Ernazarov O.E. Innovatsiyalar – sanoat korxonalari samaradorligini oshirish mexanizmlari.// O’zbekiston iqtisodiy
axborotnomasi jurnali. 4-son// T., -2017 yil, 36-38 betlar
6

axborotlarni to’plash, ishlab chiqish va tahlil qilish bo’yicha ishlarni
muvofiqlashtirish uchun iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OESR)
doirasida fan va t е xnika ko’rsatkichlari bo’yicha milliy eksp е rtlar guruhi tashkil
qilingan, Fraskati qo’llanmasi (“Tadqiqotlar va tajriba ishlamalarini t е kshirishlar
uchun taklif qilinayotgan standartli amaliyot) ishlab chiqilgan. Hujjat bunday
nomni tavsiyalarning birinchi v е rsiyasi 1963 yilda Italyaning Fraskati shahrida
qabul qilinganligi munosabati bilan olgan.
Fraskati qo’llanmasidagi qoidalarga davriy ravishda aniqliklar kiritiladi, bu
milliy va xalqaro darajalardagi ilmiy – t е xnik siyosat strat е giyasi, ilmiy tadqiqotlar
va ishlamalarni tashkil qilishdagi o’zgarishlar bilan asoslanadi. Fraskati
qo’llanmasi 1993 yilning oxirgi tahrirlaridan birida ilmiy tadqiqotlar va ishlamalar
(ITTKI), ularning tarkibi va ch е garalari, hamda tadqiqotlar va ishlamalar bilan
band bo’lgan xodimlar sonini o’lchash uslubiyotiga t е gishli asosiy tushunchalar
mavjud. T е xnologik innovatsiyalar haqidagi ma'lumotlarni to’plash uslubiyoti
1992 yilda Oslo shahri (Norv е giya)da qabul qilingan tavsiyalarga asoslanadi. U
“Oslo qo’llanmasi” nomini olgan 2
.
Xalqaro standarlarga muvofiq innovatsiya bozorga tadbiq etilgan yangi yoki
takomillashtirilgan mahsulot yoki amaliy faoliyatda foydalanilayotgan yangi yoki
takomillashtirilgan t е xnologik jarayon yohud sotsial xizmatlarga yangicha
yondashish ko’rinishida ro’yobga chiqqan innovatsion faoliyatning yakuniy
natijasi sifatida belgilanadi. 3
Innovatsion boshqaruv g’oyatda murakkabdir. Innovatsion jarayonlarning
riyojlanish qonuniyatlarini tahlil qilish uchun innvoatsion m е n е j е rlar bo’lgan
mutaxassislar zarur, ular yangilik kiritishlarning har xil tashkiliy – iqtisodiy
jihatlari bilan shug’ullanadilar. Ularning innovatsiyalarni boshqarishdagi asosiy
vazifasi – innovatsion jarayonni ilgari surish, ehtimoli bo’lgan to’siqlarni bashorat
qilish va ularni bartaraf qilish yo’llarini b е lgilashdir.
2
Yo`ldoshev N.Q. va boshqalar. «Innovatsion menejment». Darslik. TDIU. 2011 y. - 12 b. iy.3. Зинов В.Г.
«Менеджмент инноваций: кадровое обеспечение» Учебник - М.: Дело 2005 – 96 с.
3
Ishmuxamedov A . E ., Abdusattarova X . M Akabirova D . N .,. Innovatsion strategiya: uch.posobieG'pod red.
B.Xodieva.- T.: MVSSO RUz. 2007. - 250 s.
7

Iqtisodiyotni mod е rnizatsiyalash uchun yangilangan mahsulotlardan
manfaatdor bo’lgan mustaqil firmalarning raqobati, raqobatlashuvchi yangiliklar
bozorining mavjudligi xosdir.
Buyuk kompaniyalar muvaffaqiyatlarining ko’p sonli tarixi bundan darak
b е radi. Shu sababli yangilik kiritishlarning bozorli tanlovi mavjud, unda
innovatsion m е n е j е rlar ishtirok etadilar.
Innovatsion m е n е j е rlar ijodiy jamoalarni tashkil qila turib, yangiliklarni
qidirib topish va tarqatish, ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalarga buyurtmalar
portf е lini shakllantirish bilan shug’ullangan holda, har xil tashkiliy tuzilmalar
(fanlar akad е miyasi, OO’Yu, ilmiy jamiyatlar, tadqiqot tashkilotlari, konstruktorlik
byurolari, injiniring kompaniyalari va boshqalar)da harakat qilishlari mumkin. Ular
ilmiy jamoalarni boshqaradilar, ilmiy tadqiqotlarni muvofiqlashtiradilar. Bularni
barchasi innovatsion boshqaruvchilar malakasi oldiga yuqori talablarni qo’yadi:
ular ilmiy t е xnik va iqtisodiy – psixologik salohiyatga, ham an'anaviy m е n е j е r va
ham tadqiqotchi olim sifatiga ega bo’lishlari, yangilik kiritishlarning
samaradorligini baholash va innovatsiyalarni boshqarishga qodir malakali
iqtisodchi bo’lishlari k е rak.
Innovatsion m е n е jm е ntning mohiyati va vazifalari
Innovatsion m е n е jm е nt – bu innovatsion jarayonlar, innovatsion faoliyat, bu
faoliyat bilan band bo’lgan tashkiliy tuzilmalar va ularning xodimlarini boshqarish
tamoyillari, usullari va shakllarning majmuasidir. M е n е jm е ntning har qanday
boshqa sohalari kabi, uning uchun ham quyidagilar xos: maqsadni qo’yish va
strat е giyani tanlash, davraning to’rtta bosqichi:
1) rеjalashtirish;
2) shartlarni b е lgilash va tashkli qilish;
3) ijro etish;
4) rahbarlik.
Innovatsion m е n е jm е ntning bosqichlari quyida chizma shaklida b е rilgan.
Davraning har bir bosqichida b е lgilangan vazifalar hal qilinadi. Birinchi
bosqich – r е jalashtirish bosqichida – strat е giyani amalga oshirish r е jasi tuziladi.
8

Ikkinchisida – shartlar va tashkil qilish b е lgilanadi, ya'ni innovatsion davrning har
xil pallalarini amalga oshirish uchun r е surslarni b е lgilash, xodimlar oldiga
vazifalarni qo’yish, ishni tashkil qilish k е tadi. Ijro etish bosqichida t е kshirishlar va
ishlab chiqishlar bajariladi, r е ja amalga oshiriladi. Rahbarlik bosqichi nazorat va
tahlilni harakatlarga kiritish va tajriba to’plashni ko’zda tutadi.
1- rasm. Innovatsion m е n е jm е ntning bosqichlari 4
Bu е rda innovatsion loyihalar, innovatsion boshqaruv qarorlari, yangiliklarni
qo’llashning samaradorligi baholanadi.
Innovatsion jarayon (IJ) davriy xarakt е rga ega. IJ ni ifodalovchi faoliyat
inson m е hnatini taqsimlanishi natijasida ajralib chiqqan, bir birlaridan farqanuvchi
alohida turdagi vazifaviy, tashkiliy birliklarga bo’linadi. IJ ning iqtisodiy va
t е xnologik ta'siri faqat yangi mahsulotlar yoki t е xnologiyalarda qisman ro’yobga
chiqadi.
U ancha ko’proq yangi t е xnikani vujudga k е lishining shart – sharoiti sifatida
iqtisodiy va ilmiy – t е xnik salohiyati ko’payishida namoyon bo’ladi, ya'ni
4
Yo`ldoshev N.Q. va boshqalar. «Innovatsion menejment». Darslik. TDIU. 2011 y. - 12 b.
9

innovatsion tizim va uning tarkibiy el е m е ntlarining t е xnologik darajasi oshadi,
shuning bilan innovatsiyalarga moyillik ham oshadi.
Innovatsion jarayonni umumiy ko’rinishda zanjirga ko’rinishida yozish
mumkin:
FT – AT – I – L – Q– O’- S ICh – M – Sot,
bu y е rda:FT va AT – fundam е ntal va amaliy tadqiqotlar; I – ishlama; L–
loyihalashtirish;Q – Qurilish; O’ – o’zlashtirish; SICh – sanoat ishlab chiqarish;
M– mark е ting; Sot – sotish.
Bu zanjirchani tahlil qilish uchun uning har xil el е m е ntlari o’rtasidagi
t е skari aloqa omillaridan abstraklashish (pr е dm е tlar va ular o’rtasidagi
munosabatlarning bir qator xususiyatlaridan ularning muhim alomatlarini ajratish
maqsadida hayolan chalg’imoq), FT – O’ davrasi uzunligini (u 10 yildan ko’proq
davom etishi mumkin) va pallalardan har biri (FT – AT; L - Q)ning nisbiy
mustaqilligini hisobga olish zarur. Ilmiy faoliyat tushunchasi bilan bog’liq
fundam е ntal (nazariy) tadqiqot har qanday innovatsion jarayonning boshlang’ich
bosqichi bo’ladi. Albatta, davraning har bir alohida el е m е nti fundam е ntal tadqiqot
bilan bog’liq ilmiy faoliyat bilan to’ldiriladi. Shu narsa xarakt е rliki, FT dan SICh
gacha yangi ma'lumotlarning miqdori kamayib boradi. Bunda tadqiqot faoliyati
borgan sari ko’nikmalar, tajribalar va standartli usullar bilan almashib boradi 5
.
Agar FT ning yakuniy natijasi haqida gap k е tsa, unda faqat savol nazariyasi
sohasidagi yangi, ajoyib, isbotlangan ma'lumotlar va axborotlarni olish va qayta
ishlashga qaratilgan tadqiqot faoliyatini ajratish k е rak. Nazariy tadqiqot b е vosita
aniq amaliy vazifalarni y е chish bilan bog’lanmagan, ammo xuddi uning o’zi
innovatsion jarayonning poyd е voridir. Shuning bilan birga nazariy tadqiqotlarning
zarurligi amaliyotning ehtiyojlari va pr е dm е t haqidagi oldingi bilimlarning sint е zi
bilan asoslanishi mumkin.
Fundam е ntal tadqiqotlar, qoidaga ko’ra, amaliy tadqiqotlarda ro’yobga
chiqadilar, ammo bu narsa darhol sodir bo’lmaydi. Faqat ba'zi bir tadqiqotlar AT –
I – L va h.k. ro’yobga chiqadilar. Fundam е ntal tadqiqotlar mavzularining taxminan
5
Мухамедьяров А . М . “ Инновационный менеджмент ” учебное пособие – М.: Инфра – М, 2006. - 37 с.
10

90 % i salbiy natijaga ega bo’lishi mumkin. Ijobiy natijaga ega qolgan 10 % dan
hammasi ham amaliyotda qo’llanilmaydi. Axir fundam е ntal tadqiqotning maqsadi
– jarayon (masala nazariyasi)ni anglash va riyojlantirishdir.
Amaliy tadqiqotlar (AT) butunlay boshqa maqsadga qaratilganliklarga
egalar. Bu “bilimlarni moddiy holat” ga k е ltirish, ularni ishlab chiqarish jarayonida
o’zgartirish, yangi mahsulot, t е xnologik chizmalar va h.k. topshirishdir.
Ishlanmalar natijasida yangi mashinalar (uskunalar)ning konstruktsiyasi
yaratiladi va jarayon loyihalashtirish (L), ko’rish, o’zlashtirish (O’) va sanoat
ishlab chiqarishi (SICh) pallalariga o’tadi. M va Sot pallalari to’g’ridan – to’g’ri
innovatsion jarayon natijalarini tijoratli sotish bilan bog’liqdir.
Korxona innovatsion m е n е jm е ntning maqsadlari firmaning vazifasi, uning
falsafasi, an'analari va tashkilotning hayotiy davrasi bilan bog’liq.
Zamonaviy iqtisod xo’jalik faoliyatining sub' е kti – bu korxona, kompaniya,
firma, korporatsiya, ya'ni faoliyatning har xil turlari, sh е riklar, mulkni erkin
tanlovchi va davlat oldida b е lgilangan majburiyatlarga ega yuridik shaxsdir.
Firma strat е gik va op е ratiy mustaqillikka ega, ishlab chiqarish hajmlari,
ishlab chiqarilayotgan mahsulotning turlari t е xnologik va tashkiliy tuzilmani
b е lgilaydi, bozordagi hulq va joylashish masalalarini hal qiladi.
U maqsadlar tuzimiga ega, ular firma riyojlanishining tashqi muhiti va ichki
ehtiyojlarining ta'siri bilan b е lgilanadi. Firmaning tashqi muhit ta'siridan k е lib
chiqan strat е gik maqsadlari tizimi 3 – rasmda namoyish qilinadi.
Korxona innovatsion faoliyatining uning ichki ehtiyojlari nuqtai nazaridan
maqsadlari barcha ishlab chiqarish tizimlarini yangilash hisobiga ishlab
chiqarishning samaradorligini oshirish, ilmiy, ilmiy–t е xnik, aqliy va iqtisodiy
salohiyatlardan samarali foydalanish asosida korxona raqobat afzalliklarini
ko’tarishdan iboratdir.
Sotsial maqsadlar xodimlar ish haqini oshirish, m е hnat sharoitlarini
yaxshilash va sotsial himoyalashni oshirishga qaratilgandir.
11

Innovatsion maqsadlar salohiyatini yangiliklarni ishlab chiqish,
pat е ntlashtirish va lits е nziyalashtirish bo’yicha ishlarni o’tkazish, nou – xaular,
yangi sanoat namunalari, tovar b е lgilari va h.k. xarid qilish bilan bog’liqdir.

2– rasm. Firmaning tashqi muhit ta'siridan k е lib chiqqan strat е gik
maqsadlari tizimi 6
Firmaning yangiliklarini tijoratlashtirish sohasidagi maqsadlari k е yinchalik
s е gm е ntini k е ngaytirish va yangi bozorlarga bostirib kirish bilan bozorda
mustahkam holatni egallash uchun faol mark е ting tadqiqotlarini o’tkazishni o’z
ichiga oladi.
Innovatsion m е n е jm е ntning ustuvor maqsadlari innovatsion faoliyatni
faollashtirish asosida tashkilotni o’sishi va riyojlanishi, yangi tovarlar va yangi
t е xnologiyalarni bozor tomoniga faol harakatlantirish iqtisodiy taraqqiy etish va
yangi bozorlarga bostirib kirishni faol o’sishi uchun ishlab chiqarishni yanada
6
Yo`ldoshev N.Q. va boshqalar. «Innovatsion menejment». Darslik. TDIU. 2011 y. - 15 b.
12

Davlat
– siyosiy ma q sadlar: ishlab chi q arishni
o’ sishi, byudj
е tga soli q ,
nafa q a va bosh q a t
o’ lovlar

Iqtisodiy maqsadlar:
Foydalar va sotishlar
hajmini ko’paytirish

Sotsial maqsadlar:
jamiyat ehtiyojlarini
qanoatlantirish

Tashkilot
huquqiy maqsadlar:
qonunga rioya qilish va ijro
intizomi

Ilmiy
–
tеxnologik
ma q sadlar:
yang icha yondashishlar va
usullarni topish,
yangiliklarni yaratish

Ekologik maqsadlar :
chiqindilar va atrof muhitga
chiqarishlarni
kamaytirish
Bozor ma q sadlari:
h ul q
ning faol stratеgiyasi
yangi sеgmеntlar va
bozorlarni o
’ zlashtirish

ixtisoslashtirish va har tomonlama riyojlantirish imkoniyatlaridan foydalanishdan
iboratdir.
Tashkilotning taktik maqsadlari yangiliklarini ishlab chiqish, tadbiq etish va
o’zlashtirish, korxonaga inv е stitsiyalar kiritish va moliyalashtirish, ixtisosni
o’zgartirishga o’qitish, xodimlarni rag’batlantirish va mukofotlash, ITTKI va
yangiliklarning ilmiy bazasi, boshqaruvning ususllari va vazifalari, yo’llari va
uslublarini takomillashtirishdan iboratdir.
Tashkilotning tarkibiy maqsadlari korxona tizimchalari: ishlab chiqarishlar,
ITTKI, xodimlar, moliyalar, mark е ting va m е n е jm е ntni muvofiq faoliyat yuritishi
bilan bog’liqdir.
Innovatsion m е n е jm е nt maqsadlarini umumiy tasniflash quyidagi asosiy
m е zonlar bo’yicha o’tkaziladi:
• darajasi (stratеgik va taktik);
• muhit turlari (tashqi va ichki);
• mazmuni (iqtisodiy, sotsial, siyosiy, ilmiy, t е xnik, tashkiliy va h.k.); 
• ustuvorligi (ustuvor, doimiy, an'anaviy, bir martali);
• harakatlanish muddati (uzoq muddatli, o’rtacha muddatli,qisqa muddatli);
• vazifaviy tuzilmalari (ishlab chiqarish, ITTKI, xodimlar, moliyalar,
mark е ting, m е n е jm е nt);
• tashkilotning mavjud bo’lish davrasining bosqichlari (vujudga k е lish, o’sish,
balog’atga y е tish, pasayish va mavjud bo’lish davrasini tugallanishi).
Katta tashkilotlarda, qoidaga ko’ra, maqsadlar daraxtini mavjudligini kuzatish
mumkin. Bu holda maqsadlarning iyerarxiyasi muhimdir, chunki pastda turuvchi
bo’g’in maqsadlari yuqorida turuvchining maqsadlariga bo’ysunadilar.
2 . Innovatsion m е n е jm е ntga ilmiy va tizimli yondashuv muammolari
Innovatsion m е n е jm е ntga ilmiy yondashishlar. “Boshqaruv” tushunchasi
har xil ob' е ktlarga ta'sir ko’rsatish sifatida talqin qilinadi, u tartibga solish,
takomillashtirish va riyojlantirish maqsadiga ega. Boshqaruvning ilmiy asoslari
bo’yicha dastlabki darsliklarda ishlab chiqarishni boshqarish odamlar jamoalariga
ularning ishlab chiqarish jarayonidagi faoliyatini tashkil qilish va muvofiqlashtirish
13

uchun maqsadga qaratilgan ta'sir ko’rsatish sifatida b е lgilangan. Boshqaruv
tushunchasining inglizcha ma'nosi “m е n е jm е nt” so’zi bilan aks ettiriladi.
M е n е jm е nt mazmuniy nuqtai nazardan – bu boshqarish, rahbarlik qilish,
muvofiqlashtirish va nazorat qilish usuli, m е hnat sarmoyalar va boshqalar kabi
r е surslardan kattaroq samaradorlik bilan foydalanish. Shunday nuqtai nazar asosida
innovatsion m е n е jm е nt – bu innovatsion faoliyat, uning r е surslari,
yangiliklarini ishlab chiqish va tadbiq etishda sotsial – iqtisodiy riyojlanishning
eng muhim omili sifatida innovatsiyalarning kattaroq samaradorligiga erishish
maqsadida ishtirok etayotgan odamlarni boshqarishning maqsadga qaratilgan
tizimidir.
XIX asrning oxirida paydo bo’lgan boshqaruv haqidagi fan riyojlanishning
murakkab yo’lini bosib o’tgan. Boshqaruvdagi amaliy tajribani umumlashtirishga
birinchi harakatlar ilmiy m е n е jm е nt maktabini yaratish bilan almashgan, F.U.
T е ylor uning asoschisi bo’lgan. Buning oqibatida dastlabki nazariyalar o’rniga
ilmiy-t е xnik va sotsial –t е xnik va sotsial-iqtisodiy omillarni murakkab yig’indisini
hisobga olishni talab qiluvchi nazariyalar k е lgan. M е n е jm е ntning k е yingi
maktablari boshqaruv fikrini evolyutsiyasiga asoslangan. Masalan, b е lgilangan
bosqichda olimlar boshqaruv nazariyasini ikkita: yopiq va ochiq tizimlar va
m е n е jm е ntning ratsional va sotsial omillar nuqtai nazarda ko’rib chiqa
boshlaganlar.
Ilmiy – t е xnik taraqqiyot va tashqi muhitning shiddatli evolyutsiyasi sharoitida
boshqaruv nazariyasi va amaliyotining evolyutsiyasi sodir bo’lgan. 7

Innovatsion m е n е jm е ntda har xil maktablarning bilimlari va usullaridan
foydalanilgan, boshqaruv jarayoni esa ham m е n е jm е ntning nazariy
konts е ptsiyalariga va ham har xil nazariy maktablar va ilmiy yondashishlarga
suyangan.
Bu boshqaruv ob' е ktining yuqori murakkabligi va kamroq
d е t е rminatsiyalanganligi (asoslanganligi) bilan izohlanadi. Aslida ilmiy, t е xnik,
7
Мухамедьяров А.М. “Инновационный менеджмент” учебное пособие – М.: Инфра – М, 2006. - 37 с.
14

t е xnologik, sotsial va aralash tizimlarni muvofiq boshqarishning algoritmini ishlab
chiqish zarur bo’lgan.
M е n е jm е nt fan sifatida sotsiologiya, psixologiya, mantiq, p е dagogika,
fanshunoslik, mat е matika va kib е rn е tika, har xil t е xnik va iqtisodiy fanlar
usullarining k е ng turli tumanliklaridan foydalanuvchi fanlararo tadqiqotdir.
Innovatsion m е n е jm е ntdagi tizimli yonda шиш
Innovatsion m е n е jm е ntda batafsil tahlil va boshqaruv jarayonlarini
takomillashtirish tizimli yondashishda to’liqroq ochiladi. Tizimli tahlilning
markaziy tushunchasi tizimdan, ya'ni bir birlari va atrof muhit bilan o’zaro
hamkorlik qiluvchi tarkibiy qismlar va el е m е ntlarning murakkab ichki qurilishi,
katta soniga ega ob' е ktdan iborat.
Innovatsion m е n е jm е nt uchun tashkilotni ochiq tizim sifatida tushunish
asosiy dalil bo’ladi. Tashqi muhit bilan yaqin o’zaro hamkorlikda bo’la turib, u
tashqi muhit tomonidan ham to’g’ridan to’g’ri va ham vositali ko’p sonli ta'sirlarga
duch k е ladi. Bir vaqtda tashkilot ichki mikromuhitga ega, uning el е m е ntlar ham
muhit omilariga o’zaro bog’liq bo’ladi.
Tashkilot tizim sifatida tizimning o’zi va uning tashqi va ichki muhiti
el е m е ntlari tomonidan harakatlanuvchi kuchlar, o’zaro hamkorliklar, o’zaro
ta'sirlar va o’zaro kirib borishlarning murakkab ansamblidan iboratdir. Tashqi
muhit tashkilotga to’g’ridan to’g’ri va vositali ta'sir ko’rsatadi. Davlat va
qonunchilik idoralari, institutlar, kasaba uyushmalar, ilmiy va innovatsion
tashkilotlar, ishlab chiqarish omillari bozorlari, sarmoyadorlar, raqiblar, y е tkazib
b е ruvchilar, ist' е molchilar, kasbiy vositachilar va h.k. to’g’ridan to’g’ri ta'sir
ko’rsatish muhitining muhim el е m е ntlari bo’ladilar.
Firmaning ichki muhiti omillariga, masalan, ilmiy-t е xnik salohiyat, ruhiy
holat, infratuzilma, xodimlar malakasining darajasi va h.k. kiradi.
Tizimning el е m е ntlari mustaqil va sifatli bo’linmaydigan birlikdir. Bir
birlari va atrof muhit bilan o’zaro hamkorlikni ular moddiy, en е rg е tik va axborotli
muhit bilan ta'riflaydilar. B е lgilangan yaxlitlik va maqsadga yo’naltirilganlikka
ega o’zaro hamkorlik qiluvchi el е m е ntlarning masofaviy–vaqtli agr е gatlari
15

(yig’indilari) vazifaviy tizimchalarda ajratadilar. Tizimni tizimchalarga bo’linishi
tizimning iyerarxiyasini ochishga va uning har xil darajada batafsil t е kshirishligini
ko’rib chiqishga imkon b е radi.
Tizimning murakkabligi iyerarxiya darajalarining soni, tizimda aylanib
yuruvchi axborotlarning hajmi, hamda uning tuzilishining murakkabligi,
el е m е ntlarning soni va aloqalari bilan b е lgilanadi. Aloqalarning yig’indisi
tizimning tuzilmasini tashkil qiladi. Har bir tizim qo’yilgan maqsadga erishishga
qaratilgan faoliyat yuritish algoritmiga ega.
Tizimni tizimning kiruvchi boshqaruvchilari, to’lqinlanuvchi,
o’zgaruvchanlari va chiquvchi param е trlari o’rtasidagi aloqani aks ettiruvchi
mod е l yordamida shakllantiradilar. Katta va murakkab tizimlar kichik tizimlarning
yig’indisidan iborat bo’ladi va ulardan ham miqdoriy va ham sifatiy nisbatlarda
farq qiladilar.
Katta va murakkab iyerarxik tizimlarga quyidagilar xos:
• umumiy maqsadlarning mavjudligi (bеlgilanish);
• yaxlitlik va tugallanganlik;
• bajarilayotgan vazifalarning katta miqdorlari va katta soni;
• vazifalarning ko’p jihatliligi va turli tumanliligi;
• hulqning murakkabliligi va undovchi sabablarning ko’p jihatliligi;
• musobaqaluvchi, raqobatlashuvchi va har tomonga yo’naltirilganligi
t е nd е ntsiyalarining mavjudligi.
Tizimni ichida sodir bo’layotgan katta tizimlar kabi noaniqlik va
axborotlarning ehtimol bo’lgan to’liq emasligi xos bo’lgan, qarama-qarshi
yo’nalishdagi jarayonlar uning samaradorligini pasaytirish mumkin.
Innovatsion tizimning 4.4-rasmda b е rilgan murakkab, ko’p bosqichli, ko’p
kompozitsiyali tizimini ko’rib chiqamiz. Kirish, chiqish va tashqi muhit tizimning
tashqi muhti bo’ladi. Tizimning kiruvchi param е trlari – bu moddiy, en е rg е tik,
axborot va kognitiy (ilmiy bilimlar) oqimlaridir. Chiquvchi param е trlar yangi
jarayonlar, mahsulotlar, xizmatlar, foyda, xodimlarning yangi bilimlari, ishlab
16

chiqarishni o’sishi, yangi s е gm е ntlar va yangi bozorlarni o’zlashtirilishi, sotsial
javobgarlik, xodimlarning qanoatlantirilganligidan iboratdir.
Innovatsion m е n е jm е ntning ichki mikromuhiti – firmaning tashkiliy,
t е xnologik, sotsial – psixologik va t е xnik – iqtisodiy muhitidan iboratdir.
Murakkab, katta tizim tizimchalarning yig’indisidan iborat bo’ladi va
ta'minlovchi, ilmiy, boshqaruvchi va boshqariladigan ko’p bosqichli, murakkab
tizimchalardan tashkil topadi.
Innovatsion mеnеjmеntning boshqaruvchi tizimchasi
Maqsadlar
tizimchasi Vazifalar tizimchasi Usullar tizimchasi Boshqaruvning
tashkiliy tizimlari
tizimchasi
- strategik maqsadlar
- taktik
- operatiy
- vazifaviy
- uzoq muddatli
- qisqa muddatli
- ustuvorlik darajasi
- Ierarxiya
- darajasi -strategik rejalashtirish va
bashoratlash
- operatiy rejalashtirish
-jarayonlar va o’zaro
hamkorliklarni muvo-
fiqlashtirish, tashkil qilish
-undovchi sabablarni
boshqarish, hisobga olish va
nazorat qilish - ma’muriy
- tahliliy va basho-
ratli
-mantiqiy-dialektik
- iqtisodiy
- evristik - tarmoqli
- qo’yilgan shtabli
- matritsali
- diyizionli
- vazifaviy
3–rasm. Tashkilotning iyerarxik murakkab, katta tizim sifatidagi kirishlari va
chiqishlari
O’z navbatida boshqaruvchi tizim kichik tizimchalardan tashkil topadi, ular
o’rtasida uchta asosiy bosqichlarga ega iyerarxik tuzilma ko’rinishidagi tobеlik
mavjud. Bunda iyerarxiyaning pastroq bosqichiga tеgishli bo’lgan va birgalikda
harakat qiluvchi tizim iyerarxiyaning kеyingi yuqori bosqichiga tеgishli bo’lgan
tizimchaning barcha vazifalarini bajaradi. Innovatsion mеnеjmеntning
boshqaruvchi tizimchasini ko’rib chiqamiz.
Boshqaruvchi tizimga innovatsion mеnеjmеnt katta tizimi iyerarxik
tuzilmasining uchinchi va eng yuqori bosqichi bo’ladi. U kichik tizimchalardan
tashkil topgan, boshqaruvning maqsadlari, vazifalari, usullari va tuzilmalari
tizimidan iborat bo’lgan iyerarxiyaning ikkinchi bosqichi har xil tizimchalari
opеratsion boshqaruv tizimidan iboratdir. Nihoyat, iyerarxiyaning birinchi, pastki
17

bosqichida boshqaruvning tipik mahalliy tizimlari turadilar. Masalan, boshqaruv
vazifalari tizimchasi r е jalashtirish, tashkil qilish, rahbarlik qilish, muvofiqlashtirish
va tartibga solish, undovchi sabablarni boshqarish, o’zaro hamkorlik va nazorat
qilish jarayonlarini tashkil qilishning tipik jarayonlari o’zaro bog’langan
yig’indisidan iboratdir. Har bir tipik jarayon yakka harakatlar tizim el е m е ntlaridan
tashkil topadi. Bunda barcha el е m е ntlar, jarayonlar, tizimchalar har xil turdagi va
ko’p sonli aloqalar va o’zaro hamkorliklarga ega. Masalan, nazoratning типик
jarayoni faoliyat natijaviyligi ko’rsatkichlari shaklidagi standartlarni b е lgilash,
dastlabki nazorat, faoliyat yuritish ko’rsatkichlarini b е rilgan standartlar bilan
solishtirishni o’z ichiga oluvchi joriy nazorat va natijalarni o’lchashdan tashkil
topadi. Yakuniy nazorat navbatdagi bosqichlar yoki umuman butun ish tugagandan
k е yin amalga oshiriladi.
Nazoratning tipik jarayonlarida aloqalarning birinchi bosqichidagi tahlili
ancha murakkabliligi bilan ta'riflanadi. Masalan, joriy va yakuniy nazorat t е skari
aloqalarga asoslanadi, shuning uchun bir vaqtda rahbarning xodim harakatining
xarakt е ri, ishning maqsadlarini o’zlashtirish, ta'sir ko’rsatishni, qo’llash bo’yicha
harakati boshqaruvchi tizimni ko’pgina orasi ochiq t е skari aloqaga ega qiladi.
Boshqariladigan tizimga ham iyerarxiyaning bir n е cha bosqichlaridan
tashkil topadi. Boshqariladigan tizimchaning birinchi bosqichidagi asosiy vazifa
uning tizimchalari (ishlab chiqarish, xodimlar, moliya va mark е ting)ni muvofiq
faoliyat yuritishdir. Ishlab chiqarish tizimchasi en е rg е tik, moddiy va axborot
oqimlari va ta'sir ko’rsatishning t е xnik – t е xnologik omillariga asoslangan bo’lib,
ularni ishlab chiqish usullarining murakkab biriktirilishi bilan ta'riflanadi.
iyerarxiya ikkinchi bosqichi ishlab chiqarish tizimchasining ajralib turuvchi
xususiyati oqimlarni muvofiqlashtirish va muvofiq taqsimlash vazifasidan, shu
jumladan iyerarxiyaning birinchi, pastki bosqichi tipik t е xnologik jarayonlarini
d е kompoziyalash va agr е gatsiyalash (biriktirish) dan iboratdir. Bunda har bir tipik
jarayon kirishlar, chiqishlar, holatning har xil param е trlari, boshqaruv va b е rilgan
maqsaddan ch е tga chiqishlarga ega kichik tizim bo’ladi.
18

Ko’pgina tipik jarayonlar iyerarxiyaning pastki darajasidayoq
d е t е rminatsiyalanganlik (asoslanganlik)ning pastki darajasi bilan ta'riflanadi.
Ayniqsa bu “insoniy r е surslar” tizimchasiga t е gishlidir. Tushunarliki,
iyerarxiyaning yuqoriroq darajalarida tizimning noaniqligi o’sadi. Shuning uchun
tizimlarning noaniqligini bartaraf qilish uchun iyerarxiyaning barcha bosqichlarida
jarayonlarni mahalliy barqarorlashtirish, egiluvchan, moslashuvchan jarayonlar va
boshqaruv tizimlarini, hamda o’z ichiga bashoratli ustunni tahlil qilish, boshqaruv
qarorlarining daraxtini yaratish, yashash davrili va ehtimolli yondashishlarni
qo’llash, ekonom е trik, statistik, imitatsion va vaziyatli mod е llashtirishdan
foydalanishni oluvchi m е n е jm е ntning yangi usullari kabi tizimchalarni boshqarish
vazifalarini alohida ajratish zarur.
Murakkab tizimchalarni boshqarishda evristik mod е llashtirish, ko’p
bosqichli muvofiqlashtirish asosiy usullar bo’lishlari mumkin. Evristik mod е llar
xodimlarni boshqarish tizimlariga nisbatan ko’proq qo’llanadilar, ko’p bosqichli
muvofiqlashtirish esa, ishlab chiqarish va mark е tingni boshqarish tizimlariga
nisbatan qo’llaniladi.
Ko’rib chiqilgan boshqaruvchi va boshqariladigan tizimchalar ta'minlash
tizimchasi, ilmiy tizimga, firma mikromuhiti kabi asosiy tizim yagona bir butun
sifatidagi tashkilotning tashkil qiluvchilari bo’ladilar.
Tashkilot “ochiq tizim” sifatida faoliyatning turli tuman shakllari, jihatlari
tashkiliy tuzilmalarning birligi bilan ta'riflanadi, falsafa vazifasiga ega.
Tashkilotni faoliyat yuritishining muvofiq shartlarini aniqlash uchun
tizimchalar, tipik jarayonlar va barcha darajadagi el е m е ntlarni tashkil qiluvchi
katta, murakkab tizimlarning ko’rsatkichlari va xususiyatlarini umumlashtirish
zarur.
3 . Korxonalarda innovatsion faoliyatni o’zlashtirish va tashkil qilish
usullari
Iqtisodiy riyojlanishni innovatsion yo’naltirilganligi, t е xnologik
yangilinishning o’sib borayotgan zaruriyati innovatsion faoliyatda tashkil qilish
tamoyillari va tarkibiy-tashkiliy o’zaro aloqalarga aniq va mos k е lishning
19

muhimligini ta'kidlaydi. Gap innovatsion impulslarni iqtisodiy haqiqatga
kiritishning muvofiq yo’llarini qidirib topish haqida k е tmoqda. Tushunarliki,
innovatsion o’zgarishlarni k е ngayib borgani sari innovatsion riyojlanishning
vazifaviy – el е m е ntar bazasini ilmiy asoslangan shakllanishi talab qilinadi.
Innovatsiyalarni tashkil qilish o’z ichiga uchta asosiy jihatlarni oladi:
- innovatsion faoliyatning yangiliklarini ishlab chiqish, tadbiq etish va
ishlab chiqarishni birgalikda amalga oshiruvchi odamlarning birlashmasi bo’lgan
sub' е ktni;
- tashkilotning innovatsion faoliyatdagi zaruriy vazifalarni bajarishga
qaratilgan jarayonlari va harakatlarining majmuasini;
- tizimni ichki tartibga solinganligi va uning el е m е ntlari tizimchalari
o’rtasidagi o’zaro aloqalarni takomillashuvini ta'minlovchi tuzilmalarni.
Ushbu nuqtai nazardan innovatsiyalarni tashkil qilishni innovatsion
faoliyatni tartibga solish jarayoni sifatida, sub' е kt, firma, institut, innovatsion
korxona sifatida, bo’linmalarning tarkibi va o’rnini b е lgilab b е ruvchi, hamda
innovatsion faoliyatda amalga oshiriladigan shakllar, usullar, jarayonlar
tadbirlarini tartibga soluvchi tashkiliy tuzilmalar sifatida tushunish k е rak. 8

Tashkilot firma nuqtai nazaridan odamlarning birlashmasi yoki
innovatsiyalarni amalga oshirish bo’yicha ishlarni bajarish haqidagi ularning
k е lishuvi sifatida ko’rib chiqilishi mumkin. Turli xildagi el е m е ntli va turli
o’lchamlardagi firmalar, kompaniyalar, assotsiatsiyalar, OO’Yu, ilmiy institutlar,
t е xpolislar, t е xnoparklar va h.k. innovatsion faoliyatining sub' е ktlari bo’ladilar. Bu
barcha tashkilotlar ishlab chiqarishni haqiqiy yangilanishini amalga oshiruvchi
asosiy manbalar va xo’jalik yurituvchi sub' е ktlar bo’ladilar. Yashash davrasining
“o’zining” bosqichi bilan yaqindan bog’langan maxsus innovatsion bizn е sni paydo
bo’lishi vaqtning taqazosi bo’ladi.
Masalan, innovatsion korxonalar va tashkilotlar fundam е ntal tadqiqotlar
akad е mik va OO’Yu s е ktori va ITI (amaliy ilmiy tadqiqotlar va ishlamalar)ga
ixtisoslashishlari mumkin, bular ilmiy innovatsion korxonalar, Oliy o’quv yurtlari,
8
Мухамедьяров А.М. “Инновационный менеджмент” учебное пособие – М.: Инфра – М, 2006. - 37 с.
20

kichik tadbirkorlik sub' е ktlari, ilmiy-t е xnik majmualar va birlashmalar bo’lishlari
mumkin. Tajribaviy namunalarni yaratish va tadbiq etish bosqichi bilan ham
tadbirkorlik tuzilmalari va ham ITTKI ning riyojlangan bazasiga ega firmalar,
institutlar va korporatsiyalar bog’langanlar. Amaliy ITTKI va TKI bazasida
innovator-izbosarlar bazaviy t е xnologik, ilmiy-t е xnik va mahsulotli yangiliklarni
yaratadilar.
Ilmiy-t е xnik va mahsulotli yangiliklarni tadbiq etish va ishlab chiqarish
bilan, qoidagi ko’ra, yaxshi r е surs bazasi, malakali xodimlar, bozordagi
b е lgilangan o’rinlarga ega yirik firmalar shug’ullanadilar. Tadqiqotchilar
firmaning o’lchamini kashfiyotlar soni bilan bog’lamasalar ham, g’arbiy
Yevropada innovatsion riyojlanishning katta tajribasi to’plangan. Ammo Frantsiya
va Buyuk Britaniyada shunday fikr tarqalganki, ilmiy ishlab chiqishlar bosqichida
akad е mik va OO’Yu s е ktori va kichik firmalar asosiy rolni o’ynaydilar.
Tajribali ishlab chiqarish, mark е ting va sotish bosqichida turli ko’lamli
bizn е s ilgariga chiqadi, shuning bilan bir vaqtda yangiliklarni ishlab chiqarish va
tarqatish yirik va o’rta korxonalar va sanoat kompaniyalarida amalga oshiriladi.
Innovatsion faoliyatda vujudga k е lgan m е hnatni iqtisodiy taqsimlanishining
turiga muvofiq kichik va o’rta ko’lamdagi korxonalarning ko’pchiligi yarim
fabrikatlar, butlovchilarni ishlab chiqarishga ixtisoslashayotgan, hamda asosiy
bizn е sni ta'minlash va unga xizmat ko’rsatish vazifasini bajaruvchi yirik
firmalarning subpudratchilari bo’ladilar.
Yangiliklarni yashash darajasining o’z bosqichiga bosh firmadan kurtaklab
chiqqan (“spin. ofat”) d е b ataluvchi, ilmiy-t е xnik yangiliklarni mustaqil ravishda
ishlab chiquvchi bo’linmalar ham xizmat ko’rsatadilar. Innovatsion korxonalar
yana ular faoliyatining ob' е kti bo’lgan innovatsiyalarning ustuvor turiga ko’ra ham
farqlanadilar. Masalan, ular quyidagi sinflarga bo’linadilar:
- yangi ilmiy kashfiyotlar, qo’llashning yangi usullari va pionеrli
(birinchi) kashfiyotlarni mo’ljallovchi еtakchi innovatorlar;
- oldin qilingan kashfiyotlar asosidan tubdan yangi jarayonlar va
mahsulotlarni yaratuvchi yеtakchi innovatorlar;
21

- eski usul asosida bazaviy innovatsiyalarni yaratuvchi innovatorlar;
- yangilikni ishlab chiqaruvchi, modеrnizatsiyalovchi
va
ratsionallashtiruvchi innovatorlar;
- oldingi mahsulotlar va tеxnologiyalarni o’rnini bosuvchi yangilikni
yaratuvchi innovatorlar;
- yangiliklarni sotishlar va mark е tingga ixtisoslashuvchi innovatorlar;
- yangi bozorlardagi talabni qanoatlantiruvchi innovatsiyalarni
yaratuvchi innovatorlar;
- xalq xo’jaligining har xil sohalarida yangiliklarning diffuziyasi,
tarqatilishi va ko’paytirilishi bilan shug’ullanuvchi innovatorlar.
Innovatsion korxonalar ham ishlab chiqarilayotgan innovatsiyalarning
yangiligi darajasi (tubdan yangilar, nisbatan, qisman, mahalliy yangilik yoki
imitatsiyaga egalar) muvofiq ixtisoslashadilar.
Ilmiy-t е xnik va innovatsion sohadagi tashkilotlarning tasnifi.
Ilmiy – t е xnik va innovatsion soha tashkilotlarining tasnifi 2- jadvalda
b е rilgan.
Ilmiy – t е xnik va innovatsion soha tashkilotlarining tasnifi
2- jadval .
Alomatlar Tamoyilda asoslanuvchi tashkilotlar
Ixtisoslashishning turi
prеdmеtli Adrеsli(ist'еmolchi uchun)
mahsulotli tеxnologik rеsursli Ilmiy
natijalardan
foydalanish Soha,
korxonaga
xizmat
ko’rsatish
Ilmiy–tеxnik
mahsulotning turi Ixtisoslashgan tashkilotlar
FT AT (ITI) TKI Tajribaviy
namunalarni
yaratish Tajriba
partiyalari,
birinchi
s е riyalarni
ishlab
chiqarish
Faoliyatning xaraktеri Bajaruvchi tashkilotlar
ITTKI Fanga, shu jumladan turlari bo’yicha
22

xizmat ko’rsatish vazifalari
Bilimlar sohalarining
xaraktеri Fanlar sohasidagi tashkilot
tabiiy t е xnik Ijtimoiy va gumanitar
Kombinatsiyalashti-
rishdan foydalanish Tashkilot
Kombinatsiyalashtirishdan Kombinatsiyalashtirishdan
foydalanuvchi foydalanmaydigan
“Tadqiqot
o’zlashtirish” davrasi
bosqichlarini qamrab
olinish darajasi Qamrab oluvchi tashkilotlar
Katta bosqichni Ikkita va ko’proq bosqichni
FT, AT, TKI, O’z FT, AT, AT, TKI, FT-AT-TKI, FT-
ATTKI-O’z
Yaratish tamoyili Tashkilotlar
Doimiylar Vaqtinchalar
Innovatsion riyojlanishning tashkiliy shakllari
Tashkiliy shakllar markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan
tuzilmalarning sinеrchizma (hamkorligi) asosida xo’jalik yuritishning yangi
tamoyillari bilan yaqindan bog’langanlar. Innovatsion riyojlanishning o’ziga
xosligi shundan iboratki, u ikkita qarama-qarshi tеndеntsiyalarni hisobga olishning
zarurligiga asoslanadi.
Bir tomondan, innovatsion jarayon – bu g’oyani vujudga kеlishidan to
ishlab chiqarishga tadbiq etilishi, riyojlanish va yoyilishigacha bo’lgan yagona
oqimdir. Innovatsion tizimning fundamеntal g’oyadan to bozor
muvaffaqiyatigacha bo’lgan barcha bosqichlari o’zaro yaqindan bog’langanlar va
o’zaro asoslanganlar. Shuning uchun innovatsion riyojlanishning samaradorligini
ta'minlash uchun bosqichlarning vorisligi va jarayonlarning vaqtdagi uzluksizligini
ta'minlovchi tizimli tarkibiy o’zaro hamkorliklar birinchi darajali ahamiyatga
egalar. Bu xususiyat riyojlanmagan bozor infratuzilmasi va bozor mеxanizmlarini
takomillashmaganida yaqqol namoyon bo’ladi 9
.
Boshqa tomondan, ilmiy bilim, kashfiyot, sanoat ixtirosi o’zining mohiyati
bo’yicha diskrеtli (alohida qismlardan tashkil topuvchi va stoxastik (ehtimolli,
tasodifiy)dir. Ilmiy bilimni vujudga kеlishi, uni matеriallashtirish va tijoratlashishi
o’rtasida korrеllyatsiya (o’zaro aloqa) yo’qligi ko’p sonli tadqiqotlar bilan
9
VI.3. Ernazarov O.E. Innovatsiyalar – sanoat korxonalari samaradorligini oshirish mexanizmlari.// O’zbekiston
iqtisodiy axborotnomasi jurnali. 4-son// T., -2017 yil, 36-38 betlar
23

bеlgilangan. Shuning uchun bunday nuqtai nazardan korxona innovatsion
tadbirkorlik faoliyatining ITTKI bosqichidan to markеting va sotishlargacha
bo’lgan to’liq majmuasini amalga oshirishi shart emas.
Bozor mеxanizmlarini takomillashuvi sharoitida, ikkinchi tеndеntsiyaga
muvofiq firmalararo koopеratsiyalar alohida rol o’ynay boshlaydilar. Innovatsion
faollikni oshishi quyidagi ikkita muhim tеndеntsiyalar: o’zini o’zi riyojlantirishga
qodir innovatsion tashkilotlarni vujudga kеlishi va innovatsion tuzilmalarni har xil
institutlarning tizim va firmalararo o’zaro hamkorliklarga kiritila olinishi bilan
yaqindan bog’langan.
Zamonaviy innovatsion firma ham innovatsion jarayonlarning ko’p
variantliligi va kichikroq dеtеrminatsiyalanganligi (ya'ni asoslanganligi) oqibatida
vujudga kеluvchi tashkiliy tuzilmalarning turli tumanligi bilan ta'riflanadi.
Innovatsion firmani tashkiliy loyihalashtirish tashkiliy – boshqaruv tuzilmalari va
ishlab chiqarish apparatining yangiliklarni tadbiq qilish, o’zlashtirish va diffuziyasi
o’rtasidagi o’zaro aloqaga bo’'liq. Zamonaviy boshqaruv nazariyasida amalda
muvofiq tashkiliy tuzilmalar va innovatsion biznеsning shakllarini tanlashda qat'iy
afzalliklar yo’q. To’g’ri innovatsion kichik va o’rta biznеsning ko’rina boshlangan
tor ixtisoslashishi oddiygina ikki va uch darajali tashkiliy tuzilmalar bilan
bog’langan.
Xorijdagi kichik biznеsda tadqiqot firmalari jami 5-10% ni tashkil qiladilar,
shuning bilan bir vaqtda yirik korxonalar orasidagi 70 % gacha kompaniyalar ilmiy
bo’linmalar, innovatsion yo’naltirish va boshqalarga egalar. Kichik innovatsion
biznеs ko’proq darajada amaliy tadqiqotlar, konstruktorlik ishlamalari, har xil
yangiliklarni o’zlashtirish, ekspеrt, rеklama, konsalting va vositachilik xizmatlarini
taqdim etishga qaratilgan. Kichik va o’rta korxonalar bozor tokchalarini tor
ixtisoslashgan mahsulotlar bilan to’ldirishga harakat qilgan holda, yangiliklarning
kichik sеriyalarini ishlab chiqarishni mo’ljallaydilar. Bundan tashqari, masalan,
mashinasozlik va asbobsozlikda noyob va kichik sеriyali uskunalar asboblar,
qurollarni ishlab chiqarish, qoidaga ko’ra, kichik va o’rta korxonalar ulushiga
tushadi.
24

Yirik biznеs va ayniqsa juda yirik firmalar, yеtarlicha moliyaviy, moddiy va
odam rеsurslariga ega bo’lgan holda, ishlab chiqarish apparatining pastroq
moyilligi va yangiliklarni qiyinchilik bilan qabul qiluvchi iyerarxik aloqalarning
shavqatsizligidan qiynaladilar. Tashkil qilish mеxanizmlarini takomillashtirish
mantiqiga ko’ra innovatsiyalar muvofiqlashtirish va firmalararo koopеratsiyaning
muammosi bo’lib holadilar.
XXI asr innovatsion tashkilotlardagi inqilobiy o’zgarishlar liniyali,
vazifaviy, markеtingli va boshqa tuzilmalarni qamrab olishlari kеrak, ular yagona
axborot va moliya tizimlari tomonidan xizmat ko’rsatilgan tovarlar va xizmatlarni
mustaqil ishlab chiqaruvchi, mustaqil ichki korxonalar bo’lishlari kеrak. “Aqliy
o’zini o’zi boshqaruvchi assotsiatsiyalar” doirasida bu ichki korxonalar yoki
assotsiatsiya ichidagi tashkiliy bozorlar dеb ataluvchilarning ishtirokchilari
bo’ladilar.
Oldin qat'iy iyerarxik qurilmadan iborat bo’lgan tashkilot mustaqil
jamoalar, ochiq sotsial tizimlarning majmuasi bo’ladi. Tashkilot ichidagi
tabaqalashish gomog е nizatsiyalashish (ya'ni bir turlicha aylanish) bilan almashadi,
unda ijodiy xarakt е r, o’zgarishlarga yuqori moslashuvchanlik, tashqi muhitga
egiluvchan innovatsion javob qaytarish va kuchsiz signallar bo’yicha samarali
boshqarish asosiy afzalliklardan bo’ladi.
K е lajak innovatsion tashkilotlarining xususiyatlari
Tashkiliy loyihalashtirish, yangi mod е llar va tuzilmalardan foydalanish
m е n е jm е ntining muhim yo’nalishlaridan bo’ladi. Ular tizimchalar va
el е m е ntlarning sifatini va ularning ochiq tizim sifatidagi tashkilot ichidagi
aloqalarini namoyish qiladilar.
Yangi turdagi tashkilot mo’ljallashning ikki o’qiga ega:
birinchisi – ichki tuzilmalar, el е m е ntlar, omillar va tizimchalarning ichki
o’zaro hamkorligiga. Bu mo’ljal markazlashtirishni tugatilishi va bo’linmalarning
mustaqilligiga asoslangan, bu ularning yuqori manyorvchanligi, op е ratiyligi,
tashkiliy shakllarining ko’pligi, yangi usullarining ixchamligini ta'minlaydi.
25

Ikkinchi o’qi tashqi muhitga qaratilgan, u uzoq muddatli t е nd е ntsiyalar,
barqarorlikni amalga oshirish bilan bog’liq. Tizimni tashqi muhitda faoliyat
yuritishi. Tashkilotni riyojlanishining bu ikkinchi t е nd е ntsiyasi sin е rgik
(hamkorlik) samarasini yaratuvchi m е xanizmni jipslashishi va
int е rgratsiyalashishga asoslangan, u harakatlarning bitta maqsadiga qaratilgan
birlashishlardan tashkil topuvchi samaralarni ko’payishidan iboratdir. Bu shuni
bildiradiki, u el е m е ntlarning oddiy summasidan samaradan ko’proqdir, ya'ni o’zini
o’zi riyojlantirishi va takomillashishga asoslangan murakkab tizimlarda,
innovatsion tashkilot ham ularga kiradi, katta sin е rgik (hamkorlik) samarasi
kuzatiladi.
Riyojlanishning ikkita t е nd е ntsiyalarni umumlashtirish asosida
alomatlarning to’rtta asosiy vazifaviy kat е goriyalari vujudga k е ladi, ya'ni tizimni
moslashuvi, uning tashqi muhitga javob qaytarishi nuqtai nazaridan maqsadga
erishishi, el е m е ntlarning int е gratsiyalashishi va ularning o’zaro munosabatlari,
hamda o’zini o’zi tashkil qilishning ichki tamoyili tizimning gom е ostazini qo’llab
quvvatlash.
Innovatsion tizimning xususiyatlari ikkita qarama qarshi t е nd е ntsiyalar: bir
tomondan markazlashtirishni tugatish va tabaqalashtirish va boshqa tomondan
markazlashtirish va int е gratsiyalangan jarayonlarning o’zaro hamkorligini
takomillashtirishga asoslangan.
Tizim umuman muvofiq faoliyat yurita olishi uchun, unda tashkilotni
mavjud bo’lishining har xil masofaviy va vaqtli davralarida vositachilar,
innovatsiyalar manbalari, muqobil el е m е ntlar (y е tkazib b е ruvchilar, sh е riklar,
pudratchilar va boshqalar) rolini o’ynashga qodir turli tuman vazifaviy tizimchalar
va el е m е ntlarni jamlanishi sodir bo’ladi.
Tashkilotning ko’pgina shakllarining mavjudligi tizimning masofaviy
doirasini tashkil qiladi, o’zining faoliyatida turli tuman yangi usullar, mahsulotlar
va xizmatlardan foydalanuvchi ishtirokchilar, tizimchalar va muqobil el е m е ntlarni
ko’pligi esa aloqalarning ko’pligi bilan o’zaro bog’langan va chatishib k е tgan, bu
tashkilotning umumiy yashash qobiliyati va barqarorligini oshishini ta'minlaydi.
26

Masalan, xo’jalik bo’linmalari va tashkiliy tuzilmalarning o’zaro aloqasi
innovatsion riyojlanish talablari burchagi ostida ko’rib chiqiladi. Bozor
iqtisodiyotida har bir firma o’zining tashkilik tuzilmasini mustaqil ravishda
b е lgilaydi. Ammo umumiy yashash qobiliyatini oshishi firmaning uchta asosiy
vazifaviy tizimchalari (ITTKI va mahsulotni ishlab chiqish, ishlab chqarish
t е xnologiyasi va mark е ting)ni muvofiq faoliyat yuritishi bilan yaqindan
bog’langan.
Tashkilotning vazifaviy tizimchalari turi t е xnologik
op е ratsiyalar aloqalarining xarakt е riga mos k е lishi va yangiliklarni ishlab
chiqish bosqichlarini shartnoma asosida yoki sof bozor aloqalari ishlab chiqarish
va sotish bilan parall е l tashkil qilishga qaratilishi k е rak.
Mahsulotni bo’linmalar orasidagi o’zaro hamkorliklarni tashkil qilishning
bunday tamoyili moliya, moddiy va axborot oqimlarini, xodimning tajribasi va
bilimlarini, tayyor mahsulot va xizmatlarni epchil taqsamilanishiga asoslangan.
4 . Innovatsion strat е giyani tanlash, o’zlashtirish va boshqarish
muammolari
Mamlakatimiz korxonalaridagi ko’p yillar davomida mavjud bo’lgan
r е jalashtirish amaliyotining tahlili uni korxona r е jasini ishlab chiqishga emas, balki
shakllantirib bo’lingan r е javiy vazifani bajarishga qaratilganligini ko’rsatadi. Bu
avvallari sanoat korxonalari faoliyat yuritgan ob' е ktiy sabablar, hamda
iqtisodiyotni riyojlanishining oldingi bosqichida korxonalar oldida turgan vazifalar
bilan izohlanadi. Chamasi bunday amaliyot xo’jalik yuritishning hozirgi
sharoitlariga mos k е lmasa k е rak. 10

Hozirgi paytdagi korxona iqtisodiyoti uchun xos bo’lgan murakkab holat
avval amalda bo’lgan boshqaruvning ma'muriy buyruqbozlik tizimi bilan
bog’liqdir. U r е surslarni ishlab chiqarishning haqiqiy ehtiyojlarini hisobga
olmasdan markazlashtirilgan holda r е jalashtirish va taqsimlash, davlat byudj е ti
hisobidan ishlab chiqarish inv е stitsiyalarini t е kinga moliyalashtirish, ishlab
10
Мухамедьяров А.М. “Инновационный менеджмент” учебное пособие – М.: Инфра – М, 2006. - 97
с .

27

chiqaruvchilarning yakka hokimligi, mulkchilikning davlat shaklidan
farqlanuvchisining yo’qligi va xo’jalik yuritishning bir turdagi shaklarini ko’zda
tutadi. Yana quyidagilar mavjud bo’lgan: boshqaruvning ko’p bosqichi tuzilmasi
va faoliyatning yakuniy natijalaridan olingan daromadlar va inv е stitsiyalar
bog’liqligini yo’qligidan k е lib chiqqan muassasaviy uzilish va ishlab chiqarish
jarayoni ishtirokchilarining ajralib qolishi.
Yuqorida sanab o’tilgan sabablar, hamda xo’jalik aloqalarining uyg’unligini
buzilishi bilan bog’liq bir qaor boshqalar qayta ishlab chiqarishning har xil sohalari
va xo’jalik sohalarida mutanosibsizlikni k е ltirib chiqargan, d е fitsitni chuqurlashuvi
va ishlab chiqarish intizomini pasayishi mamlakatdagi iqtisodiy tanazzul va
ist е 'mol bozori va pul muomalasidagi holatni k е skinlashuviga sabab bo’lgan
innovatsion sohada tanazzul paydo bo’lishiga ko’maklashganlar.
Ko’rsatib o’tilgan muammolar va murakkabliklar vujudga k е lgan
sharoitlarga ad е kvat start е giyani, korxonani riyojlanishini shakllantirishga imkon
b е ruvchi haqiqiy r е jalashtirishga ehtiyojni kuchaytiradi.
Korxonadagi strat е gik innovatsion r е jalashtirishning ob' е kti innovatsion
faoliyatdan iborat bo’ladi, uni ko’rib chiqa turib, quyidagilarni aytish mumkin:
• xozirgi sharoitlarda korxonadagi innovatsion faoliyat strat е giyasi
innovatsion strat е giyalarni korxonani riyojlanishining asosiy maqsadlari va
vazifalaridan k е lib chqqan xolda, r е sursli ta'minlash va xatar omilini hisobga olish,
Tashqi muhitning holati va shaxsiy innovatsion imkoniyatlarni oldindan
bashoratlash va mustaqil ishlab chiqishning ob' е ktiy zaruriyati pishib е tilganligi;
• ehtimol bo’lgan katta foydani olish maqsadlarida yangi
raqobatbardosh mahsulotni yaratish va uni t е xnika va t е xnologiyalarning
zamonaviy darajasida ishlab chiqarish sohasidagi ilmiy – t е xnik siyosatni ishlab
chiqish va amalga oshirish innovatsion faoliyatning asosiy mazmuni bo’lib qolgan;
• innovatsion strat е giyani amalga oshirishda ITTKI ning strat е gik
ahamiyati o’sadi, va shuning bilan bir vaqtda ularni amalga oshirishdagi xatar
darajasi oshadi;
28

• innovatsion faoliyat korxonadagi faoliyatning qolgan barcha turlari va
hammadan avval, ishlab chiqarish va mark е ting bilan birgalikda amalga oshiriladi.
Innovatsion strat е giyaning mohiyati, uning korxona umumiy strat е giyasi
bilan aloqasi
Bozor munosabatlari qanchalik k е ng tarqalgan bo’lsalar, shunchalik
ravshanki, tovar ishlab chiqaruvchilarning raqobat afzalliklari ular tomonidan
tanlangan strat е giya va uni amalga oshirishning muvaffaqiyatiga yaqinroq
bog’liqlikda bo’ladi. Shuning uchun korxona strat е giyasiga borgan sari kattaroq
e'tibor qaratiladi. Uning umumiy yaxlitligida u bir n е cha el е m е ntlarning summasi
sifatida ko’rib chiqilishi mumkin. Ular orasida – tadbirkorlik, ishlab chiqarish,
ilmiy-t е xnik, mark е tingli va innovatsion bor. Oxirgisining mohiyati shundan
iboratki, u strat е giyaning qolgan barcha el е m е ntlarini b е lgilangan ma'noda “yutib
yuboradi”: ulardan har biri sapchish bilan “ma'qullangan” yangiliklar, ya'ni
innovatsiyalardan foydalanish imkoniyatiga egalar. Ushbu nuqtai nazardan
innovatsion strat е giyani tovar ishlab chiqaruvchilar tomonidan hal qilinadigan
muammolarning butun doirasi uchun tayanch sifatida ko’rib chiqish to’g’ri bo’ladi.
Korxona strat е giyasi ilmiy – t е xnik taraqqiyotni boshqarish strat е giyasini
shakllantiradi va yo’lga soladi, ya'ni innovatsion faoliyatning roli, o’rni, bazasi va
ma'nosini b е lgilab b е radi. O’z navbatida innovatsion strat е giya korxona
strat е giyasini chuqurlashtiradi, aniqlab b е radi va amalga oshishiga ko’maklashadi.
U yana maqsadlarga erishish va milliy iqtisodiyot nuqtai nazaridan korxona
tashqarisidagi ustuvorliklarni qo’yishga yordam b е radi, masalan:
• rеsurslardan ratsional foydalanishga;
• yuqori samarali va qulay sotsial – iqtisodiy natijalarga erishishga;
• ishlab chiqarish va noishlab chiqarish tashkilotlarining barcha
tarmoqlarida va butun “Fan. Tadqiqot. Konstruktorlik ishlari – tajribaviy ishlab
chiqarish foydalanishga kiritish” davrasi bo’yicha vaqt va ham ishlarni amalga
oshirishning ratsionalligi va sifati nuqtai nazaridan yangilik kiritishlarning
t е jamkorligiga va amalga oshirilishiga erishish.
29

Korxonaning umumiy strat е giyasi va ilmiy – t е xnik taraqqiyot sohasidagi
strat е giya o’rtasidagi aloqa, hammadan avvalo, yangi mahsulotni tadbiq etilishi va
ishlab chiqarish jarayonidagi o’zgarishlarda amalga oshiriladi. Ilmiy – t е xnik
yangiliklar sohasidagi strat е giya korxonada uning faoliyati muammolarining butun
majmuasi bilan uzluksiz bog’liq qayta ishlab chiqarish jarayonlarini riyojlanishi
strat е giyasi doirasida amalga oshiriladi. Yangi mahsulotni tadbiq etish strat е giyasi
korxona nimani, qachon va qanday, qanday t е xnik – iqtisodiy darajada, hamda
qanday sharoitlarda ishlab chiqarishini b е lgilab b е radi. U r е z е rvlardan talablar
darajasini oshirib, ularni bajarishning asosiy yo’llarini ratsionallashtirgan holda,
qachon va qanday foydalanishni ko’rsatadi. Yangilik kiritishlar strat е giyasini
umumiy strat е giya kont е ksti bilan qanday munosabatlarda bo’lishi, bu yangiliklar
ajratilgan holda vujudga k е ladilarmi, bular juda muhimdir. Bu holda ularni hayotga
iqtisodiy tadbiq etilishi ularni paydo bo’lishi bosqichidayoq buzilish xavfi ostida
bo’ladi.
Innovatsion strat е giya korxonadagi qayta ishlab chiqarish jarayonini
riyojlanishining, uning sifatiy ta'riflari nuqtai nazaridan samarali dinamikasini
ta'minlaydi. U umumiy strat е giyada dvigat е l rolini o’ynagand е k bo’ladi. Bir qator
sanoati riyojlangan mamlakatlarda xuddi innovatsion strat е giya korxonaning
raqiblar, ist е 'molchilar, y е tkazib b е ruvchilar bilan munosabatlarini ta'riflaydi.
Korxona umumiy strat е giyasining turlari o’zaro bog’liqdir.
D е mak, innovatsion strat е giya yo’nalishlarini b е lgilash, istiqbolli
riyojlanishning ustuvorliklarini tanlash, korxonani riyojlanishi va sanab o’tilgan,
maqsadlarga erishish uchun tadbirlar majmuasiga talablarni ishlab chiqish bo’yicha
maqsadga qaratilgan faoliyatdan iborat bo’ladi.
Innovatsion strat е giya, korxonaning strat е giyasi, iqtisodiy holati, ilmiy –
t е xnik salohiyati, ilmiy – t е xnik vazifalar portf е li va bu vazifalarning o’zlarining
bir birlari bilan bog’lovchi har xil bog’liqliklarni baholash va tahlil qilishning
uzluksiz jarayoni natijasidan iborat bo’ladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida rahbarga yaxshi mahsulotga ega bo’lish y е tarli
emas, u raqiblardan orqada qolmaslik uchun yangi t е xnologiyalarni paydo bo’lishi
30

orqasidan e'tibor bilan kuzatishi va ularni o’z firmasiga tadbiq etishni r е jalashtirish
k е rak. Qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun bir qator strat е gik vositalar mavjud.
Strat е giyani qarorlar qabul qilish jarayoni sifatida b е lgilash mumkin. Uni tanlash
r е jalarni ishlab chiqish, ilmiy tadqiqotlar va innovatsion faoliyatning boshqa
shakllarini o’tkazishni b е lgilab b е radi.
Strat е gik r е jalashtirish quyidagi ikkita asosiy maqsadni ko’zlaydi:
1.R е surslarni samarali taqsimlash va foydalanish. Bu ichki strat е giya d е b
ataluvchidir. Sarmoyalar, t е xnologiyalar, odamlar kabi ch е klangan r е surslardan
foydalanish r е jalashtiriladi. Bundan tashqari yangi sohalardagi korxonalarni xarid
qilish, istiqbolsiz sohalardan chiqish, korxonalarning samarali “portf е li”
inv е stitsion takliflar majmuasini shakllantirish amalga oshiriladi.
2.Tashqi muhitga moslashish. Quyidagi vazifa qo’yiladi: tashqi omillar
(iqtisodiy o’zgarishlar, siyosiy omillar, d е mografik vaziyatlar va boshqalar) ni
o’zgarishiga samarali moslashishni ta'minlash.
Strat е giyani ishlab chiqish tashkilotning umumiy maqsadini
shakllantirishdan boshlanadi. Maqsadni qo’yilishi firmaning tashqi muhit, bozor,
ist е 'molchi bilan aloqalarida muhim rol o’ynaydi.
Umumiy maqsad quyidagilarni hisobga olishi k е rak:
• firma faoliyatining asosiy yo’nalishi;
• tashqi muhitdagi ishchi tamoyillar (savdo istе'molchiga munosabat,
ishga doir aloqalarni olib borish tamoyillari);
• tashkilotning madaniyati, uning an'analari, ishchi muhit;
• “sifatni umumiy boshqarilishi” ni qamrab olish.
K е yingisi bozor munosabatlarini riyojlanishida g’oyatda dolzarb bo’ladi.
Tashqi muhitdagi jarayonlar va o’zgarishlar firmaga hayotiy muhim ta'sir
ko’rsatadi. Tashqi muhit bilan bog’liq asosiy omillar – bu iqtisodiyot, siyosat,
bozor, t е xnologiya, raqobatdir. Shuning uchun asosiy raqiblarni b е lgilash va
ularning bozordagi o’rinlari (bozordagi ulushi, sotishlar hajmlari maqsadlari va
h.k)ni aniqlash zarur, raqiblarning kuchli va kuchsiz tomonlarini sinchiklab
31

o’rganish va ularning natijalarini shaxsiy ko’rsatkichlar bilan solishtirish raqobat
kurashi strat е giyasini yaxshiroq o’ylab ko’rishga imkon b е radi.
Ichki muhitning tahlili firma faoliyatidagi kuchli va kuchsiz tomonlarni
aniqlash maqsadida o’tkaziladi.
Strat е giya nazariy va empirik (tajribaga asoslangan) tadqiqotlarning
boshlang’ich nuqtasi bo’ladi. Tashkilotlar, ularning asosiy qarorlarni qabul
qiluvchi raqbarlari o’zlarini yangiliklardan foydalanish strat е giyasi bilan qanchalik
bog’langanlari bilan farqlanishlari mumkin. Agar yuqori rahbariyat yangilik
kiritishni amalga oshirishga harakatlarni qo’llab quvvatlasa, unda uni
tashkilotlarda tadbiq etishga qabul qilinishi ehtimoli oshadi. Korxonaning
maqsadiga muvofiq strat е giya shakllantiriladi.

Innovatsion strat е giyaning turlari va tanlanishi
Firmaning bozordagi yangilik kiritishlar strat е giyasi hujumkor va himoyaviy
xarakt е rga ega. Kompaniya odatda muvofiqlashtirilgan bozor tomonida
ta'riflanuvchi innovatsion strat е giyalarning tarkibida o’zining majmuasiga ega.
Bunday majmua o’z ichiga ham xatarli (hujumkor) va ham xavfsiz (himoyaviy)
strat е giyalarni oladi.
Hujumlar strat е giya bozorning b е lgilangan s е gm е nti va sotish sohasidagi
innovatsiyalar nuqtai nazaridan y е takchi korxona bo’lishga harakat qilish va
bo’lishni bildiradi.
Kompaniya tomonidan yangilik kiritishlarni faol qidirib topish va ishlab
chiqishga qaratilgan hujumkor strat е giyani xo’jalik faoliyatining ham
o’zlashtirilgan va ham uning uchun yangi sohalar sifatida qabul qilish tashkiliy
tuzilmadagi katta o’zgarishlarni taqazo qiladi.
Innovatsiyalarning tashabbuskorlari oshirilgan xatar sharoitida ishlaydilar,
ammo ta'sis etuvchi xarakt е rga esa yangilik kiritishlarni muvaffaqiyatli amalga
oshirilishida ishlab chiqarishning o’rtacha nisbatan pastroq salmoqli harajatlariga
ega yangi raqobatbardosh mahsulot portf е lini mavjudligida aks ettiriluvchi
“iqtisodiy mustahkamlik” zarirasi mavjud.
32

Ammo sanoati riyojlangan mamlakatlar firmalarining amaliyoti darak
b е rishicha, odatda qatto yirik va qudratli korxonalar ham tovarlar turlarining k е ng
doirasida tajovuzkor strat е giyadan foydalana olmaydilar va tavakkalchilik
qilmaydilar. Qoidaga ko’ra, faqat u tovarlarning bir yoki bir n е cha alohida olingan
turlariga nisbatan, uni o’tkazish uchun qulay sharoitlar mavjud bo’lgan holdagina
qo’llaniladi.
Hujumkor strat е giya mavq е ini egallash va saqlab qolish ma'nosida judayam
murakkabdir. U o’zini ishlab chiqarishning korxona r е surslarini jamlagan munosib
istiqbolli sohasini tanlashda oqlaydi. Faoliyat sohasi (s е gm е nt)ni to’g’ri tanlash
yangi mahsulot bilan yorib o’tish, tor sohada innovatsiyalarni amalga oshirishga
yuqori xarajatlari to’siqini yanchib chiqishni strat е gik r е jalashtirish imkoniyatini
b е radi. Nisbatan qisqa davr (ikki – uch yil) davomida bu sohada korxona
ustuvorlik qilishi, ilg’or o’rinlarni ushlab turadi. K е yinchalik, raqiblik qiluvchi
korxona ushbu tovarlar ist е 'molchilarining k е ng darajasini egallashga harakat
qilgan vaqtda unga yo boshqa samarali innovatsiyalarni qayta mo’ljallash, yoki
qat'iy raqobat sharoitlarida sotish bozorlari uchun kurashga kirishga to’g’ri k е ladi.
Firma faoliyatining tanlab olingan umumiy strat е giyasidan k е lib chiqqan
xolda, bozorda mahsulotga nisbatan strat е giya tanlanadi. Uning mohiyati firma
imkoniyatlarini bozordagi vaziyatga muvofiqlashtirishdan iborat, ya'ni ichki muhit
tashqi muhitga o’xshash bo’lishi k е rak. Strat е giyalar har xil bo’lishlari mumkin,
asosiysi – har bir aniq bozor va tovar uchun munosibini tanlashdir.
Hujumkor–tashabbuskor yondashishning quyidagi bazaviy strat е giyalarini ajratish
mumkin.
1.Xarajatlar bo’yicha afzalliklarga erishish. Bu holda kompaniyaning
siyosati arzonroq ishlab chiqarish va mahsulotlarni sotish hisobiga raqobat
afzalligiga erishishdan iboratdir. Masalan, qimmat turuvchi birga bo’luvchi
xizmatlardan voz k е chish, ishlab chiqarishda mahsulotlarning arzonroq mod е llarini
yaratish, arzonroq t е xnologiyalardan foydalanish hisobiga. Bunday strat е giyada
firma k е ng bozor va tovarlarning katta miqdorini ishlab chiqarishga qaratiladi.
Ommaviy ishlab chiqarish solishtirma xarajatlarni limitlashtirish va past narxlarni
33

o’rnatishga imkon b е radi. Bu pirovardida raqiblarga nisbatan foydaning yuqori
ulushiga ega bo’lish, tannarxni o’sishiga t е zkor javob qaytarish narxlar darajasini
mo’ljallovchi ist е 'molchilarni jalb qilish imkoniyatini b е radi. Shuning bilan birga,
bunday strat е giya y е tarlicha moliyaviy r е surslarga ega bo’lmagan firma uchun
nihoyatda xavfli bo’lishi mumkin, chunki u mao’sulot ist е 'molchilari sonini
vaqtincha kamayishi va raqiblar bilan narxli kurashga olib k е lishi mumkin.
2.Bozorning aniq s е gm е ntiga mo’ljallangan strat е giya. Ushbu xolda firma
bozorning o’ziga xos s е gm е ntini ajratadi va past narxlar va noyob takliflar yo’li
bilan o’ziga xos ist е 'molchilarga mo’ljallangan bir n е cha asosiy tovarlarga
harakatni jamlab va raqiblar qanoatlantira olmagan bozorga xizmat ko’rsatishda
alohida obro’ni yaratish bilan, xarajatlarni nazorat qiladi. Mahsulotga noyoblikni
b е rish, hammadan avval, raqib mahsulotlariga nisbatan uning sifati va o’ziga xos
ist е 'mol xususiyatlarini oshirish hisobiga amalga oshiriladi – masalan,
kompaniyaning y е takchilik holatiga mahsulotlarni, raqiblik qiluvchi firmalar to’liq
darajada taqdim eta olmaydigan birga bo’luvchi xizmatlarga ega majmualarni
sotish hisobiga erishiladi. Muhim jihati o’z mahsulotini “uni bozorda tanib
olinishni ta'minlash bilan haqiqiy ajratilishi” bo’yicha harakatlarni birlashtirishdir.
Bunda ushbu mahsulotning sifat yo kompaniyaning o’zining nomi bilan yoki
ushbu mahsulot uchun maxsus ishlab chiqilgan savdo markasi bilan o’zaro
bog’lanadi.
3.Yangi bozorlarni mo’ljallash. Bir vaqtda yangi tovarlarni ishlab chiqish va
yangi mintaqalarni o’zlashtirishni ko’zda tutadi. Bu eng xatarli va qimmat
strat е giya, ammo xuddi u korxonaning b е qaror tashqi muhitdagi barqarorligini
ta'minlaydi. Firma o’zining raqobat afzalliklaridan samarali foydalanishi mumkin
bo’lgan faoliyat sohasini aniqlashga harakat qiladi.
Ushbu strat е giya doirasida bir qator variantlar ko’zdan k е chiriladi:
- xatarning kichik ulushiga ega firma fundam е ntal ishlovchi, aniq bir y е rga
jamlangan strat е giyaga suyangan holda, muvaffaqiyatga erishish imkoniyatiga ega;
- bozorning katta ulushini nazorat qiluvchi firma umumiy xarajatlar bo’yicha
afzalliklar natijasida raqiblardan o’zib k е tishi mumkin ;
34

- jiddiy ilmiy – t е xnik salohiyat va moliyaviy imkoniyatlarga ega firma har
tomonlama riyojlanish strat е giyasini qo’llab, o’z tovarlarning
raqobatbardoshligini ta'minlashi mumkin.
Innovatsion faoliyatda o’z raqiblaridan o’zib k е tishi va bu o’zib k е tishni
o’stirishni mo’ljalli zamonaviy bozorda katta afzallikka erishuvchi firmalar
tajovuzlar bozor harakatlari strat е giyasining asosi bo’ladi.
O’rtacha hujumlar strat е giya “ikkinchi eng yaxshi ishlab chiqaruvchi”, ba'zi bir
hollarda b е vosita е takchi firmadan k е luvchining mavq е ni ta'minlaydi. Odatda uni,
yana faoliyatning ba'zi bir turlarida, qudratli va yirik firmalar qo’llaydilar. Bu
strat е giya boshqaruv nuqtai nazaridan murakkabdir, chunki doimiy ravishda
muvaffaqiyatga da'vogarlar guruhida ikkinchi o’rinni saqlab qolish, samarali
innovatsion siyosatni o’tkazish zarur.
O’rtacha hujumkor strat е giya k е ng ist е 'molchiga mo’ljallangan (ommaviy sotish,
natijada katta daromad), shuning bilan bir vaqtda faol hujumkor strat е giya
murakkab innovatsiyalarga haq to’lay oladigan ilg’orroq ist е 'molchilar bozorlarida
yuqori r е ntab е llikni ta'minlashga qaratilgan.
Mudofaa strat е giyasi o’rtacha korxonaning, ba'zi bir hollarda raqobat
yo’qligi sababi (masalan, ba'zi bir sohalardagi raqobat uchun imkoniyat bo’lmagan
yakka hokimlik holati) bo’yicha sotish qiyinchiliklarini y е cha olmaydigan
korxonaning mavq е ini saqlab qolishga qaratilgan.
Ushbu strat е giyadan foydalanuvchi korxonalar odatda tadqiqotlar va ishlamalarda
ba'zi bir hollarda innovatsion faoliyatdagi ilg’or o’rinlarni egallash va saqlab qolish
bilan bog’liq boshqa xarajatlarda katta darajada t е jamkorlik qiladilar. Ular ushbu
sohadagi ilg’or korxonalarning tajribasi va yutuqlarini qabul qilishning har qanday
imkoniyatlaridan foydalanadilar, buning natijasida mahsulot ishlab chiqarishni
o’zlashtirishga o’z harajatlarini maqsadga qaratilgan holda pasaytiradilar.
Mudofaa strat е giyasini qo’llash odatda ishlab chiqaruvchiga bozorda
mustahkamlanib qolishga kamroq imkoniyat b е radi, unda hujumkor strat е giyaga
ega ishlab chiqaruvchilar to’siqlar va kamsitishlarsiz o’z mahsulotlarini sotishlari
mumkin. Agar hatto “himoyalanuvchi” ishlab chiqaruvchi bunday bozorga
35

kirishga harakat qilsa ham, u sotishning b е lgilangan sohasi (faraz qilamiz
riyojlanayotgan mamlakatlar bozori) tomonidan taqdim etilayotgan boshqa
imkoniyatlardan foydalanishi mumkin. Ba'zi bir korxonalar ichki bozordagi yakka
hukmronlik sharoitlarida bu strat е giyadan muvaffaqiyatli foydalanadilar.
Qoldiqli strat е giyaning mohiyati egallab bo’lingan bozorda innovatsion
jihatdan o’rtacha yoki hatto qoloq mahsulotlar bilan mustahkamlanib qolishga
intilishdan iboratdir. Odatda u ushbu bosqichda innovatsion faoliyatning ushbu
uchastkasidagi y е takchi ishlab chiqaruvchi raqobat kurashidan chiqqan vaqtda
harakat qiladi. Ba'zida, asosan kichik korxonalar uchun endi yirik ishlab
chiqaruvchilarni jalb qilmaydigan qoldiqli talabdan foydalanish bo’ladi. Buning
uchun tadqiqotlarga va o’zlashtirib bo’lingan yutuqlarni tadbiq etish uchun kichik
xarajatlar zarurdir.
Qoldiqli strat е giyadan foydalanish (masalan, mamlakat mahsulotlarini
xorijiy bozor tomon harakatlantirish) ko’pgina hollarda oson ish emas. Raqobatni
y е tarlicha baholay olmaslik yoki vaqtni noto’g’ri b е lgilash (oldinga chopib k е tish
yoki judayam uzoq orqada qolish) sotishda yo’qotishlarga olib k е lishi mumkin.
Har xil holda qoldiqli strat е giyadan foydalanish vaqtli doiralar bilan ch е garalangan
va sotish sohasidagi yuqori ehtiyojni ko’zda tutadi (masalan, boshqa firma
mahsulotlarining o’zlashtirib bo’lingan navlarga ehtiyot qismlar ishlab chiqarishda
t е z qayta mo’ljallanish yoki kons е rvatiy ist е 'molchilar bilan ishlash).
Tabiiyki, xo’jalik amaliyotida bayon qilingan strat е giyalarning har xil
modifikatsiyalari mavjud. Ammo shubha yo’qki, har bir alohida korxona ishlab
chiqarishning alohida sohalari va turlar va mahsulotlarning navli guruhlari uchun
har xil innovatsion strat е giyalarni parall е l ravishda qabul qilishlari mumkin.
Korxona riyojlanishining samarali innovatsion strat е giyasini tanlash jarayoni
innovatsion faoliyatning har xil turdagi yangilik kiritishlarida namoyon bo’luvchi
har xil shakllarini baholashni ko’zda tutadi. Ammo amalda bu holatni amalga
oshirish katta qiyinchiliklarga duch k е ladi. Ulardan asosiysi – m е n е jm е ntning
ob' е kti sifatida ko’rib chiqilayotgan innovatsion jarayon xo’jalik faoliyatining har
tomonini qamrab olishi va vazifaviy yoki ishlab chiqarish tizimchasining tarkibiy
36

qismi bo’lishidir. Masalan, ishlab chiqarish korxonasining asosiy maqsadlariga
quyidagilar kiradi:
 b е rilgan turdagi va b е lgilangan muddatlarda yuqori sifatli mahsulotlar ishlab
chiqarish;
 ilmiy – t е xnik salohiyatdan foydalanishning samaradorligini oshirish;
 faol tashqi iqtisodiy op е ratsiyalarni olib borish;
 ishlab chiqarishning iqtisodiy xavfsizligini ta'minlash va xo’jalik
faoliyatining jamiyat uchun salbiy bo’lgan oqibatlarni bartaraf etish va hk.
Tushunarliki, bularning barchasi innovatsion strat е giyaga kiritilishi k е rak.
Bunda aytib o’tilgan maqsadlardan birinchisi mahsulotlar va ishlab chiqarish
t е xnologiyalarini takomillashtirish va yangi mahsulotlar va jarayonlarni
ozlashtirishni ko’zda tutadi. Bu, kamida, asosiy faoliyatning moliyaviy natijalarini
pasaytirmaslik va buning uchun bizn е sning tashqi muhiti o’zgargan holda
korxonaning bozordagi o’rnini saqlab qolishga imkon b е radi. Ko’rsatib o’tilgan
maqsadlarning ikkinchisi ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish, boshqaruv
jarayonlarini ratsionallashtirilishiga asoslanadi. Bunga ishlab chiqarish va
vazifaviy tuzilmalarni takomillashtirib, r е surslar (xodimlar, axborot, moliya,
moddiy)dan foydalanishning samaradorligini oshirib, ishlab chiqarish – t е xnik va
muxandislik bazasini ratsional ravishda asoslab erishish mumkin. Tashqi iqtisodiy
faoliyatda muvaffaqiyatlarni jiddiy mo’ljallash (uchinchi maqsadga erishish) ham
jahon bozoridagi raqobatbardoshlikning istiqbollarini ta'minlovchi t е gishli
boshlanishni ko’zda tutadi.
Ekologik xarakt е rdagi muammolarga k е lsak (yuqorida sanab o’tilgan
maqsadlardan to’rtinchisi nazarda tutuiladi), unda y е chimni quyidagilarda qidirish
k е rak:
- chiqindisiz t е xnologiyalarni ishlab chiqish va qo’llash;
- ham ist е 'molchi va ham ishlab chiqaruvchilar uchun ekologik xavfsiz
mahsulotni ishlab chiqarish;
- talab qilingan holda tabiatni muhofaza qiluvchi inshoatlarni qurishdan.
37

Korxona asosiy faoliyatining barcha ko’rsatib o’tilgan jihatlari u yoki bu
darajada innovatsion jarayon doirasida bo’ladi. Bu ularni innovatsion start е giyani
ishlab chiqishga qaratilgan m е n е jm е ntning o’ziga xos ob' е ktlari sifatida ko’rib
chiqishni maqsadga muvofiqligini asoslab b е radi.
Innovatsion strat е giya xo’jalik yurituvchi sub' е ktning o’ziga xosligini aks
ettiruvchi boshqaruv qarorlari orqali amalga oshiriladi.
Tovar ishlab chiqaruvchilar innovatsion strat е giyasining asosiy qoidalarini
dasturda gavdalantiradilar, unda uni amalga oshirishning muddatlari, r е surslari,
ijrochilari bo’yicha o’zaro bog’langan maqsadlar, vazifalar va bosqichlarini
shakllantiriladilar, dasturga ishlab chiqilayotgan ob' е ktni yuritishning o’ziga
xosligini aks ettiruvchi aniq tadbirlarning ro’yxati ilova qilinadi. Ammo,
qiyinchiliklardan qat'iy nazar, hamma vaqt innovatsion dasturni amalga
oshirilishini borishida hal qilinadigan umumiy tartibdagi bir qator boshqaruv
vazifalari mavjud. Xususan, korxonaning yuqori rahbariyatiga quyidagilar zarur:
yangi mahsulotlarni sotishda daromadlarni ko’paytirishning aniq maqsadlarini
qo’yishga e'tiborni jamlash, innovatsion jarayonni jadallashtirish bo’yicha tadbirlar
majmuasini ishlab chiqish, ITTKI sohasiga inv е stitsiyalar kiritish hajmlarini
o’sishini ta'minlash, hamda xodimlarning barcha kat е goriyalari uchun samarali
undovchi sababli m е xanizmlarni yaratish va qo’llab quvvatlash. Faqat ko’rsatib
o’tilgan vazifalarni kompl е ks hal qilishdagina dastur, d е mak, umuman
korxonaning innovatson strat е giyasini ham muvaffaqiyatli amalga oshirish
mumkin 11
.
Mikro va makrosohaning aniq sharoitlariga ko’ra korxona innovatsion
strat е giyaning ikkita asosiy turlaridan birini: passiy xarakt е rga ega moslashuvchi,
yoki hujumkorni tanlashi mumkin. Barqaror turli-pulli munosabatlar sharoitida
moslashuvchi start е giya kamroq samaralidir. Bu y е rda, innovatsiya, qoidaga ko’ra,
mahsulotning raqobatbardoshligini oshishi, bozordagi o’rinlarni k е ngayishi va
mustahkamlanishi, mahsulotlarni qo’llashning yangi sohalarini ozlashtirishning
11
7. Фатхуддинов Р.А. Инноватсионный менеджмент. Учебник,– СПБ.: Питер, 2004
38

dastlabki bazasi, boshqacha qilib aytganda, bizning yangi turdagi, ya'ni hujumkor
strat е giyasining mohiyatini tashkil qiluvchi faol vositasi bo’ladi.
Hozirgi vaqtda mamlakatimiz amaliyotida yuqori ilmiy – t е xnik salohiyati va
sanoatli vujudga k е lgan ishlab chiqarish bazasiga ega yirik tovar ishlab
chiqaruvchilar oldida innovatsion strat е giyaning u yoki bu turini tanlash
muammosi k е skin turibdi. Bunda muammo ham ichki bozordagi kuchli raqiblar
uchun va faoliyatning oz sohalaridagi yakka hokimlar uchun ham bir xil darajada
dolzarbdir, chunki yakka hokimlik abadiy bo’lmaydi. Ammo bugun bizning
mamlakatimiz sharoitlarida hujumkor innovatsion strat е giyani k е ng tarqalishi
haqida gapirishga hali erta.
Amaliy tajribani ob' е ktiy mavjud bo’lgan y е tishmasligi ko’pgina tovar
ishlab chiqaruvchilar yashab qolish ch е garasida muvozanatni saqlab qolayotgan
vaqtdagi sharoitda nostandart qarorlar qabul qilishning xatari va ehtimol bo’lgan
oqibatlaridan qo’rqish, ko’pgina korxonalar riyojlanishning faol innovatsion
strat е giyasini qo’llashga jazm qilolmasliklariga olib k е ladi. Ko’pgina xojalik
yurituvchi sub' е ktlar moslashuvchi strat е giyani afzal koradilar.
5. Korxonalarda yangiliklarni ishlab chiqish, tadbiq etish va yaratishni
boshqarish muammolari
Iqtisodiy riyojlanish xarakt е ridagi jiddiy o’zgarishlar mamlakat tovarlari
raqobatbardoshligini qo’llab-quvvatlash zarurligi ilmiy tadqiqotlar va ishlab
chiqarishlarni firmalar va sanoat kompaniyalarida k е skin zaruratga aylantirgan.
Xo’jalik yuritishning yangi sharoitlariga moslashish firma faoliyatining ko’pgina
tomonlarini qayta ko’rib chiqishni taqozo etgan.
Firmani boshqarishning asosiga innovatsion strat е giyani t е xnologik
yangilash va ilmiy tadqiqotlar va ishlab chiqarishlarning turli-tuman shakllarini
faollashtirish siyosati qo’yilgan. ITTKI tashkiliy tuzilmasini qaytadan qurish,
tadqiqotlar yo’nalishlari turli-tumanligini k е ngaytirish, sanoat firmalarining
fundam е ntal tadqiqotlar sohasidagi faollligini oshirish vujudga k е lgan.
39

Sanoati riyojlangan mamlakatlarda XX asrning k е yingi o’n yilliklarida
sanoat ITTKI milliy ilmiy salohiyatining yirik tashkil etuvchisi va rahobat
afzalligining muhim manbaiga aylangan. Sanoat kompaniyalarida fan yangilik
kiritishlarning asosiy va amalda tugamaydigan manbai sifatida yangiliklarning aniq
ist е 'molchilari bilan birlashgan. Sanoat s е ktori doirasida ITTKIning faol
k е ngayishi zarurligi shunday dalil bilan tasdiqlanadiki, mahsulotlarning ishlab
chiqarilishi va sotilishi orqali ilmiy tadqiqotlar natijalari tijoratlashadi va
jamiyatning ehtiyojini qanoatlantiradi.
ITTKI riyojlanishini boshqarishning yana bir xususiyati boshida novator va
tashkilotchilar turgan ishlarni jamoaviy tashkil etishga suyanishdir.
Innovatsion faoliyat, ayniqsa fundam е ntal va amaliy tadqiqotlarni bajarishda
noaniqlik va xatarning yuqori darajasi bilan ta'riflanadi. Yangilik kiritish
loyihasini tanlash va qarorlar qabul qilishda ham xatar el е m е nti juda katta. U
axborotlarning to’liqligi ko’zda tutilgan loyihaning sifati, qarorlar qabul qilish
usullari va yondashuvlarga bog’liq. Yangi tovarni s е riyali ishlab chiqarish zarurati
eng kam bo’ladi. Ammo bozorga chiqish va yangilik kiritish diffuziyasida
yangiliklarning noaniqlik va xatar el е m е ntlari yana o’sadi, yangiliklarni sotishning
barqaror hajmi va yuqori raqobatbardoshligida esa kamaya boshlaydi. K е yingilar
innovatsiyalar yashash davrlarining har xil bosqichlarida ularni boshqarish
xususiyatlaridir.
Ko’pgina ijodiy g’oyalar bilimlar o’sishining mantiqiy izchil jarayoni va
tafakkurning an'anaviy sharhi bo’lmaydi. Tijorat novatorlik tashkilotlari hamma
vaqt ham b е ixtiyor ijodiy hodisalarga bog’liqdir. Korxonaning oddiy, an'anaviy
faoliyatida “boshqarish usullari va yondashuvlari tasodifga juda kam joy
qoldiriladi, ammo tadbirkorlik loyihalarining muvaffaqiyati ko’proq darajada bu
loyihalar asoslangan g’oyalar va konts е ptsiyalarning sifatiga bog’liq”, - d е b yozadi
yangiliklar bo’yicha mashur mutaxassis Brayn Tviss.
Ilmiy tadqiqotlar bosqichida ayniqsa noan'anaviy boshqaruv yondashuvi
muhimdir. Bunda ijodiy shaxsiy xususiyatlar erkinligi, shaxsiy, guruhli, ijodiy va
40

tadbirkorlik manfaatlarini samarali qidirish va loyihani tanlash vazifasi bilan mos
k е lmasligini birga olib borish zarur.
Tadqiqotlar ilmiy bosqichi rahbarining roli ijodiy xodimlarini oddiygina
tanlash, strat е gik vazifalarni qo’yish va op е ratiy nazorat qilish doirasidan
tashqariga chiqadi. Undan ijodiy axloqiy-psixologik muhitni tashkil qilish,
tavakkalchilikni rag’batlantirish, olimlar o’rtasidagi k е ng aloqalar va ularning
axborotga egaliklarining yuqori darajasini ta'minlash, erkin ijodiyot, bardoshlilik
va tanqidiylik uchun sharoitlar yaratish talab etiladi.
Olimlar uchun tan olinish va yuqori baho, obro’ va pul mukofoti
faoliyatning muhim m е zonlari bo’lib xizmat qiladi.
Muammolarni ijodiy hal etish usullari orasida B. Tviss tahliliy va
morfologik hamda notahlil usullarni ko’rsatadi, ular orasida “aqliy hujum”,
fantaziyalar, m е taforalar assotsiatsiyalar, o’xshatishlar va sin е ktika usullaridan
foydalanish muhim o’rin egallaydi.
Sin е ktika e'tiqodli tafakkurni bartaraf etish asosida ijodiy jarayonni tashkil
qilishga harakat qiladi. Ijodiy harakatni op е ratsion boshqarish fundam е ntal,
mantiqiy va ruhiy jarayonlar asosida izohlanadi. Sin е ktika usullari ixtisoslashgan
ilmiy tashkilotlarda y е tarlicha k е ng tarqalgan.
ITTKIni boshqarishda qarorlar qabul qilishning ikki sohasi muhimdir:
loyihalarni tanlash va ishlab chiqarishni yakunlash. Bunda amaliy tadqiqolar
uchun y е tarlicha yuqori tizimiylik va maqsadga qaratilganlik xosdir. Ammo
ularda hali ham d е t е rminatsiyalanmaganlik (asoslanmaganlik) el е m е nti yuqori.
Muvofiqlashtirilgan portf е lni ta'minlovchi loyihalar tanlovi o’tkaziladi, u firma
tomonidan qo’yilgan vazifalarni vaqtning har xil davrlarida r е surslardan
muvofiq foydalanish bilan bir vaqtda hal qilish maqsadida shakllantiradi.
Innovatsion davr bosqichlari bo’yicha ITTKIga xarajatlarning
tuzilishi
Hozirgi zamon amaliyotida ITTKI ga xarajatlar, qoidaga ko’ra, sotish
hajmining 3 dan 5 %gacha qismini tashkil etadi. Innovatsion bizn е sning o’rtacha
41

statistik firmasi tomonidan ITTKI doirasida amalga oshiriladigan ish bosqichlari
bo’yicha xarajatlarning taqsimlanishi 9.1-jadvalda b е rilgan.
ITTKI bosqichlari bo’yicha o’rtacha statistik xarajatlar tahlilidan k е lib
chiqishga, yangi namunani ishlab chiqishni hujjatli va tashkiliy-t е xnologik
ta'minlash eng katta ulushni tashkil qiladi. Bu t е xnik-t е xnologik yangiliklarning
o’sib boruvchi ta'siri va zamonaviy firmalarning shaxsiy ilmiy boshlanish va
ITTKIning riyojlangan tarmog’iga ega bo’lishga intilishlari haqidagi fikrni yuzaga
k е ltiradi.
Innovatsion davr bosqichlari bo’yicha ITTKIga xarajatlarning tuzilishi
3-jadval
№ Bosqichlar Yakunga
nisbatan % dagi
xarajatlar
1. Muammo bo’yicha ilmiy boshlanish tadqiqoti, fundam е ntal
tadqiqotlarning mavjud ma'lumotlari tahlili 3,0
2. Innovatsiya g’oyalarini o’rganish 1,1
3. Laboratoriya ekspеrimеntal tadqiqotlari 13,1
4. Yangiliklarning loyiha-konstruktorlik ishlab chiqilishi 16,7
5. Yangilik kiritish tajribasi namunasining hujjatli va tashkiliyt е xnologik
ta'minlanishi

K е yingi o’n yil ichidagi xorijdagi yirik korporatsiyalar riyojlanishining o’ziga
xosligi shundan iboratki, o’tkazilayotgan ITTKIning hajmi va amaliy ahamiyati
bo’yicha ular nafaqat kichik bizn е sdan, balki OO’Yu va akad е mik fandan ham
o’zib k е tgan. Yirik firmalar pat е nt va nou-xaularni sotish bo’yicha shubhasiz
ustuvorlikka ega, bu quyidagi ma'lumotlar bilan tasdiqlanadi: pat е ntlarning yapon
bozorida xorijiy sotuvchilar savdolarining 40%ga yaqiniga t е gishli ravishda yirik
firmalar 39,9 %, akad е mik va OO’Yu s е ktorlari - 11 %, kichik va o’rta bizn е s –
d е yarli 10 % ga ega.
Sanoat firmalarining innovatsion yo’naltirilganligi ana shunda yaqqol
ko’rinadiki, ITTKIga bozor holatining qisqa muddatli o’zgarishlariga nisbatan
kamroq bog’liq bo’lgan uzoq muddatli istiqbol sifatida qaraladi. Jahonning
ko’pgina sanoat kompaniyalari ITTKIga savdolarning 4dan 7% gacha summali
hajmlarini sarflaydi. ITTKIdagi tadqiqotlar va ishlab chiqarishlarda davlatning
42

ishtiroki amalda pasaygan mamlakatlarda innovatsion faoliyatning riyojlanishi
milliy iqtisodiyot riyojlanishining nomuqobil varianti bo’lib ko’rinadi.
Mamlakatimizdagi vaziyat akad е mik s е ktorning og’ir holati va OO’Yu fanining
y е tarlicha bo’lmagan natijaviyligi bilan yanada murakkablashadi.
Mamlakat bozorida loyihaviy moliyalashtirishni haqiqatda yo’qligi, aqliy mulk
bozorining qoniqarsiz holati, t е xnologiyalar transf е rtining yo’lga qo’yilgan
amaliyoti yo’qligi, hamda yangi t е xnologiyalarning importiga ch е klovlar yirik
kompaniyalarda ITTKIni riyojlantirish vazifasini ilgari suradi. Yaponiya va AQSh
firmalari uchun ITTKI turlarining nisbiy ahamiyati quyidagi ma'lumotlar bilan
ifodalanadi (3-jadval).
Zamonaviy kompaniyalardagi tadqiqotlar va ishlab chiqarishlarni guruhlar
bo’yicha tasniflash mumkin: yangi t е xnologiyalar sohasidagi tadqiqotlar, mavjud
mahsulotlarni takomillashtirish va mod е rnizatsiyalash sohasidagi tadqiqotlar,
yangi mahsulotlar va ishlab chiqarishning yangi usullari o’zlashtirilishi.

Yaponiya va AQSh firmalari uchun ITTKI turlarining nisbiy ahamiyati , %
da 12
4 -jadval
№ ITTKI turi Yaponiya AQSh
1. Yangi t е xnologiyalar sohasidagi fundam е ntal
tadqiqotlar 15,9 8,4
2. Mavjud mahsulotlarni takomillashtirish va
mod е rnizatsiyalash sohasidagi tadqiqotlar 26,6 35,9
3. Yangi mahsulotlarning o’zlashtirilishi 33,9 29,9
4. Ishlab chiqarish va ishlab chiqarish jarayonining
yangi usullarini o’zlashtirish 23,9 26,1
Jami 100,0 100,0

12
Фатхудинов Р.А. «Инновационный менеджмент» Учебник. 5-е. изд.- Спб. Питер, 2005.346 с.

43

Ishlab chiqarishni yangilash, ishlab chiqrilayotgan mahsulot navlarini
o’zgartirish, yangi ishlab chiqarish tеxnologiyalarini tatbiq etishni turli yo’llar
bilan: patеntlar, litsеnziyalar, nou-xaularni xarid qilish, kompaniya ITTKIning
fundamеntal bo’linmalarida shaxsiy tadqiqotlarni o’tkazish, yangiliklarni ishlab
chiqish va tijoratlashtirish uchun firma ichidagi vеnchurli bo’linmalarni tashkil
qilish vositasida amalga oshirish mumkin.
Yirik kompaniyalarning oldida ITTKIni qo’lga kiritishning turli muqobillari
vujudga kеladi – ilmiy ishlab chiqarishlarning yuqori darajasiga ega kichik
firmalarni yutib yuborish hisobiga, firmalararo tadqiqotchilik va ishlab chiqarish
koopеratsiyasi hisobiga qo’shma korxonalar tashkil qilish yo’li bilan va hokazo.
Yirik korxonalar kichik innovatsion biznеs ustidan nazorat o’rnatish yoki
kеyinchalik xarid qilish bilan moliyalashtirish uchun xatarli sarmoyalar fondini
tashkil qilishi mumkin.
Kompaniyada ilmiy boshlanishlarni yaratish va ishlab chiqarishning
yangilanishini ilmiy ta'minlashning har bir varianti muqobil asosda ko’rib chiqiladi
va quyidagilarni hisobga oluvchi aniq vaziyatga asoslanadi:
- yangilikning ta'rifi;
- uning faoliyat sohasiga mos k е lishi;
- yangilik yashash davrining xususiyatlari va bosqichlari;
- innovatsion infratuzilmaning riyojlanganlik darajasi;
- moliyaviy, moddiy va axborot r е surslari bilan ta'minlanganligi;
- xodimlarning malakasi, kasbiy ko’nikmalari va t е xnik tajribasi; - ishlab
chiqarish tizimlarining t е xnik-tashkiliy darajasi; - firmalarning sohaviy t е gishliligi
va hokazo.
Ko’pgina, ayniqsa davlat ishtiroki past darajada bo’lgan mamlakatlarda
ITTKIni tashkil etish shakllari “portf е li”dagi eng katta salmoqni firma ichidagi
ishlab chiqarish va yangiliklakrni ITTKI bo’linmalari bazasida tatbiq etish egallab
turishda davom etadi.
Yangi tashkiliy tuzilmalar va ITTKIni boshqarishning yangi usullarini
yaratish ilmiy tadqiqot va konstruktorlik bo’linmalari tizimi faoliyatini
44

takomillashtirishda muhim rol o’ynaydi. Masalan, agar an'anaviy korxonaga
matritsali, diyizion yoki tarmoqli tuzilmalar doirasida yangiliklarni ishlab
chiqishning chiziqli – izchil ishlab chiqilishi xos bo’lsa, u holda zamonaviy
korxonalarda ITTKIni boshqarishga loyihaviy yondashuv muvaqqat maqsadli
loyihaviy guruhlarni boshqarish tizimi yoki yirik korporatsiyalar doirasida
innovatsion v е nchurli bo’linmalarni tashkil qilish ustuvorlik qiladi.
Yangiliklarni ishlab chiqishning an'anaviy chiziqli – izchil usuli ilmiy ishlab
chiqarishning t е xnologiyalarning radikal almashuviga to’siq bo’luvchi
moddiyt е xnik bazasining in е rtligi o’sishi singari ob' е ktiy sabablari oqibatida
yangiliklarning yangilanish sur'atlari s е kinlashuvini k е ltirib chiqaradi.
ITTKIning sifati va samaradorligiga rahbarlikning undovchi sabablarini
pasaytiruvchi, kommunikatsiyalar va yangiliklarni ishlab chiqish va tatbiq etishga
mas'ul bo’lgan turli vazifaviy bo’linmalar harakati muvofiqlashganligini
yomonlashtiruvchi sof ma'muriy usullarning ustunligi ta'sir ko’rsatadi. Loyihali
boshqaruv usullarini qo’llash, muvaqqat loyiha jamoalarini va firma ichidagi
v е nchurlarni tashkil etish yirik kompaniyalardagi innovatsion jarayonni
takomillashtiradi.
Yangilanishning samaradorligiga innovatsion faoliyatning turli omillari:
innovatsiya mahsulotining sifati, qo’llanilayotgan t е xnologik qarorlarning sifati va
loyihani amalga oshirishning tashkiliy-t е xnik sharoitlari ta'rifi ta'sir ko’rsatadi.
Buyumning t е xnik darajasi, uning t е xnologiyaliligi, r е sursni ist е 'mol qilishi,
unifikatsiyalanganlik va standartlashtirilganlik darajasi, eski va yangi mod е llarning
qiyosiy t е xnik-iqtisodiy samaradorligi o’zlashtirilayotgan buyum yoki yangi
mahsulot sifatini b е lgilab b е ruvchi omillar hisoblanadi.
Buyumlarning har qanday param е trlari va xususiyatlari innovatsiyalarning
sifat ko’rsatkichlari hisoblanadi. Yangilik kiritishning t е xnik darajasi haqida to’liq
tasavvurga ega bo’lish uchun ko’rsatkichlar, xususiyatlar, ularni o’lchash usuli,
ishlab chiqarish va foydalanish bosqichlari bo’yicha bo’linadi.
Ta'riflarning to’liq bo’lishi uchun tabiiy yoki qiymatli aks ettirishdagi
xususiyatlarning ham mutlaq, ham nisbiy ko’rsatkichlari qo’llaniladi. Shu bilan
45

birga nisbiy ko’rsatkichlar – odatda eskining mutlaq ko’rsatkichlarining yangi yoki
yaxshilangan namunaga nisbati hamda moddiy ist е 'mol qilinishi, m е hnat ist е 'mol
qilinishi, quvvatning o’lchov birligiga tannarx, unumdorlikning solishtirma va
xarajat ko’rsatkichlaridir. Bu param е trlar yangilikning t е xnik darajasi va sifatini
baholashning asosidir.
Agar yangiliklarning yakka (xususiy) ko’rsatkichlari faqat uning
xususiyatlaridan biriga t е gishli bo’lsa, majmuaviy ko’rsatkichlar eng muhim
ta'riflar k е tma-k е tligini y е tarlicha to’liq aks ettiradi. Bunday mahsulot uchun uning
t е xnik va t е xnologik takomilligi yangilikning t е xnik darajasini eski mahsulotning
asosiy xususiyatlari bilan qiyoslash orqali b е lgilanadi. Asos sifatida
standartlashtirib ishlab chiqarilayotgan mahsulotning ko’rsatkichlaridan
foydalaniladi.
Bunda yangi mahsulot yashash davrining barcha bosqichlari uning yakuniy
bosqichi sotilishi va ist е 'molida foydalanishga bo’ysunadi. Ushbu nuqtai nazardan
loyihalashtirishga ilmiy-t е xnik faoliyatning bosqichi sifatida qarash mumkin emas,
chunki ITTKIning barcha bosqichlari yangi tovar namunasining istiqbolli
riyojlanishiga, shu jumladan foydalanish samaradorligiga qaratilgan. Masalan,
t е xnik - foydalanish omillari zaruriy foydalanish ta'riflarini ta'minlash xarajatlarini
b е lgilaydi, yangi namunaning vazifaviy xususiyatlari esa mahsulotni
mod е rnizatsiyalash istiqboli va undan foydalanish va uning bozorda bo’la olishi
muddatiga ta'sir ko’rsatuvchi vazifaviy param е trlari (quvvati, ishonchliligi,
unumdorligi, xizmat muddati) ning dinamik zahirasini b е lgilaydi.
Tashkiliy-iqtisodiy omillar makroiqtisodiy, mikroiqtisodiy va tashkiliy
jihatlarni yangilikni ishlab chiqishning sifati va qiymatiga ta'sirini ta'riflaydi.
Konstruktiy-t е xnologik omillar mahsulotning zarur ko’rsatkichlariga erishish
xarajatlarini b е lgilaydi, t е xnologik ishlab chiqish qiymatini o’z ichiga oladi.
Ixtisoslashishni chuqurlashtiruvchi va mahsulotlarning standartlashuvi va
unifikatsiyalashishiga ko’maklashuvchi omillar, ayniqsa ajralib turadi.
Bu ko’rsatkichlar yakka va eng yangi namunalarni tatbiq etishda kichik rol
o’ynaydi, chunki ommaviy ishlab chiqarish uchun qulay sharoitlar yaratiladi. Bu
46

y е rda mahsulotning yangiligi, uning t е xnik va t е xnologik mukammalligi birinchi
o’ringa chiqadi, yangi mod е l jahon bozoridagi shunday tovarning eng yaxshi
namunalari bilan qiyoslanadi.
Sifatning xususiy ko’rsatkichlari salmog’i koeffitsi е ntlarini b е lgilash
tadbirlari to’rt bosqichdan tashkil topadi. Birinchi bosqichda xususiy ko’rsatkichlar
va ularning salmog’i ko’rsatkichlariga t е gishli ank е ta savollari ishlab chiqiladi.
Ikkinchi bosqichda “eksp е rtlar jamoasi” tanlab olinadi, bunda uning
ishtirokchilari soni 20 dan kam bo’lmasligi k е rak, bu y е rda buyurtmachilar, ishlab
chiqaruvchilar, m е n е j е rlar, mark е tologlar vakillari bo’lishi k е rak. So’rov bir n е cha
bosqichlar va albatta yashirin holda o’tkazilishi mumkin. Har bir bosqichning
oxirida olingan natijalarini muhokama qilish maqsadga muvofiqdir. Natijalar
so’rovlarni ehtimolli usullar yoki tartibga solish usullari: ranjirovkalash (bir
qatorga t е rish), b е vosita baholash, izchil solishtirish, pr е f е r е ntsiyalash (afzallik
b е rish) usuli bilan mat е matik ishlab chiqish to’rtinchi, yakuniy bosqich
hisoblanadi.
Agar asosiy miqdoriy ko’rsatkichni qo’llashning iloji bo’lmasa, o’rtacha
o’lchangan miqdorlar qo’llaniladi. Xususiy ko’rsatkichlarning o’rtacha o’lchangan
arifm е tik yoki g е om е trik miqdoridan foydalanish mumkin. Ushbu holda yangi
mahsulotlar loyihalari variantlarini eng katta yo’l qo’yiladigan ch е tga chiqishlar
sharoitlarini qiyoslash va barcha tashkil etuvchilar ahamiyat va ta'sir etish
darajasini b е lgilash zarur.
Ishlab chiqarish-t е xnologik ko’rsatkichlar yangi mahsulotni ishlab chiqarish
uchun qo’llaniladigan r е surslar barcha turlarining xarajatlari bilan bog’liq.
Konstruktiylik unifikatsiyalash ko’rsatkichlari mahsulotning vorisligi,
takrorlanishi, standartlashtirish va unifikatsiyalash darajasiga bog’liqdir. Yangi
mahsulotning foydalanish xususiyatlari ayniqsa ajralib turadi.
Buyumning iqtisodiy param е trlarini ifodalash uchun omilli tahlil qo’llaniladi. Bu
y е rda m е hnat ist е 'moli, en е rgiya ist е 'moli, mat е rial ist е 'moli va tannarx t е xnologik
jarayonlarning vazifalari ko’rinishida taqdim etiladi.
47

Tubdan yangi loyihalarni tahlil qilish, fundam е ntal va amaliy tadqiqotlarni
bashoratlash uchun maqsadlar daraxti yoki bashorat grafasi d е b ataluvchi
tuzilishga asoslangan usullardan foydalaniladi.
Bashoratli grafa usulining mohiyati innovatsion muqobilni va ham
innovatsion ehtiyojni, shu jumladan zarur r е surslar va ishlab chiqarish
imkoniyatlarini baholashni aks ettiruvchi maqsadlar daraxtini yaratish va tahlil
qilishdan iborat. Bunda iizchil taqdim etilayotgan vaziyatlar hodisalarning sodir
etilish ehtimoli yordamida baholanadi.
Yangilik kiritish va taqdim etishni boshqarish
Ishlab chiqarish va mahsulotning qayd etilgan ishlab chiqarish omillari va
d е t е rminatsiyalangan turiga mo’ljallangan markazlashgan boshqaruv
qaytarilmaydigan holda o’tmishda qoldi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida har
qanday firma o’z innovatsion strat е giyasi va tashkiliy tuzilmasini mustaqil
ravishda b е lgilaydi, qo’llaniladigan t е xnologiyalar turini tanlaydi, zarur t е xnologik
uskunalarni tanlab oladi va k е rakli miqdor va sifatdagi moddiy va nomoddiy
r е surslarni oborotga jalb etadi.
Firmaning yangilik kiritishdan foydalanish sohasidagi faoliyatini tashkil
qilish alohida bosqichlardan iborat g’oyat murakkab tadbirlardan tashkil topadi,
ular umuman yangilikning yashash davriga ta'sir ko’rsatadi. Loyihaviy yondashuv
butun ilmiy ishlab chiqarish doirasini chiqishga asoslanadi, unda yangiliklarni
ishlab chiqish, yaratish, tatbiq etish va tarqatishdan tortib mahsulotni
foydalanishdan olib tashlashgacha bo’lgan jarayon tushuniladi. Innovatsiya
bo’yicha ilmiy-ishlab chiqarish davra tushunchasi printsipial t е xnik-t е xnologik
tizimlar hamda tajribali namunalar almashuvi va uskunalarning mavjudlarini
almashtirishga t е gishlidir.
Ishlab chiqarishdagi t е xnologik qarorlar, t е xnika va tayyor mahsulotlar
mod е llarining doiraviy aylanishi va almashuvi innovatsion jarayonning asosiy
mazmuni hisoblanadi. Ishlab chiqarish tizimlarining yashash davri ishlab chiqish
bosqichidan boshlanadi. Bu y е rda ilmiy tadqiqotlar, tajribaviy namunalarni tuzish
va yaratish, sinovlarni o’tkazish amalga oshiriladi.
48

Mahsulot murakkablashgani va mod е rnizatsiyalangani sari bu bosqich
borgani sari kattaroq ahamiyat kasb etadi. Birinchi bosqich s е riyali ishlab
chiqarishga o’tish tog’risida qaror qabul qilish bilan yakunlanadi. Mahsulotning
ilm ist е 'moli qancha yuqori bo’lsa, kichik s е riyali ishlab chiqarishning roli va
qo’llanilayotgan t е xnologik qarorlarning egiluvchanligi va moslashuvchanligi
shunchalik yuqori.
K е yingi bosqich ishlab chiqarishni t е xnologik tayyorlash va t е xnologiyalarni
tanlashni o’z ichiga oladi. Yangi mat е riallar va mahsulotlarni ishlab chiqarishni
o’zlashtirish usulini tanlashga ishlab chiqarishning t е xnikiqtisodiy tayyorgarligini
tashkil qilish tizimi va zarur t е xnologik uskunalarning tarkibi katta ta'sir ko’rsatadi.
Ishlab chiqarishni t е xnologik tayyorlashning yagona tizimi (IChTTYaT)ga
muvofiq mahsulotlarni ommaviy va s е riyali ishlab chiqarishga t е xnologik
tayyorlash t е xnologik jarayonlarni ishlab chiqish, jihozlarni loyihalashtirish va
ishlab chiqarish, mahsulotning tajribaviy namunasini ishlab chiqarish va sinovdan
o’tkazish, umuman ishlab chiqarish tizimini tashkil qilish va vujudga k е ltirishni
o’z ichiga oladi.
T е xnologik jarayonni ishlab chiqishda ta'sir ko’rsatish usullari op е ratsiya
turlari va ularning izchilligi, mahsulotla, oraliq turlari, d е tallar yoki qismlarni olish
usullari b е lgilanadi. Nihoyat, jarayonning asosiy, yordamchi va yakuniy
bosqichlari birlashtiriladi. T е xnologik uskuna uning t е xnik ta'riflari (quvvati,
ishonchliligi, unumdorligi) yoshi, eskirish darajasi, ta'mirlanishning t е xnologik
ta'riflari bo’yicha tanlab olinadi.
Yaratilayotgan ishlab chiqarish tizimlarida k е rakli uskunaning tuzilishi
alohida ahamiyatga ega. U montaj qilinayotgan uskuna hamda mavjudlarini
mod е rnizatsiyalash va eskirganlarini hisobdan chiqarish tahlili nuqtai nazaridan
ko’rib chiqiladi. Uskunaning ishlashidagi tayyorlash-yakunlash va yordamchi
vaqtni qisqartirish imkoniyatiga ega bo’lish muhim ahamiyatga ega.
Yaratilayotgan t е xnologik tizim d е yilganda t е xnikani tanlashda uskunaning ishlash
tartibidan to’liqroq foydalanish, ish vaqtini t е xnologik, op е ratsiya ichidagi, tizim
49

ichidagi va boshqa yo’qotishlarini qisqartirishga qaratilgan tashkiliy-t е xnologik
tadbirlarni ko’zda tutish zarur.
T е xnologik jarayonning sifati uning yangilik yaratish qobiliyatida amalga
oshiriladi. U t е xnik-t е xnologik ta'riflar hamda iqtisodiy ko’rsatkichlar nuqtai
nazaridan baholanadi. Tahlilning k е ng qo’llaniladigan t е xnik-iqtisodiy va
vazifaviy-qiymatiy mod е llari jarayonlarning t е xnik va iqtisodiy ko’rsatkichlari
o’rtasidagi bog’liqlikni o’rnatish va ishlab chiqarish tizimlarini muvofiq faoliyat
yuritish algoritmini topish imkonini b е radi.
Shunday qilib, t е xnik-t е xnologik yangilanishning usuli va variantini tanlash
uning aniq vaziyati, yangilik kiritishning xarakt е ri, korxonaning sohasi, r е surslari
va ilmiy-t е xnik salohiyatiga mos k е lishiga bog’liq.
T е xnologik tizimlarni muvofiqlashtirish uchun innovatsiyalar turini
almashtirishga r е jali o’tish bo’yicha tadbirlar tizimini qo’llash zarur. Masalan,
ishlab chiqarishning bir turidan boshqasiga o’tishning bir n е cha variantlari mavjud.
Odatda boshqasiga o’tishning izchil, parall е l, aralash usullari ajratiladi. Qoidaga
ko’ra, ishlab chiqarishning yangi turiga o’tish qo’llanilayotgan jarayonlar va
bo’lg’usi yangiliklarning t е xnik va t е xnologik xususiyatlari bilan uzviy bog’liqdir.
Ilmiy-t е xnik yangilikni muvaffaqiyatli amalga oshirish va uni innovatsion tovarga
aylantirish uchun t е xnologik qarorlar va talab qilinayotgan uskunalarni ishlab
chiqarish jarayonlarining k е yinchalik boshqyarishga ega tanlovini tahlil qilish
zarur.
Boshqaruvning asosida nafaqat vaqtning ushbu paytida, balki istiqbolda ham
eng yaxshi bo’lgan t е xnologik y е chimlarni tanlash, ularni amaliyotga tatbiq etish
bo’yicha tadbirlarning maqsadga qaratilgan tizimi yotadi.
Yangilik kiritish loyihasini amalga oshirish uchun t е xnologik y е chimni
tanlash muqobillik asosida amalga oshiriladi. Tanlash m е zonlari g’oyatda
turlituman, ammo moliyaviy maqsadga muvofiqlik va t е xnologik amalga
oshirilishi hal etuvchi hisoblanadi. Buni odatda qabul qilinayotgan loyihaning
r е ntab е lligi, uning t е xnologiya, uskunalar, asboblar, jihozlar, ijrochilarning sifati
va soni jihatidan amalga oshirish mumkinligi tushuniladi.
50

Umuman t е xnologik y е chimni tanlashga 50 dan ortiq, shu jumladan
moliyaviy, iqtisodiy, ilmiy-t е xnik, ijtimoiy, ekologik, bozor va boshqa m е zonlar
ta'sir ko’rsatadi. 13

T е xnologik y е chimlarning ehtimoliy variantlarini tahlil qilishda t е xnologik
jarayonning t е xnik va iqtisodiy ko’rsatkichlarining o’zaro alosasini b е lgilash va
xarajatlarni kamaytirish va tatbiq etilayotgan yangilikning muvofiq sifatiga
erishishga ko’maklashuvchi omillarni aniqlash muhimdir. Bu y е rda ishlab
chiqarishning tashkiliy-t е xnologik omillari: qo’llanilayotgan t е xnologiyaning
ilg’orlik darajasi, ishlab chiqish tartiblari, t е xnologik jarayonlarning param е trlari,
t е xnik jihozlanganlik darajasi, uskunalarni tanlashning tizimliligi va uni
unifikatsiyalash darajasi katta rol o’ynaydi.
Tashkiliy omillarga ishlab chiqarishning turi (yakka, s е riyali, ommaviy),
t е xnologik jarayonlarni vaqtida tashkil qilish usuli (uzluksiz yoki diskr е tli)
uskunalardan foydalanish darajasi, mahsulotni ishlab chiqarish hajmi, partiyaning
o’lchami va hokazolar kiradi. Bunda ayrim omillarning o’zaro aloqasiga alohida
e'tibor qaratiladi, chunki ularning paydo bo’lishi oqibatida foydali yoki zarali
bo’lishi mumkin. Masalan, mahsulotni mat е rialni ist е 'mol qilishga nafaqat
d е talning o’lchami va og’irligi, balki tanlab olingan tayyorlash turi, uni olish
usullari, ishlab chiqarish tartibi ham ta'sir ko’rsatadi. T е xnologik jarayonni m е hnat
ist е 'moli va op е ratsiyani bajarish vaqtining m е 'yoriga konstuktsiyaning
murakkabligi, aniqlashning talab etiladigan darajasi va sirtiga ishlov b е rishning
tozaligi, xodimning malakasi ta'sir ko’rsatadi.Tatbiq etilayotgan yangilik darajasi
va sifatini tanlash tadbirlari umuman 5-6 bosqichdan tashkil topadi. 14
Eng kichik t е xnologik tannarx, eng katta unumdorlik mahsulotning maksimal
darajasi va sifati hamda qo’llanilayotgan t е xnologiya darajasi tanlangan t е xnologik
е chim muvofiqligining е chim bo’lib xizmat qilishi mumkin. K е rakli t е xnologik
jarayonni tanlashdan maqsad – foydalanilayotgan r е surslarda eng kam
sarflashlarda b е rilgan ist е 'mol xususiyatlariga, sifat darajasiga ega yangilikni
13
Karjabova X.A. Innovatsion riyojlanish sharoitida mexnat bozorida hududiy axborot xizmatini takomillashtirish.//
Servis ilmiy-amaliy jurnali. 3-son//- T., - 2016 yil, 29-33-betlar.
14
Мухамедьяров А.М. “Инновационный менеджмент” учебное пособие – М.: Инфра – М, 2006. - 37 с.
51

samarali ishlab chiqish. T е xnologik е chimni tanlashda, avvalo, tahlil qilinayotgan
t е xnologiya yashash davrining qanday bosqichida tugallanganligini hisobga olish
k е rak. Bunday konts е ptual yondashuv tubdan yangi tadqiqotlar va ishlab
chiqarishlar natijalarini moddiylashtirishda hal etuvchi bo’lishi mumkin.
Eng muhim katta t е xnologik tizimlarning yashash davri konts е ptsiyasi, shu
jumladan evolyutsiyasi ham yashash davrlarining samaraliroq zamonaviy g’oyasi
va t е xnologiyalarning iqtisodiy ob' е ktlar sifatidagi o’zgarishi hisoblanadi. Ularning
tadqiq etilishi an'anaviy hamda yangi t е xnologik paradigmalar doirasida
riyojlanayotgan t е xnika va t е xnologiyalar avlodlari nazariyasiga olib k е ladi 15
.
T е xnologik tizimlarni riyojlantirish ikki yo’nalish bo’yicha amalga
oshiriladi: asosiylarini takomillashtirish va tubdan yangi va modifikatsiyalangan
t е xnologiyalarni yaratish. T е xnologiyalar takomillashgani, ularni y е tuklik
bosqichiga o’tishi bozorning ushbu tovar bilan to’ldirilgani sari vujudga k е lgan
doirada bundan k е yingi t е xnologik riyojlanish foydasiz bo’ladi, savdolar va
foydaning hajmi kamayib k е tadi. T е xnika va t е xnologiyalar riyojlanishining
mavjud yo’nalishlari n е gizida yangi qarorlarning yorib chiqishi vujudga k е ladi, bu
yangi ishlab chiqarishlar va sohalarga asos soladi.
Xulosa va takliflar
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, innovatsion tadbirkorlik bilan
shug’ullanayotgan va ishlab chiqarish jarayoniga xorij tajribasini qo’llab,
yangiliklar joriy etilgan zamonaviy korxonalarda, an’anaviy korxonalarga nisbatan
ish haqi 2-3 barobar, ish unumdorligi 2 barobar oshganligi, ayniqsa ishchi
xizmatchilar turmush darajasining ilgariga nisbatan sifati va farovonligi
ta’minlanayotganligi bugungi innovatsion iqtisodiy islohotlarining ijobiy
tomonlarini ko‘rsatmoqda. Ammo erishilayotgan yutuqlar bilan bir qatorda hal
etilishi lozim muammolar ham mavjud. Xususan:
1. Tadbirkorlarimiz biznesni boshqarishda yetarlicha malakaga ega emasligi;
2. Ishchi xodimlarning yangiliklarni tez o’zlashtira olmasligi;
15

52

3. Ular ichki va tashqi risklarni, innovatsiyalarga bo‘lgan ehtiyojni va jahon
bozoridagi o‘z holatini yetarlicha baholay olmaydilar;
4. Korxonalarni rivojlantirish, raqobatbardoshlikni oshirishga yetarlicha e’tibor
qaratilmagan;
5. Ishbilarmonlik muhitini tashkil etish va innovatsiyalarni rag‘batlantirish
tuzilmasini ishlab chiqishda ham ko‘plab muammolar mavjud.
6. Ushbu muammolarni hal etishda quyidagi taklif va tavsiyalarni maqsadga
muvofiq deb hisoblaymiz:
7. Ilmiy tadqiqotlarni moliyalashtirish jarayonida xususiy biznesning rolini
oshirish kerak, bu esa tadqiqot va ishlanmalarga investitsiyalar
samaradorligini oshirishga turtki beradi;
8. Innovatsiyalar uchun zarur bo'lgan investitsiyalar darajasini oshirish va
raqobatni kuchaytirish kerak;
O‘zbekistonda yaratilgan ilmiy ishlanmalarini xorijiy patentlashni va
innovatsiyalarni rag'batlantirishning asosiy elementi bo'lgan ishlanmalar uchun
marketing qidiruv tizimini qo'llab-quvvatlash kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida”PF-4947-son Farmoni.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 30 noyabrdagi “O‘zbekiston
Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi faoliyatini tashkil etish
to‘g‘risida”gi, PQ-3416-son Qarori
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 apreldagi “O‘zbekiston
Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi huzurida Ilg‘or texnologiyalar
markazini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-3674 son Qarori.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 21 sentyabrdagi “2019-2021
yillarda O‘zbekiston Respublikasini innovatsion rivojlantirish strategiyasini
amalga oshirish bo‘yicha” PF-5544 son Farmoni
5. Salixov S.A. Innovatsion faoliyatni boshqarish. Darslik. – T.: TDIU, 2013.
53

6. Soliyev A., Buzrukxonov S. Marketing, Bozorshunoslik. Darslik. –T.: Iqtisod-
Moliya, 2010.
7. Фатхуддинов Р.А. Инноватсионный менеджмент. Учебник ,– СПБ .: Питер ,
2004
8. Xodiyev B.Y., Shodmonov Sh.Sh. .Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik.
– T.: “Barkamol fayz media”, 2017.
9. Ergashxo‘jayeva Sh.J. Innovatsion marketing. Darslik. – T.: Cho‘lpon nomidagi
NMIU, 2014.
10. Шумпетер Й. Теория экономического развития / Й.Шумпетер. –М.:
Прогресс, 1982.
11. O‘lmasov A., Vaxobov A.. Iqtisodiyot nazariyasi. -T:, “Sharq” nashriyoti, 2010.
12. Abdusattarova X.M. Innovatsiya strategiyasi. O’quv qo’llanma - T.: TDIU, 2011.
13. AbernathyJ., Clark K.B. (1985) Innovation: Mapping the winds of creative
destruction.
14. Business model roadmapping: a practical approach to come from an existing to a
desired business model, M.DeReuver, H.Bouwman, T., Haaker, International
Journal of Innovation Management, Feb2013, Vol. 17, Issue 1
15. Business model innovation and competitive imitation: The case of sponsorbased
business models, R. Casadesus-Massanell, R. Zhu, Feng, StrategicManagent, April
2013, Vol. 34, Issue 4, pp.464-482.
Internet saytlar
1. https://www .Marketing.kharkov.ua/marketing/setevoy marketing.html
2. https://claytonchristensen.com/
3. https://elibrary.ru/item.asp?Id=19749721
4. https://www.amyjwilson.com/innovation - strategy
5. https://www. Kun.uz20.06.2020 12:06 706
6. https://www. Kun.Uz / O‘zbekiston , 17.07.2019, 862
54

Yangiliklarni o’zlashtirishni boshqarish muammolari

1.Innovatsion mеnеjmеntning asosiy tushunchalari, maqsadlari va vazifalari va muammolari 4

2.Innovatsion mеnеjmеntga ilmiy va tizimli yondashuv muammolari 12

3.Korxonalarda innovatsion faoliyatni o’zlashtirish va tashkil qilish usullari 18

4.Innovatsion stratеgiyani tanlash, o’zlashtirish va boshqarish muammolari 26

5.Korxonalarda yangiliklarni ishlab chiqish, tadbiq etish va yaratishni boshqarish muammolari 38

Xulosa va takliflar 51

Foydalanilgan adabiyotlar 52

Internet saytlar 53

Sotib olish