“Yuzlik” mavzusini o’qitishda didaktik o’yinlarning ahamiyati - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	86.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

27 Sotish

“Yuzlik” mavzusini o’qitishda didaktik o’yinlarning ahamiyati

Sotib olish

2 “ Yuzlik ” mavzusini o’qitishda didaktik o’yinlarning ahamiyati
Reja
Kirish........................................................................................................................3
I.Bob. ,Yuzlik ' mavzusini o'qitishda didaktik o'yinlarning ahamiyati
1.1 “Yuzlik” mavzusida sonlarni nomerlashni o’rganish metodikasi……………8
1.2 Didaktik o‘yinlar va ularni ta’lim jarayonida qo‘llashni nazariy
asoslari..17
II.Bob Didaktik o‘yinlardan foydalanish imkoniyatlari va ularni guruxlarda
qo‘llash
2.1 Didaktik o‘yinlar yordamida bolalar og‘zaki hisoblash malakasini
shakllantirish...........................................................................................................23
2.2 Didaktik o’yinlar mеtodi...................................................................................27
Xulosa.....................................................................................................................28
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati........................ . ........................................30

3 Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. Respublikamizda amalga oshirilayotgan
islohotlarni samarali kechishi davlatimizni rivojlangan davlvtlar hamjamiyati
integratsiyalashuvida yosh avlodning ta‘lim jarayoni samaradorligini oshirish
muhim ahamiyat kasb etadi.
Ta‘lim jarayonida bo’lajak o’quvchi bilish faoliyatini yo’lga ko’yishm uh im dir.
B i r i n c h i Prez identim iz I.A .K arim ov ―O’ zbekiston XX I
asirga
intilm oqa asarida dunyoviy bilimlarga ega bo’lgan, atrofida yuz
berayotgan hodisalarga mustaqil munosabat bildira oladigan shaxsiy manfaatlarini
xalk manfaati bilan uy g’unlikda ko’radigon barkamol insonni tarbiyalash hozirgi
kunning muhim vazifalaridan biri ekanligini ta‘kidlab o’tgan.
Biz tafakkurga fikr musobaqarsiga ehtiyoj har qachongidan ham kuchaygan
davrda yashamokdamiz. Binobarin, xalkimizning ong va tafakkurida keskin
burilish yasash, mamlakatimiz yoshlarining intellektual salohiyatini yanada
yuksaltirish har jihatdan barkamol yoshlarni voyaga yetkazish iqtisodiy jihatdan
qudratli davlat barpo etishning asosiy shartidir.
Jamiyat ravnaq topgani sari, o’quvchi mustakil jarayonini tashkil etish
ularning bilim sa‘viyalari, ish unumdorligini o’stiradi. Bunda didaktik o’yinlar
asosiy omil hisoblanadi. Chunki, o’quvchi yoshlar shu jumladan individual
xususiyatlariga ko’ra turlicha fikrlashga moyil bo’ladi, ana shu sifatlarni didaktik
o’yinlar orqali amalda ro’yobga chiqarish, oz fursatda bilimli, iqtidorli va kasb
mahoratin to’la egallagan yoshlarni tarbiyalash, voyaga yetkazish dolzarb
pedagogik muammodir. Bunday muhim vazifalarni bajarish oila va umumiy
o’rta ta‘lim maktablari, akademik litseylar va kasb-xunar kollejlari zimmasiga
yuklatilgan, shu jihatdan ularni ilmiy jihatdan asoslangan, tajribada sinovdan
o’tkazilgan ta‘lim jarayonida didaktik o’yinlardan samarali foydalanish yuzasidan
ta‘minlash esa maxsus pedagogik-pisixologik tadqiqotlarni amalga oshirishni
takazo etadi.

4Kurs ishining asosi. Mazkur masala yuzasidan o’tkazilgan tadqiqotlarning
tahlili O’zbekiston olimlaridan S.Rajabov, U.Nishonaliev, N.Saidahmedov,
E.Seitxalilov, R.Safarova, O.Roziqov, B.Adizov, X. Bo’ydanov, T.X.Hasanov,
J.Xasanboev, A.Chorievlar muammoga aloqador masalalar bo’yicha tadqiqot olib
borganliklarini ko’rsatadi.
Psixolog olimlarimizdan M.G.Davletshin, E.Goziev, B.Qodirov, V.M.Karimova
va boshqalar muammoning psixologik jihatlari hakida fikr bildirganlar. Shuningdek,
G.B.Niyozov, S.X.Xurramova, I. Muhammadjonova, Ya.K.Zaripova va boshqalar o’z
tadqiqotlarida muammoga sharq allomalari fikri va xalk o g’zaki ijodi asosida
yondashganligini guvohi bo’ldik. Shu bilan bir qatorda tarbiyalanuvchilarning ta‘lim
jarayonida didaktik o’yinlardan foydalanish samaradorligini oshirish shartlarining
aniqlanmaganligi, muammoning uslubiy jihatlari tajribada sinalmaganligi bu borada
maxsus tadqiqot o’tkazish lozimligini ko’rsatadi.
Kurs ishining maqsadi – maktabgacha ta‘lim muassasalari
tarbiyalanuvchilarining ta‘lim jarayonida didaktik o’yinlardan foydalanish
samaradorligini oshirishning pedagogik asoslarini aniqlash..
Kurs ishining vazifasi:

5I.Bob. ,Yuzlik ' mavzusini o'qitishda didaktik o'yinlarning ahamiyati
1.1. “Yuzlik” mavzusida sonlarni nomerlashni o’rganish metodikasi.
“Yuzlik” mavzusida sonlarni nomerlashni o’rgatish uslubiyoti. Bolalarni 100
ichida sanash ko’nikmalarini o’zlashtirishlari, tartib va sanoq, sonlarning birliklardan
iborat tarkibi, sonning ikkita kichik sondan iborat tarkibi, qo’shni sonlar orasidagi
munosabatlarni tushunish, to’g ’ ri va teskari sanoq tushunchalari bolalar bog ’ chalari va
maktablar sinflar dasturida ko’rsatilgan. SHu sababli o’qituvchining birinchi
navbatdagi vazifasi birinchi sinfga kelgan bolalarning matematik tayyorgarlik
darajalarini aniqlashdan iborat. Bunday tekshirishni mashg ’ ulotlar boshlangunga qadar
bolalarni maktabga qabul qilish vaqtida yoki o’qishning birinchi haftasi davomida
amalga oshirish mumkin. Bolalar bilim, malaka va ko’nikmalarini aniqlash va
tekshirishda quyidagi savollardan foydalanish mumkin: 1. Sen sanay olasanmi? Sana-
chi. Ma ’ lumki, bolalar bog ’ chalari dasturiga binoan bolalar 100 gacha sanay olishlari
kerak. Birinchi sinfga kelgan ko’pchilik bolalar 100 dan yuqori ham sanay oladilar.
Bular hali bolalar ongli ravishda sanaydilar deyishga asos bo’la olmaydi. Sanoqning
onglilik darajasini tekshirish uchun quyidagi savollar beriladi. 2. Bu olmalarni,
noklarni, sabzilarni, doirachalarni sana. Bunda ......... qancha? (6–8 ta) O’quvchining
to’g ’ ri javobi taxminan bunday bo’ladi: bir, ikki, uch, to’rt, besh, olti. Hammasi oltita
olma... Bu holda o’quvchi oxirgi aytilgan sonni umumiy miqdor bilan to’g ’ ri mos
keltirdi va o’quvchi tushunib sanaydi. Agar bola oxirgi aytilgan sonni umumiy miqdor
bilan to’gri mos keltira olmasa, u holda bola sanay olmaydi. 3. Stolda nechta qalam
yotgan bo’lsa, chap qo’lingga shuncha qalam ol. 4. Bilgin-chi, qaysi doirachalar ko’p,
qizillarmi yoki ko’klarmi? Bu ikkala savol predmetlarning ikkita to’plamini ularni
tashkil etuvchi elementlari soni bo’yicha taqqoslashga doir amaliy malakalarini
tekshirishga yo’naltirilgan. Ikki to’plamni taqqoslashni bolalar har bir to’plam
elementlarini sanash yo’li bilan yoki bir to’plamning har bir elementini ikkinchi
to’plamning elementiga mos keltirish yo’li bilan amalga oshirish mumkin.
5.“SHolg ’ om” ertagiga ishlangan rasmga qara va kuchukcha oldida, mushukdan keyin,
nevara bilan, mushuk orasida nimalar turganini ayt. Bunday mashqlarning asosiy
vazifasi “bolalarning ...dan keyin”, “oldida turish”, “orasida” kabi tartib munosabatlari

6haqidagi tasavvurlarini aniqlashdan iborat. SHu bilan birga bolalarda “chapda o’ngda”,
“yuqori pastda” kabi fazoviy munosabatlar tarkib toptiriladi. Tekshirishning borishida
bolalar geometrik figuralarni taniy olishlarini va farq qila olishlarini va masalalarni
echa olishlarini aniqlanadi. Birinchi Yuzlik sonlarini o’rganishda tayyorgarlik davri va
tegishli raqamlar hamda sonlar bilan tanishtirish davri ajratiladi. Tayyorgarlik
davrining asosiy vazifasi nomerlashni o’rganishga o’tish uchun zarur bo’ladigan
bilimlar, malakalar va ko’nikmalarni aniqlash, ularni to’ldirish va sistemalashtirishdan
iborat. Tayyorgarlik davrida quyidagi mashqlar bajariladi. 1. Predmetlar, tovushlar va
harakatlarni sanash Sanoq o’tkazish prosessida bolalarni bir xil ma ’ lumotlarning o’zi
bo’yicha imkoni boricha “qancha?” so’zi bilan ko’proq savollar qo’yishga mashq
qildiriladi. Sanoq bilan bog ’ liq mashqlarni bajarish prosessida sanoqda oxirgi aytilgan
son sanayotgan gruppada qancha predmet bor? deb qo’yilgan savolga javob bo’lishini
5 tushuntirish kerak. Predmetlarni o’ngdan chapga yoki chapdan o’ngga, pastdan
yuqoriga yoki yuqoridan pastga qarab sanashimiz bilan sanoq natijasi o’zgarmaydi.
Predmetlarni sanashga bag ’ ishlangan darslarda bolalarni predmetlarni bittalab
sanashgagina emas, balki ikkitalab, beshtalab sanashga o’rgatish mumkin.
2. Ikkita to’plamni ularni hosil qilgan elementlarning soni bo’yicha taqqoslash
va tenglashtirish. Mashqlar bajarish prosessida katta (ortiq, ko’p), kichik, (kam), teng
(shuncha) munosabatlarning ma ’ nosini ochib berish kerak. 3. Tartib munosabatlari va
sonlarning tartib qiymatlari. Tartib munosabatlari (...oldida kelish) bilan bolalar
maktabgacha bo’lgan tajribalarida juda ko’p uchrashishgan. Maktabda esa bolalarning
tartib munosabatlariga oid bilimlarini to’ldirish va sistemaga olish uchun har xil
didaktik materiallardan foydalanish mumkin. Masalan: katakli taxtachaning bir
qatoriga har xil rangdagi doirachalar qo’yib, bunday savollarni beramiz: qizil doiracha
sanoq bo’yicha nechanchi? Yashil doiracha sanoq bo’yicha nechanchi? Uchinchi
doiracha qanday rangda? va .... 4. Qo’shish va ayirish amallarini o’rganishga
tayyorlash. Masalan: Nargizaga onasi 4 ta katakli, 5 ta yo’lli daftar berdi. Nargizaga
onasi nechta daftar berdi? Bolalarni qo’shish va ayirish amallarini o’rganishga
tayyorlash maqsadida berilgan ikki to’plamni birlashtirishga doir va to’plam qismini
ajratishga doir mashqlar bajariladi. 5. Raqamlarni yozishga tayyorlash. Hoshiyalar,

7jiyaklar rasmini chizish bilan bog ’ liq bo’lgan mashqlar raqamlarni yozishga tayyorlash
imkonini beradi. Bunday mashqlar 1- sinf darsligining dastlabki har qaysi sahifasida
berilgan. Bu mashqlarni bajarish bilan o’quvchilar ruchkani to’g ’ ri tutishni, satrni
ko’rishni, sahifaga yozuvni joylashtirishni o’rganadilar. Dasturda 1- sinf uchun
matematikada birinchi mavzu birinchi Yuzlik sonlarini nomerlashdan iborat. Bu
mavzu ustida ishlashda o’qituvchining vazifasi bolalarda sanoq malakasini hosil qilish,
ularda birinchi o’nta son haqida tasavvur shakllantirish son bilan, uning nomi raqamlar
yordamida bosma va yozma belgilanishi orasida moslik o’rnatish malakasini tarkib
toptirishdan iborat, o’quvchilarni sonlarning natural qatorining ba ’ zi xossalari bilan,
sonlarning tarkibi bilan tanishtirishdan iborat. Birinchi Yuzlikning har bir soni bilan
tanishishda quyidagi savollardan foydalanish mumkin: 1. U yoki bu son qanday hosil
qilinishi mumkin? Birinchi Yuzlikning har bir soni o’zidan oldingi songa birni
qo’shish bilan va o’zidan keyingi sondan birni ayirish bilan hosil qilinishi kerak. Bu
o’quvchilarga sonlarning qatordagi ketma-ketligini o’sib berish tarkibida ham,
kamayib berish tarkibida ham o’zlashtirish imkonini beradi. Birinchi Yuzlik sonlari
ikki qo’shiluvchidan tashkil topish ham, alohida birliklardan tashkil topish ham
mumkin. 2. Son qanday ataladi va u bosma va yozma raqamlar bilan qanday yoziladi?
Bolalar oldin bosma raqamlar bilan tanishadilar, ular predmetlarning tegishli
to’plamlari yoniga o’rnatib qo’yiladi. 3. Berilgan son sonlarning natural qatorida
qanday o’rinni egallaydi? 6 Bunda bolalarga quyidagi savollarga javob topa olishga
o’rgatiladi. Berilgan son sonlar qatorida qaysi sondan keyin uchraydi, qaysi sondan
oldin keladi, sonlar qatorida berilgan sonning o’rni egallaydi. 2. Natural qatorning
birinchi sonlari bilan tanishtirishda o’quvchilar oldin tevrakotrofdagi narsalar va
ularning tasvirlari bilan ish ko’radilar. (doirachalar, olmalar, mashinalar). Katta sonlar
6, 7, 8, 9, 100 sonlar bilan tanishtirishda predmet ko’rsatmalilikdan foydalanish
o’rgatiladi yoki sonli zinapoyachadan foydalanish mumkin. 3.Birinchi Yuzlik sonlarini
o’rganishda shu sonlarning tarkiblarini qarashga oid ishlar o’rgatiladi. Bunda 2–5
sonlariga nisbatan bu sonlarning ikki qo’shiluvchidan iborat tarkibini eslab qolishga
qoid ishlar qilinadi. 6–100 sonlariga nisbatan ishlar esa “100 ichida qo’shish va
ayirish” mavzusini o’rganishda davom ettiriladi. Sonlar tarkiblarining har xil hollarini

8ko’rsatish uchun didaktik materialdan, rasmlardan, har xil jadvallardan, kvadratlardan
foydalanish mumkin. Sonlar tarkibini mustahkamlash va takrorlashda “O’ylab top!”,
“Estofeta”, “Arifmetik labirint” kabi o’yinlardan foydalaniladi. Masalan: “O’ylab
top!” o’yinini o’tkazishda bolalarga 8 sonini qanday ikki qo’shiluvchidan hosil qilish
mumkinligini topish taklif qilinadi. Eng ko’p holni topgan o’quvchi yutib chiqadi. 1–
100 sonlari bilan tanishilganidan keyin bolalar 0 raqami bilan tanishadilar. Buni
quyidagicha o’rgatish mumkin. Partaga uchta sanoq cho’pini qo’ying. 1 tasini oling.
Nechta qoldi? (2). Yana bittasini (doirachani) oling. Nechta qoldi? Yana bittasini
olinsa, nechta qoladi? (Bitta ham qolmadi). Oxirgi misolni yozing. 1-1=0 soni chiqadi.
0 soni bitta ham predmet qolmaganini ko’rsatadi. SHundan keyin 0 soni 1 soni bilan
taqqoslanadi va 0,

91.2 Didaktik o‘yinlar va ularni ta’lim jarayonida qo‘llashning nazariy
asoslari.
Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlarni samarali kechishi
davlatimizni rivojlangan davlvtlar hamjamiyati integratsiyalashuvida yosh avlodning
ta‘lim jarayoni samaradorligini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Biz tafakkurga fikr musobaqarsiga ehtiyoj har qachongidan ham kuchaygan
davrda yashamokdamiz. Binobarin, xalkimizning ong va tafakkurida keskin burilish
yasash, mamlakatimiz yoshlarining intellektual salohiyatini yanada yuksaltirish har
jihatdan barkamol yoshlarni voyaga yetkazish iqtisodiy jihatdan qudratli davlat barpo
etishning asosiy shartidir.
Didaetik o’yinlar inson hayotida shunday ahamiyat kasb etganki, ularga karab
inson shaxsiyati, harakteri, manfaatlari, mayillari, qobiliyatlari xakida fikr yuritish
mumkin hisoblangan. O’zbeklar farzandlarini bolaligidanok baxodirlik, harbiylik,
jang ovorlik
m alakalarini pshirganlar. X alk do stonida ―A lpo m ish‖ dagi sevimli
bosh kaxramon Xakimbek xakidagi satirlar shundan dalolat beradi. demak, o’yinlar
bekorchi mashgulot emas. Bu bola uchun birinchi maktab. Bobolar va
buv ilarning
kattikk o’ l
ota-onalarga ―Bolalarning o’ yn iga xalakit berm ang lar!‖ deb tanbex
berishlari bejis emas-da.
Bo‘lajak tarbiyachilar faoliyatida ikki yoshdan uch yoshgacha bo‘lgan bolalar
o‘yinlari va ularni tashkil etish.
Bolaning butun hayoti o’yin bilan chambarchas bo g’liqdir. Bola qanchalik
kichik bo’lsa, unga o’yinlar uchun shuncha ko’p vaqt berish lozim. Kichkintoylar hali
mustaqil o’ ynashni bilmaydilar, ularda turmush tajribasi hamda o’yinchoqlar
bilan o’ynash tajribasi hali juda oz. Bir yil mobaynida
ularga o’ sishning, xususan
o’yin
faoliyatidan o’ sishning katta yo’ lini bosib o’ tishga to’ g’ri keladi, bunda
kattalarning tarbiyaviy ta‘ sir kursatishi hal qiluvchi rol o’ ynaydi. O’yinda
bolalarning kattalar bilan munosabati ham katta ahamiyatga egadir.
Pedagog bolalar o’ yiniga rahbarlik qilayotib, amalga oshirilishi zarur bo’lgan
tarbiyaviy vazifalarni yaqqol tasavvur qilishi lozim. Bolalarda tetik, quvnoq kayfiyat,
faol xatti-harakat tug’dirish; bolalarni o’ yinchoqlar bilan o’ ynashga va ularni

10ehtiyot qilishga, o’ yinchoqlarning chiroyliligini sezishga o’ rgatish; birgalikda o’
ynash konikma va malakalari, birgalikda bolishga intilish, hamdardlik, bir-birlariga
yaxshi munosabatda bo’ lishni tarbiyalash juda muhimdir. O’yin pr oqessi da
tarbiyachi bolalar nutqini o’ stiradi, narsalarning atalishi, nimalarga va qanday
ishlatilishi bilan, ayrim belgilari bilan tanishtiradi, tevarak-atrof (bolalarga yaqin
va tushunarli bo’lgan tevarak-atrof) haqidagi tasavvurlarini aniqlaydi va
mustahkamlaydi, har narsani bilishga qiziqish tarbiyalaydi;
Tarbiyachi ikki yoshdan uch yoshgacha bo’lgan bolalar o’ yinining yetarli
darajada turli-tuman bo’lishiga, ular mazmunining asta-sekin boyib borishiga harakat
qilishi lozim. Bu narsa o’ yinda tarbiya vazifalarining anchagina muvaffaqiyatli
amalga oshirilishini ta‘ minlaydi, bolalar hayotini o’ yin asosida yulga qo’ yish
imkonini beradi.
Tarbiyachining bolalar o’ yinini, ularning o’ yin paytidagi xulq-atvorini
kuzatib turishi muhimdir. Bu pedagogning bolani yaxshi o’ rganishiga,
uning xususiyatlarini bilib olishiga faqat o’ yinda emas, balki b o s h q a
faoliyatda, hayotda ham. amalga oshirilishi lozim bo’lgan tarbiyaviy vazifalarni
belgilab olishiga yordambe- radi.
O‘yinlarni yo‘lga qo‘yish. Bolalar bog’ chasida tarbiya programmasida
quvnoq, ta‘ lim-tarbiyaviy jihatdan qimmatli o’yinlarni ko’ proq uynatish
uchun bolalarga xilma-xil o’ yinchoqlar, qo’ llanmalar berish lozimligi qayd
qilinadi. Tarbiyachi bolalarning mehnat proqesslari va mashg’ulotlardan qolgan
bo’ sh vaqtlarida o’yinda aktivlik, mustaqillik ko’ rsata olishlari, har bir
kichkintoyning o’ z xohishiga qarab o’yinchoq, o’yin tanlab olishi haqida
g’amxo’ rlik silishi lozim. Shu bilan birga, bu yoshdagi bolalar turmush
tajribasining kamligini hisobga olib, tarbiyachi ularning o’ yiniga rahbar- lik qiladi,
bolalar faoliyatining xilma-xil va almashinib turadigan bo’lishiga yordam beradi.
(Tinch o’ yinlar bilan harakatli o’yinlarni navbatlashtirib turadi.)
Bolalar o’yinini yulga qo’ yishda vaqtni ham hisobga olish lozim. E r t a l a
b k i o ’ y i n l a r bolalarda osoyishta, quvnokq, shu bilan birga, faol kayfiyat
tug’dirishi kerak. Bolalarga ularga tanish bo’lgan o’ yinchoqlar beriladi,

11tarbiyachi har bir bolaning o’ ziga o’ yinchoq tanlab olishini kuzatadi. Ertalab ba‘
zan, gruppada bolalar kam bo’lganida, yangi o’ yinchoqni bolalarga ko’rsatib, uni
o’ ynattirish mumkin. Keyinroq bu o’yinchoqni vaqtincha yashirib qo’ yish lozim.
Tarbiyachi ertalab bolalarni q a b o ’ l qilib olish bilan band bo’ lgani sababli doimo
kattalarning nazorati ostida o’ynalishi lozim bo’ lgan (mozaika, qirqilgan rasmlar)
o’ yinchoq va qo’ llanmalar, shuningdek bolalarni juda ham hayajonlantirib
yuboradigan shovqin-suron bilan o’ ynaladigan mashina, ve- losiped kabi o’
yinchoqlar berilmaydi.
Gruppada o’ yinchoqlar yetarli bo’ lishi va ular qulay joylashtirilishi lozim.
Bu narsa hatto yangi sharoitga ko’ nika olmaydigan bolaning o’ yinchoqni
bemalol ko’ rishiga va unga qiziqishiga yordam beradi.
Tanish xatti-harakat qilishga undaydigan va murakkab bo’ lmagan syujetli o’
yinlarni vujudga keltiradigan o’ yinchoqlar bolalarni yaxshi uyushtiradi. Bunday
o’yinchoqlar, masalan: aravachaga, mashinaga solib
o’ ynash, stulga o’ tqazish
mumkin bo ’ lgan qo’g’i rchoq, o’yinchoq idish-
tovoqlar, kir yuvadigan va
dazmollaydigan asboblar o’ yin uchun ajratilgan burchakka joylashtiriladi.
Yil boshidayoq garchi b u o’ yinchoqlar harakatlar mosligini talab etmasa
ham bolalarni bir-biriga yaqinlashtiradi. Bir necha st ol ustiga joylashtirilgan qurilish
materiallari ertalab bolalarda o’ yin xohishini paydo qiladi va bolalarni yaxshi
uyushtiradi. Shu maqsadda tarbiyachi qurilish materiallaridan uncha qiyin
bo’lmagan, bolalarni ma‘ lum o’ yinga undaydigan biror narsa: o’ yinchoq
mashinalar utadigan darvoza, hayvonlar uchun saroylar, matryoshkalarni olib otish
uchun ko’ prik va shu kabilarni- qurishi mumkin.
Ertalab didaktik o’ yinchoqlardan bolalarga tanish bo’lganlarigina beriladi.
G’ildirakli o’yinchoqlarning: aravachalar, katalkalar va mashinalarning iloji
boricha g’ichirlamaydigani tanlanadi. G’ildirakli o’ yinchoqlar bolani aktiv
harakatga undaydi, unga zavq ba g’ishlaydi.
Ayrim tarbiyachilar ertalabki qabul paytida, ayniqsa, yil boshida bolalarni
ovutishning oddiy usullaridan, masalan, chapak chalish, barmoq o’ yinlaridan
foydalanadilar. Ermak, hazil, qiziqchilik-hazil o’ yinlar bolani quvontiradi, chunki

12ular oddiy, tushunarli va serharakatdir. Tarbiyachi bolaning qolini ushlab, uning
barmoqlarini quyidagi sozlarni aytib turib, birin-ketin bukadi:
Bubarmoq — buvamiz, Bu barmoq — buvimiz, Bu barmoq — xolamiz, Bu
barmoq — opamiz, Bu kenja — kichkintoy Uning oti Xoltoy.
Shuningdek, kichkintoylar:
Boqqa kirasizmi? Uzum yeysizmi? Ari chaqsinmi?
Jiz-biz, jiz-biz.
kabi qiziq suzlarni aytib uynaladigan o’ yinlarni yaxshiko’ radilar.
T u s h k i u y q u d a n k e y i n bolalarning o’ yinini yulga qo’ yi sh uchun
birmuncha ko’ proq imkoniyatlar mavjuddir. Tarbiyachi, enaga uyqudan turgan
bolalarning kiyinishiga yordam beradilar va ularga uynab turishni taklif etadilar.
Ayrim bolalarning diqqatini gruppada bo’lgan o’ yinchoqlarga alohida jalb
qilish lozim. Gruppaga yangi kelgan yoki sustkash bolalar uchun bunday
usulni qullanish maqsadga muvofiqdir; uxlab turgandan keyin bunday bolalar lanj
bo’ lib, nima qilishlarini bilmay turadilar.
Kichik bolalarning uyqudan turish vaqtida katta gruppa bolalarida 3-4 tasini
yordam uchun taklif qilish maqsadga muvofiqdir. Ular kichik bolalarga
kiyinishda yordam beradilar, so ’ ng esa shaxsan tashabbus ko’rsatib yoki
tarbiyachining «topshiri g’ini» bajarib, bolalar bilan o’ ynaydilar.
Kunning ikkinchi yarmida tarbiyachi gruppada mavjud bo’lgan
o’ yinchoqlar qatoriga bolalarga tanish bo ’ lmagan, ular o’ zlari
o’ ynay olmaydigan
o’ yinchoqlardan qo’ shib qo’yadi.
Mana, tarbiyachi katta yangi biz-bizakni aylantirib yubordi, bolalar uning
aylanishini zavq bilan kuzatdilar, uning aylanishidan chiqqan tovushga quloq soldilar.
So’ng kichkintoylar bu o’yinchoqni o’zlari
o’ynashni o’rganib oladilar yoki tarbiyachi
bir-ikki bolani chaqirib biror o’yinchoqni uning nomini aytib turib olib kelishni
buyuradi. Bolalar to’planishib, o’yinchoqni birgalashib tomosha qiladilar, uning
qanday atalishini, qanday o’ynash kerakligini bilib oladilar. Tarbiyachi hamma
bolalarning o’yinchoqlar o’ynab o’tirishlarini, tetik va osoyishta bo’lishlarini kuzatib

13turadi. Bolalar uyqudan uy g’onganidan to sayrga chiqqunigacha bir yarim soat
vaqt o’tadi. Shu vaqt davomida tarbiyachi bolalar mustaqil yordam beradi va
ikkinchi mash g’ulotni o’tkazadi. Bog’chada kecha-kunduz bo’ladigan bolalar
uchun esa uyqudan oldin har xil turdagi tinch o’yinlarni yulga quyish lozim. Tarbiya
programmasida ikki yoshdan uch yoshgacha bo’lgan bolalarning har xil turdagi
o’yinlari ko’rsatib o’tilgan.
O’yınları va harakatlı o’yınlar Ikki yashar bolalar mustaqil faoliyatlarida
harakatli o’yinlar katta o’rin tutadi. Bu yoshda bolalar aravacha, katalka sudrab yurib,
ularda narsa tashiydilar, o’yinchoq mashinalarni yurgizadilar, g’ildiraklar g’ildiratib
yuradilar va yugurib o’ynaydilar. Dastavval ular hatto obrazli o’yinchoqlarni qam
sudrab ichiga narsa solib tashib uynaydilar. Tarbiyachi bolalarni harakatli o’yinlarga
qiziqtiradi, shu bilan birga, ularning charchab qolmasliklarini, uzoq vaqt bir vaziyatda
o’tirmasliklarini kuzatib turadi. Uzoq vaqt gilamda o’tirib olib qu g’irchok, o’yinchoq
hayvonlarni uynab o’tiradigan kamharakat bolalarga ko’proq harakatni talab qiladigan
o’yinchoqlar berish lozim.
Harakatlarning o’ sishi bolaning umumiy kamolotida, uning nerv- psixik
jihatdan o’ sishida, xarakter ijobiy sifatlarining tarkib topishida katta rol uynaydi.
Kuzatishlar uch yoshga qadam qo’ ygan bolalar o’ yinida uncha murakkab bo’
lmagan syujet vujudga kelishini kursatadi. Ular o’yinchoqlar yordamida tevarak-
atrofdagi kundan-kunga takrorlanib boruvchi va o’ zlariga birmuncha tanish
bo’ lgan hodisalarni aks ettiradilar. Konkreg harakatlarda: ku g’irchoqni cho’
miltirish, uxlatish, ovqat tayyorlash, mashinada sayr qildirishlar ifodalanadigan
o’yinlar deyarli hamma bolalarga ma‘ lumdir. Bolalar ancha kichik yoshlaridan
boshlabok o’ yinda ikki-uchtadan bo’ lib gruppaga birlashadilar, lekin bu
birlashish hamma vaqt ham yagona maqsad kuzlash natijasida bo’ lavermaydi. Bu
faqat «yonma-yon turib» o’ynashdir. Ularni bir-biridan ajratmaslik lozim.
Asta- sekin, yangi bilimlar egallash bilan, o’ zaro munosabat tajribasining ortishi
bilan, tarbiyachi maslahatlari ta‘ sirida bolalar o’yinda o’ z harakatlarini o’
rtoqlarining harakatlari bilan birmuncha moslashtira boshlaydilar.
Bolalarda uch yoshga to’ lish oldida s y u j e t l i - r o l l a r g a b o ’ l i n i b

14u y n a l a d i g a n o ’ y i n l a r , v u judga keladi. Maktabgacha tarbiya
yoshidagi bolalar ma‘ lum rolni bajarib, ya‘ ni ona, ota, dokt or rolini bajari b
o’ ynaydilar,
ular harakatiga taqlid qiladilar; o’ yinga uncha
murakkab bo’ lmagan syujet kiradi. «Men ota bo’ laman, sen esa onasi bo’lasan,
yur ishga bo- ramiz»,— deydi Vali (2 yashar-u 11 oylik) Jamila (2 yashar-u 100
oylik). Bolalar qo’ l ushlashib, xonaning u boshidan bu boshiga yuradilar, so ’ ngra
skameykachaga, hayoldagi «mashinaga» o’ tiradilar. Vali u yoq-bu yoqda
tebranib, mashinani «boshqaradi». O’yin shu bilan tugaydi.
O’yinda bolalar faqat har kuni uyda, bog’ chada ko’rib yurgan narsalarinigina
emas, balki yangi faktlar, kiziq voqealarni ham, masalan, bolaning poezdda
ketayotganini, avtomashinani tuzatishini, sa rtarosh bo’ lib s o c h olishini ham aks
ettiradilar. Syujetli-rollarga bo’linib uynaladigan o’ yinlarda bolaning tasavvuri
paydo bo’ ladi va o’ sadi, bola tasavvurida ijodkorlik elementlari kurina
boshlaydi. Bolalar o’yinda hayotdagi qandaydir hodisani aks
ettirayotganlarida, faqat shu hodisaning aynan o’ zinigina aks zttirib qolmay,
balki uni bir oz o’ zgartiradilar, o’ z his- tuyg’ularini aks ettiradilar, o’ zlarining
munosabatlarini namoyon qiladilar.
Uch yoshga qadam qo’ ygan bolalarga agar oddiy qurilish materiallari, ya‘ ni
g’ishtchalar berilib, qurish usullari o’ rgatilsa, ular hayotida qurilish o’ yinlari
ma‘ lum rol uynay boshlaydi. Bola ikki yoshidan to uch yoshga to’lgunicha
tarbiyachi ta‘ siri ostida materiallar bilan oddiy o’ yinlar qilish va oddiy maqsadga
qaratilgan harakatlar (masalan, kubiklarni bir-birining ustiga terib quyishdan)
qilishdan mustaqil ravishda qurilishlar qilishga—
«qurishga» utadi. Bola qurgan narsasining o’ sha tanish bo’ lgan narsaga
o’ xshaganligini sezganida juda xursand bo’ lib: «Qarang, ko’ prik yasadim»,—
deydi. Yil oxiriga borib bolalar nima yasamoqchi bo’lganliklarini oldindan
aytadilar yoki kattalarning – Nima yasaysan? – deb aniq javob beradilar.
Haqiqatdan ham o’ylagan ishlarini bajaradilar. Bu
narsa o’yinlarning o’ sishidagi yangi, juda muhim bosqichdir. Agar
tarbiyachilar bolalarning qurilish o’ yinlariga tug’ri rahbarlik qilib, ularga
ish

15o’rgatsalar, qo ’ rish o’ yinlarini ko’ rsatsalar, bu bo s q i ch o’ z vaqtida o’ tadi.
Tarbiyachi biror narsa ko’rayotib, nima qimoqchi ekanini gapirib turadi:
―H ozir
tepacha yasaym iz... K attarok ku bikn i qo’ yib, ung a taxtachani
qiyalatib
qo’yamiz. Saida, menga taxtachani berib yubor. Doskachani mana bunday
qo’yamiz. Endi mashina tepachadan g’izillab tushadi . Agar bolaning o’zi biror
‖ narsa
ko’rayotgan bo’lsa, uni ra g’batlantirish, undan nima qurayotganligini so’rash,
qurayotgan narsasining tasvirlamoqchi bo’lgan narsasiga o’xshashligini toptirish
muhimdir. Zarur bo’lgan holda, qurilgan narsada qanday kamchiligi borligini aytib
berish lozim. Masalan, «Qurgan uyingning tomi qani?», «Tomi bo’lmasa, yom g’ir
yoqqanda hamma yoq-ho’l bo’lib ketadi-ku!» va shu kabilarni aytish bilan bolani
ishdagn kamchiliklarni tuzatishga yullab turishi lozim.
Agar bolaning qurish sohasidagi malakasi juda sodda bo’lsa, qurishni
murakkablashtiradigan savollar berishga shoshilmaslik lozim. Bola uchun shu
kurgan narsasining uziyoq bir yutuqdir. O’yin uchun ajratilgan soat da tarbiyachi
bolalarning qurilish o’ yinlariga rahbarlik qilayotib, ayrim bola- larning qanday
qurishini kuzatib, ularga mashg’ulotlarda qanday qurilishlar qilinganligini eslatib
o’ tadi. Masalan, bolaga matryoshka berib, uning atrofiga qanday qilib devor
qurganligini eslashni taklif qiladi. Kattalarning muhim vazifasi - bolani faqat
nusxa olib qurishga emas, balki o’ zicha mustaqil biror narsa (uycha, ko’ prik, divan
va boshqalar) qurishga ham o’ rgatishdir.
Yil boshidayoq tarbiyachilar ha r a k a t l i o ’ y i n l a r n i yo’lga qo’yadilar.
Dastavval pedagog kichkina gruppani o’ yinga jalb qiladi, yil oxiriga borib esa
harakatli o’ yinlarda gruppaning hamma bolalari, uncha murakkab bo’ lmagan
qoidalarga asoslanib («Bolalar harakatini ustirish» bo’limiga qarang) qatnashadilar.
O’yinlarning
o’sishida va bolalar hayotini yo’ lga qo ’ yishda
o’ yinchoqlar tanlash va ularni qulay joyga qo’ yish katta ahamiyatga egadir. Mustaqil
harakatli o’ yinlar uchun g’ildirakli platformalar, ikki g’ildirakli aravalar, aravachalar,
katalkalar, turli katta-kichiklikdagi koptoklar, halqalar bo’lishi lozim. Bolalar
stolchalari, uch g’ildirakli velosipedlar, pedalli otlar harakatni o’ stirish, chaqqonlik
tarbiyalash va bu sohada ish olib borish uchun juda qulaydir.

16Syujetli yoki obrazli o’ yinchoqlar shunday narsani ko’ zda tutgan holda
tanlanadiki, ular bolalarga tanish bo’ lgan obrazlarni eslatsin yoki suratlar
ko’rayotganlarida, kattalarning hikoyasini eshitayotganlarida hosil bo’lgan
tasavvurlarini to’ ldirib va oydinlashtirib bersin, masalan, bola quyonning o’
zini hech qachon ko’ rmagan bo’ lishi mumkin, lekin u sevimli ertaklar, suratlar
orqali quyonning qandayligini yaxshi biladi. O’yinchoqlar orqali bolani unga avval
tanish bo’lmagan buyumlar bilan tanishtirish mumkin.
Kichkintoylarning eng sevimli syujetli o’ yinchoqlari har xil kattalikdagi
(o’ g’il va qiz) qo’ g’irchoqlardir. ― Yumshoq ‖qo ’ g’ irchoq (agar
boshi va qo’ llari
selluloiddan qilingan bo’ lsa yana ham yaxshi) bolalarga juda yoqadi; uni
kiyintirib-echintirish ham o s o n bo’ ladi. Qo’ g’irchoqning kiyimi tarbiyaviy va
didaktik maqsadlarga muvofiq bo’ lishi: ko’ ylagi did bilan tikilgan,
osongina yechib-kiydiriladigan, tugmalanadigan, bog’ ichlanadigan bo’lishi;
almashtirib turiladigan b o s h q a kiyim-bosh
bo’lishi lozim. O’yin vaqtida qo ’
g’irchoqlarni kiyintirishni mashq qildirish
– mustaqillik va batartiblik malakasini tarbiyalashning sinab ko’ rilgan
usulidir.
Ikki yoshdan uch yoshgacha bo’ lgan bolalarga qiziq o’yinchoqlar berildi.
Bu o’ yinchoqlar ko’ pincha ovoz chiqaradigan bo’ladi. Masalan, d o n chiqiydigan
chumchuq, do’ mbira chalayotgan xo’ roz va boshqalar. Kanop yoki yumshoq sim
o’tkazib o’ ynaladigan g’ildirakchalar, halqalar,
g’altaklardan ham tanlash ma‘ qul. Bu materiallar bilan shug’ullanish,
qo’ lning mayda muskullarini, harakatlar mosligini o’stirishga yordam beradi,
diqqatni bir yerga to’play olishni tarbiyalaydi. Tarbiyachi o’ yinchoqlar
bir qismi, ayniqsa bolalar yaxshi ko’ radigan o’ yinchoqlarning
bir qismi bir xil
bo’ lishi
to’ g’risida g’amxo’ rlik qilishi lozim. Masalan, qo’ g’ irchoqlardan bir
nechasining katta-kichikligi hamda ko’ylaklari, matryoshka, mashina va
aravachalarning bir nechasi bir xil bo’lishi lozim. Bu yoshdagi bolalar taqlid
qilishni yaxshi ko’ radilar, shuning uchun ham
b o s h q a bolaning qo ’ lida biror o’
yinchoqni ko’rsalar, o’ zlarida ham huddi
shunday o’ yinchoq bo’ lishini

17xohlaydilar.
O’yinda o’qituvchi sonlarni aytadi. O’quvchilar aytilgan sondan oldin keladigan
keyin keladigan sonlarni aytishi kerak. Masalan, sanaganda 4 dan oldin qaysi son
keladi? 3 dan keyin qaysi son keladi? 8 dan oldinchi? Kabi savollarga javob bergan
o’quvchi g’olib hisoblanadi. Matematik o’yinlar, avvalambor sinfda o’tkazilgan har
bir darsni mustaxkamlash uchun olib boriladi. Sinfdan tashqari ularning asosiy
shakllardan biri bo’ladi qiziqarli matematika soatlari minutlari ham bolalarni bu fanga
bo’lgan qiziqishlarini oshirishga, yana bilimdon, hozir javob, bilimlarni ixtiyoriy
ravishda o’zlashtirishga xizmat kiladi.
Bolalar bir-birlariga xalaqit bermay, tinch o’ynashlari uchun o’
yinchoqlarni albatta xonaning har yer-har yeriga qo’ yish lozim. 2-3 yashar bolalar
nerv sistemasining xususiyatlariga ko’ ra tez charchab qoladilar va salginaga
hayajonlanib ketadilar, sho’ ning uchun o’yinlar vaqtida yetarlicha osoyishtalik,
o’yinlar va ayrim mashg’ulotlar vaqtida tinchlik bo’ lishi juda zarurdir.

18II.Bob Didaktik o‘yinlardan foydalanish imkoniyatlari va ularni
guruxlarda qo‘llash
2.1 Didaktik o‘yinlar yordamida bolalar og‘zaki hisoblash malakasini
shakllantirish.
O’quvchilarni o g’zaki hisoblashga o’rgatishning muhim yetakchi metodlardan
biri didaktik o’yinlar. Bolalar fakat o’kish mobaynida o’rganib kolmay, balki o’yin
jarayonida ham o’rganadilar. Bunda didaktik o’yinlarni dastur talabiga mos ravishda
tanlash kerak bo’ladi. O’yin vaktida bola faoliyati aktivlashadi, ularning erkin dikkati
va xotiralari rivojlanadi.
1 sinif matematika darslarida o’quvchilarning o’zlari va yozma hisoblashm alakalarini
oshirishda ―O’ rningn i top‖, ―K im oldin‖, ―Chapaklar‖, ―Top ishm oq‖
kabi o’yinlar kata yordam beradi.
O’rningni top o’ynini quyidagicha o’tkaziladi. Qizlar juft raqamlarni 2, 4, 6,
8, 100, O’gil bolalar tok sonlarni 1, 3, 5, 7, 9, va (+) (-) (=) ishoralarini ushlab
doira shaklida turadilar. Xat tashuvchi qizlarga xat olib keladi. Masalan:
1-o’quvchi 2-o’quvchi 3-o’quvchi
Shu raqamlarni bolalar va ularning javoblari doiradan chiqib, misol kabi turib
olishlari kerak. O’z o’rnini tezda to’gri topgan bola o’yin g’olibi bo’ladi.
―K im
oldin‖ o’ yini guv ox bo’ yicha o’ tkaz iladi. Bun da 3 ta o’q uv chi do skaga
chiqarilib, musobaqar sharti tushuntiriladi. Kim oldin 5 ta yozish:
Qaysi o’quvchi tez va chiroyli chizsa, o’sha qator g’olib chiqadi.
―Chapaklar‖
o’ yini
o’ quv chilarning eshitib, sanash qob iliyatlari oshiriladi. Necha marta qarsak
urilsa o’sha son xosil bo’ladi. Bolalar buni tinglab, ichlarida sanab turadilar. To’gri

19sanagan o’quvchilar ragbatlantiriladi.―Top ishm oq‖
o’ yini ham juda qiziqarli. O’ quv chilardan biri ―M enda
hammasi bo’lib 5 ta cho’p bor, 1 ko’limda 3 ta, 2 – sida nechta bor? , deb so’raydi.
‖
Bolalar javob beradilar. O’yin shu tariqa davom etadi.
―So nn ing
tarkibini top ing‖ o’ yinida m agn it do’ skasida 9 raqam i ko’ rsatiladi
va u qanday sonlardan tuzilganligini so’raladi. O’quvchilar magnit do’skasida
ko’rsatishadi. 8 + 1 = 9 6 + 3 = 9
7 + 2 = 9 5 + 4 = 9
Bu o’yin orqali o’quvchilar sonining tarkibini aniqlaydilar.
―M oxir
hisob chi‖ o’ yinida sinf taxtasiga 3 ustun dan ibo rat m illi onlar
yoziladi. Har bir qatordan 1 tadan o’quvchi chiqariladigan tegishli ustundagi misolni
yechiladi. Tez bajargan o’quvchi moxir hisobchi bo’ladi.
―O’ ylab
top‖ o’ yini bo shlang‘ich sinflarning hamm asida, o’ zlari uchu n
ajratilgan hisob vaqtlarida o’tkaziladi. Bu o’yin bolalarda qiziqishni, faollikni
kuchaytiradi. Do’skada bir necha misollar berilgan bo’ladi. O’qituvchi aytadi: -bu
misollardan birining javobi 30. Men qaysi misolni yechdim. O’quvchilardan biri javob
beradi. O’qituvchi hamma misollar yechilib tamom bo’lguncha, o’yinni davom
ettiradi.
―K im
tez roq‖ o’ yini uchu n sonlar yoziladigan kv adratlardan foydalaniladi 4
ta o’quvchini chiqarib, ularga kvadratlarga yozilgan sonlarning qatori ko’rsatiladi. Kim
o’ziga berilgan qatordagi sonlar yigindisini tezroq va to’gri aytsa, shu o’quvchi g’olib
hisoblanadi. Bunday jadvallar sinfga va bolaning bilimiga qarab tuziladi. Buni ko’proq
qo‘shish ayrishni o’rgatishda qo’llash mumkin:
2
00 1
20 3
00 2
80
4
20 1
80 2
50 1
20
8
00 3
00 1
50 1
30.

20Tomoshabinlardan tashqari bolalarga qo’shiq-hisob va she‘r-hisoblar berish
ham ularning qiziqishlarini orttiradi. Ulardan misollar keltiraylik.
Shohdadir 7 qush, uchib ketsa 5 tasi bu shohdadir 3 Qush, Shohda qolar
nechtasi? Azam tutdi 4 sazan, Bolta tutdi 2 laqqa, Chori tutdi 3 cho’rtan, nechta baliq
chiqdi qirgoqqa? Oyim berdi 5 anor O’zimda ham 3 ta bor Sanab bilsang ayta qol
Menda nechta anor bor? O’zimda bor 5 yong‘oq Cho’ntagimda 2 tasi Do’stimda ham
shuncha bor Hamma yong‘oqlar qancha?
O’quvchilarning o’zlari hisoblashga o’rgatishning yana bir usuli yevristik
suxbatdir. Bunda o’qituvchi tayor bilimlarni o’yin harakteriga ega bo’lgan savollar
orqali o’quvchilarga beradi:
1 tovuq bir oyog‘i bilan tursa, 3 kg 2 oyog‘i bilan tursa necha kg bo’ladi?
Qaynagan suvda 1 ta tuxum 3 minutda pishadi, 3 ta tuxum necha minutda pishadi? Eng
kichik 2 xonali son, eng katta bir xonali sondan qancha katta?
Bir bola ko’chadan 5 so’m topib oldi. Ikkinchi kishi chiqsa necha so’m topar edi?
Ushbu savollar o’quvchilarning fikrlash qobiliyatlarini faollashtiradi va turli
miqdorlar orasidagi bo g’lanishlarni aniqlashga o’rgatib boradi.
Boshqotirma O’zbekistondagi shaxar va viloyat nomlariQ
O
’ Q O N
J I Z Z A X
B U X O R O
T E R M I Z
T O
S
h K E N T
X I V A
S A M A R K A N D
G U L I S T O N
F A R G O N A
N A M A N G A N
Keling endi matematik o’yinlarni ham ko’rib chiqaylik: matematik o’yinlar

21―Q iziqarli kv adrat‖ o’ yini 0 dan 9 gacha bo’lgan sonlarni bo’sh kataklarga
shunday joylashtiringki, istalgan yonalishdagi sonlar yigindisi 15 ga teng bo’lsin.
6 7 2
1 5 9
8 3 4
―Loto‖
o’ yini.
O’qituvchi stol yonida turib, ko’paytirish jadvaliga tegishli birorta sonni
ko’rsatadi, masalan, besh. Bolalarning qo’lidagi kartochkalarda esa ko’paytirishga doir
misollar bo’ladi. Ular tegishli kartochkalar 5Ч4; 4Ч5 ni ko’rsatishlari mumkin.
―D oirani
aylantirish‖ o’ yini.
Bu o’yindan maqsad o’quvchilarda hisoblash malakasini xosil kilish. Doira
rasimda ko’rsatilgandek, sonlar yozishib, doira tashqarisida 1 ta son belgilanadi. So’ng
2 o’quvchi doskaga chiqariladi. Ulardan biri doirani aylantiradi. Nuqta to’g‘risiga
qaysi son kelib to’xtasa, o’sha sonlarga qarab avval qo‘shish, keyin ayirishga doir
misol tuzadi va yechadi. Keyin navbatdagi 2 ta o’quvchi chiqadi va o’yin shu tariqa
davom ettiriladi.

8 1
6 2
3 5
7 4 4 3
1
6 5
10
7 9
22―Bir sonn ing o’ rniga ikk i son‖ o’ yini.
Bu o’yindan maqsad yangi o’tilgan son tartibini o’rganish.
Bu o’yinda hamma o’quvchilarning oldida raqamli kartochkalar bo’ladi.
O’qituvchida kattaroq raqamli kartochka bo’ladi. O’qituvchi o’quvchilarga kattaroq
son kartochkasini ko’rsatadi, masalan 4. O’quvchilarga tarkibi 4 bo’ladigon 2 va 2, 3
va 1, 1 va 3, raqamlarini ko’rsatadilar. To’gri ko’rsatgan o’quvchi g’olib bo’ladi.
―O’ qituv chi‖
o’ yini.
Bu o’yindan maqsad, geometrik shakllarini farqlay bilishiga o’rgatish.
Bu o’yinda bolalardan biri o’qituvchi vazifasini o’taydi. U bolalarga biror
shaklni ko’rsatadi, uni nima deb atalishini so’raydi. Bolalar o’qituvchiga javob
berganda javob beradilar. Shu tariqa boshqa bolalar ham o’qituvchi bo’lib, o’yinni
davom ettiradilar.
―K im
tez roq aytadi‖ o’ yini.
O’yin maqsadi tez va to’gri aytish malakasini o’stirish.
O’yinda o’qituvchi sonlarni aytadi. O’quvchilar aytilgan sondan oldin keladigan
keyin keladigan sonlarni aytishi kerak. Masalan, sanaganda 4 dan oldin qaysi son
keladi? 3 dan keyin qaysi son keladi? 8 dan oldinchi? Kabi savollarga javob bergan
o’quvchi g’olib hisoblanadi. Matematik o’yinlar, avvalambor sinfda o’tkazilgan har
bir darsni mustaxkamlash uchun olib boriladi. Sinfdan tashqari ularning asosiy
shakllardan biri bo’ladi qiziqarli matematika soatlari minutlari ham bolalarni bu fanga
bo’lgan qiziqishlarini oshirishga, yana bilimdon, hozir javob, bilimlarni ixtiyoriy

23ravishda o’zlashtirishga xizmat kiladi.
1-sinifda qiziqiarli matematik soatlarining taxminiy konspekti. Bugun biz
qiziqarli matematikadarsi o’tamiz. Nima bilan shugullanishimizni hozir bilib olasiz.
Juda ziyrak bo’lishingiz kerak. Mening beradigon savollarimga o’ylanib javob
beringlar. Savollarimga kim tez va to’gri javob bersa, o’sha o’quvchi g’olib bo’ladi.
1- ―O’ ylab top‖
Beshtata goz bizning ustimizdan uchib o’tdi, 2 tasi bulut tepasidano’tdi, 2 tasi
daryoga tushdi. Nechta goz xavoda?
2 – topishmoqlarni toping va masalalarni yeching.
Yolimni 1ritar 2 chirokcha Chirokcha ustida pilik kalamcha.
(Ko’z, qosh).
Ikkita uchi bor-u, ikki xalqali o’rtasida bitta tixchasi
(qaychi).
Og‘zida 4 tishi bor, yegani pichan Qani, ayting bolalar, bu nima ekan? (rasmi
ko’rsatiladi) (panshaxa)
Biri qo’yadi, ikkinchisi ichadi, uchinchisi o’sadi (yomgir, yer, o’simlik) Bola
o’ndan o’nni ayirgan, o’n xosil qilgan. Bu qanday bo’lgan? (qo’lqoplarni yechgan)
Bir likopchada 4 nok bor. Bu noklarni 4 o’quvchi teng bo’lib bering va
likopchada fakatgina bitta nok qolsin.

242.2 Didaktik o’yinlar mеtodi.
Kеyingi yillarda ilg’or o’qituvchilar tajribasida didaktik o’yinlardan ta'lim
mеtodlari sifatida foydalanish odat tusini olib bormoqda. Didaktik
o’yinlarning samaradorligi shundaki , ular vositasida o’quv-tarbiya ishlari hayotga
yaqinlashtiriladi, shuningdеk, ularning har birida bilimlarni Og’zaki bayon etish,
ko’rgazmali, amaliy mеtodlarning elеmеntlari qo’llaniladi. Shu xususiyatlariga ko’ra
didaktik o’yinlar sintеtik xaraktеrga ega. Ularning quyidagicha turlari
mavjud:Stimulyativ o’yin-ta'limni hayotda bo’lib o’tgani ijtimoiy voqеalarga
tеnglashtirish, ularga muqoyasa qilib tashkil etish va boshqarish mеtodidir. Bu
o’yindan tarix, gеografiya darslarida unumli foydalaniladi; bir o’qituvchi Amir Tеmur,
boshqasi Boyazid, qolganlari sarkardalar, askarlar rolida ishtirok etadi, shu yo’l bilan
ta'lim bo’lib o’tgan tarixiy voqеaga muqoyasa qilib tashkil etiladi. Stimulyativ
o’yinlarning bir ko’rinishi instsеnirovka (rollarga ajratib o’qish) mеtodidir.
Boshlang’ich sinflarda badiiy mantlar, yuqori sinflarda badiiy asarlarni rollarga ajratib
o’qtish an'anasi maktablarimiz tajribasida uzoq tarixga ega. Adabiyot o’qituvchilari
«Tuya bilan bo’taloq« asarini o’qitganda bir o’quvchi yozuvchi ikkinchi o’quvchi
tuya, uchinchisi esa bo’taloq so’zlarini o’qib ta'limda ishtirok etishadi.Stimulyativ

25o’yinlar ham asta-sеkin maktab tajribasida o’z o’rnini olib bormoqda. Mеhmon kutish,
kasalni davolash, xarid qilish kabi turli hayotiy vaziyatlar mohiyatidan kеlib chiqib,
ta'limni tashkil etish va boshqarish situativ o’yinlar sirasiga kiradi.
Amaliy mеtodlar.
Ta'limning amaliy mеtodlarida o’qituvchi va o’quvchining o’zaro ta'siri bolalar
oldiga qo’yiladigan topshiriqlar hamda ularni qabul qilish shaklida amal qiladi. Amaliy
mеtodlarning quyidagicha turlari mavjud. Laboratoriya tajribasi amaliy mеtod
bo’lib, ular turli ko’rinishlarga ega: kimyodan va boshqa tabiiy o’quv fanlaridan
yoppasiga laboratoriya mashg’uloti, fizikadan o’quv praktikumi, yoppasiga kuzatish
kabi ish turlari mashg’ulotning bir qismini oladi, ba'zan ularga bir nеcha o’quv soatlari
ajratiladi.O’quv ustaxonasida turli topshiriqlarni bajarish , o’quv-ishlab chiqarish
sеxida, o’quvchilar brigadasida ishlash ham amaliy mеtodlar sirasiga kiradi.
O’quvchilar turli mеhnat qurollaridan qaychi, pichoq, chizg’ich, sirkul va sh.j.dan
foydalanib qirqish, o’lchash kabi ishlarni bajaradi.Elеktron hisoblash mashinalari,
ovozni yozib olish va eshittirish apparatlari bilan ishlash, o’quv matеriallari asosida
kompyutеrlarda dasturlar tuzish amaliy mеtodlarning yangi turlari sanaladi. Amaliy
mеtodlarning eng qadimiy turi mashqdir. Mashq-o’rganilgan bilimlarni turli o’quv
sharoitlariga tatbiq etish yo’lidir. Mashq vositasida turli malakalar-intеluktual va aqliy,
xususiy (masalan, matеmatika bo’yicha) va umumiy (masalan, barcha o’quv fanlariga
oid) malakalar tarkib toptiriladi. Mashq o’quv topshiriqlari asosida o’tkaziladi. Uni
bajarishda quyidagicha bosqichlarga rioya qilinadi.
1-bosqich: mashqni bajarishda foydalaniladigan bilim, faoliyat m е todllarini esga
tushirish. Bilimlarni esga tushirish bu xotiraning oddiygina ishi emas. Bu jarayon
topshiriqni bajarishga oid bilimni esga tushirish, uni bilimlar orasidan ajratib olish,
ajratilgan bilimni tahlil etish, uni o’quv sharoitiga tatbiq etishni tasavvur qilish kabi
aqliy ishlarni taqazo etadi.
2-bosqich: Ajratilgan bilimni, faoliyat m е todini mashqda b е rilgan holatga tatbiq
etish. Bilimni, faoliyat m е todini tatbiq etish jarayonida o’rganilgan bilimlar ongda

26mustahkamlanadi, malakalar takomillashadi.
3-bosqich: Bu bosqichda topshiriqning bajarilishi t е kshiriladi, mashq qilish
jarayonidagi yutuq va kamchiliklar baholanadi, mashq qilish asosida xulosalar
chiqariladi.
O'quv materiaiini og'zaki bayon qilish metodi bayon qilinayot-gan
ma'lumotlarning to'g'ridan to'g'ri ta'lim beruvchining jonli nuqti orqali idrok qilinishi
bilan tavsiflanadi va ana shu xususiyatiga ko'ra ta'limning boshqa metodlaridan farq
qiladi.
Ta'limning ko'rgazmalilik metodidan amaliy faoliyatda foy-dalanishda namoyish
etish, tasvirlash va ekskursiya metodi bilan ish ko'rishda ta'lim oluvchilarni turli
mavzularda tasviriy materiallar bilan ishlashga jalb etish muhim didaktik ahamiyatga
ega.Amaliy mashg'ulotlar metodi, asosan o'zlashtirilgan iJmiy bilim-larni
mustahkamlash va uni amalda qo'llay olish, tegishli ko'nikma va malakalarga ega
bo'lishni ta'minlashga xizmat qiladi.Mashq qildirish metodi o'quv predmetlarining
mazmuni va tav-sifiga qarab turlicha olib borilishi mumkin. Ta'lim oluvchilarning
o'zlashtirgan ko'nikma va malakalarini mustahkamlash va ularning ijodiy
qobiJiyatlarini rivojlantirishda mashq qildirish lozim.Laboratoriya metodi. Bu ta'lim
jarayonida ta'lim oluvchilarga atrofni o'rab turgan obyektiv borliqdagi narsa va
hodisalar , ularning shakli, hajmi, tarkibi, tuzilishi, o'zgarishi va rivojlanishi
qobiliyatlari haqida yangi-yangi bilimlar berish, o'zlashtirayotgan ilmiy bilimlarni
mustahkamlash hamda tegishli ko'nikma va malakalar bilan qurollan-tirishda muhim
ahamiyatga ega.Laboratoriya metodi o'z xususiyatiga ko'ra quyidagicha turlarga va
shakllarga bo'linadi: Ta'lim vositalari. Ta'lim jarayonida qo'llaniladigan vositalar ta'lim
samaradorligini sezilarli darajada oshirishga xizmat qiladi. O'qitishning asosiy
vositalari - bu asosiy o'quv mazmuniga ega bo'igan rejalar, o'quv dasturlari, darslik va
o'quv qoilanmalari. O'qitishning qo'shimcha vositalari - bu ta'lim oluvchilardagi bilim,
ko'nikma va raalakalarni shakllantiruvchi masalalar, mashqlar to'plami,
ma'lumotnomalai; tarqatma materiallar, ko'rsatmali va ko'rgazmali vositalar, disketlar,
EHM va boshqalar. O'qitishni takomillashtiruvchi dastur vositalari — bu mutaxassislar

27guruhi tomonidan ishlab chiqilgan va predmetdagi tegishli mavzular bo'yicha dars
jarayonini takomillashtirishga imkon beruvchi intellektuallashtirilgan dasturlar va uni
amaliyotga joriy etishga sharoit yaratuvchi dasturiy-texnik vositalar. Sharq
mutafakkirlarining didaktik qarashlarida ham ta'lim metod lari masalasiga jiddiy e'tibor
qaratilgan. Buni al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn
Sinolarning turli ta'lim metodlari haqidagi fikrlari, qarashlari, amal qilgan ta'lim
yo'nalishlarida yaqqol sezish mumkin. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy o'zigacha
boigan ta'lim metodlarini sintezlashtirishga harakat qilgan. Barcha mutafakkirlar kabi
u ham ko'rgazma-tajriba metodlari, savol-javob metodlari , mala-ka va ko'nikmalarai
shakllantirish metodlari, bilimlarni sinash metod-laridan keng foydalanilgan. Al-
Xorazmiy matematika fanining amaliy ahamiyatini yuksak cho'qqilarga ko'tara oldi.
Uning buyuk ixtirolaridan biri - «0» (nol) sonini yaratishi va bu orqali uning fanga
kiritgan buyuk kashfiyoti o'nli pozitsion sanoq sistemasining iste'molga
kiritilishidir.Abu Nasr Forobiy ta'limda barcha fanlarning nazariy asoslari o'rganilsa,
tarbiyada ma'naviy-axloqiy qoidalar, odob me'yorlari o'rganiladi, kasb-hunarga oid
malakalar hosil qilinadi, deb o'qtiradi. Bular tarbiyachilar va murabbiylar tomonidan
turli metodlar yordamida amalga oshiriladi. Forobiy ta'lim-tarbiya ishlarini nazariy yo'l
bilan amalga oshi-rishga ko'proq e'tibor beradi. Shuning bilan birga u ta'lim-tarbiyada
rag'batlantirish, odatlantirish va vaqti kelganda majbur etish metodla-ridan foydalanish
g'oyalarini ham ilgari surgan. U matematika, mantiq, tibbiyot, ilmi nujum, musiqa,
huquq, tilshunoslik, poetika kabi sohalar bilan shug'ullangan, turli tillarni o'rgangan.
Manbalarda yozilishicha, u 70 dan ortiq tilni bilgan.Abu Rayhon Beruniyning ilmiy
bilimlarni egallash yo'llari, usullari haqidagi fikrlari hozirgi davr uchun ham
dolzarbdir. Uning fikricha, ta'lim oluvchilarga ta'lim berishda quyidagilarga e'tibor
berish kerak:

28 Xulosa
Pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayoniga qo’llab boorish maktabimizda
ta’lim- tarbiya jarayonini tashkil etishda muhim asosiy rolni o’ynamoqda,Bu ishlarni
amalgam oshirishda asosiy e’tiborni quyidagilarga qaratish lozom deb hisoblaynan;
1.Kuchli ma’muriy rahbarlik.
2.Ichki muhitning yaxshiligi.
3.Tasyanch pedagogik yangiliklarga yonalganlik.
4.O’qituvchilarning o’quvchilardan yiqoriroq natijalarni kutishi uchun asoslar
mavjudligi.
5.O’quvchilaro’zlashtirishini nazorat qilish tizimini yaxshilashdan iborat.
Olib borayotgan ishlarimizda asosiy ishtirokchilar o’quvchilar va o’qituv-chilar
hisoblanib ,ular o’rtasida qobiliyatlarni shakllantirish ,istedodlarni royobga chiqarish
uchun imkoniyatlarni choralari topiladi. Maktabimizda ta’lim –tarbiya jarayonning
samaradorliginioshirish uchun quyidagi masalalarni hal qilishda pedagogik
texnologiyalarni qo’llashda quyidagilarga e’tiborga olish kerak deb hisoblaymiz;
-Maktabda ishlarni to’g’ri tashkil qilish va boshqarish. -O’quv rejalarining turli
sharoitlarga moslashganligi.-Yo’riqnomalarning bevosita berilishi. -Maktabda

29o’quvchilarning ta’lim- tarbiya olish imkoniyatini hamda o’quvchilatning ijodiy
ishlash imkoniyatlarini kengaytirib boorish; -Maktabda rag’batlantiruvchan o’quv
muhitini ta’minlash; -Amaliyotda yiqori ko’rsarkichlarga erishish natijalarida
tasdiqlangan yangiliklarni tezkor tatbiq etish; Kutilayotgan natijalatga mos bo’lgan
pedagogik texnologiyalarni tanlash ,ta;lim –tarbiya jarayonini amalgam oshirish va
muntazam takomillashtirib borishdan iborat deb hisoblaymiz. Biz o’z pedagogik
faoliyatimizda pedagogik texnologiyalarni quyidagi ko’rinishlarda foydalanamiz;
Seminar,trening.individual maslahat berish,korgazmali darslar tashkil etish.
Bir-birimizning ishlarimizni nazorat qilish,kuzatuv, tahlil qilish,metodik yordam
berish aspsiy maqsadimiz hisoblanadi. O”quv yili davomida yaxsi ishlkagan
pedagoglarningishlarini metodina kengashlarda,pedagogika kengashlarida
ommalashtirib boramiz.

30FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz. Toshkent – “O’zbekiston”-2016 135-bet.
2. Abdullaeva Q. A., Ochilova M.O. va boshqalar. Boshlang’ich ta’lim
kontseptsiyasi. Boshlang’ich ta’lim. 2018. 6-son.,12-22 b.
3. Abdullaeva Q.A. Bikboeva N. O’. O’zbekiston respublikasi Davlat ta’lim
standartlari. Boshlang’ich ta’lim. 2018. 6-son 2-9 betla r.
4. Abdullajonova M. Qobilova J. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilar aqliy
faoliyati. Xalq ta’limi. 3-son. 20 2 3. 52-53 betlar.
5. Axmadjonov G’.I. 3-sinfda maslalar echish. T. .»O’qituvchi» 2013. 48
6. Bababnskiy N.Q. Hozirgi zamon umumiy ta’lim maktablarida o’qitish metodlari.
T.»O’qituvchi» 2020.
7. Bantova N. A. Matematika nachalnogo obucheniya matematika. M. 2021.
8. Bikboeva N. U. Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi.
T. .»O’qituvchi» 2016.
9. M.Axmedov va boshqalarMatematika I-sinf. T. .»O’qituvchi» 2020
10. N Abdurahmonova va boshqalar. Matematika II-sinf. T. .»O’qituvchi» 20 19
11. Bikboeva N.U. Matematika III-sinf. T. .»O’qituvchi» 2019
12. Bikboeva N.U. Matematika IV-sinf. T. .»O’qituvchi» 2013
13. Jumaniyozov Q. Geometrik tasavvur tafakkurni rivojlantirish omili. Xalq ta’limi.
3-son. 2021. 90-bet.
14. Jumaev. M. Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi. T., »Ilm-Ziyo
»20 2 0
15. Jumaev. M. Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasidan praktikum.
T., »Ilm-Ziyo »20 21 .
16. Jumaev. M. Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasidan
labaratoriya mashg’ulotlari. T., »Ilm-Ziyo »20 19 .
17. Zaynutdinova M. Tabaqalashtirilgan ta’lim. Boshlang’ich ta’lim. 2-son. 20 2 2. 22-
23 betlar.

3118. Ibraximov D. 1-sinfda matematika darsi tabaqalashtiril-gan topshiriqlar.
Boshlang’ich ta’lim. 2018. 3-son. 8-9 bet-r.
19. Leventerg L. Sh. Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi.
T. .»O’qituvchi» 2016.
20. Moro M. I. va boshqalar. Metodika nachalnogo obucheniya matematika. M. 2021.
21. Maxmudov M. I. Maktabda muammoli ta’limni tashkil qilish. T. »O’qituvchi»
2021.
22. Mavlonova R. va boshqalar. Pedagogika. T. .»O’qituvchi» 20 2 1.
23. "Методика начального обучен” математике" pod redaktsiey L.N.Skatkina,
“Moskva" "Prosvesheniye", 2022y (244-25 lbet)
24. M.A.Bantova, G.V.Beltyukova i A.M.Polevshikova "Boshlang’ich sinflarda
matematika o’qitish metodikasi", Toshkent "O’qituvchi", 2023y, (248-278 betlar)
25. M.I.Moro, A.M.Pishkalo "Методика начального обучен” математике в I- III
классах" "Moskva" "Prosvesheniye", 2021у (18-20,93-99,233-240,307-310
betlar)
26. L.SH.Levenberg, M.G.Axmedjonov, A.N.Nurmetov " Boshlang’ich sinflarda
matematika o’qitish metodikasi", Toshkent "O’qituvchi", 2023y (298-321 betlar).
27. N.U.Bikbaeva, R.I.Sidelnikova, G.A.Adambekova " Boshlang’ich sinflarda
matematika o’qitish metodikasi", Toshkent "O’qituvchi", 2016y (385-405 betlar).

“Yuzlik” mavzusini o’qitishda didaktik o’yinlarning ahamiyati

Sotib olish