Ўзбекистоннинг энг янги тарихи

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	1.3MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	22 Yanvar 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kitoblar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sardor

Ro'yxatga olish sanasi 21 Yanvar 2024

3 Sotish

Ўзбекистоннинг энг янги тарихи

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
IS‘HOQXON IBRAT NOMIDAGI NAMANGAN DAVLAT CHET TILLARI
INSTITUTI
SHARQ TILLARI, GUMANITAR FANLAR VA JISMONIY TARBIYA
KAFEDRASI
MIRZAXALOV SARDORBEK JAMOLIDDINOVICH
O‘ZBEKISTONNING ENG YANGI TARIXI
(barcha bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari uchun o‘quv qo‘llanma )
To‘raqo‘rg‘on – 2023
1

Ushbu o‘quv qo‘llanma Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi
tomonidan “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” fanidan tavsiya qilingan yangi
dastur asosida tayyorlandi. O‘quv qo‘llanma barcha bakalavriat ta’lim
yo‘nalishlarida o‘tiladigan “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” fanini o‘qitishga
mo‘ljallangan. Qo‘llanmadan “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” masalalari bilan
qiziquvchilar ham foydalanishlari mumkin.
This tutorial was prepared on the basis of a new program recommended by
the Ministry of Higher Education, Science and innovation on the subject “the latest
History of Uzbekistan”. The curriculum is designed to teach “the latest History of
Uzbekistan”, which is conducted in all undergraduate educational areas. The
manual can also be used by those interested in the issues of” the latest History of
Uzbekistan".
Данное учебное пособие подготовлено на основе новой программы,
рекомендованной Министерством высшего образования, науки и инноваций
по предмету “Новейшая история Узбекистана”. Учебное пособие
предназначено для преподавания предмета “Новейшая история Узбекистана”
по всем направлениям бакалавриата. Пособием могут воспользоваться и те,
кто интересуется вопросами “Новейшей истории Узбекистана".
“O‘zbekistonning eng yangi tarixi”. O‘quv-qo‘llanma: Oliy ta’lim
muassasalarining barcha bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari uchun.
Tuzuvchi: S.J.Mirzaxalov – Sharq tillari, gumanitar fanlar va jismoniy
tarbiya kafedrasi mudiri Is‘hoqxon Ibrat
nomidagi Namangan davlat chet tillari
instituti
Taqrizchilar: N.A.Abduxoliqova – Falsafa fanlari bo‘yicha falsafa doktori
(PhD)
N.B.Dexqanov – siyosiy fanlar doktori (Ds), dotsent
2

1-Mavzu. “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” o‘quv fanining predmeti,
maqsadi va vazifalari, nazariy-metodologik tamoyillari. ........................................ ...4
2-Mavzu. O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari. ........... .16
3 -Mavzu. Mustaqillikka erishish arafasida O‘zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy
jarayonlar………………………………………………………………………….55
4-Mavzu O‘zbekiston Respublikasi tashkil topishi va uning tarixiy ahamiyati.....71
5-Mavzu: O‘zbekistonning o‘ziga xos istiqlol va taraqqiyot yo‘li……………..86
6-Mavzu O‘zbekistonda huquqiy siyosiy islohotlarning amalga oshirilishi,
demokratik jamiyatni shakllantirish yo‘lidagi islohotlar ………………………..111
7.Mavzu. Mustaqillik yillarida O‘zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar
…………………………………………………………………………………...160
8.Mavzu: Mustaqillik yillarida O‘zbekistondagi ma’naviy va madaniy taraqqiyot
…………………………………………………………….…………………..…197
9-Mavzu. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘iston respublikasi ............................... 216
10-Mavzu. O‘zbekiston va jahon hamjamiyati ....................................................... 232
11-Mavzu. Yangi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan
islohotlar..........................................................................................................250
Glassariy……………………………………………………………………259
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro yxati………………………………..277ʻ
3

1-MAVZU. “O‘ZBEKISTONNING ENG YANGI TARIXI” O‘QUV
FANINING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI, NAZARIY-
METODOLOGIK TAMOYILLARI.
Reja.
1. “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” o‘quv fanining predmeti, maqsad va
vazifalari.
2. O‘zbekiston tarixini davrlashtirish masalasi. Barkamol inson tarbiyalashdagi
fanning o‘rni.
3. Fanni o‘rganishning nazariy-uslubiy asoslari.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning ma’naviy yetuk
shaxsni tarbiyalashda tarixiy xotiraning o‘rni va saboqlari to‘g‘risidagi
fikrlari.
Darsning o‘quv maqsadi: O‘zbekiston tarixi fanining predmeti, maqsadi va
vazifalari , manbalari va mintaqa tarixining jahon tarixi bilan bog‘liqligi
to‘g‘risida bilimlar tizimini shakllantirish.
Tayanch iboralar: tarix, O‘zbekiston, fan, predmet, obyekt, maqsadi,
vazifalari, tamoyillar, holislik, ilmiylik, tarixiylik, davr, tarixiy manba, yozma
manbalar, moddiy manbalar, xalq, mamlakat, mintaqa, o‘tmish, tarixiy tafakkur,
millat, milliy o‘zlikni anglash.
1. “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” o‘quv fanining predmeti, maqsad
va vazifalari.
O‘zbekiston mustaqillik yillarida davlat boshqaruv tizimi, ijtimoiy-iqtisodiy,
siyosiy va ma’naviy sohalarda katta o‘zgarishlar amalga oshirildi. Ayniqsa 2017-
yildan boshlangan yangi islohotlar mobaynida bu boradagi ishlar sifat jihatidan
yangi bosqichga olib chiqildi. Xususan, barcha sohalar qatori ta’lim sohasida ham
bir qator islohotlar amalga oshirilib, yosh avlodni shakllantirishga yo‘naltirilgan
islohotlar rivojlantirilib borilmoqda. Tarixiy tafakkur jamiyat rivojida katta o‘ringa
egadir. Taraqqiy etgan millatlarning o‘z tarixini yaxshi bilishi va qadrlashi tarixiy
yodgorlik va obidalarini e’zozlab ko‘z qorachig’idek asrashining ko‘pgina
sabablari bor. Tarix yunon olimi Sitseron fikriga ko‘ra ―...bu davrning shohidi,
haqiqatning shu’lasi, xotiraning umrboqiyligi, o‘tmishning elchisi demakdir. Nega
deganda, insoniyatning ko‘p ming yillik tajribasi shundan dalolat beradiki,
dunyodagi zo‘ravon va tajovuzkor kuchlar qaysi bir xalq yoki mamlakatni o‘ziga
tobe qilib, bo‘ysundirmoqchi, uning boyliklarini egallamoqchi bo‘lsa, avvalambor,
uni qurolsizlantirishga, ya’ni eng buyuk boyligi bo‘lmish milliy qadriyatlari, tarixi
va ma`naviyatidan judo qilishga urinadi. Buning tasdig‘ini uzoq va yaqin tarixdagi
ko‘plab misollarda yaqqol ko‘rish mumkin. Chunki, har qaysi millat yoki xalqning
ma’naviyati uning bugungi hayoti va taqdirini, o‘sib kelayotgan yosh avlodlarining
kelajagini belgilashda shak-shubhasiz hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Binobarin,
ma’naviyatga qarshi qaratilgan har qanday tahdid o‘z-o‘zidan mamlakat
xavfsizligini, uning milliy manfaatlarini, sog‘lom avlod kelajagini ta`minlash
yo‘lidagi jiddiy xatarlardan biriga aylanishi va oxir-oqibatda jamiyatni inqirozga
olib kelishi mumkin. Chunki, milliy o‘zlikni anglash - tarixni bilishdan boshlanadi.
4

Bundan 160 yil oldin yashab o‘tgan faylasuf Avgustin tarixni xalq va millatning
taqdirida tutgan o‘rnini ko‘rsatib “g’aflatda yotgan xalqni uyqotish uchun, avvalo
uni tarixini uyg’ot”,-deb yozadi. Jadidlar tarixda birinchi bo‘lib, Vatan tarixini xalq
ta’limi tizimiga kiritadilar. Jumladan, mana shunday insonlardan biri Abdulla
Avloniy millatni tarbiyalash, o‘yg`otish uchun tarixiy tarbiya masalasini “Tarbiya
biz uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat
masalasidir” – deya takidlagan. Mahmudxo‘ja Behbudiy “Turkiston tarixi kerak”
nomli maqolasida “Tarixning foydalilaridan ba’zisi ushbudurki, bir millatning na
tariqada, qaysi yo‘l ila taraqqiy etganin o‘qib, ibrat olmoq, yoki bir millatning na
sabablardan tanazzul etib, oxiri tugab ketganligini bilmoq va bundan xulosa
qilmoq ham mumkindir” deydi. No‘shiravon Yovushov esa “O‘z milliy tarixini
bilmagan millat, o‘z otasini bilmagan bolaga o‘xshaydur. Tarix millatning joni,
ruhi, moddiy va ma'naviy hayotidir”- deya ta’kidlagan edi. Umuman, tarixni
o‘qitish xozirgi mustaqillik davrida ijtimoiy zaruriyatgina emas, balki hayotiy
ehtiyojga aylangan. Bu ehtiyoj milliy, ma'naviy-mafkuraviy uyqonish, madaniy va
iqtisodiy yuksalishlarga bo‘lgan ehtiyojlarning bosh me'zoni hisoblanadi. Demak,
tarixga bo‘lgan ehtiyojning qondirilishi taraqqiyot va milliy uygonishning asosidir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M. Mirziyoyev “Milliy tarixni milliy ruh
bilan yaratish kerak. Aks holda uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz
yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix
ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur”.
O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritilishi tufayli o‘zbek xalqi davlatchiligi
tarizida yangi davr – mustaqillik davri boshlandi. O‘zbekiston bugungi kungam
kelib dunyo siyosiy xaritasidagi tenglar ichra teng davlat sifatida o‘zining munosib
o‘rnini egalladi. Mustaqillik uzoq yillar mustamlakachilik zulmining achchiq
damlarini boshidan kechirgan o‘zbek xalqi hayotida yangi istiqbolli davrni boshlab
berdi. Istiqlol har bir vatandoshimizning ongida, tafakkurida, mustamlakachilik,
ma’naviy jismoniy tobelik, axloqiy-ruhiy qaramlikdan so‘ng u bergan beqiyos
ne’matlarni – qadimiy an’analar va qadriyatlarimizning tiklash imkoniyatlarini,
ko‘p ming yillik tariximizni yuksak iftixor ruhida o‘rganish imkoniyatlarini ochib
berdi. O‘zbekistonning eng yangi tarixi bu – O‘zbekiston tarixi fanining ajralmas
tarkibiy qismi hisoblanada. Garchand, istiqlol yillarida boshlangan buyuk
davlatchiligimiz poydevorini yaratishdagi ulkan bunyodkorlik, tashkilotchilik
ishlari hali tarixga aylanib ulgurmagan bo‘lsa bo‘lsa-da, qisqa fursat ichida
O‘zbekistonning istiqlol taraqqiyoti yo‘lidan olamshumul islohotlarning mazmun-
mohiyatini o‘rganishni, tahlil qilishni hayotning o‘zi dolzarb masala sifatida kun
tartibiga qo‘ymoqda.
O‘zbekistonning eng yangi tarixida O‘zbekistonning davlat mustaqilligiga
erishishi, yangi jamiyatga o‘tish davrida siyosiy islohotlarning amalga oshirilishi,
O‘zbekistonda huquqiy demokratik davlat qurilishi, fuqarolik jamiyatining
shakllantirilishi, iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishga doir tadbirlar,
mamlakatda ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlash omillari, ma’naviy-ruhiy
tiklanish va milliy qadriyatlarning tiklanishi hamda O‘zbekistonning jahon
hamjamiyatida munosib o‘rni olishi kabi masalalar – bu bosqichdagi O‘zbekiston
tarixining mazmunini tashkil etadi.
5

O‘zbekistonning eng yangi tarixi fani mamlakatimiz mustaqilligini qo‘lga
kiritish arafasidan boshlab to mustaqillikning xozirgi kunigacha bosib o‘tgan yo‘li,
respublikani rivojlantirish maqsadida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy-
madaniy sohalarda amalga oshirilgan islohotlar, umumiy qilib aytganda
jamiyatning barcha sohalarida sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni o‘rganadigan fan
hisoblanadi.
Shunday qilib, bizning ongimizdan tashqarida va bizning ongimizga bog‘liq
bo‘lmagan holda mavjud bo‘lgan borliq, voqelik va mustaqillik yillarida
O‘zbekistonda sodir bo‘lgan hodisa va jarayonlar O‘zbekiston eng yangi tarixi
fanini o‘rganish ob’ektidir. O‘zbekiston tarixi faqat turli bilimlar tarzidagi fan
emas, balki bir necha asrlar davomida to‘planib kelgan o‘zaro ichki qonuniyatlar
bilan chambarchas bog‘langan bilimlar tizimi sifatidagi fandir. Shu ma’noda u
o‘zining o‘rganish ob ’ ekti va predmetiga ega bo‘lgan mustaqil fandir.
O‘zbekistonning mustaqillikni qo‘lga kiritish arafasidan boshlab to shu
kunlargacha bo‘lgan davrda jamiyat hayotida sodir bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy,
siyosiy va madaniy-ma’naviy sohalardagi o‘zgarishlar, islohotlar jarayoni
O‘zbekiston ning eng yangi tarixi fanining predmeti hisoblanadi. O‘zbekiston nin
eng tarixi fani dunyoda eng qadimiy va boy tarixga ega bo‘lgan o‘zbek xalqining
mustaqillik yillaridagi tarixiy va ma’naviy taraqqiyotini o‘rganuvchi va
o‘rgatuvchi fandir.
Fanni o‘qitishning maqsadi – mustaqillik yillarida O‘zbekiston
Respublikasida yuz bergan muhim o‘zgarishlar, tub islohotlarning mazmun-
mohiyatini ko‘rsatish va jamiyat hayotida talabaning o‘rnini, o‘zligini anglatishdan
iborat.
Fanni o‘qitishning vazifalari – mustaqillikka erishish arafasida O‘zbekistonda
yuzaga kelgan murakkab vaziyatni hamda mustaqillik yillarida davlat boshqaruvi,
ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy hamda boshqa sohalardagi islohotlarning
mazmun-mohiyatini talabalarga tushuntirib berish, ularni Vatanga sadoqat va
muhabbat ruhida tarbiyalash hamda milliy g‘ururni shakllantirishdan iborat.
2. O‘zbekiston tarixini davrlashtirish masalasi
Ilmiy tadqiqotlarda O‘rta Osiyo tarixi va madaniyati bo‘yicha turli tipdagi
davrlashtirishlar qo‘llaniladi. Ijtimoiy-iqtisodiy davrlashtirish ijtimoiy tuzum
xarakteridan kelib chiqadi. Bular: ibtidoiy-jamoa, quldorlik, feodal, kapitalistik,
sostialistik, demokratik. Ularning O‘rta Osiyo tarixida qo‘llanilishi maqsadga
muvofiq emas. O‘rta Osiyo tarixiga to‘g‘ri keladigan yangi davrlashtirishni ishlab
chiqish tarixchilar oldiga qo‘yilgan vazifadir.
Arxeologik davrlashtirish asosiy mehnat qurollari nimadan yasalganligiga
asoslanadi. Bular: paleolit, mezolit, neolit, eneolit, bronza, temir. Ular, o‘z
navbatida, bosqichlarga bo‘linadi. Masalan, paleolit davri quyi paleolit, o‘rta
paleolit, yuqori paleolitga bo‘linadi.
Yuqoridagilardan tashqari davlat va sulola nomidan kelib chiqadigan davlat-
sulolaviy davrlashtirish ham mavjud. Masalan: ahomoniylar, salavkiylar, yunon-
baqtriya, kushon va boshqalar.
6

Tarixiy xronologik nisbiy davrlashtirish umumiy tushunchalarga asoslanib,
katta xronologik davrlarni o‘z ichiga oladi: eng qadimgi, arxaik, antik, ilk o‘rta
asrlar, o‘rta asrlar, so‘nggi o‘rta asrlar, yangi, eng yangi davrlar.
Tarixiy madaniy davrlashtirish hukmron (asosiy) madaniyat belgisiga qarab
aniqlanadi. Masalan: ellinistik davr. Etnik davrlashtirish asosida qabilaviy
mansublikka asoslangan davrlashtirish yotadi. Masalan: sak, eron, eftalit, turk,
arab, o‘zbek davrlari.
Diniy davrlashtirish asosida u yoki bu davrda hukmron bo‘lgan din, e’tiqod
yotadi. Masalan: otashparastlik, buddaviylik, musulmon davrlari. O‘rta Osiyo
tarixini musulmon dinigacha va musulmon davrlariga bo‘lish fanda keng tarqalgan.
Bu o‘ziga xos qadimgi va ilk o‘rta asrlar davrini o‘rta asrlar davridan ajratib
turuvchi belgi sifatida ham qabul qilingan.
O‘zbekiston Respublikasining mustaqillik yillarida bosib o‘tgan yo‘lining
mazmun-mohiyatini , mustaqillik davrini o‘tgan yillar davomida amalga oshirilgan
o‘zgarishlar va islohotlar, ularning samaradorligiga qarab belgilash maqsadga
muvofiq bo‘lar edi. Shu nuqtayi nazardan milliy-mustaqillik davrini quyidagi
bosqichlarga ajratish mumkin bo‘ladi:
Birinchi bosqich 1991-200-yillarni o‘z ichiga olib, bu davrda
mustaqillikning mustahkam poydevori bunyod etilib, “O‘zbek modeli” asosida
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot sari yo‘l tutildi, O‘zbekiston jahon hamjamiyati
tomonidan tan olindi, milliy istiqlol mafkurasi jamiyat hayotida keng kirib bordi.
Ikkinchi davri 201-2010-yillarni o‘z ichiga olgan ikkinchi bosqich,
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning ta’biri bilan
aytganda, “fan demokratik yangilanishlar va mamlakatni modernizatsiya qilish
davri esa iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish, siyosiy hayotimizni,
qonunchilik, sud-huquq tizimi va ijtimoiy gumanitar sohalarni izchil isloh qilishni
ta’minlashda g‘oyat muhim rol o‘ynagan davr bo‘ldi”.
2010-2016-yillarni o‘z ichiga olgan uchinchi bosqichda davlat hokimiyati va
boshqaruvini demokratlashtirish, sud huquqi va axborot sohalarini isloh qilish,
saylov huquqi erkinligini ta’minlash, fuqarolik institutlarini rivojlantirish, bozor
islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish davri bo‘lib
qoldi.
2017-yildan to bugungi kungacha davrni o‘z ichiga olgan navbatdagi bosqichi
mamlakatimizda hamma sohalarda yangilanishlar davri bo‘lib, O‘zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari belgilab qo‘yilgan
Harakatlar strategiyasida berilgan vazifalarni hayotga tatbiq etish, jamiyatimizni
barcha sohalarda isloh etish uning reyting salohiyatini ko‘tarish jarayonlari bilan
bog‘liqdir. Bu bosqich tariximizda “Yangilanayotgan O‘zbekiston – yangicha
dunyoqarash” davri deb baholanmoqda.
Ta’kidlash lozimki, taklif etilayotgan ushbu davrlashtirish bu mavzuni
yakunlamaydi. Tarix fanini o‘qitish borasida dolzarb bo‘lib turgan davrlashtirish
masalalari hali jiddiy bahs-munozaralarga sabab bo‘lishi tabiiydir. Ammo, bu
yo‘nalishda aniq konsepsiya ishlab chiqilib, o‘quv jarayoniga joriy etilishi davr
talabidir.
7

O‘zbekistonda olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat
va jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish,
mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini
liberallashtirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlarni amalga oshirish maqsadida
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev tomonidan olib borilayotgan
izchil islohotlar, qabul qilingan Harakatlar strategiyasi va boshqa davlat
dasturlarini amalga oshirish borasida olib borilayotgan chuqur islohotlar
natijalarini o‘rganishga qaratilgan. Ushbu bosqich davlat hokimiyati va
boshqaruvini yanada demokratlashtirish, sud-huquq tizimi, axborotlashtirish
sohasini isloh etish, so‘z erkinligini ta’minlash, saylov qonunchiligini
takomillashtirish, iqtisodiyotni liberallashtirishga qaratilgan demokratik bozor
islohotlarni chuqurlashtirishga qaratilganligi bilan xarakterlanadi.
Mustaqillik yillarida tarixiy voqealarni o‘rganish qanday ilmiy-nazariy
metodologik asoslarga tayanishining ahamiyati juda katta. Sho‘rolar hokimiyati
davrida tarixni o‘qitish va o‘rganish ishlari marksistik metodologiyaga
bo‘ysundirilgan edi. Har qanday voqeani yoritishga komfirqa mafkuraviyligi,
partiyaviylik, sinfiylik nuqtai nazaridan yondoshildi. Oqibatda ko‘pgina tarixiy
voqea-hodisalar soxtalashtirildi, o‘tmish qoralandi, ma’naviy merosimiz, milliy
qadriyatlarimiz haqoratlandi. Bu borada mamlakatda hukmron bo‘lgan totalitar
tuzumning salbiy roli katta bo‘ldi. Tarix totalitar tuzum xizmatkoriga, targ‘ibotchi
va himoyachisiga aylantirilgan edi.
Kishilik jamiyatining tarixiy voqea, hodisalarni o‘rganishning muhim
nazariy-metodologik asoslaridan biri jamiyat taraqqiyoti qonunlarini ochib
beruvchi dialektik metoddir. Inson hayoti, jamiyat taraqqiyoti dialektik jarayondir.
Dialektika olam yagona va yaxlit, unda sodir bo‘ladigan hodisalar, voqealar
umumiy va o‘zaro bog‘lanishda, uzluksiz harakatda, ziddiyatli taraqqiyotda
bo‘ladi, deb ta’lim beradi. Dialektik metodologiya har qanday mamlakat tarixini
jahon xalqlari tarixi bilan bog‘liq holda o‘rganishni taqozo etadi. Negaki har bir
xalq , davlat tarixda milliylik, o‘ziga xos betakror xususiyatlari bilan birga jahon
tarixi, butun insoniyat taraqqiyoti bilan umumiy bog‘lanishdadir. Shundan kelib
chiqib O‘zbekistonning eng yangi tarixini dunyoda sodir bo‘layotgan voqea va
hodisalarga bog‘lab o‘rganish muhim ahamiyatga ega.
“Ma’naviyatini tiklashi, tug‘ilib o‘sgan yurtida o‘zini boshqalardan kam
sezmay boshini baland ko‘tarib yurishi uchun insonga, albatta, tarixiy xotira kerak.
Tarixiy xotirasi bor inson irodali inson. Kim bo‘lishidan qat’iy nazar, jamiyatning
har bir a’zosi o‘z o‘tmishini yaxshi bilsa, bunday insonlarni yo‘ldan urish, har xil
aqidalar ta’siriga olish mumkin emas. Tarix saboqlari insonni xushyorlikka
o‘rgatadi, irodasini mustahkamlaydi”. O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti
I.Karimovning bu so‘zlari komil insonni tarbiyalashda Vatan tarixini xolisona va
haqqoniy o‘rganish naqadar muhim ekanligining dalilidir.
Darhaqiqat, tarix xotirasi inson taraqqiyotiga kuchli ta’sir o‘tkazadi, milliy
g‘oyaning shakllanishida muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Milliy ong, milliy
tafakkur xalq tarixi, uning rivojlanish bosqichlarini nechog‘li o‘rganish, undan
saboq chiqarish bilan bog‘liq. Ulug‘ allomalar aytganidek, tarix insonni istiqbolga
8

da’vat etadi, ulkan yaratuvchilikni rag‘batlantiradi. Zotan, uning ulug‘
murabbiylik, tarbiyachilik, yo‘naltiruvchilik qudrati ham xuddi ana shunda.
Har tomonlama yetuk, komil insonni tarbiyalashda O‘zbekiston tarixining
o‘rni kattadir. Bugungi kunda xalqning, ayniqsa, yoshlarning ma’naviy ruhini
mustahkamlash va rivojlantirish borasidagi ishlar davlatning oldida turgan muhim
vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda. Ma’naviyat, ma’naviy barkamollik shundaygina
kishi ruhiga kirib qolmaydi. Unga har kuni va har soatda tinmay mehnat qilish
orqali yetishish mumkin. Bu xayrli ishda O‘zbekiston tarixini o‘rganishning o‘rni
beqiyosdir. Milliy qadriyat, ma’naviyat, madaniyat umumbashariy qadriyat,
ma’naviyat va madaniyatining sarchashmasidir. Ana shu sarchashma ma’lum
makonda, ya’ni Vatanda vujudga keladi. Shunday ekan, milliy qadriyat va
madaniyat bevosita vatanparvarlik bilan uzviy aloqadorlikdadir.
Turkiston xalqlari tarixi insoniyatning eng olijanob orzu-umidlari, ezgu
niyatlarini o‘zida mujassamlashtirgan ana shunday vatanparvarlik his-tuyg‘ulari
bilan to‘lib-toshgan, desak mubolag‘a bo‘lmas. To‘maris, Spitamen, Muqanna,
Temurmalik, Jaloliddin Manguberdi, Sohibqiron Amir Temur, Bobur, Dukchi
Eshon, Qo‘chqor Turdiyev, Sobir Rahimov... yana qancha dovyurak qalblar...”
Xalqimizning azaliy orzusi milliy mustaqillikka erishganimiz tufayli Amir
Temur asos solgan buyuk davlat tarixini o‘rganishga bag‘ishlangan mavzuni
o‘tishning o‘zi vatanparvarlik tarbiyasi uchun katta original faktik
ma’lumotlardan foydalanish imkoniyatlariga egamiz. Bugungi kunda Amir
Temurga bag‘ishlangan xalqaro konferensiyalar o‘tkazilib, uning shaxsiga xolisona
ta’rif berilgan.
3.Fanni o‘rganishning nazariy-uslubiy asoslari.
Tarixiy voqea, hodisalarni o‘rganish, tahlil etish va yoritishda xolisona,
haqqoniy, adolatli yondashuv muhim metodologik qoidadir. Xolislik qoidasi
tarixiy voqea, hodisalarni o‘rganayotganda ular bilan bog‘liq bo‘lgan barcha
faktlarning, hech bir istisnosiz, butun majmuini birga olib tekshirishni, aniq,
haqqoniy dalillarga asoslanishini talab qiladi. Tarixiy hodisalarni bir butun holda
o‘zaro aloqada va munosabatda deb tekshirish lozim.
Tarixni o‘rganishda tarixiylik metodologiyasi muhim ahamiyatga ega.
Tarixiylik qoidasi voqea, hodisalarni o‘z davrining aniq tarixiy sharoitidan kelib
chiqqan holda o‘rganishni taqozo etadi.
Voqea, hodisalarni o‘rganishda tarixiy bog‘lanish, tarixiy rivojlanish
jarayoniga e’tibor qilmoq zarur. Har bir voqea, hodisani boshqa voqealar, hodisalar
bilan bog‘lab o‘rgangandagina mazkur voqea-hodisaning umumiy tarixiy
jarayondagi o‘rnini to‘g‘ri aniqlash, belgilash mumkin bo‘ladi. Har bir voqea,
hodisaga umumiy tarixiy jarayonning bir qismi, bo‘lagi deb qaramoq zarur. Har bir
hodisa qanday tarixiy sharoitda, muhitda paydo bo‘lganligini, bu hodisa o‘z
taraqqiyotida qanday asosiy bosqichlarni o‘tganligini, keyinchalik u qanday bo‘lib
qolganligini bilish tarixiylik qoidasining asosiy talabidir. Masalan, ibtidoiy davrda
ayrim qabilalarda odamxo‘rlik bo‘lgan, bu bugungi kun nazaridan baho bersak,
vahshiylik, lekin o‘sha davr sharoitidan kelib chiqib baho bersak, bu zaruriyat
(ilojsizlikdan qilingan harakat) dir.
9

Tarixiylik metodologiyasi xalqning o‘tmishini, hozirgi zamon va kelajagini
yagona tabiiy-tarixiy jarayon deb, o‘tmish hozirgi zamonni tayyorlaydi, hozirgi
zamon kelajakni yaratadi, degan taraqqiyot qonuni asosida qaraydi. Insoniyat ana
shunday umumiy yo‘ldan borar ekan, istiqbolda porloq hayot qurmoqchi bo‘lgan
avlod tarix fani orqali o‘z o‘tmishini yaxshi bilmog‘i lozim. O‘tmishni,
ajdodlarimiz tarixini qanchalik yaxshi bilsak, anglab yetsak, hozirgi zamonni,
mustaqilligimiz mazmunini shunchalik mukammal tushunamiz, kelajakni to‘g‘ri
tasavvur etamiz. Shuningdek, hozirgi zamonni bugungi avlodning bunyodkorlik
faoliyatini to‘g‘ri idrok etish o‘tmishni, tariximizni chuqur anglashga
ko‘maklashadi.
Tarixiy jarayonni o‘rganishda ijtimoiy yondashuv tamoyiliga rioya etish
zarur. Ijtimoiy yondashuv metodologiyasi tarixiy jarayonlarni aholi barcha
tabaqalarining manfaatlarini hisobga olgan holda o‘rganishni taqozo etadi.
Voqealarni alohida bir ijtimoiy tabaqa manfaati nuqtai nazaridan turib tahlil etish,
yoritish bir tomonlama yondashuv bo‘lib, u tarixni soxtalashtiradi, to‘g‘ri xulosaga
olib kelmaydi. Ijtimoiy yondashuv tamoyili davlat arboblarining, siyosiy kuchlar,
partiyalarning tarixiy taraqqiyot darajasiga ko‘rsatgan ijobiy yoki salbiy ta’sirini,
jamiyatni u yoki bu yo‘ldan rivojlanishidagi rolini bilib olishda muhim ahamiyatga
egadir.
4.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning ma’naviy
yetuk shaxsni tarbiyalashda tarixiy xotiraning o‘rni va saboqlari
to‘g‘risidagi fikrlari.
Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixini xolisona tatqiq etishga, buyuk
ajdodlarimiz qoldirgan boy merosni asrab-avaylash va o‘rganishga alohida e’tibor
qaratildi. Ziyoratgohlar va tarixiy obidalarni qaytadan tiklash, u joylarda
obodonlashtirish va rekonstruksiya ishlari amalga oshirilmoqda. Bu sohada olib
borilayotgan ishlarga so‘ngi yillarda ham katta e’tibor qaratilmoqda.
Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2017 yil
30 iyunda “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi huzurida
O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha Jamoatchilik kengashi faoliyatini tashkil
etish to‘g‘risida”gi Qarori qabul qilindi. Qarorga asosan O‘zbekiston Respublikasi
Fanlar akademiyasi huzurida O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha
Jamoatchilik kengashi tuzildi. Jamoatchilik kengashi quyidagi vazifalarni amalga
oshirish belgilandi :
O‘zbekistonning eng yangi tarixini zamonaviy nazariy-metodologik,
fanlararo yondashuvlarga, tarixiylik va xolislik tamoyillariga asoslangan holda
tizimli o‘rganishni tashkil etish, O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha dolzarb
muammolarni ishlab chiqish, shuningdek, buyuk tarixiy-madaniy merosga ega
bo‘lgan va jahon sivilizatsiyasining rivojiga ulkan hissa qo‘shgan o‘zbek xalqining
tarixiy o‘tmishi va bugungi kuniga baho berishda bir yoqlama yondashuvlarga,
aqidaparastlikka yo‘l qo‘ymaslik ishlarini muvofiqlashtirish;
demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirishning
«o‘zbek modeli» mohiyati va mazmunini, jamiyatda barqarorlikni, millatlararo
totuvlik va diniy bag‘rikenglikni saqlash bo‘yicha keng ko‘lamli ishlarni, hozirgi
dunyoda O‘zbekistonning roli va o‘rnini chuqur o‘rganish va yaqqol ochib berish;
10

ilmiy, o‘quv, o‘quv-metodik adabiyotlarning yangi avlodini tayyorlash va
chop etish ishlarini muvofiqlashtirish, ularda O‘zbekistonning eng yangi tarixini
umumjahon va mintaqaviy jarayonlar bilan, shuningdek, hozirgi O‘zbekiston
hududida shakllangan xalqlar va davlatlar sivilizatsiyasining tarixiy-madaniy
merosi bilan uzviy bog‘liq holda ko‘rib chiqishni ta’minlash; O‘zbekistonning eng
yangi tarixi bo‘yicha ilmiy, o‘quv va o‘quv-metodik adabiyotlar, o‘quv dasturlari
monitoringini olib borish, ushbu sohada ilmiy-tadqiqot, o‘quv-metodik ishlarning
sifatini yaxshilash bo‘yicha takliflarni ishlab chiqish va joriy etish;
fuqarolarda tarixiy xotira, milliy o‘zlikni anglash, yuksak ma’naviyat,
xalqning tarixiy an’analari, madaniy merosiga hurmat, mamlakatimiz
mustaqillikka erishganligining buyuk tarixiy ahamiyatini anglash kabi fazilatlarni
shakllantirishga yo‘naltirilgan ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini, shu
jumladan, ommaviy axborot vositalari orqali oshirib borishga ko‘maklashish;
O‘zbekiston tarixi bo‘yicha zamonaviy chet el ilmiy va o‘quv
adabiyotlarini o‘rganishga yo‘naltirilgan tizimli chora-tadbirlarni amalga oshirish,
hozirgi O‘zbekistonning tarixiy o‘tmishi, sotsial-iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy
rivojlanishi, mamlakatda olib borilayotgan demokratik islohotlar to‘g‘risidagi xolis
axborotni keng xalqaro jamoatchilikka yetkazish.
Belgilangan vazifalarni ijorisini ta’minlash maqsadida keyingi yillarida
olimlar tomonidan “Buyuk va muqaddas, mustaqil diyor”, “O‘zbekistonning eng
yangi tarixi: nazariy-metodologik asoslari, o‘rganish tajribasi, manba va uslublar”,
“O‘zbekiston yoshlari ijtimoiy-madaniy islohotlar jarayonida”, “O‘zbekistonning
eng yangi tarixidan lavhalar”, “Farg‘ona vodiysi shaharlarida iqtisodiy
transformatsiya jarayonlari (1991-1996 yillar)” kabi qator to‘plam va
monografiyalarning nashr etilishi O‘zbekistonning eng yangi tarixiga oid amalga
oshirilgan qator ilmiy-tadqiqot loyihalar natijasi, deyish mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev tomonida xalq
manfaatlarini o‘ylab olib borilayotgan siyosatida tarix faniga alohida e’tibor
qaratilmoqda. “Hamma o‘z tarixini ulug‘laydi. Lekin bizning
mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda
yo‘q. Bu merosni chuqur o‘rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz
kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to‘la tasavvurga ega bo‘lishi,
katta ma’naviyat olib ketishi zarur, - deb ta’kidlaydi davlat rahbari Shavkat
Mirziyoyev O‘zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazi qurilish ishlari bilan
tanishish chog‘ida.
“Axsikent tarixini ilmiy asoslangan holda chuqur o‘rganish,
ajdodlarimizning asl o‘tmishi haqida ma’lumotlarni to‘plash va yosh avlodga
singdirish bo‘yicha tizimli ishlarni olib borish kerak. Axsikent – buyuk tariximiz
ko‘zgusi. Bobolarimiz yashagan, qahramonlik ko‘rsatgan bu manzilda tariximizni
tiklash uchun juda katta manba, o‘tmish dalillari bor. Biz shu paytgacha faqat
mashhur shaharlarimiz tarixini o‘rgandik, bunday joylarga e’tibor qilmadik.
Ma’naviyatimizni yuksaltirmoqchi bo‘lsak, yoshlarimizni ota-bobolarimizning asl
merosidan bahramand etib ulg‘aytirishimiz, xalqimizga yetkazishimiz kerak” – deb
ta’kidladi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2019 yil 28
fevral kuni Namangan viloyatining Axsikent tumaniga tashrif chog‘ida. Davlat
11

rahbari Axsikent – ochiq osmon ostidagi muzeyning tashkil qilinishi haqida
ko‘rsatmalar berdi.
Shu o‘rinda Axsikent yodgorligi tarixiga bir nazar tashlash o‘rinli deb
o‘ylaymiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning tashabbusi
bilan Namangan viloyatining Axsikent tumanida joylashgan Axsikent yodgorligi
xududida 2018 yilning ikkinchi yarmidan “Ochiq osmon ostida muzey” tashkil
qilish ishlari boshlab yuborilgan bo‘lib, 2019 yil fevral oyining oxirlarida jahon
standartlari darajasidagi muzey tashkil etildi. Bu shahriston ichida joylashgan 8 ta
ob’ekt bo‘lib, ular turar joy, ishlab chiqarish, yer osti suvi yo‘llari, vodoprovod va
1,5 ming yillik madaniy qatlamlarni o‘z ichiga olgan majmuadan
iboratdir. Axsikent – Farg‘ona vodiysidagi eng katta arxeologik yodgorlik
hisoblanadi. Ushbu qadimiy shahar miloddan avvalgi III-II asrlarda barpo etilgan
bo‘lib, 5,5 metrli mudofaa devorlar bilan o‘ralgan va maydoni 50 gektardan
ziyodroq joyni egallagan 1621 yilgi zilzilada vayronaga aylangan. Xitoy
tarixshunoslarining manbalarida Farg‘ona shahri nomini xitoychaga tarjima qilib
“Yuan”, vodiy nomini esa “Da Yuan” (Katta Farg‘ona) deb, tilga olinadi. Shahar
topografik nuqtai nazardan 3 qismdan iborat bo‘lgan: ark, ichki va tashqi shahar.
Miloddan avvalgi 128-127 yillarda iqtidorli xitoy diplomati Chjan Syan Farg‘ona
davlatida bo‘lib, yurtni podsho, 2 ta maslahatchisi va oqsoqollar kengashi
(parlament) yordamida boshqaradi – deb yozadi. Uning Xitoy imperatoriga
yo‘llagan maktubida Farg‘onaning uzumi, undan tayyorlangan ajoyib ichimligi va
samoviy tulporlari xaqida batafsil ma’lumot berilgan. Ushbu shahar qadimgi
Farg‘ona davlatining poytaxti, siyosiy, madaniy, iqtisodiy markazi hamda Buyuk
ipak yo‘lining asosiy kentlaridan biri bo‘lgan. Yer osti suv inshootining mavjudligi
va shahar mudofaa uchun qulay geografik hududda joylashgani Axsikent
shaharsozligidagi o‘ziga xos jihatlar hisoblanadi. Bu yerda o‘z davrida
shishasozlik, kulolchilik, temirchilik, qurolsozlik kabi hunarmandlik turlari
rivojlangan. Qo‘rg‘on VII-X va XV asrning ikkinchi yarmida Farg‘ona davlatining
poytaxti vazifasini o‘tagan. Shahar Ark, ichki va tashqi shahardan iborat bo‘lgan.
Arxeologlar tomonidan temirchilar ustaxonasi, X-XIII asrlarga oid hammom
qoldiqlari, askarlar xonalari, jome’ masjidi, mudofaa devorlari, yer osti irrigatsiya
tarmoqlari, hunarmandlar mahallasi, hukmdor qarorgohi – Ark qazib o‘rganilgan.
Prezidentimiz topshirig‘i asosida 2017 yil oktyabrdan Axsikent tarixiy yodgorligini
asrab-avaylash va tadqiq etish, uning haqqoniy tarixini yaratish bo‘yicha ishlar
boshlandi. “Axsikent” arxeologiya merosi ob’ektini muhofaza qilish va tadqiq
etish direksiyasi” davlat unitar korxonasi tashkil etildi. Qisqa vaqt mobaynida
Axsikentni turizm manziliga aylantirish borasida qator ishlar amalga oshirildi.
Mazkur yodgorlik Namangan viloyatining sayyohlik salohiyatini oshirishda
muhim ahamiyatga ega. Shu bois uni asrab-avaylash, sayyohlarni jalb etishda
undan samarali foydalanishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Yurtimiz va xorijdagi
sayyohlik ko‘rgazmalarida Axsikent shahri haqida ham taqdimotlar o‘tkazilmoqda.
Buning samarasida mahalliy va xorijiy sayyohlar o‘rtasida tarixiy yodgorlikka
qiziqish ortib bormoqda. Hozirga qadar Belgiya, Avstriya, Yaponiya, Janubiy
Koreya, Rossiya, Eron, Pokiston, Hindiston kabi davlatlardan sayyohlar tashrif
buyurdi. Qadamjoni tadqiq etish, uning jozibadorligini va sayyohlar oqimini
12

oshirish maqsadida maxsus konsepsiya ishlab chiqilgan. Axsikentning qadimiy
dovrug‘ini tiklash maqsadida ramziy darvoza o‘rnatiladi. Bobur va Umarshayx
Mirzoning Kamoliddin Behzod tomonidan ishlangan asl suratlari nusxalari asosida
ularning haykali bunyod etiladi. Shuningdek, bu yerda muzey ishga tushiriladi.
Sayyohlar uchun Sirdaryo bo‘ylab qayiqlarda sayr qilish imkoniyati yaratiladi.
Shuningdek, tuyada ko‘hna shaharni tomosha qilish yo‘lga qo‘yiladi. Qisqacha
aytganda, Axsikent sayyohlik manziliga aylanishi uchun barcha sharoitlar, zarur
infratuzilma yaratiladi, savdo va xizmat ko‘rsatish ob’ektlari quriladi. Shavkat
Mirziyoyev majmuada qadimiy tariximizni tarannum etuvchi festival o‘tkazish,
Namangan davlat universitetida arxeologiya ta’lim yo‘nalishlarini ochish bo‘yicha
tavsiyalar berdi. Tarixni tarixiy ob’ektlarda o‘qitish, maktab va universitetdagi
amaliy mashg‘ulotlar va darslarnig ayrimlarini shu yerda o‘tish zarurligini
ta’kidladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2019 yil 19 mart
kuni videoselektorda yoshlar o‘rtasida kitobxonlikni targ‘ib qilish masalasiga
alohida e’tibor qaratdi. Xususan, buyuk mutafakkirlarimizning badiiy, adabiy,
tarixiy, diniy va ilmiy merosini o‘rganish, ularning jahon tamadduni taraqqiyotiga
qo‘shgan beqiyos hissasini targ‘ib etish yoshlarning dunyoqarashining o‘sishiga,
ilm-fanga qiziqishini oshishiga xizmat qiladigan muhim vazifalardan biridir.
Innovatsion taraqqiyot yo‘lini tanlagan davlatimizda amalga oshirilayotgan izchil
islohotlar davrida hali o‘rganilmagan, uzoq vaqtlar davomida aholi qo‘lida
saqlangan qo‘lyozmalarni tadqiq etish alohida ahamiyatga ega.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 24 maydagi PQ-2995-son
qaroriga asosan Innovatsion rivojlanish vazirligi aholida saqlanayotgan noyob
qo‘lyozma, toshbosma kitoblar va tarixiy hujjatlarni Innovatsion rivojlanish va
novatorlik g‘oyalarini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan xarid
qilib, Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondiga taqdim
etmoqda.
– Jamg‘arma tomonidan 2018 yilda 117 turdagi 158,1 mln. so‘mlik noyob
hujjatlar Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti Fondiga
o‘tkazildi. Joriy 2019 yilda esa 161 turdagi jami 417,6 mln. so‘mlik noyob
qo‘lyozma va tarixiy manbalar xarid qilindi hamda Abu Rayhon Beruniy nomidagi
Sharqshunoslik instituti Fondiga taqdim etildi.
Xarid qilingan manbalarning turi, fan sohasiga ko‘ra tarix, adabiyot, tabobat,
islom qonunshunosligi, aqida, tafsir va boshqa turli mavzularga tegishli bo‘lgan
kitoblar, shuningdek xonlarning buyruqlari, qozilarning yuridik hujjatlarining
original nusxalar ham mavjud.
Tarixni bilish va uni o‘rganish, ota-bobolarimizdan qolgan boy merosni
asrab-avaylash, yoshlarda milliy g‘ururni, vatanparvarlik tuyg‘ularini
shakllantirishga bo‘lgan e’tibor Prezident Sh.Mirziyoyevning 2019 yil uchun
mo‘ljallangan eng muhim ustuvor vazifalar haqidagi Oliy Majlisga
Murojaatnomasida ham o‘z aksini topgan. “O ldimizga qo‘ygan ulkan vazifalarni
amalga oshirishda biz uchun kuch-qudrat manbai bo‘ladigan milliy g‘oyani
rivojlantirishimiz zarur. Xususan, milliy o‘zligimizni anglash, Vatanimizning
qadimiy va boy tarixini o‘rganish, bu borada ilmiy-tadqiqot ishlarini kuchaytirish,
13

gumanitar soha olimlari faoliyatini har tomonlama qo‘llab-quvvatlashimiz lozim.
O‘tmishga berilgan baho albatta xolisona, eng muhimi, turli mafkuraviy
qarashlardan xoli bo‘lishi zarur. Afsuski, yurtimiz tarixini o‘rganishda o‘tgan
davrda arxeologik tadqiqotlar yetarli darajada olib borilmadi. Shuning uchun
Fanlar akademiyasining Arxeologiya va San’atshunoslik institutlari faoliyatini,
oliy o‘quv yurtlari va muzeylardagi arxeologik izlanishlarni chet ellik hamkorlar
bilan birga tashkil etish zarur. Buyuk alloma va adiblarimiz, aziz-avliyolarimizning
bebaho merosi, yengilmas sarkarda va arboblarimizning jasoratini yoshlar ongiga
singdirish, ularda milliy g‘urur va iftixor tuyg‘ularini kuchaytirishga alohida
e’tibor qaratishimiz kerak. Shu maqsadda, O‘zbekiston Milliy teleradio
kompaniyasi tarkibida “O‘zbekiston tarixi” kanalini tashkil etib, ilmiy
jamoatchilik, ijodkor ziyolilarimiz bilan birgalikda uning dasturlarini puxta
shakllantirish kerak. Mamlakatimiz muzeylarida saqlanayotgan tarixiy
eksponatlarni to‘liq xatlovdan o‘tkazish, har bir muzeyning katalogini yaratish
lozim”. Murojaatnomada belgilangan vazifalarni amalga oshirish natijasida 2019
yilning sentyabr oyidan boshlab O‘zbekiston tarixi telekanali o‘z faoliyatini
boshladi. Telekanalda Vatan tarixini o‘rgatuvchi turli xil ko‘rsatuvlar efirga
o‘zatilmoqda.
XX asrda insoniyat ikkta jahon urushini ishtirokchisi va guvohi bo‘ldi. 2-
jahon urushida erilishgan g‘alabada bizning ota-bobolarimizning xissasi katta
bo‘lgan. Bu borada davlat rahbari tashabbusi bilan ajdodlarimizning g‘alabaga
qo‘shgan hissasini abadiylashtirish maqsadida bir qator ishlar amalga
oshirilmoqda. Davlat rahbari tomonidan 2020 yil Oliy Majlisga yo‘llangan
Murojaatnomada quyidagilarni ta’kidladi. “Bizning mard, yengilmas va olijanob
xalqimiz buyuk G‘alabani ta’minlashga beqiyos hissa qo‘shgani bilan barchamiz
haqli ravishda faxrlanamiz. Bu qonli urushda jami 1,5 milliondan ziyod
O‘zbekiston farzandlari tinchlik va ozodlik uchun mardona jang qilgani, ularning
har uch nafaridan biri o‘z yaqinlari bag‘riga qaytmagani, el-yurtimizning front
ortida ko‘rsatgan jasoratini xalqimiz hech qachon unutmaydi. Urush yillarida
xalqimiz ko‘rsatgan haqiqiy jasorat va matonatni kino, teatr san’ati, badiiy-
publitsistik asarlar, ilmiy tadqiqotlar orqali ko‘rsatish, aholi, ayniqsa,
yoshlarimizga ta’sirchan tarzda yetkazish bo‘yicha katta ishlar olib borilmoqda.
Xususan, Toshkent shahrining Olmazor tumanida muhtasham “G‘alaba bog‘i”
bunyod etilmoqda ” .
Albatta, O‘zbekiston tarixi fanini xolis o‘rganish va tadqiq etish orqali
yoshlarni vatanparvarlik ro‘hida tarbiyalashdagi o‘rni va rol beqiyos. Bu esa
yurtimiz tarixchi olimlari zimmasiga yanada kattaroq ma’suliyat yuklaydi. Shu
bilan birga yozlarimiz ham O‘zbekiston tarixini chuqur o‘qib-o‘rganishlari lozim.
Nazorat savollari:
1. O‘zbekiston eng yangi tarixi fanining predmeti deganda nimani
tushunasiz?
2. O‘zbekiston eng yangi tarixi fanining maqsad va vazifalari nimalardan
iborat?
3. O‘zbekiston tarixini o‘rganishda qanday metodologik asoslarga tayanish
kerak?
14

4. Bugungi kunda mamlakatimizda ta’lim tizimida qanday islohotlar amalga
oshirilmoqda?
5. Prezident Sh. Mirziyoyev tarix fani oldiga qanday vazifalarni qo‘ydi?
6. Komil insonni tarbiyalashda O‘zbekiston tarixining roli va ahamiyati
nimadan iborat?
15

2-mavzu. O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari.
Reja:
1. Markaziy Osiyo – jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi.
Davlatchilik tushunchasi. Markaziy Osiyo hududidagi ilk davlat
uyushmalari. O‘zbek davlatchiligi va uning tarixiy bosqichlari.
Qadimgi Xorazm, qadimgi Baqtriya.
2. Eramizning IX asriga qadar davlatchilik rivoji. IX-XII asrlarda hukmronlik
qilgan davlatlar.
3. Amir Temur – buyuk davlat arbobi va sarkarda. O‘rta Osiyoning
xonliklarga bo‘linib ketishi, uning sabab va oqibatlari.
4. Sovet hukmronligi davrida O‘zbekistonning markazga ijtimoiy-siyosiy va
iqtisodiy qaramligi va uning oqibatlari. Sovetlarning qatag‘on-zo‘ravonlik
siyosati va uning mohiyati.
Darsning o‘quv maqsadi: O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va taraqqiyot
bosqichlari bilimlar tizimini shakllantirish.
Tayanch iboralar: moddiy va ma’naviy madaniyat, qadimgi sharq
sivilizatsiyasi, davlat, taraqqiyot bosqichlari, ibtidoiy jamiyat, qadingi Xorazm,
Qang, Dovon.
Insoniyat qadim-qadimdan o‘z davriga xos turmush tarziga, moddiy va
ma’naviy-madaniyatga, ya’ni ma’lum darajadagi sivilizatsiyaga ega bo‘lgan.
Davrlar o'tishi natijasida, insoniyat sivilizatsiyasi darajasi o‘sib, rivojlanib,
takomillashib borgan. Bu jarayon odamlarning mehnat qilish usuli, qanchalik
darajada moddiy va ma’naviy boylikliarni yaratish va ko‘paytirib borishi bilan
bog‘liq kechgan.U yoki bu sivilizatsiya haqida so‘z borganda, insoniyatning
yashash uchun kurashi, tinimsiz mehnati, ma’naviyat va ma’rifatga intilishi
tufayli o‘zi uchun yaratgan jismoniy va madaniy qulayliklari ov va mehnat
qurollari, kiyim-bosh, uy-joy va oilaviy munosabatlari, ishlab chiqarish
usullari, maishiy xizmat vositalari, ijtimoiy ongi va ma’naviy dunyosi,
ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-huquqiy munosabatlari darajasi asosida tavsiflanadigan
ma’lum bir tarixiy davr tushuniladi. Masalan, Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi,
Antik Yevropa sivilizatsiyasi, Islom sivilizatsiyasi, Xristian sivilizatsiyasi, hozirgi
zamon sivilizatsiyasi kabi tushunchalarda insonlarning iqtisodiy, ijtimoiy-
siyosiy hayoti, turmush tarzi, axloqi, bilim saviyasi, mehnat qurollari va hokazo
jihatlari mujassamlashgan bo‘ladi.Har bir mintaqada sivilizatsiya davriy
nuqtayi nazardan ertaroq yoki kechroq, o‘ziga xos shaklda shakllanib, rivojlanib
borgan. Tarixiy, ilmiy tadqiqotlar Markaziy Osiyo, jumladan, bizning
Vatanimiz O‘zbekiston insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi o‘choqlaridan biri
ekanligidan dalolat bermoqda. Nafaqat O`zbekiston, balki dunyo tarixida ilk
davlatchilikning paydo bo‘lishi masalalari hozirgi kunda tadqiqotchilar orasida
eng dolzarb bo‘lib turgan muammolardan biri hisoblanadi. Davlatchilikning
ildizlari va paydo bo‘lish shart-sharoitlarini aniq bilish kata ahamiyatga ega.
Davlat bu siyosiy tashkilot, muayyan hududda joylashgan va yagona
hokimiyatga uyushgan xalq hokimiyatidir. Davlat insoniyat taraqqiyotining
ma’lum bir bosqichida ishlab chiqarish qurollari va vositalariga egaligi,
16

xususiy mulkchilikning paydo bo‘lishi va jamiyat tabaqalasha boshlashi bilan ro‘y
bergan mehnat taqsimoti natijasida vujudga kelgan tashkilot. Davlat, uning
mohiyati, mazmuni har bir tarixiy davrda jamiyat mafaatlari va ehtiyojlari bilan
bog‘liq xolda o‘zgarib boradi. Davlatning kelib chiqishi xaqida turli nazariyalar
- teologik nazariya, patiriarxal nazariya, shartnomaviy nazariya, zo‘rovonlik
nazariyasi, psixologik nazariya, marksistik nazariya, irrigatsiya nazariyasi
mavjud1. Davlatning belgilari: yozuv, xududiy birlik va rasmiy davlat
(boshqaruv) hokimiyati. Davlatning mohiyati uning funktsiyalarida, ya’ni
davlat faoliyatining asosiy yo‘nalishida, uning ichki va tashqi siyosatining
mazmuni va xarakteri bilan belgilanadi: masalan, quldorlik davlati, feodal davlat
va hokazo.
Yangi tosh davriga (neolit) kelib O‘rta Osiyo hududlarida dehqonchilikning
paydo bo‘lishi jamiyat hayotida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlarini yanada
tezlashtirdi. Bronza davriga kelib dehqonchilikdan Chorvachilikning ajralib
chiqishi, ixtisoslashgan hunarmandchilik, ho‘jaliklarining rivojlanishi natijasida
ishlab chiqarish hajmi ko‘payib, mehnat qurollari yanada takomillashib bordi.
Mehnat qurollarining metaldan ishlanishi esa mehnat unimdorligining yanada
oshishiga keng imkoniyatlar yaratdi. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda,
sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik O‘rta Osiyo xo‘jaligining asosi
hisoblanib, bu jarayon janubiy Turkmaniston, Tojikiston va O`zbekistonnning
janubida bronza (mil.avv. III-II yilikllar) davrida, Toshkent vohasi va uning
atroflarida esa ilk Temur (VIII-IV asralar) davrida shakllanib rivojlandi. O‘rta
Osiyoda ilk davlat uyushmalari sun’iy sug‘orish birmuncha qulay bo‘lgan
Amudaryo (yuqori, quyi, o‘rta) oqimlari bo‘ylarida, Murg‘ob vohasida, Zarafshon
va qashqadaryo vohalarida shakllangan va rivojlangan. Bunday holatni dunyo
tarixidagi dastlabki davlatlar-Misr (Nil daryosi) va Mesopotamiya (Dajla va Frot)
misolida ham kuzatish mumkin.
O‘rta Osiyodagi qadimgi davlatchilik evalyutsiyasini (taraqqiyotini) bir
necha davrlarga ajratib ko‘rsatish mumkin:
1-davr miloddan avvalgi II ming yillikning II yarmi O`zbekiston
janubida davlatchilik tuzilmalarining ilk belgilari paydo bo‘ldi. Davlatning
bunday namunasi Jarqo‘tonda topilgan.
2-davr miloddan avvalgi I ming yillikning boshi Xorazm Baqtriya,
Sug‘d tarixiy madaniy viloyatlarining shakllanishi.
3-davr Ahamoniylar bosqini va O‘rta Osiyoning Ahamoniylar davlati
tarkibiga kirishi natijasida mahalliy davlatchilik rivojlanishidagi tanaffus.
4- davr miloddan avvalgi IV-II asrning ikkinchi yarmi. A. Makedonskiy
bosib olgandan boshlab Yunon Baqtriya podshohligining qulashigacha.
5-davr miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmi va milodiy I asr
boshi. Mahalliy davlatlar: qang‘, Xorazm podshohligi; Sug‘d, Dovon
davlatlarining mustahkamlanishi va yanada rivojlanishi.
6-davr milodiy I asr boshidan III asr o‘rtalarigacha. Mahalliy
davlatchilikning ravnaq topishi. Insoniyat tsivilizatsiyasining dastlabki
o‘choqlaridan biri hisoblanadigan O‘rta Osiyo, xususan O`zbekiston o‘zining
qadimiy shahar madaniyati bilan ham jahonga mashhurdir.
17

Ma’lumki, mil.avv. II ming yillikka kelib qadimgi O`zbekistonning
dehqonchilik vohalarida o‘troq qabilalar rivojlanib, aholining alohida
joylashuv manzilgohlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar-o‘troq
dehqonchiligining rivojlanishi, aholi zichligining yuqori darajasi,
hunarmandchiligining taraqqiy etishi, ijtimoiy tabaqalanish va boshqaruv
tizmining murakkablashib borish, o‘zaro almashinuv, savdo-sotiq va madaniy
aloqalarning kuchayishi hamda harbiy-siyosiy vaziyat O`zbekiston hududlarida
dastlabki shaharlarning paydo bo‘lishida asosiy omillari hisoblanadi. Jamiyat
hyotida sodir bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar mil.avv. III ming yillikning
oxiri-II ming yillikning boshlariga kelib, O‘rta Osiyo hududlarida dastlabki
shaharlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Shahar madaniyatining shakllanishi
ham huddi jamiyat taraqqiyotida bo‘lgani kabi taraqqiyot yo‘li bilan
rivojlangan. Bu qonuniyatga ko‘ra shaharsozlik madaniyat-i-ning shakllanishi,
uzoq, bosqichma-bosqich davrlarni bosib o‘tgan. Mil.avv. II ming yillikka oid
O‘rta Osiyodagi Jarqogg‘on Sopolli, Dashli, Gonur, Namozgoh, Oltintepa,
Ulug‘tepa kabilar ilk shaharsozlik madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi
uchun quyidagi omillar muhim ahamiyatga ega bo‘ldi:
aholining o‘troq dehqonchilikka o‘tish va keng vohalar bo‘ylab
yoyilishi;
hunarmandchilik rivojlanishi va ayrim sohalarga ixtisosilashishi;
qadimgi savdo yo‘larining rivojlanishi natijasida iqtisodiy va madaniy
aloqalar hamda savdo-sotiqning taraqqiy etishi;
Tabbiy-geografik hamda harbiy-strategik shart-sharoitlar.
Shahar madaniyati dastvval O`zbekistonning janubida, Surxondaryo
hududida shakllandi, so‘ngra esa Shimolga So‘g‘d (qashqadaryo, Samarqand,
Buxoro), Xorazm, Shosh va Farg‘ona hududlariga tarqaldi. Bu-aynan yurtlar
va xalqlar taraqqiyotidagi notekislik kabi tarixiy qonuniyatga zid emas. Ko‘p
sonli arxeologik topilmalarning dalolat berishicha, O`zbekistondagi ayrim
ko‘xna shaharlarning yoshi 270-300 yildan kam emas. Ularga Afrosiyob
(Samarqand),
Qiziltepa (Surxondaryo), Uzunqir, Yerqo‘rg‘on (qashqadaryo) kabilar
kiradi. Qadimgi shaharlar-tarixiy rivojlanishidagi urbanistik jarayonida muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan jamiyat taraqqiyotining ijtimoiy asosi hisoblanadi.
Fikrimizcha, shaharlar tarixini o‘rganish jarayonida dastavval, eng qadimgi
shaharlar shakllanishi va rivojlanishi; aniq hududlar va viloyatlardagi tarixiy-
madaniy shart-sharoitning ta’siri; ekologik-geogarfik, ijtimoiy, iqtisodiy va
demografik muhitlarning darajasi va ta’sir doirasi; shaharlarning vazifasi;
qadimgi shahar markazlarning tarixiy-madaniy jarayonlardagi o‘rni va
ahamiyati masalalariga keng e’tibor qaratish lozim. Zardushtiylik dinining
muqaddas kitobi Avesto va qadimgi yunon tarixchilari asarlarida keltirilgan
qisqa ma’lumotlar “Katta Xorazm” muammosining paydo bo‘lishiga asosiy
manba bo‘lib xizmat qilgan edi. Vandidotning birinchi fargardida Axuramazda
tomonidan yaratilgan 16 ta mamlakat orasida birinchi bo‘lib “Aryanam Vayjo”
tilga olinadi va mazkur obod yurtda yilning 10 oyida qahraton sovuq va ikki
oy yoz bo‘lishi aytiladi. Tarixiy voqelikni tiklashda bir tomonlama yondashuv
18

asosiy maqsaddan uzoqlashishga olib kelishi mumkin. Qadimgi Xorazm
davlatchiligining paydo bo‘lishi masalasida ham Shunday bir yoqlamalikka yo‘l
qo‘yilgan. Chunki, “Katta Xorazm” gipotezasi Xorazmda arxeologik izlanishlar
boshlanmasidan oldin paydo bo‘lgan edi. So‘nggi yillardagi arxeologiya fani
qo‘lga kiritgan ma’lumotlar esa bu g’oyani tobora tasdiqlamay qo‘ymoqda.
Chunki mintaqaviy xususiyatlardan kelib chiqib qadimgi Baqtriya, Sug’d, janubiy
Turkmaniston, Shimoliy-Sharqiy Eron va Shimoliy Afg’oniston hududlarida
o‘ziga xos moddiy madaniyat, shaharsozlik madaniyati va davlatchilik tarkib
topgan. “Katta Xorazm” gipotezasini esa XX asrning birinchi yarmida fanga
olib kirilgan sof tarixiy emas, balki taxminiy farazlarga asoslangan ilmiy muammo
deb hisoblash mumkin. Ahamoniylar istilosidan oldin Amudaryoning quyi
havzasi-janubiy Orolbo‘yi mintaqasida davlatchilik mavjud bo‘lgan. Ammo bu
davlat chegarasi Amudaryoning o‘rta oqimi, bugungi Qoraqum va Qizilqum
sahrolarigacha yetgan. Ushbu davlat birlashmasi mil. avv. VI asrning ikkinchi
yarmida Eron ahamoniylari tomonidan bosib olinga. Keyingi yillarda qadimgi
Baqtriya xududida olib borilgan arxelogik tadqiqot ishlari natijalari Janubiy
Baqtriyada Oltin-1 va Oltin-10, hamda Baqtra shahri vayronalari, Shimoliy
Baqtriyada esa Kuchuktepa, qiziltepa, Talashkantepa, Bandixon-2 kabi
yodgorliklar qadimgi Baqtriya podshohligi haqida qadimgi mualliflarning
bergan ma’lumotlari to‘g‘ri ekanligini tasdiqlaydi.
O'rta Osiyo hududidagi ilk davlat tuzilmalari to‘g‘risida qadimgi yozma
tariximizning eng noyob manbasi hisoblangan «Avesto» kitobi, shuningdek,
qadimshunos olimlarning o‘kamizning turli hududlarida olib borgan
arxeologik-qidiruv ishlari, ularning natijalari muhim manba hisoblanadi.
Shuningdek, qadimgi Yunon, Rim va Eron manbalari asosida ham bu
masalani oydinlashtirish, yetarli, asosli fikrlarni aytish mumkin bo‘ladi. Bu
o‘rinda Yunon, Rim mualliflaridan Gerodot, Ktesiy, Strabon, Arrian va
boshqalarning asarlari, yodnomalari, forsiy mixxat yozuvlari, qolaversa,
okamizda keng ko‘lamli arxeologik tadqiqotlar olib borgan
Ya.G‘ulomov,S.Tolstov, V. Masson, A.Asqarov, E. Rtveladze, A.
Sagdullayevlarning ilmiy tadqiqotiari alohida ahamiyatga molik.Arxeolog
olimlarimizning so‘nggi tadqiqotiari, O‘zbekiston hududida bronza davridayoq
kichik shahar davlatlari shakllanganligidan guvohlik beradi.
Barcha daliliy ashyolar miloddan avvalgi so'nggi ming yillik boshlarida,
aniqrog‘i VI—VII asrlarda Vatanimiz hududlarida uchta: Xorazm, Baqtriya
hamda saklar va massagetlar konfederatsiyasi ko‘rinishidagi dastlabki davlatlar
shakllangan. Bu davlatlar o‘ziga xos rivojlanish jarayonini bosib o‘tgan.
Xorazm davlati egallagan hududlar ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, hozirgi
Xorazm yerlari bilan chegaralanib qolmay, balki undan ancha janubga, ya’ni
Murg‘ob va Tajang daryolari atroflariga qadar ham yoyilgan. Miloddan avvalgi
so‘nggi ming yillikning boshlariga tegishli «Amirobod madaniyati», quyi
Amudaryo havzasida yuzaga kelgan o‘ziga xos sun’iy sug‘orish inshooti tizimi
hamda dastlabki shaharsozlik timsoli bo‘lgan shahar-qaValar ( Qal’aliqir,
Ko‘zaliqir, JonbosqaVa) Xorazm vohasida davlat tuzilmalari mavjudligidan
daloiat beradi. Qadimshunos olim Ya. G ‘ulomov tomonidan Xora- zmda
19

aniqlangan 20 km uzunlikdagi, eni bir necha o‘nlab metrdan iborat kanal
o‘zani, obod dehqonchilik madaniyat Xorazm davlati qadimdan insoniyatning
yirik madaniy maskanlaridan biri sifatida shuhrat topganligidan guvohlik beradi.
«Avesto»da Xorazm Markaziy Osiyodagi rivoj topgan, o‘z hududiy chegaralariga
ega bolgan o‘lkalardan biri sifatida tilga olinishi ham bejiz emas. Gerodot
rna’lumoticha, qadimda Oks (Amu) daryosi bo‘ylab 360 dan ziyod sun’iy
sug‘orish kanallari, suv inshootlari barpo etilib, cho‘lli, sahroli yerlarga suv
chiqazilib dehqonchilik uchun ekin maydonlari kengaytirib borilgan. Gerodot
taassurotlarida Xorazm o'lkasida yashagan aholi dehqonchilikda katta tajribaga
ega bo'lib, ularning donli, dukkakli ekinlar, chunonchi, bug‘doy, suli, arpa, meva-
sabzavotchilik mahsulotlarini mo‘l-ko‘l yetishtirganligi qayd etib o‘tiladi.
Xorazm shaharsozligida xom g‘isht, paxsalardan keng foydalanilgan.
Binolarning tashqi va ichki ko‘rinishlariga maxsus ishiov berilib, ularning
mustalikamligi, o‘ziga xos ko‘rkamligi ta’minlangan. Bu ko‘hna hudud
bag‘rida ming yillar davomida saqianib kelayotgan ko'plab osori atiqalar,
shahar-qal’alar xarobalari qoldiqlari ham buni isbotlaydi. Xorazm vohasida
hunarmandchilik, tog‘-kon ishlari ancha rivojlangan. Bu yerdan qazib olingan
qimmatbaho ma’- danlar ishiov berilib, yuksak sifat ko‘rsatkichiga yetganidan
keyingina u tayyor mahsulot sifatida foydalanishga chiqarilgan.Xorazmda
aholining bir qismi chorvachilik bilan shug‘ullangan, ularning tuya, ot, qo‘y-
echkilardrfn iborat ko‘plab suruvlari bo‘lgan. Savdo bozorlarida g‘alla, meva,
chorvachilik mahsulotlari, hunarmandchilik buyumlari ayirbosh qilingan.
O‘zbek davlatchiligining shakllanishiga asos solgan Xorazm davlati 270
yillik tarixga ega. Afsuski, Xorazm davlatida hukmronlik qilgan sulolalar
to‘g‘risida ma’lumotlar hozirgacha yetarli emas. Rivoyatlarga ko‘ra,
Xorazmning qadimiy siyosiy sulolasi — siyovushiylar bo‘lganligi zikr etiladi.
«Avesto»da ta’kidlanishicha, Siyovarshon Kavousning o‘g‘li boMgan.
Siyovarshon o‘limidan so‘nig uning nabirasi Kova Xusrav bobosining
qotilidan o‘ch olib, hokimiyatni egallab, Xorazmda siyovushiylar sulolasiga
asos soladi.
Sug‘diyona davlati. Miloddan avvalgi VII asrda Zarafshon va
Qashqadaryo vohalarida Sug‘diyona (Sug‘d) davlati tashkil topadi. Sug‘diyona
davlatining poytaxti Samarqand shahri boMgan. Buxoro, Kesh, Naxshab
Sug‘diyonaning yirik shaharlari hisoblangan. Aholi hayotida bayramlarni
nishonlash udumi shakllangan. Har yili 21 martda Navro‘z bayramini
nishonlash milliy an’anaga aylangan. Navro‘z bayramlarida milliy o‘yinlar va
taomlar namoyish qilingan, sumalak hamda «qo‘sh oshi» tayyorlash an’anaga
aylangan. Yerlarni shudgorlash, ekinlar ekish ishlari boshlangan.
Baqtriya davlati. 0 ‘rta Osiyoning yana bir qadimgi davlati — Baqtriya
podsholigi bo‘lib, uning tarkibiga hozirgi O‘zbekistonning Surxondaryo,
Qashqadaryo viloyatlari, Tojikistonning janubi, Afg‘onistonning shimoli-sharqiy
yerlari kirgan.Baqtriyadagi ko‘pdan ko‘p yirik shaharlar orasida Baqtra mash-
hur bo‘lib, u mamlakatning poytaxti hisoblangan. Baqtra baland va
mustahkam mudofaa devorlari bilan o‘ralgan, unda podshoh qal’asi alohida
ajralib turgan.
20

O‘zbekiston hududlaridagi eng qadimgi davlatlar haqida zardo‘shtiylarning
muqaddas diniy kitobi «Avesto», ahmoniylarning mixxat yozuvlari (Bexistun,
Naqshi Rustam, Suza, Persepol) yunon-rim tarixchilarining (Gerodot, Gekatey,
Kurtsiy Ruf, Arrian, Strabon va boshqalar) ma’lumotlar beradi. So‘nggi yillarda
qadimgi Baqtriya, So‘g’diyona va Xorazm hududlarida olib borilgan arxeologik
tadqiqotlar ko‘p hollarda yozma manbalar ma’lumotlarini tasdiqlaydi.
Mil. avv. 559 yilda Eronda podsho Kir II ahmoniylar davlatiga asos soladi. Mil.
avv. 545-540 yillarga kelib ahmoniy podsholari O‘rta Osiyodagi Parfiya,
Marg’iyona, Baqtriya, So‘g’diyona kabi viloyatlar va ko‘chmanchi qabilalar
ustidan o‘z hukmronliklarini o‘rnatdilar. O‘rta Osiyo xalqlari bosqinchilarga qarshi
mardonavor kurash olib bordilar. Xususan, ko‘chmanchi massaget qabilalari
ahmoniylarning katta qo‘shinlarini tor-mor etdilar (mil. avv. 530 yil). Bu jangda
fors podshosi Kir II ham halok bo‘ldi. Shuningdek, mil. avv. 522 va 519-518
yillarda Marg’iyonada hamda saklar o‘lkasida forslarga qarshi qo‘zg’olonlar
ko‘tariladi.
Bu davrda qadimgi Baqtriya aholisining asosiy mashg’uloti dehqonchilik edi.
Qalaimir, Kuchuktepa, Qiziltepa, Qizilcha, Bandixon kabi mil. avv.VI-IV asr
yodgorliklaridan ko‘plab mehnat qurollari topilgan. Dehqonchilik sun’iy
sug’orishga asoslangan. Bu hududlarda undan tashqari chorvachilik, kulolchilik,
temirchilik va badiiy hunarmandchilik (Amudaryo xazinasi) ham rivojlanadi.
Mil. avv. VI-IV asrlarda So‘g’diyonada ko‘plab shahar va qishloqlar bo‘lib, ular
fors podsholariga katta-katta soliqlar to‘lab turganlar. Xususan, bu davrga oid
Uzunqir, Erqo‘rg’on, Afrosiyob, Lolazor, Xo‘ja Bo‘ston, Sangirtepa, Chordara,
Qo‘rg’oncha, Ko‘ktepa kabi 50 dan ziyod yodgorliklar o‘rganilgan. Bu
hududlardan topilgan ko‘pgina topilmalar aholining dehqonchilik, chorvachilik va
hunarmandchilik bilan shug’ullanganidan dalolat beradi. Shuningdek, savdo-sotiq
va o‘zaro aloqalar ham ancha rivojlanadi.
Bu davrda Xorazm hududlarida ham yirik-yirik manzilgohlar mavjud edi.
Qishloqlarda dehqonchilik, shaharlarda esa hunarmandchilik rivojlangan edi.
Jonbosqal’a, Ko‘zaliqir, Tuproqqal’a kabilar madaniy markazlar hisoblangan.
O‘zbekistondagi eng qadimgi mahalliy yozuv namunalari ham Xorazm
hududlaridan (Tuproqqal’a, mil. avv.IV asr) topilgan.
Mil. avv. 329 yilga kelib, makedoniyalik Iskandarning O‘rta Osiyoga yurishlari
boshlandi. Iskandar qo‘shinlari So‘g’diyona va Ustrushona erlarida juda qattiq
qarshilikka duch keldi. Janglarda Iskandarning o‘zi ham bir necha marta yarador
bo‘ldi. Mil. av. 329-327 yillar davomida mahalliy so‘g’diy aholi Spitaman
boshchiligida yunon-makedon bosqinchilariga qarshi kurash olib borib, ularga juda
katta talafot etkazdi. Iskandar qo‘shinlari hech qachon So‘g’diyonadagidek
qarshilikka uchramagan edi.
Mil. avv. 323 yilda makedoniyalik Iskandar vafot etganidan so‘ng O‘rta Osiyo
erlari Salavka hukmronligi ostiga o‘tadi (mil. avv. 306 yil). Salavkiylardan bo‘lgan
Antiox I davrida (mil. avv. 280-261 yy.) O‘rta Osiyo viloyatlarida tinch hayot
boshlanib, qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik, savdo-sotiq anchagina rivojlanadi.
O‘rta Osiyo erlari salavkiylar davlatining muhim qismi bo‘lib, harbiy-strategik va
iqtisodiy ahamiyatga ega edi. O‘rta Osiyo viloyatlarining salavkiylar davlati
21

tarkibiga kirgan davri yunon-makedon yurishlari paytida vayron bo‘lgan ishlab
chiqaruvchi kuchlarning va baqtriyaliklar, so‘g’diylar hamda pafiyaliklarning
bosqinchilarga qarshi kurashda birlashuv davri bo‘ldi.
Mil. avv. III asrning o‘rtalariga kelib, salavkiylar davlatida taxt uchun o‘zaro
kurashlar avj olib ketdi. Natijada dastlab Parfiya, keyin esa Yunon-Baqtriya
davlatlari salavkiylardan ajralib chiqdi. Mil. avv. 250 yilda birinchi Yunon-
Baqtriya podshosi Diodod o‘zini hukmdor deb e’lon qildi va tangalar zarb etdi.
Tangashunoslik ma’lumotlariga ko‘ra, mil. avv. III asrning oxirigacha Yunon-
Baqtriyada bir necha podsholar o‘tganki, ular yozma manbalarda eslatilmaydi. Mil.
avv. II asr boshlariga kelib Demetriy, Evkratid kabi podsholar Yunon-Baqtriya
erlarini janubga tomon kengaytirib boradilar. Mil. avv. II asrning ikkinchi
yarmidan boshlab ko‘chmanchi qabilalarning hujumlari va o‘zaro kurashlari
natijasida Yunon-Baqtriya podsholigi qulatiladi.
2. Xorazm davlati. Zaiflashib borayotgan Qang’ davlatidan birinchi
bo‘lib Xorazm ajralib chiqadi. Uni mahalliy Afrig’iylar sulolasiga mansub
xorazmshohlar idora qila boshlaydi. Milodiy III asr o‘rtalarida Xorazm
davlatining poytaxti Afrig'iylar sulolasiga dastlab hozirgi Qoraqalpog’istonning
Ellikqal’a tumanida joylashgan qadimgi Tuproqqal’a xorazmshohlarshahar
xarobasining o‘rnida bo‘lgan. Poytaxt mudofaa jihatidan nihoyatda mustahkam
qurilgan. Shaharning mustahkam labirintli (g’ulomgardish) - darvoza og’zi
istehkomi - darvozaxonasi bo‘lgan. Darvoza qarshisida shahar markazini kesib
o‘tgan ko‘chaning har ikki tomoni bo‘ylab shaharliklarning turar joylari
joylashgan. Shahar markazidan yuqoriroqda ibodatxona majmuasi, uning
Shimoli-g’arbiy burchak qismida esa balandligi 25 metr bo‘lgan uch minorali
xorazmshohlar qasri qad ko‘targan. Qasr imoratlari ikki qavatli shoh saroyi va
shohona turar joylar rangdor tasvirlar, qabartma ganchkor naqshlar hamda
haykallar bilan bezatilgan. Shaharning umumiy maydoni 26 gektarni tashkil etgan.
Bu davrda Xorazmda atrofi mustahkam devorlar bilan o‘ralgan shaharlar,
istehkomli qishloqlar juda ko‘p bo‘lgan. Milodiy 305-yilda xorazmshoh Afrig’ o‘z
qarorgohini Xorazmning qadimgi poytaxti Kat shahriga ko‘chiradi. Kat qayta
tiklanib, Al-Fir qasri ichida shoh o‘ziga yangi saroy qurdiradi. Xuddi shu
vaqtdan boshlab Xorazmning Afrig’iy shohlari betiga shoh va orqasiga suvoriy
tasvirlari tushirilgan kumush tangalar zarb etib, mamlakatning ichki va tashqi
savdo munosabatlarida mustaqil bo‘lib oladilar.
Xioniylar davlati . IV asr o‘rtalarida O‘rta Osiyoga Yettisuv va Sharqiy
Turkistondan ko‘chmanchi Chorvador xion nomli qabilalarning hujumi
boshlanadi. Xioniylar milodiy 353-yilda o‘z hukmdori Grumbat boshchiligida
Sug’dga bostirib kiradilar. So‘ngra ular Eronda tashkil topgan va tobora
kuchayib borayotgan Sosoniylar davlati bilan to‘qnashadilar. Dastlabki
janglardayoq sosoniylar shohi Shopur II (309-379) xioniylardan yengiladi.
So‘ngra o‘zaro sulhga kelishilib, hatto ular o‘rtasida ittifoqlik ipi bog’lanadi.
O‘rtadagi ittifoq goh buzilib, goh tiklanib turadi. Nihoyat, IV asrning 70-yillarida
O‘rta Osiyoda xioniylar hukmronligi o‘rnatildi. Sirdaryo bo‘ylaridan to
Amudaryo havzasi gacha cho‘zilgan keng maydonda xioniylarning kuchli
davlati qaror topadi. Bu davlat 120 yildan oshiqroq hukmdorlik qiladi.
22

Kidariylar davlati. V asrning 20-yillarida Sharqdan Sirdaryo va Orol
bo‘ylari orqali Xorazm hamda Amudaryo havzasiga yana bir ko‘chmanchi
Chorvador aholi - toxarlar kirib keladi. Toxarlar kushonlarning avlodlaridan bo‘lib,
Kidar ismli hukmdor ularga yo‘lboshchi edi. Shuning uchun ular kidariylar
nomi bilan tilga olinadi. Tez orada kidariylar Amudaryo havzasi hamda g’arbiy
va janubiy Sug’d yerlarini ishg’ol etib, xioniylar davlatining janubiy qismida o‘z
hukmronligini o‘rnatganlar. Balx shahri esa bu yangi davlatning poytaxtiga
aylantirilgan1. Aftidan, kidariylar xioniylar bilan ittifoqchi sifatida harakat
qilgan va tajovuzlarini Janubga tomon kengaytirishga intilgan. V asrning 30-50-
yillarida kidariylar bilan sosoniylar o‘rtasida ziddiyat tobora kuchayib, ular bir-
biriga dushman bo‘lib qolgari. Bu ikki davlat o‘rtasida 456-yilda bo‘lib
o‘tgan navbatdagi to‘qnashuvda sosoniylardan qaqshatqich zarbaga uchragan
kidariylar o‘zini qayta o‘nglab ololmaydi. Buning ustiga tez orada kidariylar
Shimoldan janubga tomon siljigan yana bir ko‘chmanchi Chorvador aholi –
eftaliylar bilan to‘qnashadilar. Natijada, kidariylar O‘rta Osiyoni tark etib, janubga
- Shimoliy Hindistonga chekinadilar. U yerlarda 75 yil hukmronlik qiladilar.
Eftaliylar davlati. Milodiy IV - V asrdan O‘rta Osiyo hududida yerga
egalik munosabatlari, ya’ni feodal ishlab chiqarish munosabatlari qaror topa
boshladi. «Feodal» lotincha-«katta yer egasi» ma’nosini anglatadi. Bu davrdan
yerga bo‘lgan munosabat o‘zgarib bordi. Yangi yerlar o‘zlashtirildi. Bu
yerlarning asosiy qismi ma’lum bir kishilar - zodagonlar qo‘lida to‘planib bordi.
Bu yirik yer egalari ziroatkor dehqonlar ustidan hukmronliklarini o‘rnatdilar. Bu
mulkdorlar ilk o‘rta asrlarda «dehqon», ya’ni «qishloq hokimi» nomi bilan
shuhrat topgan. Ularga qaram kishilar «kadivar», ya’ni «qishloq qo‘rg’onlarida
yashovchilar», deb atalgan. Ilk o‘rta asrlarda kadivarlar (asosan, yersiz va yerga
muhtoj qishloq mehnatkashlari) O‘rta Osiyodagi asosiy ijtimoiy tabaqa
hisoblangan.
O‘rta Osiyoda dehqon Rusiyadagi singari mulkdor feodal yer egasiga emas,
balki yerga bog’lanib qolgan edi. Tekin ishlab berish (barshchina) bu yerda
iqtisodiy jihatdan faydali bo‘lmaganligidan sug’oriladigan dehqonchilik hukmron
bo‘lgan butun O‘rta Osiyo hududida renta - soliq turi muhim ahamiyat kasb
etgan. Renta solig’ini ma’lum hududdagi jamoaga uyushgan erkin dehqonlar
to‘laganlar. Bu erkin ziroatkor, ya’ni oddiy mehnatkash aholi - «kashovarzlar»
deb atalganlar. Kashovarzlar jamoa boshlig’i «dehqon»ga soliq to‘laganlar. Bu
davrda sarkor, chokar, qo‘shchi kabi ijtimoiy tabaqa vakillari ham bo‘lgan.
«Sarkor» - mulkdor va quldor tabaqa vakillari, qishloq oqsoqollari hamda urug’
va qabila boshliqlari ishboshi sifatida obodonchilik ishlarida faol qatnashgan,
«chokar» - dehqon qo‘riqchisi, «qo‘shchi» - yerni omoch bilan ag’daruvchi
kashovarz. Eftaliylar qo‘li ostida tarbiyalangan Perozning o‘g’li Kubod
davrida Eron eftaliylarga hiroj to‘lashda davom etgan. Uning hukmronlik
yillaridagi (488-531) tengsizlik va ekspluatatsiya zulmiga qarshi xalq ommasi
o‘rtasida norozilik qo‘zg’olonlari bo‘lgan. Bu davrda barcha yerlar jamoa qo‘lidan
tortib olinib «dehqon mulki»ga aylantirilgan. Barcha boylik va hokimiyat
boylar qo‘lida bo‘lgan. Ayollar huquqi poymol qilingan. Bu hol Mazdak ibn
Hamadon boshchiligida qo‘zg’olon kelib chiqishiga sabab bo‘lgan.
23

Mazdakchilar-«Z» harfi bilan boshlanadigan to‘rt narsaning aholi o‘rtasida teng
bo‘lishni talab qilganlar: 1) Zamin (Yer); 2. Zar (oltin); 3, Zo‘rlik (kuch-
hokimiyat); 4. Zan (xotin). Kubod dastlab bu qo‘zg’olonni himoya qildi va
qo‘llab-quvvatladi. So‘ngra u bu qo‘zg’olonga qarshi kurashdi va
qo‘zg’alonni shafqatsizlarcha bostirib Mazdakni 529 yilda qatl qildi. Kubod
hukmronligi davrida Eron bilan eftaliylar orasidagi munosabatlar ancha
yumshab do‘stona tus ola boshladi. Bu hol eftaliylar orasida o‘sgan
Kubodning eftaliylar bilan shaxsiy do‘stona munosabatlarining natijasi
bo‘lganligi ehtimoldan uzoq emas. Kubod eftaliylar podshosining qizi, ya’ni
o‘z jiyaniga uylanadi.
Eftaliylar davlatida ijtimoiy - iqtisodiy va madaniy hayot. Eftaliylar davrida
davlatning boshida podsho turgan. Ammo taxt otadan bolaga meros bo‘lib
qolmay, sulolaning eng loyiq deb topilgan kishisiga berilgan. Eftaliylarda
aholining asosiy qismi dehqonchilik bilan mashg’ul bo‘lgan, ayrim qismigina
ko‘chmanchilik asosida yashagan, o‘tovlarda istiqomat qilishgan. Jamiyatda «sara
kishilar» - zodagonlarning mavqei kuchayib borgan va ular ko‘proq
shaharlarga kelib yashay boshlaganlar.
Eftaliylar davrida aholi sonining o‘sishi natijasida obikor yerlarga bo‘lgan
talab ortib bordi. Natijada V-VI asrlarda hozirgi Toshkent va Janubiy
Qozog’iston yerlarini sug’orish uchun Bo‘zsuv va Zog’ariq kanallari,
Samarqand viloyati yerlarini sug’oruvchi Darg’om kanallari qazildi. Eftaliylarda
moddiy-madaniyat taraqqiy etgan. Binokorlik, naqqoshlik, tasviriy san’at
rivojlangan. Eftaliylar davri tarixiga oid ba’zi bir moddiy madaniyat
yodgorliklari saqlanib qolgan. Bular eftaliy shohlari yozgi qarorgohi-Varaxsha
yodgorligi (V asr), Xorazm viloyati hududidagi Firqal’a (Qiyot-Beruniy
yaqinida), Buxoro viloyatida Poykend, Termiz yaqinidagi Bolaliktepadan
topilgan saroy va boshqalardir. Shunday qilib, V asr o‘rtalarida tashkil
topgan eftaliylar davlati VI asrning o‘rtalariga kelib, markaziy hokimiyatning
zaiflashuvi va kichik-kichik mayda hukmdorlarning raqobatlari natijasida asta-
sekin yemirila boshladi. Ta’kidlash joizki, milodiy V asr oxiri - VI asr
o‘rtalarida Eftaliylar davlati Hindistonda ham mavjud bo‘lgan. Bu davlat
eftaliylarning Hindistonga bostirib kirishi natijasida vujudga kelgan. U
Shimoliy Hindiston, Pokiston va janubiy-Sharqiy Afg’oniston hududidan iborat
bo‘lgan. Mazkur davlat To‘ramon va uning vorisi Mixirakula davrida kuch-
qudratga to‘lib, ravnaq topgan. VI asr o‘rtalariga kelib tanazzulga yuz tutgan.
Turk xoqonligi. VI asrning o‘rtalariga kelib Oltoy, Yettisuv va O‘rta
Osiyodagi turli qabilalar va xalqlar birlashib katta Turk xoqonligi davlatini tashkil
qildilar. Lekin bundan VI asrga qadar turkiyzabon xalqlar va ularning davlat
uyushmalari bo‘lmagan deb bo‘lmaydi. Xususan, turkshunos olimlar I.
Bichurin, N. Gumilyovlar Xitoy manbalari asosida bergan ma’lumotiga
binoan, ilk turkiy qabilalar mil. avv. 1756 yildan boshlab tilga olingan. Turk
xoqonligi xususidagi ma’lumotlar yetarli bo‘lsa-da, ammo ularning ko‘pchiligi
bir-biriga qarama-qarshi va aniq ma’lumotlar bermaydi. Birinchi navbatda
VII-VIII asrlarda to‘plangan manbalar ancha qimmatlidir. Bular epigrafik
yodgorliklar-Urxun-Enisey, Turk-Run yozuvlari, Xitoyning «Tan xonadoni
24

tarixi» (VII - IX asrlar) tarixiy manbasi, VI asr oxirlarida yashagan
vizantiyalik tarixchilar Menandr Protektor, Feofan Vizantiyskiy, suriyalik
tarixchi Ionna Yefesskiylarning tarixiy asarlaridir. Shuningdek, Turk xoqonligi
to‘g’risidagi ma’lumotlar o‘rta asr mualliflari at - Tabariy, Denovariy (IX -
X asr), Abu Rayhon Beruniy, Narshaxiylar asarlarida ham uchraydi.
Bumin o‘z ukasi Istamiga (Istami - turkcha, Sedimi - xitoycha, Sinjibu -
arabcha, Stembi - xagah yunoncha) birinchi sarkarda, davlatning birinchi
amaldori unvoniga to‘g’ri keluvchi «Yabg’u» (bahodir) unvonini berib, u
bilan birgalikda o‘z davlatini kengaytirish payiga tushdi. Istami ko‘proq
g’arbiy yo‘nalishga boshchilik qilib tez orada Sharqiy Turkistondagi nushibi,
turkash, duli qabilalarini o‘ziga bo‘ysundiradi. 552 yilning oxirida Bumin xoqon
vafot etdi. Shundan so‘ng taxtga Qora Issiq o‘tiradi. Bundan foydalangan Jo‘jonlar
xoqonlikka hujum uyushtiradi. Biroq u jujanlarni qayta bosh ko‘targanligiga qarshi
kurashib, natijada ularning rahbari Din o‘z qo‘shini bilan tor-mor keltiriladi. Tez
orada Qora Issiq ham vafot etadi. Shundan so‘ng uning ukasi
Muqan (ba’zi adabiyotlarda Muxan, Mug’an) xoqon «Kushu» unvoni
bilan taxtga o‘tirdi. U yigirma yil (553-572) hukmronlik qildi. Muqan xoqon 556-
557 yillarda Xitoyga yurishlar qilib, bu yerdagi G’arbiy Vey (Toba) sulolasi
o‘rnini egallagan Si (550-577) va Chjou (577-581) sulolalarini o‘z ta’sir
doirasiga oladi. 558 yilda esa jo‘janlarga so‘nggi hal qiluvchi zarbani berdi. Shu
bilan birga xoqonlik ushbu yilda Ural va Volga bo‘ylarini zabt etib,
Shimoliy Kavkazdagi ko‘chmanchi ovarlar bilan to‘qnashadi. Turkiylar eftaliylar
va ovarlarga qarshi kurashishda Vizantiya va Eron bilan do‘stona aloqani
mustahkamlashga harakat qila boshlaydi. Vaziyatdan foydalangan Eron
eftaliylardan Toxariston, Chag’oniyon, Kobul atrofidagi yerlarni tortib oldi.
Turk xoqonligi ovarlarga qarshi harakat qilib, ularga yordam berib turgan
Vizantiyani bu yo‘ldan qaytarish uchun 563 yilda nushibi qabilasining rahbari
Esxilni Vizantiyaga elchi qilib jo‘natdi.
Istami yabg’u Eron bilan munosabatlar keskinlashib ketsa, uning oldini
olish uchun Vizantiya bilan yaqinlashish siyosatini qo‘llamoqchi bo‘ladi. Shu
maqsadda 568-569 yillarda sug’d savdogari Maniax boshchiligidagi elchilar
Vizantiyaga yuborildi. Ular Kavkaz orqali Konstantinopolga yetib keldilar.
Elchilar imperator Yustinian II qabulida bo‘lgan. Imperator turkiylar bilan
harbiy-siyosiy, savdo shartnomasiga kelishib oldi. Yustinian II javob tarzida
Vizantiyannig Zemarx boshliq elchilarini xoqonlik davlatiga jo‘natadi. 569
yilda xoqon Zemarxni Tyan-Shandagi «Oltin tog’» yaqinidagi qarorgohida qabul
qildi. Muzokaralar davomida asosiy diqqat ipak savdosi va birgalashib Eronga
qarshi kurash olib borish masalalariga qaratilgan.
Shundan so‘ng Turk xoqonligi Eronga qarshi harbiy harakatlarni boshlab
yuboradi. Istami Xusrav I Ashushirvon qo‘shinlarini tor-mor qilib, Eronning
Shimoliga bostirib kiradi. Turkiylar eftaliylar yerlarining Eronga o‘tib qolgan
yerlarini yana o‘z qo‘liga qaytarib oladilar. Eron tinchlik bitimini imzoladi va
har yili 40.00 Vizantiya tillasi to‘lash majburiyatini oladi. Biroq Muqan
xoqon va Istami yabg’ularni vafotidan so‘ng Turk xoqonlikning ta’siri ancha
zayiflasha boshlaydi. Eron sarkardasi Bahrom Chubin turkiylarning Chur Bag’a
25

xoqon qo‘mondonligidagi 30.00 kishilik qo‘shinini tor-mor keltiradi. Chur
Bag’a jangda halok bo‘ldi. Bahrom Chubin Buxoro yaqinidagi Poykand
shahriga bostirib kirib, xoqonning o‘g’li Barmuda Teginni asirga oladi va
xoqon xazinasini Eron shohiga yuboradi. Muqan xoqon vafotidan (576 y.)
so‘ng taxtga uning ukasi Arslon To‘ba o‘tirdi.
Turk xoqonligida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot. Butun saltanat ustidan
oliy hukmronlikni xoqon olib borgan. Undan keyingi shaxs-Yabg’u (bahodir)
davlatdagi birinchi amaldor (vazir) vazifasida bo‘lgan. (Masalan: Istami yabg’u,
Tun yabg’u). Ammo yabg’u taxtga merosxo‘rlik qila olmas edi. Taxt
merosxo‘ri tegin (turkiycha-qul) deb yuritilgan. Tegin taxtga da’vogar shaxs
bo‘lgan. Ayni chog’da davlat boshlig’i farzandlari – shahzodalar (xonzodalar)
ismiga qo‘shib aytiladigan sharafli unvon (masalan, Kultegin). Tudun-unvoni
hukmdorning joylaridagi noibi (nazoratchisi)ga berilgan. Ular mahalliy
hokimlar siyosatini, boj - soliq ishlarini nazorat qilganlar. Urug’-qabilaning
nomdor vakillari «beklar» deb yuritilgan. Jamoani xoqon va zodaganlar kengashi -
«Qurultoy» boshqargan. Xoqonlik boshqaruvida ikki xil tizim mavjud edi:
1) bo‘ysundirilgan ba’zi o‘lka va viloyatlarda mavjud mahalliy sulolalar
saqlanib qolgan va ular xoqonlikka o‘lpon to‘lab turganlar; 2) tobe o‘lka va
viloyatlarning ayrimlari boshqaruviga tayinlangan hukmdor xonadonga
mansub vakillar hokimiyati.
Xoqonlikda aholining quyi tabaqasi budun yoki qora budunlar deb
atalgan. Budun o‘z navbatida qabilalar ittifoqi birlashmasini tashkil etgan. U «o‘n
o‘q budun» yoki «o‘n o‘q el» deb yuritilgan. O‘n o‘q budun yoki yelning hokimi
ham «yabg’u» yoki «jabg’u» nomi bilan atalgan. O‘n o‘q yel sardori bir
tuman (ya’ni o‘n ming) suvoriyni safga tortar edi. Bunday harbiy
bo‘linmaning tumanboshisi «shod» deb yuritilgan. Shod unvonidagi kishi
hukmdorning o‘ng tomonidan joy olgan. Turk xoqonligidagi har bir
hokimlikda bir necha yuzdan tortib, bir necha ming sonli o‘z qo‘shinlari
bo‘lgan. Qo‘shin to‘plashda ham sinfiy tabaqalanish asosiy rol o‘ynagan.
Jumladan, otliq askarlar urug’ zodagonlari vakillaridan tanlanib, o‘q-yoy,
dubulg’a, qilich va shamshir bilan qurollangan. Piyoda askarlar esa yollangan
fuqorolar va qullardan iborat bo‘lgan. Turk xoqonligi davrida madaniyat o‘z
davriga nisbatan yuksak taraqqiyot darajasida bo‘lgan. Turkiy xalqlar dunyodagi
qadimiy yozma madaniyatga ega bo‘lgan xalqlardan hisoblanadi. Turk
hukmronligi davrida sug’d yozuvi, oromiy yozuvi, xorazm yozuvi bilan bir
qatorda qadimiy turkiy xalqlarning yozuvi-«Turk-Run yozuvi», «Urxun-Enasoy
yozuvi», «Ko‘k Turk yozuvi» keng ishlatilgan. 1970 yilda Almati yaqinidagi
«Issiq» degan joydan topilgan va fanga «Issiq yozuvi» nomi bilan kirgan turkiy
yozuv ham bizning yozuv tariximizga oid qarashlarimizni yanada boyitadi.
Endilikda topilgan noyob ashyolar asosida turkiy yozuvning tarixi mil. avv. II-I
asrlarga borib tutashishi ma’lum bo‘ldi.
Turk xoqonligi to‘g’risida bitiktoshlarda qimmatli ma’lumotlar berilgan.
Bunga Kultegin bitiktoshi, Bilga xoqon bitiktoshi, To‘n-Yuquq bitiktoshini
misol qilish mumkin. Turkiylar tarixi uchun bitik yozuvlar avvalo asosiy
manba bo‘lsa, undan keyin yozma adabiyotning ilk namunasi hamdir. Olim
26

Nasimxon Rahmonning fikricha turkiylar qanchalik katta hududni egallagan
bo‘lsalar, ular yaratgan yodnoma bitiklar ham shunchalik katta hududga yoyilgan.
Ular quyidagilardan iborat:
1. Shimoliy Mo‘g’uliston yodnomalari.
2. Lena - Boyko‘lbo‘yi yodnomalari.
3. Oltoy yodnomalari.
4. Sharqiy Turkiston yodnomalari.
5. O‘rta Osiyo guruhi yodnomalari.
6. Sharqiy Yevropa yodnomalaridir.
Turk xoqonligidagi xalqlarning bir qismi eftaliylar singari «J» lovchi
shevalarda so‘zlashganlar. VI asrga kelganda u «Y» lovchi lahjaga aylanib,
davlat tili bo‘lib qolgan. Turk yozuvi bilan bir qatorda sug’d va xorazm
yozuvi ham keng qo‘llanilganligini yuqorida ta’kidlagan edik. Sug’d yozuvi 25 ta
belgidan iborat bo‘lib, chapdan o‘ngga qarab yozilgan. Ularning taqvimi
bo‘lgan. Bunday taqvimlar Tojikiston tog’laridan topilgan. Shaharlarda sug’d -
turk ikki tilliligi rasmiy holat bo‘lganligi Mahmud Qoshg’ariyning «Devonu
lug’otit turk» asarida ham qayd etilgan.
Xullas, o‘tmish avlodlarimiz yuksak darajada qadimiy yozma
madaniyatga ega bo‘lgan deb qat’iy xulosa chiqarish uchun hamma asoslarga
egamiz. Bu yozuv madaniyat durdonalari keyinchalik arablar va mo‘g’ullar
bosqini davrida yo‘q qilib yuborilgan. Turk xoqonlari davriga oid manbalar,
tarixiy obidalar nisbatan kam saqlangan. Ammo Xitoy manbalarida
ta’kidlanishicha, VI-VII asrlarda Turk xoqonligida tasviriy san’at,
haykaltaroshlik ancha keng taraqqiy etgan. Ustrashona, Xolchayon,
Dalvarzintepa, Fayoztepa, Panjikent harobalaridan topilgan naqshlar va suratlar
bu fikrimizni yorqin ifoda etadi. Bu davrda kulolchilik san’ati ham rivoj
topgan. Turk xoqonligi davrida yaratilgan moddiy madaniyat yodgorliklaridan
biri loydan yasalgan har xil tasvirdagi haykalchalardir. Bu haykalchalar qo‘lida
kosa yoki qurol-yarog’ ushlab turgan kishi shaklida bo‘lib, odatda, ular
qo‘rg’oncha yoki marhumlar qabrlariga qo‘yilgan. Shunday qilib, IV asrning oxiri
va V asrning boshlaridan e’tiboran mamlakatimiz hududida feodal tuzumning ilk
kurtaklari namoyon bo‘la boshladi. Asta-sekinlik bilan feodal taraqqiyoti tomon
rivojlanib borgan sari, mamlakatimiz xalqlari jahon taraqqiyotida o‘ziga xos
o‘ringa ega bo‘ldilar, jahon davlatchiligi, tsivilizatsiyasi va madaniyatiga o‘z
hissalarini qo‘shdilar.
VII asrning ikki rich i yarmiga kelib xalifalik e’tibori O‘rta Osiyo
yerlarini bosib olishga qaratildi. 651-yilda arablar jangsiz Marv shahrini
egallaydilar, so‘ngra Amudaryogacha bo‘lgan hududlar istilo qilindi. Arablar bu
hududlarni Xuroson, deb ataydilar. Bu viloyat arab xalifasi tomonidan
tayinlanadigan noib orqali boshqarilgan. Noib qarorgohi Marvda joylashgan.
Arablar Amudaryodan shimoldagi boy viloyatlarni istilo etishga tayyorgarlik
ko‘rdilar. Bu yerlarni arablar Movarounnahr, ya’ni daryoning narigi tomoni,
deb ataganlar. Vatanimiz sarhadlarida arablar istilosi jarayoni ikki bosqichda
amalga oshirilganligini ta’kidlab o‘tmoq joiz. Uning birinchi bosqichi VI
asrning ikkinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. Bu davrda ayrim arab
27

lashkarboshilari qo‘shini Amudaryo atrofidagi hududlarga bir necha bor
hujumlar uyushtirib, bu yerlarning boyliklarini talab, ma’lum o‘ljalarni qo‘lga
kiritib, ortga qaytganlar. Bundan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad— bu
hududlarni yaqin kelajakda bosib olishga tayyorgarlik ko‘rish edi. Masalan,
arab lashkarboshilari Ziyod ibn Abuso‘fiyonning 654-yilda Maymurg‘ga, 667-
yilda Chag‘oniyonga, 673-yilda uning o‘gli Ubaydulla ibn Ziyodning
Amudaryodan o‘tib Poykand, Romiton yerlarini egallashi, so‘ngra Buxoro
hukmdorini yengib, o‘z foydasiga suih tuzib, katta xazina, boyliklarni qoMga
kiritishi va nihoyat, 675—676-yillarda Said ibn Usmonning yangidan Buxoro
va Samarqand tomon qo‘shin tortib kelishi va mahalliy hukmdorlarni yengib,
katta boylik va ko‘p sonli asirlar bilan Arabistonga qaytib ketishi bular 0
‘rta Osiyo hududlarini egallash borasidagi dastlabki urinishlar edi.
O‘lkamizni bosib olishning ikkinchi, hal qiluvchi bosqichi VIII asrning
birinchi choragiga to‘g‘ri keladi. Xususan, 705-yilda Qutayba ibn Muslimning
Xuroson noibi etib tayinlanishi bilan uning zimmasiga butun 0 ‘rta Osiyo
hududlarini uzil-kesil bosib olish vazifasi yuklanadi. Qutayba 707-yilda
Amudaryodan o‘tib Poykandni egallash sari harakatlanadi. Arablar mahalliy
aholi qarshiligini yengib shaharni qo‘lga kiritadilar, uning boyliklarini
talaydilar. Kesh, Nasaf ham og‘ir janglar bilan fath etiladi. 710-yilda Qutayba
mahalliy hukmdorlarning o‘zaro kelishuvi va ittifoqiga izn bermay, Sug‘dning
bosh shahri — Samarqandni bosib olishga tayyorgarlik ko‘rdi. Shu orada
Xorazm shohi Chag‘on o‘z ukasi Nurzod boshchiligida ko‘tarilgan xalq
qo‘zg‘olonidan qo‘rqib, 711-yilda yordam so‘rab Qutaybaga murojaat qiladi.
Qutayba qulay vaziyatdan foydalanib Xorazmga yurish qildi. Qo‘zg‘olon
bostirildi, Nurzod o‘ldirildi. Biroq Xorazmshoh bundan hech narsa yutmadi.
Aksincha, u o‘z mustaqilligini yo‘qotib, xalifalikka tobe bo‘lib, qoldi.
Chag‘onning qo‘shini Qutaybaning harbiy yurishlarida ishtirok etishga
majbur etildi. 712-yilda Qutayba Samarqandga hujum qildi. Bu paytda
Samarqand hukmdori G ‘urak edi. G ‘urak arab qo‘shinlariga qarshi jang
qildi, ammo kuchlar teng bo‘lmaganligi sababli taslim bo‘ldi. Qutayba bilan
G‘urak (710—737) o‘rtasida tuzilgan shartnomaga binoan u arablarga bir yo‘la
2 ming, yiliga esa 20 ming dirham hisobiga boj to‘lash, 30 ming baquvvat
yigitlarni qul o‘rnida berishi ko‘zda tutilgan edi. Buning ustiga Samarqandning
eng gavjum mavzesi — Afrosiyob kelgindi arab aholisi uchun turar joy
sifatida berildi. Uning tub aholisi esa o‘z joyidan mahrum etildi. Arab
qo‘shini 713-yilda Sirdaryo orqali yurish boshlab 0 ‘rta Osiyoning sharqiy
hududlarini egallashga kirishdi. Qutayba shu yurishi davomida Choch viloyati,
Farg‘ona vodiysini egallaydi, ko‘p o‘tmay, o‘lkaning boshqa hududlari ham
birin-ketin ishg‘ol qilindi. Shu tariqa, qirg‘in-barot janglar oqibatida arablar
Movarounnahr deb nom bergan Vatanimiz hududlari bosib olindi. Bosib
olingan hamrna viloyatiarga arablar- dan amirlar tayiniandi. Arablar istilochilar
sifatida bu hududda mahalliy aholiga nisbatan mislsiz zulrn va zo'ravonlik
o‘tkazdilar. Xalq tomonidan asrlar davomida yaradlgan noyob moddiy va m
a’naviy boyliklar, osori-atiqalar talandi, yakson qilindi. Mahalliy yozuvlarda
bitilgan son-sanoqsiz nodir kitoblar, qo‘lyozmalar yondirildi. Zardushtiylik va
28

buddizm dinining ko‘plab ibodatxonalari, muqaddas qadamjolari kunpayakun
etildi.
IX-XII asrlarda O‘zbek davlatchiligi. Tohiriylar va somoniylar davlati.
Arablarnin g 0 ‘rta O siyo h u d u d larid ag i deyarli bir yarim asrlik huk m
ro n lik davri bu h u d u d n in g erksevar xalqlarining o ‘z eli, vatanining m
ustaqilligi y o ‘lidagi jo ‘sh q in k u rash in i, intilishini so ‘ndira olmadi.
Darhaqiqat, IX asr boshlariga kelib, arab xalifaligida yuzaga kelgan siyosiy
tanglik, Xuroson va Movarounnahrda kechayotgan ziddiyatli jarayonlar, xalq
qo‘zg‘olonlari mazkur o‘lka xalqlariuchun xalifalik tobeligidan qutilish, yurt
mustaqilligini qo‘lga kiritish yo‘lida qulay imkoniyatlarni vujudga keltirgan
edi. Xususan, xalifa Horun ar-Rashid (786—809) vafotidan so‘ng xalifalik
taxtini egallash uchun uning o‘g‘illari — Amin va M a’mun o‘rtasida keskin
kurash boshlangan edi. Bir necha yilga cho‘zilgan bu siyosiy mojaro nafaqat
xalifalik markazini tang ahvolga solib qo‘ydi, balki unga tobe boMgan
hududlardagi voqealar rivojiga ham sezilarli ta’sir ko'rsatdi.
Ma’mun katta qo‘shin tuzib, unga xurosonlik Tohir ibn Husaynni boshliq
etib tayinladi. Ray yaqinidagi jangda Tohir ibn Husayn al-Ainin qo‘shinini
yengdi va Bag‘dodga yurish boshladi. Tohir 813- yilda yana g‘olib kelib
Bag'dodni ham qo‘lga kiritdi. Ma’mun xalifa lik taxtini egalladi. Lekin 819-yilga
qadar Bag‘dodga bormay, Marvdan turib hokimiyatni boshqardi. Uning
buyrugM bilan Tohir ibn Husayn Iroq hokimiyati va Bag‘dod harbiy garnizoni
boshligi bo‘ldi (819-yilga qadar). Ma’mun Marvdaligidayoq olimlar guruhini
o‘z saroyida to‘plagan edi. U 819-yilda Marv shahri saroyida to‘plangan
olimlarni o‘zi bilan Bag‘dodga olib ketgan. Shu tariqa, xalifa Horun ar-Rashid
asos solgan («Bayt ul-Hikma» — «Bilim uyi») olimlarining ilmiy-ijodiy
faoliyati yanada kuchaydi. Bu fan markazinining negizini turkistoniik olimlar
tashkil etganlar.
Ma’mun xalifalik oldidagi katta xizmatlari evaziga Tohir ibn Husaynni 821
-yilda Xurosonga noib etib tayinladi. Shu tariqa, rasman abbosiylar
xalifaligiga tobe boMgan tohiriylar davlati vujudga kelib, 873-yilga qadar
davom etgan. Uning poytaxti avval Marv, keyinroq Nishopur boMgan.
Dastlab, Movarounnahrning ko‘pgina viloyatlari ham uning tasarrufida
boMgan. Buning boisi shuki, ikkala o‘lkaning noiblik markazi Xurosonning
Nishopur shahri boMgan. Tohir ibn Husayn boshqaruv jilovini qoMga
kiritgach, undan yurt mustaqilligini, uning ravnaqi va qudratini oshirishga
kirishdi. Tohir ibn Husayn o‘z davlatining mustaqilligini tiklash maqsadida
822-yilda xalifa nomini xutba namozidan chiqariyb tashlashga amr qildi.
Biroq tez orada uning sirli oMimi bu borada katta ishlar qilinishiga imkon
bermadi. Uning vorislari Talha ibn Husayn (822—828), Abdulloh ibn Tohir
(828—844), Tohir II ibn Abdulloh (844—862), Muhammad ibn Tohir (862—
873) davrlarida tohiriylar davlatining mustaqilligi bir qadar ta’minlandi.
Tohiriylar ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotni, mulkiy munosabatlarni
rivojlantirish, qishloq xo‘jaligini tartibga keltirish, suv resurslaridan
foydalanishni yaxshilash uchun suv inshootlari barpo etish, shuningdek,
fuqarolardan olinadigan soliqlarni mo‘tadillashtirishga ahamiyat berdilar.
29

Poytaxt Abul Abbos Abdulloh davrida Marvdan Nishopurga ko‘chiriladi.
Jumiadan, Abdulloh ibn Tohirning chiqargan bir farmonida «dehqonlarni
ranjitmaslik» ta’kidlangan, ammo buningsiz xazinaga yetarli miqdorda soliq
tushmasligi ham alohida uqtirilgan. Biroq shunga qaramay, tohiriy hukmdorlar
amalda dehqonlarni emas, balki ko'proq yirik mulkdorlar, savdogarlarning
manfaatlarini himoya qildilar.
Shu bois, tohiriylar davrida oddiy aholi, ayniqsa, dehqonlar ogMr
asoratda yashash, haddan ziyod soliq-o‘lponlar to‘lashga majbur etilgandi.
Shuning uchun ham mamlakatning Seyiston va boshqa viloyatlarida dehqon
g‘alayonlari yuzaga kelib, kuchayib borgan. Xurosonning sharqiy hududlarida
hunarmandlarning soliqlardan noroziligi tufayli yuzaga kelgan safforiylar
harakati va dehqonchilik vohalaridagi g‘alayonlar qo‘shilib, keng miqyosda
yoyildi. Bu harakatlarning yetakchiiariga aylangan, asli kelib chiqishlari
hunarmand — miskar bo‘lgan aka-uka Yoqub va Amir ibn Layslar 873-yilda
Nishopurni egallab, tohiriylar sulolasini ag‘darib tashlashga muvaffaq
bo‘ldilar. Buning natijasida Yoqub ibn Lays as-Saffor asos slogan safforiylar
(miskarlar) davlati tashkil topdi (873—901-yillar).Biroq yangi hukmdor
Yoquh ibn Lays shaxsiy hayotda qanchalik oddiy turmush tarziga amal qilib
yashamasin, o‘z armiyasining jangovarligini kuchaytirish, askarlarni maosh
bilan ta’minlashga urinmasin, mehnatkash xalqning og‘ir soliqlar to‘lashi,
boshqa to‘lovlar va majburiyatlarni o‘tashi avvalgidek o‘zgarmay qolaverdi.
Bu hol oxir-oqibatda safforiylar sulolasi hukmronligining ijtimoiy-iqtisodiy
ildizlarini qaqshatib, uni halokatga mahkum etdi.
Movarounnahrda somoniylar davlatining yuzaga kelish jarayoni ham IX
asr boshlariga to‘g‘ri keladi. Bunda ham xalifa Ma’mun o‘ziga sodiqlik bilan
xizmat qilgan balxlik turkiy hukmdorlardan Somonxudot26 avlodlari (uning
nabiralari)ga Movarounnahr hududlarini boshqarish huquqini topshirdi.
Chunonchi, Null Samarqandga, Ahmad Farg‘onaga, Yahyo Shosh va
Ustrushonaga hokimlik qiladilar.
IX asr 0‘rtalariga kelib Ahmad va uning katta o‘g‘li Nasr Somoniylar
Movarounnahrning ko‘pchilik hududlarini birlashtirishga muvaffaq boMadilar.
Nasr I Ahmad Somoniy (864—892) davrida Movarounnahr mavqeyi yanada
kuchayib bordi. Samarqand davlat poytaxti edi. Xurosonda tohiriylar sulolasi
ag‘darilgach (873), uning tarkibiga kirgan Buxoro yerlari ham somoniylar
tasarrufiga olindi. Nasr ukasi Ismoil Somoniyni Buxoroga noib etib tayinlaydi
(874) va somoniylar hukmronligi endilikda deyarli Movarounnahrning barcha
hududlariga yoyiladi. Ammo ko‘p o'tmay, Ismoil o‘z hokimiyatini kuchaytirib
olgach, o‘zining vassallik mavqeyini tan olmay, Nasrning hokimiyati
xazinasiga to‘laydigan yillik daromad miqdorini keskin kamaytiradi.Buning
natijasida aka-uka somoniylar o‘rtasida uzoq muddatli o‘zaro kurashlar
boshlandi. Oqibatda 888-yilda ular o‘rtasida katta urush kelib chiqib, unda
Ismoil g‘olib chiqdi va hokimiyatni o‘z qo'liga oldi. Akasi Nasr vafotidan
so‘ng, Ismoil Somoniy Movarounnahrning yagona hukmdoriga aylandi (888—
907-yillar). Ismoilning 893-yilda Yettisuvdagi dashtlik qabilalarga qarshi olib
borgan muvaffaqiyatli yurishi Taroz shahrini egallab, katta o‘lja va asirlar
30

bilan qaytishi ham somoniylar qudrati yuksakligidan yaqqol dalolat beradi.
Ismoil Somoniy davlatining qudrati oshib borayotganidan
cho'chigan, uni zaiflashtirishni va o‘z ta’sirini qayta tiklashni ko‘zlagan
Bag‘dod xalifasi Mu’tazid (892—902) Xurosondagi Safforiylar hukmdori
Amir ibn Laysga (879—901) Xuroson bilan birga Movarounnahr ustidan
hukm yuritish huquqi berilgani haqida farmon chiqaradi va uni Ismoilga
qarshi gij-gijlaydi. Bu esa 901-yilda katta urushga sabab bo‘ldi. Urush
natijasi esa somoniylar foydasiga hal boMib, buning oqibatida Xuroson
yerlari somoniylar qo‘l ostiga o‘tadi. Shu tariqa xalq xalifalik istibdodidan
xalos bo‘ladi.
Ismoil Somoniy bu hududda kechgan uzoq yillik milliy davlatchilik
tajribasiga tayanib, markaziy davlat boshqaruvi tizimini va shunga muvofiq
keladigan mahalliy idora organlarini vujudga keltirdi. Bu tizim Ahmad ibn
Ismoil (907—914), Nasr ibn Ahmad (914—943), Null ibn Nasr (943—954)
davrida ham takomillashib bordi.Nuh ibn Nasr davrida Buxoroning Registon
maydonida amir qasri qarshisida saroy qurilib, barcha devonlar unga
joylashtirildi. Mahkama xizmatchilari muayyan bilimga ega bo‘lgan, arab va
fors tilini puxta bilgan zodagon va ruhoniylardan tanlangan. Pochta-aloqa
xizmatidan boshqa hamma devonlarning viloyatlarda vakillari bo‘lib, ular ham
markaziy devonga, ham viloyat hokimiga bo‘ysungan. Har bir shaharda shahar
boslilig‘i rais ma’muriyati mavjud bolgan. Davlatda islom dinining ta’siri
g‘oyat katta boMganligidan, oliy diniy mansab — Shayx ul-islomning davlat
ishlaridagi roli yuqori darajada e’tirof etilgan.
Somoniylar davrida qishloq xo‘jaligi, mahalliy ishlab chiqarish,
hunarmandchilik, savdo-sotiq munosabatlari, shaharlar hayoti ancha yuksaldi.
OMkaning Shosh, Farg‘ona va Xorazm vohalarida turli xil g‘alla ekinlari
yetishtirish, bog‘dorchilik, sohibkorlik, polizchilik, paxta yetishtirish ancha
kengayib bordi. Ko‘plab suv inshootlari barpo etildi. «Ariqlar haqida» qonun
qabul qilindi. Qishloq ahli mavjud xomashyo mahsulotlaridan turlicha ishiov
berish yoMi bilan har xil matolar ishlab chiqara boshladi. Shaharlarda ko'plab
hunarmandchilik korxonalari, omilab karvonsaroylar, bozor rastalari mavjud
bo‘lib, doimiy ravishda ishlab turgan. Somoniylar davrida Samarqand,
Buxoro, Marv, Shosh, Isfijob, shuningdek, Farg‘ona, Xorazm vohasi
shaharlari savdo-sotiq va hunarmandchilik markazlari sifatida ravnaq topgan.
X asrning ikkinchi yarmidan boshlab, xususan, keyingi somoniy
hukmdorlar: Abdumalik ibn Null (954—961), Mansur ibn Abdumalik (961—
976), Nuh ibn Mansur (976—997), Mansur ibn Nuh (997—999), Abdumalik
ibn Mansur (999—100) davrida mamlakatda ham, mahalliy feodal beklar,
amaldorlar o'rtasida ham, hukmdor sulola vakillari o'rtasida ham o'zaro ichki
nizolar, ziddiyatlar to'xtovsiz kuchayib boradi. Davlatning harbiy tayanchi
hisoblangan turk askarlaridan iborat qo'shin safida ham birdamlik, hamjihatlik
yetishmasdi. Bu esa somoniylar saltanatini jiddiy tanglikka duchor etdi.
Masalan, lashkarboshi Alptegin somoniylarni uzoq yillar hirnoya qilib kelgan.
Uning itoatida 30 ming qo'shin bo‘lib, zarur bo‘lganda 10 ming suvoriy
to‘play olardi. Shu boisdan ham somoniylar bilan Alptegin o‘rtasidagi ixtilof
31

va ishonchsizlik oxir-oqibatda somoniylarni inqirozga olib keldi. Shuningdek,
mahalliy hukmdorlarda o‘zboshimchalik, bosh-boshdoqlik xatti-harakatlarining
avj olishi, ularni jilovlashga markaziy hokimiyatning ojizligi ham davlatning
yanada zaiflashuviga sabab boladi. Xalq norozilik harakatlari shu qadar
alangalanib bordiki, hatto Amir Abdumalik vafoti bahonasida 961-yilda
Buxoro harbiy askarlari tomonidan boshlangan g‘alayon amir saroyini talash,
uni yakson qilish bilan tugallandi.Bunday jiddiy nizolar, ziddiyatli jarayonlar
oqibatida somoniylar davlati zaiflashib, inqirozga yuz tutadi.
Yettisuv, Sharqiy Turkiston oMkalarida IX asr ikkinchi yarmida turli
turldy qavmlar, elatlarning o‘zaro birikuvi natijasida va qo‘shiluvi davomida
qoraxoniylar davlati tashkil topdi. Mazkur davlatga asos solgan siymo
Abdulkarim Sotuq Bug‘roxon (859—955) yag‘- molar qavmiga mansub
boMgan. Bu davlat hukmdorlari «arslonxon» yoki «qoraxon» unvonlari bilan
yuritilgan. Qoraxon so‘zining lug‘aviy ma’nosi esa turkiy qabilalarda «ulug1»,
«buyuk» degan tushunchalarni anglatgan. Qoraxon «Tamg‘achxon» ham deb
yuritilgan. Bu davlatning qudrati yuksalib, u tez orada katta hududlarni o‘z
qo‘l ostiga kirita boradi. Uning poytaxti Sharqiy Turkistonning Bolasog‘un shahri
bolgan. Abdulkarim Bug‘roxon vafotidan keyin uning vorislari davrida
Markaziy Tyanshan va Yettisuv oMkalari, egallanadi. Endilikda qoraxoniylar
somoniylar hukmronlik qilayotgan Movarounnahr yerlarini ham butunlay
egallashga kirishadilar. Bu davrda somoniylar davlati chuqur ichki ziddiyatlar,
sinfiy ixtiloflar orqasida tanglik. holatiga tushib qolgan edi. Bundan
foydalangan qoraxoniylar hukmdorlari — Hasan va Nasr Bug‘roxonlar
yetakchiligidagi qo'shin somoniylar qarshiligini qiyinchiliksiz yengib, (992-
996- va 999-yillarda) Buxoroni egallaydi, somoniylar sulolasining so‘nggi
vakili Ismoil al-Muntasir (100—105) hukmronligi barham topdi.
Oqibatda butun Movarounnahr hududlari qoraxoniylar tasarrufiga o‘tadi.
Shu tariqa, qoraxoniylar hukmronligi katta hududlarga yoyiladi. Qoraxoniylar
davlatining boshqaruv tizimi mahalliy-hududiy boshqarish tartibiga asoslangan.
Xonlik hududlari nihoyatda bepoyon bolganligidan, har bir yirik hudud yoki
viloyat eloqxonlar (mahalliy hukmdorlar) tomonidan nisbatan mustaqil tarzda
idora qilingan (masaian, Samarqand, Buxoro, Yettisuv va b.). Eloqxonlar
tegishli miqdordagi yillik xiroj yoki toMovlarni markaziy hokimiyat hukmdori
— Tamg‘achxonga yuborib, amalda o‘z mulklarini mustaqil boshqarganlar.
Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmronligi murakkab ijtimoiy-siyosiy
vaziyatda, turli sulolaviy urushlar, ziddiyatli jarayonlar girdobida kechgan.
Ayniqsa, xonlikning muhim hayotiy markazlari hisoblangan Samarqand,
Buxoro, Balx va Termiz kabi hududlarni qo‘lga kiritish uchun saljuqiylar,
qoraxitoylar bilan ko‘p bor urush harakatlari olib borilgan. Xususan,
saljuqiylarning songgi podshohi Sulton Sanjar (1118—1157) harbiy qismi bu
joylarga kelib joylasha boshlaydi. Bu esa Hindistonning keyingi tarixiy
taqdiriga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi
hukmdori Arslonxon (1102—1130)ning zaiflashib qolganligidan va mahalliy
ruhoniylar fitnasidan foydalanib, Samarqand va uning atroflarini bosib oladi.
Shundan so‘ng qoraxoniylar sulolasiga mansub mahalliy xonlar amalda Sulton
32

Sanjarga tobe bo‘lib qoladilar. Biroq ko‘p o‘tmay, bu hududlar sharqdan qayta
bostirib kelgan qoraxitoylar ta’siriga tushib qoladi.
Qoraxoniylar davrida Movarounnahrning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida bir
qator muhim o‘zgarishlar yuz beradi. Birinchidan, qoraxoniylar o‘lkani zabt
etgach, bu yerda ko‘p asrlardan buyon hukm surib kelgan yerga egalik
qilishning muhim shakli — dehqon mulkchiligini tugatib, bu mulklarni
davlat tasarrufiga oladilar. Bu mulklar, o‘z navbatida, qoraxoniylarga tobe
bo‘lgan sodiq amaldorlar, harbiy lashkarboshilar, davlat xizmatchilari yoki
ularga yon bosgan yuqori ruhoniylar, din peshvolariga mulk qilib beriladi.
«Dehqon» tushunchasi shu vaqtdan boshlab, amalda, yerni ishlovchi, unda
mehnat qilib kun kechiruvchi ijtimoiy toifa maqomiga tushadi.
961-yilda somoniy hukmdor Abdumalik vafotidan so‘ng G ‘azna
mulkiga asli turkiy qavmga mansub boMgan salohiyatli lashkarboshi Alptegin
noib boMadi. Somoniylar davrida yetuk harbiy lashkarboshi darajasiga
erishgan Sabuktegin 977-yiIda somoniylar davlati ichida davom etayotgan o‘zaro
nizolardan foydalanib, Qobul daryosi havzasidagi yerlarni ham G ‘azna
viloyatiga qo‘shib, mustaqil davlat tuzishga muvaffaq boMadi. U tez orada
Xurosonga egalik qilish huquqini ham qolga kiritadi. Qoraxoniylar somoniylar
hukmronligini qulatib, Movarounnahrni egaliagunlariga qadar, Amudaryoning
janubida Sabuktegin va uning vafotidan so‘ng o‘gMi Mahmud davrida
g‘aznaviylar mavqeyi va davlat boshqaruv tizimi kuchayadi. G ‘aznaviylarning
eng yuksalgan, qudratli saltanatga aylangan davri Sulton Mahmud (998—
1030) davrlariga to‘gri keladi. Taxtga chiqqach, Sulton Mahmud katta qo‘shin
tuzib, uni o‘sha davrning eng zamonaviy qurol-aslahalari bilan, yetarli maosh
bilan ta’minlab, juda ko'plab bosqinchilik yurishlar amalga oshirdi. U XI asr
boshlarida qoraxoniylar bilan shimoliy chegara sifatida Amudaryoni belgilab
olgach, o‘zining asosiy e’tiborini janubda — Hindistonga, g‘arbda — Xuroson
va unga chegaradosh hududlar tomon qaratadi. Faqat Hindistonga 17 bor yurish
qilib, u yerdan katta miqdordagi olja va boyiiklar olib keladi. Birgina 1019-
yilda Kanuadja shahrini egallab, olib kelingan oMja — katta miqdordagi oltin,
kumush va qimmatbaho buyumlardan tashqari 350 ta fil va 57 ming asir — qulni
tashkil etgan.
U 108-yilda qoraxoniylar bilan tuzilgan shartnomani buzib, Amudaryo
shimolidagi Chag‘oniyon va Xuttalon viloyatlarini bosib oladi. 1010—1011-
yillarda esa Mahmud katta qo‘shin bilan jang qilib G‘ur viloyatini egallaydi.
1017-yilga kelib esa, Mahmud G ‘aznaviyning nigohi geografik jihatdan
g‘oyatda qulay nuqtada joylashgan, boy hudud — Xorazmga qaratiladi. U
xorazmshohlar saltanatidagi qaltis siyosiy vaziyatdan, xususan, Xorazmshoh
Ma’munning o‘limidan foydalanib, u yerga katta qo‘shin yuborib, osoniik
bilan Xorazmni tobe qiladi. Ayni paytda, shuhratparast Sulton Xorazm Ma’mun
akademiyasining bir qator atoqli namoyandalarini, shu jumladan, Abu Rayhon
Beruniyni G ‘aznaga ko‘chirib keladi. Uning so‘nggi istilochilik yurishlaridan
biri 1029-yilda Eronning Ray shahrini egallash bo‘ladi.
33

Mahmud G ‘aznaviyning harbiy yurishlari oqibatlaridan biri shu boldiki,
shimoliy Hindiston hududining bosib olinishi natijasida turkiy aholining ancha
qismi bu joylarga kelib joylasha boshladi. Bu esa Hindistonning keyingi tarixiy
taqdiriga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.Mahmud davrida g‘aznaviylar davlati
hududlari benihoya kengayib, mamlakat shaharlarida, ayniqsa, G ‘aznada katta
inshootlar, salobatli ko‘plab masjid-u madrasalar, kutubxona-yu shifoxonalar,
ilm maskanlari barpo etilgan bo‘lsa-da, biroq ko‘pchilik aholining moddiy-
maishiy ahvoli nochor boMgan, turli xil soliq va majburiyatlar odamlarning
tinkasini quritgan. 1011-yilda Xuroson oMkasida boshlangan ocharchilik
minglab odamlarning nobud bolishiga olib kelgan. Shu bois, Mahmud G ‘aznaviy
davlati tashqaridan go‘yo qudratli ko‘ringani bilan aslida ichdan yemirila
boshlaydi. Uning vafotidan keyin ko‘p oMmay, bu saltanat tushkunlik sari
yuz tutadi.Sulton Mahmud vafotidan keyinoq Xorazm o‘z mustaqilligini
tiklashga erishadi. Shuningdek, saljuqiy turklarning Xuroson hududlarini
egallash uchun harakatlari kuchayadi. Agar Mahmud davrida uning roziligi
bilan Xurosonning ayrim hududlariga saljuqiy qabilalar kelib joylashgan
boMsa, endilikda ular butun Xurosonni ishg‘ol qilishga kirishadilar. O‘lkaning
g‘aznaviylar siyosatidan, haddan ziyod soliq-toMovlar asoratidan norozi
bo‘lgan mahalliy aholisi ham saljuqiylarni qo‘llab-quvvatlab chiqadi.
Bu esa ikki o‘rtadagi harbiy to‘qnashuvlarning pirovard yakuniga hal
qiluvchi ta’sir o‘tkazadi. G ‘aznaviylar qo‘shini bilan saljuqiylar o‘rtasidagi
birinchi katta urush 1035-yilda Nisa shahri yonida bo‘lib otadi. Bu jang
saljuqiylar g‘alabasi bilan yakunlanadi. Ko‘p otmay, saljuqiylar o‘z g‘alabalarini
mustahkamlab, Xurosonning ancha qismini, jumladan, Nishopurni Qo‘lga
kiritadilar (1038). 1040-yil bahorida Dandanakon yonida (Saraxs bilan Marv
oraligi) bolgan hal qiluvchi so‘nggi jangdan keyin Mas’ud G ‘aznaviy
qo‘shini qaqshatqich zarbaga uchrab, butun Xuroson o‘lkasidan mahrum
boladi. Ko‘p o‘tmay, Mas’ud ukasi Muhammad tomonidan qatl qilinadi (1041).
Tez vaqt ichida hokimiyatni egaliagan Mas’udning o‘gMi Mavdud ham bir
necha bor kuch to‘plab saljuqiylar bilan urush olib borgan boMsa-da, ammo
o‘z qo'shinini mag’lubiyatdan saqlab qola olmaydi. 1059-yilda
g‘aznaviyiarning muhim tayanchi bo‘lgan Balxning saljuqiylar qo‘liga o‘tishi
bilan g‘aznaviylar davlati tugatildi.
Xorazm vohasi o'zining qulay strategik mavqeyi, rivojlangan hudud
boMganligidan Markaziy Osiyo mintaqasida kechgan muhim tarixiy
jarayonlarda alohida o‘rin tutib, o‘z muayyan ta’sirini o‘lkazib borgan.
Xorazmshohlar sulolasi nomi bilan hukmronlik qilgan hukmdorlar xonadoni
tarixdan ma’lum. XI asrning boshlarida yuz bergan tarixiy jarayonlar taqozosi
bilan Xorazm davlati tanazzulga uchrab, zaiflashib, mintaqaning boshqa
sulolalari, chunonchi, avval boshda g'aznaviylar hukmronligi (1017—1041)
1043-yilda saljuqiylar bpshqaruvi ta’siriga tushib qolgandi. Shuningdek, XI
asrning 40-yillarida sharqdan bostirib kelgan ko‘p sonli qoraxitoylar ham
Xorazm yerlarini ishg‘ol etib, bu hududlardan belgilangan miqdordagi xiroj
to‘lovlarini olish huquqini qo‘lga kiritgandilar. Binobarin, XI asrning ikkinchi
yarmiga kelib Xorazm oldida mustaqillikka erishish vazifasi ko‘ndalang bo‘lib
34

turardi. Xususan, saljuqiy hukmdorlardan Malikshoh I (1072—1092) davrida katta
obro‘-martabaga erishgan harbiy lashkarboshi Anushteginni 1077-yilda
Xorazmga noyib etib tayinlaydi. Anushtegin vafotidan so‘ng Xorazmda uning
vorisi Qutbiddin Muhammad 1097-1127-yillarda noyiblik qiladi. Qutbiddin
Muhammad saljuqiylar hukmronligini tan olgan holda, Xorazmni idora qiladi,
o‘lkaning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy yuksalishi uchun ham muhim
imkoniyatlar topa biladi.
Xorazm mustaqilligini ta’minlash, uning sarhadlarini kengaytirishda
Qutbiddin Muhammadningo‘g‘li Alovuddin Otsiz( 1127—1156) ning roli alohida
e’tiborga molik. Negaki, u qoraxoniylar kuchsizligidan va saljuqiylar
zaifligidan foydalanib, o‘z davlati qudratini yuk-saltira bordi. Uning 1141 -yilda
oltin tangalar zarb ettirib, muornalaga chiqarishi ham Xorazm mustaqilligining
muhim belgisi bo‘lgan. Alovuddin Otsiz qoraxitoylar bilan kelishib, ularga har
yili 30 ming dirham miqdorida oMpon toMash sharti bilan amalda o‘z
davlatining ichki mustaqilligini ta’minlaydi. Xorazmning mustaqil davlat
sifatidagi ravnaqi, hududlarining benihoya kengayib borishida Alovuddin
Takashning ham o‘rni va roli katta bo‘lgan. Uning hukmronlik davrida (1172—
120) Xorazm vohasida katta ijobiy o‘zgarishlar yuz berdi. Yangidan qad
rostlagan shaharlarning obodonlashuvidan tashqari ularning savdo-sotiq,
hunarmandchilik, karvon savdosi bobidagi dovrug‘i yanada ortdi, qishloq
xo‘jaligi, ziroatchilik tarmoqlari rivojlandi, ko‘plab kanallar, suv inshootlari
barpo etildi.
Bunday ijobiy jarayonlar Alovuddin Muhammad Xorazmshoh (120—
1220) davrida ham davom ettirildi. Ayni zamonda, o‘ziga xos markaziy va
mahalliy davlat boshqaruvi tizimi vujudga keltirilib, takomillashtirib borildi.
Bu esa mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotini mustahkamlash, uning ichki
taraqqiyotini ta’minlash hamda izchil tashqi siyosat olib borishda muhim
ahamiyatga ega bo‘ldi. Anushteginlarning davlat boshqaruvi ham ikki tizimdan:
dargoh va devonlar majmuyidan iborat bo‘lgan.
Amir Temur Vatanimiz tarixida, o ‘zbek davlatchiligi taraqqiyotida beqiyos
xizmat ko‘rsatgan shaxs. Amir Tem ur jahon xalqlari tarixida buyuk davlat
arbobi, m ashhur sarkarda sifatida e’tirof topgan yorqin siymodir. Afsuski,
Amir Tem ur nomi sobiq mustamlakachilik va mustabid tuzum davrida
qoralanib, avlodlar nazaridan chetga surilib kelindi. Biroq o‘zbek
davlatchiligini qayta tiklagan, buyuk davlat darajasiga ko'targan, jahonga
shuhrat taratgan Amir Temurning tarixiy xizmatini jahon afgor ommasi
nazaridan yashirish, uni qatag‘on zanjirida ushlab turish vaqti o‘tdi. Istiqlol
tufayli o ‘z ona tariximizni xolisona yoritish, tarixiy haqiqatni qaror toptirish
barobarida Amir Temur bobomizning nomini, nuroniy qiyofasini tiklash baxtiga
muyassar bo‘ldik. Yurtboshimiz Islom Karimov tashabbusi bilan 1996-yilning
Amir Tem ur yili deb e’lon qilinishi va shu yili buyuk bobokalonimiz
tavalludining 660-yilligining mamlakatimizda hamda UNESCO tashabbusi bilan
butun dunyo miqyosida keng nishonlanishi — bu hozirgi m innatdor
avlodlarning, qolaversa, jahon ahlining bu buyuk zotga, uning uIug‘vor
ishlariga bildirgan cheksiz hurmati va e’zozi ramzidir.
35

Amir Tem ur turkiy barlos urug'ining biy (urug‘ oqsoqoli)laridan bo‘lmish
M uhammad Tarag‘ay va Buxoro shariat qonunlari sharhlovchisining qizi
Takina Mohbegimlarning farzandi bo‘lib, 1336- yilda Shahrisabzga yaqin
Xo‘ja llg‘or qishlog‘ida tavallud topgan. Uning to‘liq ismi Sohibqiron Amir
Tem ur ibn Amir Tarag‘ay ibn Amir Barkuldir. Temur siyosiy kurash
maydoniga kirib kelgan XIV asrning 60-yillarida m o‘g‘ullarning Chig‘atoy
ulusi hukmronligi davom etayotgan edi. 1346-yili Chig‘atoy ulusi xoni Qozonxon
Amir Qazog‘on tomonidan o ‘ldiriladi. 1358-yilda Amir Qazog‘on ham o
‘ldiriladi, ulusda parokandalik jarayoni kuchayadi. 0 ‘lkaning turli hududlarida
mustaqillik da’vosi bilan ish ko‘rayotgan 10 ga yaqin mahalliy bekliklar,
chunonchi, Xorazmda so‘fiylar, Qashqadaryoda barloslar, Ohangaron vodiysida
jaloyirlar, Buxoroda sadrlar, Termiz atrofida sayidlar amirlarining va holcazo
kuchlarning ajratuvchilik harakatlari yurt butunligiga jiddiy xavf
tug‘dirayotgandi. Ulus o‘ntacha mustaqil bekliklarga bo‘lingan bo‘lib,
ularning beklari o‘rtasida doimo nizo, janjal boiardi. Buning ustiga o‘z
hukmronligini mustahkamlash maqsadida 1360-yilda Movarounnahrga katta
qo‘shin torlib kelgan M o‘g‘uliston xoni T ugiuq Tem ur31 xuruji ham dard
ustiga chipqon boigan edi. Bunday qaltis vaziyatda siyosiy kurash maydonida
hozir boMgan yosh Temurbek oldida nihoyatda ehtiyotkorlik, aql-zakovat bilan
ish ko‘rish, o‘z atrofiga yurtparvar, vatanparvar kuchlarni to‘plash, so‘ngra
qulay imkoniyat tugMlishi bilan yurt dushmanlariga qaqshatqich zarba berish
vazifasi turardi.Temurbek uddaburonlik bilan o ‘ziga xos taktika qo‘llab,
o‘zining bosh orzu-maqsadlaridan voz kechmagan holda, vaziyat taqozosi
bilan vaqtdan yutish, ishonchli kuch topish uchun vaqtincha 1361 -yilda
TugMuq Tem ur xizmatiga kiradi. Biroq bir yil muddat o‘tar-o‘tmay Balx
hokimi, Amir Qazog‘onning nabirasi Amir Husayn bilan do'stlashib, u bilan
birgalikda yurt birligi va ozodligini tiklash- ga kirishadi. U 1362—
1364~yillarda m o‘g4il qo‘shinlariga bir necha marta zarba beradi.
Tugluq Temurning o‘gli llyosxo‘ja 1365-yil bahorida Movarounnahrga
yurish qiladi. Chinoz atrofida, Sirdaryo bo‘yidagi «Loy jangi»da Amir Temur
va Amir Husayn qo‘shinining llyosxo‘ja boshliq — mo‘g‘ul qo‘shinidan
kutilmaganda yengilishi Amir Temur uchun juda katta saboq boMdi.
Ilyosxo‘ja qo‘shinlari Samarqandga tomon yurdi. Mahalliy aholi mudofaaga
ko‘tarildi, bu harakat sarbadorlar harakati nomi bilan mashhur. Harakatga
tolibi ilm vakili Mavlonozoda, jun tituvchilar oqsoqoli Abu Bakr Kalaviy va
mohir mergan Xo‘rdaki Buxoriylar boshchilik qiladilar. Jome masjidida
to‘plangan 10 mingga yaqin aholi Mavlonozoda da’vati bilan mo‘g‘ullarga
qarshi kurashda faol qatnashadilar. Ilyosxo‘ja Samarqandda katta zarbaga
uchrab M ovarounnahrdan chiqib ketishga majbur bo‘ladi. Samarqandda
hokimiyat sarbadorlar qo‘liga oladi. Ular xalq turmushini yaxshilashga qaratilgan
tadbirlar ko‘radilar, m o‘g‘u!larga tarafdorlik qilganlarning yer va mulklari
musodara etiladi.
Samarqand sarbadorlari g‘alabasidan xabar topgan Amir Husayn va Amir
Temur 1366-yil bahorida Samarqandga keladilar. Amir Husayn hiylasi bilan
sarbadorlar boshliqlari qoMga olinib, o‘ldiriladi. Amir Temurning sa’y-
36

harakatlari tufayligina Mavlonozoda tirik qoladi. Amir Husayn M
ovarounnahrda Amir Temurni qoldirib o‘zi Xurosonga ketadi. Movarounnahrni
qo‘ldan chiqarishni istamagan Ilyosxo‘ja 1365 yilning bahorida yana
Movarounnahr ustiga qo‘shin tortadi. Ikki o‘rtadagi jang Toshkent bilan Chinoz
o‘rtasidagi Chirchiq daryosi bo‘yida (Nizomiddin Shomiyning «Zafarnoma»siga
ko‘ra 1360 yil 16 iyunda) SHarafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma»siga binoan
1365 yil 22 mayda sodir bo‘ladi. Tarixda u «Jangi loy» - «Loy jangi» nomi bilan
shuhrat topadi. Chunki o‘sha kuni kuchli jala quyib, jang maydoni botqoqlikka
aylangan, hatto otlar loyga botib qolgan. Jangda amir Husaynning xiyonati
oqibatida mag’lubiyatga uchraydilar va o‘z qo‘shinlari bilan Amudaryo
bo‘ylariga chekinib, Balx viloyatida o‘rnashdilar. Ilyosxoja esa hech qanday
qarshilikka uchramay Xo‘jand, Jizzax va boshqa bir qancha shahar hamda
qishloklarni egallab, Samarqand ustiga yuradi. Samarqand o‘sha paytlarda
katta qo‘shinga qarshilik ko‘rsata olmasdi. Shaharning na devori va na
mustahkam istehkomlari, na qurollangan sipohiysi bor edi. Bek va amirlar shaharni
tark etgan edi, lekin mo‘g’ullarga qarshi xalq ko‘tarildi, sarbadorlar shahar
mudofaasini o‘z qo‘llariga oldilar. Shahar mudofaachilariga Madrasa tolibi
ilmlaridan Mavlonozoda Samarqandiy, jun (paxta) tituvchilar mahallasining
oqsoqoli Abu Bakr Kuluyi (Kalaviy) Naddof va mergan mavlono Xurdaki
Buxoriylar boshchilik qiladilar. Sarbadorlar Samarqand shahrida mo‘g’ullarga
qaqshatqich zarba beradilar. Samarqandliklarning ishlab chiqqan harbiy rejasi
puxta chiqdi va o‘z samarasini berdi. Bir necha hujum samarasiz tugagach
mo‘g’ullar shahar atrofini qurshab olib uzoq vaqt qamal qilish rejasini o‘ylab
chiqdilar. Lekin lashkar safida yuqumli kasallik tarqaldi. Buni ot vabosi
(o‘lati) deb atashadi. O‘lat oqibatida Ilyosxo‘ja qo‘shinlariga mansub otlarning
katta qismi qirilib ketdi. Ilyosxo‘ja katta yo‘qotishlar bilan dastlab Samarqandni
keyin esa Movarounnahrni tashlab ketishga majbur bo‘ldi. Sarbadorlarning
Ilyosxo‘ja ustidan g’alabasi butun Movarounnahrga ovoza bo‘ldi. Bu paytda
Keshda bo‘lgan Amir Temur bu xabarni Amudaryo bo‘ylarida bo‘lgan Amir
Xusaynga yetkazdi. 1366 yilning bahorida ular Samarqandga yetib keladilar va
shahar yaqinidagi Konigil (Samarqandning janubiy-Sharqida, CHo‘ponota
tepaligi etagidagi gil koni bo‘lib, bu kon yaqinida, Siyob (Obirahmat) arig’i
bo‘yida joylashgan keng, ko‘kalamzor mavze) mavzeyiga kelib tushadilar.
Beklar sarbadorlarning yetakchilari bilan muzokara olib boradilar.
Uchrashuvning birinchi kunida beklar ularning sharafiga ziyofat berib, sha’niga
hamdu sanolar aytadilar. Biroq ertasi kuni Abu Bakr Kuluyi bilan Xurdaki
Buxoriylar dorga tortiladilar. Mavlonozodani esa Amir Temur o‘rtaga tushib
qutqarib qoladi. Shu tariqa sarbadorlar boshliqsiz qoldirilib, harakat bostiriladi.
Movarounnahrda Amir Husaynning hukmronligi o‘rnatiladi. Ammo ko‘p vaqt
o‘tmay Husayn bilan Amir Temur o‘rtasida munosabat keskinlashib, ochiqdan
ochiq nizoga aylanadi. Amir Xusayn Amir Temurga yaqin bir necha beklarniisyon
ko‘tarishda gumonsirab, ularga katta jarima soldi. Temur do‘stlariga yordam berish
maqsadida bisotidan bor javohirlarni qaynog’asiga to‘lab yaqin kishilarini
qutqarib qoldi. To‘plangan boyliklar ichida Xusaynning singlisi O‘ljoy
Turkonning qulog’idagi oltin sirg’a ham qo‘shib tovonga kiritilgan bo‘lib uni
37

aslida Temur va O‘ljoy Turkonning to‘y kunlariga yaqin Xusayn tomonidan
hadya qilingan edi. Javohirlar ichida sirg’a egasi kimligini bilib turib Xusayn uni
qaytarib bermagan. Amir Temur bundan qattiq g’azablangan. 1366 yilda O‘ljoy
Turkon xotunning o‘limi ham ikki hukmdorni bir-biridan ajralishini tezlashtirgan
omil desak bo‘ladi. 1366-1370yillar davomida ular o‘rtasida bir necha bor
o‘zaro to‘qnashuvlar ham bo‘ladi.
1370 yilning bahorida Amir Temur butun qo‘shinlari bilan kuchli raqib-
Balx hukmdori Amir Husaynga qarshi yo‘lga chiqadi. Qo‘shin Termiz
yaqinidagi Biyo qishlog’iga yetganida uning huzuriga taniqli ulamolardan
Sayyid Baraka (?-1404) tashrif buyuradi. Sayyid Baraka Amir Temur
faoliyatini qo‘llab-quvvatlab, unga Oliy hokimiyat ramzi tabl (nog’ora) bilan
yalovbayroq tortiq qilib, uning buyuk kelajagidan bashorat qiladi. Bu voqea,
shubhasiz, siyosiy ahamiyatga ega edi. Chunki u saltanatlik ramzi edi. Amir
Temur qo‘shini to Balxga yetib borgunicha, yo‘l-yo‘lakay unga yangi-yangi
kuchlar kelib qo‘shiladi. Bu paytga kelib Amir Husaynning ko‘pchilik amirlari
uni tark etadilar. Jangda Amir Husayn qo‘shinlari yengiladi, ikki kunlik qamaldan
so‘ng, 1370 yilning 10 aprelida Balx shahri Amir Temurga taslim bo‘ladi. Amir
Husayn qatl etiladi. Bu g’alabadan so‘ng o‘sha davrning udumiga ko‘ra, Temur
Amir Husayn taxtiga o‘tirgach, uning xotinlaridan to‘rttasini o‘ziga xotinlikka
tanladi, ular aql va farosatda yagona, go‘zallikda tengsiz Chig’atoy ulusi
xoni-Qozonxonning qizi Saroymulkxonim, Bayon sulduzning qizi Ulus og’o,
Xizr-Yasavuriyning qizi Islom-og’o va Tog’oy-Turkonlar edilar. Husaynning
boshqa xotinlarini Temur o‘ziga yaqin kishilarga xotinlikka berdi.
Markazlashgan davlatning tashkil topishi va saltanatni barpo etish yo‘lidaga
harbiy yurishlar. Amir Temur Movarounnahrning qonuniy xukmdori bo‘lib
olgach, mamlakat hududlarini birlashtirishga kirishdi. Shu maqsadda u 1370
yil iyunida Samarqandda qurultoy chaqirdi. Qurultoyda Shibirg’on hokimi
amir Zinda Chashmdan boshqa Movarounnahrning barcha amirlari va qabila
boshliqlari to‘plandilar. Unda markaziy davlat tizimini shakllantirish va qo‘shin
tuzish masalalari muhokama etildi. Ikki daryo oralig’ida yashovchi turk-mo‘g’ul
qabila boshliqlari, barcha amirlar Amir Temur hokimiyatini tan oldilar. Amir
Temur mamlakatda qonun va tartib ishlarini joriy etadi. Maxsus qo‘shin tuzib,
unga katta imtiyozlar beradi. Amir Temur yirik harbiy bo‘linmalarning
boshliqlari etib Ardasher Qavchin, Joku Barlos, Iskandar A’lam Shayx,
Usmon Abbos, Sayfiddin Barloslarni tayinladi. Amir Temur hukumronligining
dastlabki yillarda mamlakat sarhadlari xavfsizligini ta’minlashga katta ahamiyat
berdi. Isyonchi amirlarga qarshi shafqatsiz kurash olib bordi. Sharqiy hududlarni
mo‘g’ullar ta’siridan ozod yetish uchun
1370 yil oxiri va 1371 yil boshida Sharqiy Turkiston tomon yurish qilinadi.
Mo‘g’ul xoni Kepak Temurga qaqshatqich zarba berilishi orqasida Farg’ona
vodiysi hududlarini, O‘tror, Yassi (Turkiston) va Sayramni o‘z tasarrufiga oldi.
1370-1371 yillarda Hisor, Badaxshon, Qunduz kabi viloyat amirlari ham Amir
Temur hokimiyatini tan olib, unga bo‘ysundilar. 1370 yil kuzi va 1371 yil
bahorida amir Zinda Chashmga zarba berib, Afg’oniston Shimolidagi
Shibirg’on viloyati bo‘isundirildi. Balx va Toshkent viloyatlari ham Amir Temur
38

hokimiyatini tan oldilar. Amir Temur o‘z saltanati tarkibiga Xorazm mulkini
ham qo‘shib olish uchun besh marotaba (1371, 1373, 1375, 1379, 1388) harbiy
yurish qildi. Ma’lumki, Xorazm Oq O‘rda hukmdorlariga suyanib, hanuz
bo‘ysunishdan bosh tortib kelardi. Xorazmni Amir Temur Chig’atoy ulusining
ajralmas qismi deb hisoblab, uni o‘z davlatiga ko‘shib olish siyosatini tutdi. Ammo
bu masala elchilar vositasida tinch yo‘l bilan hal etilmagach, Amir Temur Xorazm
hududiga besh marotaba yurish qildi. Birinchi yurishi 1371 yil yoz (iyul )ida Kot
shahrini egallash bilan yakunlandi. Amir Temurning 1373 yil bahori va 1375
yil yozida Xorazm tomonga qilgan ikki yurishi natijasiz tugadi. Bu asnoda
Oltin O‘rda xoni To‘xtamish bilan ittifoq tuzib olgan Xorazm hukmdori Yusuf
so‘fi, uning yordamida Amir Temur davlati hududlariga bir necha bor yurish
qilib, Qorako‘l viloyati va Buxoro tumanlarini talon-taroj etdi. Bunday
vaziyat shubhasiz, 1379 yilda Amir Temurni to‘rtinchi marotaba Xorazmga
qo‘shin tortishga majbur etdi. Lekin, bu yurish ham avvalgilari kabi sulh
tuzish bilan tugadi. Biroq shunga qaramay, Yusuf so‘fi ilgari Xorazmning
Chig’atoy ulusiga tegishli bo‘lgan janubiy-Sharqiy (Kot va Xiva shaharlari birga)
qismini yana qaytadan bosib oldi. Amir Temur davlatiga nisbatan Yusuf
so‘fining tutgan bunday tajovuzkorona siyosati Xorazm ustiga Amir Temurning
beshinchi marta yurish qilishiga sabab bo‘ldi. 1388 yilda Xorazmning poytaxti
vayron etilib, uning hududlari Amir Temur davlatiga bo‘ysundirildi.
Bu orada Amir Temur Mo‘g’uliston hokimi Qamariddin bilan ham
to‘qnashib qoldi, chunki bu davrda uning Movarounnahrga bo‘lgan talonchilik
xurujlari kuchayib ketgandi. Amir Temur mamlakatning Shimoliy-Sharqiy
hududlariga nisbatan bo‘layotgan muttasil taxdidni bartaraf qilish uchun
Qamariddinga jiddiy zarba berishga kirishadi. Yigirma yil (1371-1390)
mobaynida Sohibqiron Mo‘g’ulistonga yetti marta yurish qilib, mo‘g’ul
hukmdorlari Anqoto‘ra va Kamariddin ustidan g’alaba qozondi. Shu zaylda Amir
Temur Movarounnahr va Xorazmda ichki tarqoqlik, o‘zaro nizolar, shuningdek
Mo‘g’uliston tomonidan bo‘lib turgan tazyiqqa chek qo‘yib, ushbu hududda
yashovchi elu elat va xalqlarni yagona davlatga birlashtirdi. Bu shubhasiz,
Movarounnahr aholisi taqdirida ijobiy ahamiyat kasb etdi. Biroq, Amir
Temur bu bilan qanoatlanmadi. Tez orada u qo‘shni davlatlar va xalqlar ustiga
yurish qilib, ularni o‘ziga bo‘ysundirish va markazlashgan buyuk saltanat barpo
etishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. Bu davrda Oltin O‘rda, Xuroson va
Erondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat uning uchun juda qo‘l keldi.
Amir Temur harbiy yurishni Xurosondan boshladi. 1381 yil u Hirotni
egalladi. Saraxs, Jom va Qavsiya shaharlari jangsiz taslim bo‘ldi. Xuroson,
xususan uning poytaxti Hirot strategik jihatdan muhim ahamiyatga ega bo‘lib,
Eron, Iroq, Shom va boshqa mamlakatlarga o‘tishda ko‘prik vazifasini o‘tardi.
1381-1384 yillar davomida Amir Temur Eronning katta qismini egalladi.
Avval 1381 yilda Kalot, Turshiz va Sabzavor, 1382 yilda Tus, Qalot shaharlari,
1383 yilda esa butun Xuroson va Mozandaron (Erondagi tarixiy viloyat)
bo‘ysundiriladi.1384 yilda esa Astrobod viloyati va Ozarbayjonning Omul,
Sori, Sultoniya va Tabriz shaharlari ham bo‘ysundirildi.
39

Amir Temur Eron, Ozarbayjon, Iroq va Shom (Suriya) ustiga uch marta
lashkar tortdi. Bu yurishlar tarixda «uch yillik(1386-1388)», «besh yillik (1392-
1396)» va «etti yillik (1399-1404)» urushlar nomi bilan mashhur. Uch yillik
harbiy yurishlarda Eron, Ozarbayjon, Gruziya, Armaniston) oqibatida Janubiy
Ozarbayjon, Iroqning Shimoliy qismi, Gurjiston va Van ko‘li atrofidagi yerlar
egallandi. Amir Temurning «uch yillik» urushlari davrida Shimoliy-g’arbdan,
ya’ni Oltin O‘rda tomonidan bo‘layotgan tazyiqqa barham berish maqsadida
To‘xtamishga qarshi uch marta qo‘shin tortishga majbur bo‘ldi. U 1389 yilda
Dizaq (Jizzax)ning Achchiq mavzeida, 1391 yilning 18 iyunida (hozirgi
Samara bilan CHistopol shaharlari oralig’ida joylashgan Qunduzcha
(Kondurcha) daryosi vodiysida va nihoyat, 1395 yilda (28 fevral) Shimoliy
Kavkazda Terek daryosi bo‘yida To‘xtamish qo‘shiniga qaqshatqich zarba
beradi. Amir Temur harbiy yurishlari oqibatida Quyi Itil (Volga) viloyatlari, Saroy
Berka, Saroychik va Hojitarxon (Astraxan) kabi shaharlar egallandi. Amir
Temur To‘xtamishni quvib Ryazan viloyatigacha bordi va Yelest shahrini
ishg’ol qildi. Rusiya tarixchilari B.D. Grekov va A.Yu. Yakubovskiylrning
ta’kidlashicha, Amir Temurning To‘xtamish ustidan qozongan g’alabasi faqat
O‘rta Osiyo uchun emas, balki butun Sharqiy Yevropa, shuningdek, Rus
knyazliklarining birlashishlari uchun ham buyuk ahamiyat kasb etgan edi.
Shundan so‘ng Amir Temur butun e’tiborini Eron, Iroq, Suriya, Kichik Osiyo
va Hindiston yerlarini uzil-kesil zabt etishga qaratdi. U besh yillik (1392-1396)
urush davomida G’arbiy Eron, Iroq (1393 yil 22 avgustda Bag’dod shahri zabt
etilgan) va Kavkazni egalladi, natijada muzaffariylar va jaloiriylar sulolasining
hukmronligi barham topdi. Amir Temurning Hindiston ustiga qilgan urushi 1398
yil maydan-1399 yil martigacha davom etgan. Bu urushda Amir Temurga
qarshi asosiy raqib sifatida Dehli hokimi Sulton Mahmud (1393-1413) chiqdi.
1398 yil 17 dekabrda Dehli yaqinidagi Panipat yalangligida shiddatli jang sodir
bo‘ladi. Bu jangda ham Sohibqiron qo‘shini g’olib bo‘ladi. Amir Temur
Dehlidan keyin deyarli katta qarshilikka uchramaydi. Qariyb o‘n bir oy
davom Hindiston zabt etildi. Sohibqiron juda ko‘p qullar va boyliklarni, shu
jumladan 120 jangovar filni qo‘lga kiritadi va ularni 1399 yil may oyida o‘z
poytaxti Samarqandga olib keladi. Bular orasida ko‘zni qamashtiruvchi juda katta,
olovdek yonib turgan qip-qizil javoxir – «Chirog’i olam» alohida qimmatga ega
edi. Yoqutning yuziga buyuk Amirning nomi o‘yib yoziladi va Samarqanddagi
yigirma besh ming noyob javohirlar qatoridan joy oladi.
Amir Temurning 1399-1404 yillarda olib borgan harbiy yurishlari
natijasida Shomning Halab (Aleppo), Xums, Baalbek (Ba’albak), Dimishq
(Damashq) kabi yirik shaharlari va Iroqi Arabilaning Ubuliston o‘lkasi (qadimgi
Kappadokiya) bilan Bag’dod, shuningdek Turkiyaning katta qismi zabt etiladi.
Keng ko‘lamli harbiy yurishlar natijasida Sohibqiron Amir Temur
saltanatining chegarasi Usmonli turklar davlati chegarasiga borib taqaldi. Bu
davrda Yaqin Sharqda Usmonli turklar, shuningdek Misr sultoni al-Faraj
(1399-1405) ning, shuningdek, jaloiriylar (1336-1432) va qoraquyunlilar
(1380-1468) ning siyosiy va harbiy qudrati oshib, Temur saltanatining janubi-
g’arbiy viloyatlariga xavf solina boshlanadi. Bu urushning ochilishiga asosiy
40

sabab bo‘ldi. Shu omillar tufayli bu ikki davlat o‘rtasida to‘qnashuv bo‘lishi
muqarrar bo‘lib qoldi. Biroq Amir Temur 1389 yildan Usmonli turklar taxtni
egallagan sulton Boyazid I Yildirim (1359-1403)bilan jang qilishga
Shoshilmadi, aksincha, sulton bilan munosabatni yaxshilash tarafdori bo‘lgan.
Ziddiyatlarni diplomatik yo‘l bilan hal qilish maqsadida ikki tomon o‘rtasida
4 marta xat almashish tashabbuskori bo‘lgan. Biroq Sulton Boyazid esa har
safar qaysarlik, manmanlik qilib, hatto Amir Temur nomiga nomaqbul so‘zlarni
yozgan. Natijada Amir Temur urush boshlashga sabab bo‘ladi. Amir Temur bilan
Sulton Boyazid qo‘shinlari o‘rtasidagi hal qiluvchi jang 1402 yil 20 iyulda
Anqara yaqinida, CHubuq mavzeyida sodir bo‘ladi. Bu jang tarixda «Anqara
jangi» deb ataladi. Uch kun davom etgan bu jangda har ikki tomondan hammasi
bo‘lib 360 ming nafar, shu jumladan, Sohibqiron Amir Temurning taxminan
20 ming, usmonlilar sultonining 160 ming askari qatnashadi. Janggohning
qulay qismiga joylashtirilgan qo‘shinning markaziy qismiga
Amir Temurning o‘zi qo‘mondonlik qiladi. Uzoq davom etgan shiddatli
jangda Sohibqiron kuchlari turk qo‘shinini tor-mor etadi. Sulton Mahmud
Boyazid I Yildirimni asir olishga muvaffaq bo‘lgan. U bilan birga xotini serb
malikasi Olivera, o‘g’illari Muso va Iso CHalabiylar ham asirga tushdilar. So‘ng,
Amir Temur Anadolu yarim orolini egallab, O‘rta dengizning Sharqiy sohilida
joylashgan Izmir shahrini zabt etdi va salibchilarning Yaqin Sharqdagi oxirgi
qarorgohiga barham berdi. So‘ngra, Egey dengizida joylashgan Xios va
Lesbos orollaridagi Genuya mulklarining hukmdorlari unga taslim bo‘ldilar, Misr
ham o‘z itoatkorligini izhor etdi. Amir Temur Anqara, Nikeya, Bursa va Izmir
shaharlarini egallab, Vizantiya va butun xristian olamining Boyazidga yig’ib
bergan bojlaridan iborat katta boylikni qo‘lga kiritdi. Birgina Bursa shahridan
olingan oltin va javohirlarning o‘zi kattagina karvonga yuk bo‘lgan. Bandi
qilingan Boyazid o‘rdugohga olib kelingach, Amir Temur unga xurmat va extirom
ko‘rsatdi. Uning vafotidan so‘ng (1403 yil 9 mart) esa vorislariga himmat
ko‘zi bilan boqib, ularga beqiyos muruvvatlar qildi. Chunonchi, Boyazidning
to‘ng’ich o‘g’li Sulaymon CHalabiyni turklarning Yevropadagi viloyatlariga
hokim etib tayinladi. Edirne (Adrianopol) shahri uning poytaxti qilib belgilandi.
Anadoluning Shimoliy-g’arbiy qismi suyurg’ol sifatida Iso CHalabiyga in’om
qilinib, Bursa shahri uning poytaxtiga aylantirildi.
Usmonli turklar davlatining markaziy qismini boshqarishni Muso
Chalabiyga topshirdi. Amir Temur Usmonli turklar davlatini butunlay bosib
olish niyatida bo‘lmagan, chunki u Yevropa davlatlarining Yaqin Sharq
mamlakatlariga nisbatan tajovuzkorona niyatda ekanligini yaxshi tushunar edi.
Shuning uchun ham Amir Temur Usmonli turklar davlatini saqlab qoldi va
Boyazidning vorislariga muruvvat qo‘lini cho‘zdi. Shunday bo‘lsa-da, Boyazid
ustidan qozonilgan buyuk g’alaba bilan Amir Temurni Fransiya qiroli Karl VI
(1380-1422), Angliya qiroli Genrix IV (1399-1413) hamda Kactiliya va Leon
qiroli Genrix III (1390-1407) tabriklab, unga o‘z muboraknomalarini yuboradilar.
Chunki Sohibqiron endigina uyg’onayotgan Yevropaga ulkan xavf solib
turgan Usmonli turklar davlatiga zarba berib, butun Yevropaning xaloskoriga
aylangan edi. Amir Temur Kichik Osiyodan Samarqandga qaytgach, 1404 yil
41

27 noyabrida 20 ming qo‘shin bilan Samarqanddan Xitoy safariga chiqdi. O‘sha
yili qish Markaziy Osiyo tarixida eng qahraton qish bo‘lgan. Sirdaryoning suvi
1 metrga muzlagan, askarlardan ko‘pini quloq-burunlarini, qo‘l-oyoqlarini
sovuq olgan edi. Amir Temurning o‘zi ham ko‘p o‘tmay shamollab qoladi. 1405
yil yanvar oyining o‘rtalarida O‘trorda to‘xtashga qaror qilishadi va shu yerda 18
fevral kuni buyuk jahongir Sohibqiron Amir Temur vafot etdi. Amir Temurning
vafoti haqidagi xabar garchi avvalda sir tutilsa-da, ammo ko‘p vaqt o‘tmay bu
noxush xabar mamlakat bo‘ylab tarqalib ketadi. Amir Temurning jasadi
Samarqandga olib kelinib dafn qilinadi.
Amir Temur davlatidagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar. «Temur
tuzuklari» va uning ahamiyati. Amir Temurning davlat boshqaruv tizimi
butun hududda yagona markazlashgan siyosiy tartib asosiga qurilgan edi. U
dunyoning 27 o‘lkasi va viloyatlarni zabt etib, Hindiston hamda Xitoydan Qora
dengizga qadar, Sirdaryo va Orol dengizidan Fors qo‘ltig’iga qadar g’oyat
katta hududni qamrab olgan markazlashgan ulkan saltanatga asos soldi. Bundan
tashqari Amir Temur davlatiga Kichik Osiyo, Suriya, Misr va Shimoliy-g’arbda
Quyi Volga, Don buylari; Shimoliy-Sharqda Balxash ko‘li va Ili daryosigacha;
janubiy-Sharqda esa Shimoliy Hindistongacha bo‘lgan mamlakatlar buysundirildi.
Amir Temur hayotligi chog’idayoq saltanatni asosan to‘rt qism (ulus)ga bo‘lib,
o‘g’il, nabiralariga taqsimlab bergan: Xuroson (1396), Jurjon, Mozandaron va
Seyiston (markazi Hirot) Shohrux (1377-1447)ga, G’arbiy Eron, Ozarbayjon, Iroq
va Armaniston (markazi Tabriz) Mironshoh (1366-1408)ga, Fors, ya’ni
Eronning janubiy qismi (markazi Sheroz) UmarShayx Mirzo (1354-1394)ga,
Afg’oniston va
Shimoliy Hindiston (markazi G’azna, keyinchalik Balx) Pirmuhammad
(1376-1407)ga suyurg’ol qilib berilgan. Amir Temur davrida davlat o‘z tarkibiy
tuzilishiga ko‘ra harbiy-siyosiy tartiblarga asoslangan edi. Sohibqiron o‘ziga
qadar mavjud bo‘lgan davlatchilikning sakkizta asosiga amal qiladi:
Davlat siyosiy jihatdan mustaqil bo‘lishi.
Davlat va jamiyatning siyosiy yaxlitligi buzilmasligi.
Davlat va jamiyat muayyan qonunlar, tartiblar, mafkura asosida
boshqarilishi.
Boshqaruv tizimi muvofiqlashtirib turuvchi qoidalar shakillangan bo‘lishi.
Jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ahvoli davlat e’tiborida bo‘lishi.
Fan va madaniyat ravnaqi to‘g’risida doimiy qayg’urish.
Har bir davlat shart-sharoiti, tartiblariga ko‘ra davlat jamiyat ichki
taraqqiyoti masalalarini tashqi dunyodagi mavjud omillardan foydalangan holda
olib borishi.
Davlat tepasida turgan kuchlar o‘tmish, zamona va kelajakni teran
tafakkur, mustahkam iymon, g’oyat yuksak ma’naviyat va millatparvarlik ila
anglamog’i. Amir Temur davlatchilikning bu asoslariga to‘qqizinchisini, ya’ni,
jamiyat rivoji va barcha ijtimoiy tabaqalar, manfaatlarini ta’minlashini qo‘shdi.
Markaziy hokimiyat tizimida Shayxulislom, qozikalon, qoziyi ahdos (odat
bo‘yicha hukm chiqaruvchi qozi), qozi askar, sadri a’zam (vaqf yerlari,
mulklari mutasaddisi), dodxoh (shikoyatlarni ko‘ruvchi), eshikog’a, saroy
42

vaziri, yasovul (xukmdorning shaxsiy buyrug’ini bajaruvchi), qalaqchi (xiroj
miqdorini aniqlovchi), muhassil (soliq undiruvchi), tavochi (asosiy qo‘shinlarni
to‘plash ishiga mutasaddi amaldor), qorovulbegi, qutvol (qal’abon), muhtasib
(shariat qoidalari ijrosini, bozor tartiblarini nazorat qiluvchi) va boshqalar bo‘lgan.
Amir Temur davlatni boshqarishda qurultoy va kengashlar o‘tkazishga alohida
e’tibor qaratgan. Uning «...davlat ishlarining to‘qqiz ulushini kengash, tadbir
va mashvarat, qolgan bir ulushini qilich bilan amalga oshirdim», degan
so‘zlari buning yorqin dalilidir. SHarafuddin Ali Yazdiyning yozishicha, Amir
Temur tomonidan Qarshi, Samarqand, Qorabog’ va boshqa joylarda
o‘tkazilgan qurultoy va kengashlarda shahzodalar, davlat ma’murlari, harbiy
boshliqlar, ulamolar va mulkdor zodagonlarning vakillari qatnashgan. Ularda
mamlakatning iqtisodiy va siyosiy ahvoliga oid masalalar muhokama etilib,
qarorlar qabul etilgan va tadbirlar belgilangan.
Masalan, 1403 yilda Kavkazning Baylaqon shahrida chaqirilgan kengashga
olimu fuzalolar taklif etilgan. Ulardan mamlakatni boshqarishda, xususan,
uning obodonligi yo‘lida amalga oshiriladigan xayrli ishlar-jamoat binolari va
inshootlar qurilishlarida o‘z maslahatlari bilan ko‘mak berishlari so‘ralgan.
Mamlakatning iqtisodiy hayotida dehqonchilik asosiy o‘rin tutgan. Shu bois Amir
Temur va temuriylar dehqonchilikning bosh omili bo‘lgan sug’orish ishlariga katta
ahamiyat berishgan. XIV asrning oxiri-XV asrning 1 - yarmida Movarounnahr
va Xurosonda yirik sug’orish tarmoqlari qazilib, korizlar, suv omborlari-bandlar
va hovuzlar barpo etilib, suv tanqis viloyat va vohalar, shahar, qishloklarning suv
ta’minoti yaxshilangan. Qo‘riq va bo‘z yerlar o‘zlashtirilib, obikor yerlarning
maydoni kengaytirilgan. Yangi-yangi qishloqlar, Chorbog’lar va sayilgoh
bo‘stonlar barpo etiladi. Amir Temur Samarqand vohasi, poytaxt va uning tevarak
atrofini obod etilishiga alohida e’tibor bergan. Obirahmat, Mazdahin, Bozor,
Korand va Nahri jadid kabi sug’orish tarmoklari orqali obod etilgan
qishloqlarning soni 72 taga yetgan. Yangi qishloqlarning bir qismi Sharqning
mashhur shaharlari: Damashq, Qohira, Bag’dod, Sultoniya va Sheroz nomlari
bilan ulug’langan. Sohibqiron Xuroson, Eron, Kavkaz va boshqa viloyatlarda ham
bir qancha yirik sug’orish ishlarini amalga oshirgan. Uning farmoni bilan Murg’ob
daryosidan 20 dan ortiq sug’orish tarmoqlari qazilib, Marv vohasi qayta obod
etilgan. 1401 yil Kavkazning Baylaqon mavzeida Arake daryosidan chiqarilgan
Barlos kanali zamonasining yirik irrigatsiya inshootlaridan biri bo‘lgan.
Kanalning uzunligi 10 farsax (60-70 km) bo‘lib, kemalar qatnay olgan.
Vatanimiz tarixi o‘zbek davlatchiligi taraqqiyoti bir tekisda o‘tmaganligi,
uning rivojida zafarli va inqirozii davrlar bo‘lganidan guvohlik beradi.
Sohibqiron Amir Tem ur asos solgan saltanat eng yirik va qudratli davlat
boMganligi jahonga m a’lum. U o ‘z vorislariga nafaqat qudratli davlatni,
shuningdek, saltanat qurish va davlatni boshqarish qonun-qoidaiari bayon
etilgan m ashhur tuzuklarni qoldirgan edi: «... farzandlarim va avlodimdan
bo‘lgan!arning har biri, — deb yozgan edi u o‘zining tuzuklarida, — unga
muvofiq ish yuritsin... Bu tuzuk- lardan o ‘z saltanat ishlarini boshqarishda
qo‘llanma sifatida foydaiangaylar, toki mendan ularga yetadigan davlat va
43

saltanat zararu tanazzuldan omon bo‘ig‘ay»32. Ammo Amir Temur, uning
dasturi va vasiyatlariga amal qilishmadi. Taxt, hokimiyat ilinjida avj olgan o
‘zaro va ichki kurash, jang-u jadallar davlatni zaiflashtirib, mamlakatni
inqirozga va parokandalikka olib keldi. Oqibatda Turkiston uch xonlikka
bo‘linib ketdi.
Buxoro xonligi. XVI asr boshlarida zaiflashib borayotgan temuriylar
saltanatiga Dashti Qipchoq hukmdori Muhammad Shohbaxt Shayboniy hujumi
boshlandi. Shayboniyxon 150— 1501-yillarda Samarqand va Buxoroni, 1504-
yilda Farg‘ona va Hisor viloyatini, 1505-yillarda Urganchni, 1506— 1507-
yillarda Xuroson poytaxti Hirot hamda Balxni, shuningdek, Marv, Astrobod va
Nishopur shaharlarini zabt etdi. Toshkent, Farg‘ona, Sirdaryo va Xorazm
yerla ri, Afg‘onistonning Qandahor, Zam indovur viloyatlari egallandi va
Muhammad Shayboniyxonga qaram bo‘lib qoidi.
Shayboniyxonning Xurosondaligidan foydalangan qozoq sultoniari
Movarounnahrga bir necha marta bostirib kirib, uni talon-taroj qiladilar. 1508
—1509- yillarda Shayboniyxon Xurosondan qaytib kelib, qozoq sultonlariga
zarba beradi va Dashti Qipchoq ichkarisiga quvib boradi. Bu yurishlar
natijasida Sig‘noq, Yassi, Sabron shaharlari qayta qo‘lga kiritiladi. Shunday qilib,
Movarounnahr va Xuroson birlashtirildi va shayboniylar sulolasi hukmronligi
qaror topdi. Muhammad Shayboniyxon «Imom uz-zamon, xalifat ur-rahmon»
unvonini olib, o ‘z qo‘lida dunyoviy va diniy hokimiyatni birlashtirdi.
Shayboniyxon janubda Eronning ichki viloyatlariga yurish qiladi. M
ashhad va Tus shaharlarini egallab orqaga qaytadi. Eron shohi Ismoil Safaviy
katta qo'shin bilan yetib keladi. Shayboniyxon Movarounnahrdan yordamchi
qo'shinlar kelishini kutmasdan jangga kirishga majbur boMadi. 1510-yilda
Marv yaqinida bo‘lgan jangda Shayboniyxon qo‘shinlari yengiladi, xonning o
‘zi ham halok bo‘ladi. Taxtga Shayboniyxonning amakisi, Mirzo Ulug'bekning
qizi Robiya Sultonbegimning o‘gli Ko‘chkunchixon (1510—1530) chiqdi.
Biroq shayboniy sultonlar, beklar jipslashib Ismoilshohga qarshi kurashish
oMniga Shayboniyxon tirikligidayoq suyurg‘ol sifatida taqsimlab berilgan
viloyatlar va yerlarga egalik qilish bilan o‘ralashib qoldilar, ular ortasida
o‘zaro kelishmovchilik, ziddiyatlar avj oldi. Bundan foydalangan Ismoilshoh
tez orada Xuroson va Xorazm o‘lkalarini, Shimoliy Afg‘onistonni bosib oladi.
Poytaxti Samarqand bo'lgan Movarounnahrda esa shayboniylar hukmronligi
saqlanib qoladi. Movarounnahrda yuz yilgacha davom etgan Shayboniylar
davrida ham tinchlik bo‘lmadi, qirginborot urushlar, o‘zaro ichki kurashlar davom
etdi. Buxoro viloyati noibi boMib kelgan Ubaydullo sulton 1533-yilda
Shayboniylar davlatining oliy hukmdori etib kotariladi. Ubaydulla sulton
Samarqanddagi Ko‘chkunchixon avlodlari qarshiligi sababli oliy hokimiyatni
Buxoroda turib boshqaradi va Buxoroni davlat poytaxti deb e’lon qiladi.
Shayboniy Ubaydullaxon (1533— 1540) davrida Buxoroning mavqeyi ham
siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan kuchaydi. Shu tariqa, Shayboniylarning
Movarounnahrda tashkil etgan davlati Buxoro xonligi, deb atala boshlandi.
Ammo tarqoqlik davom etardi, M ovarounnahr XVI asr o‘rtalarida ham
44

mustaqil hokimliklardan iborat edi. Buxoroda Abdulazizxon, Samarqandda
Abdulatifxon hukmdor edilar.
Buxoro xonligida katta nufuzga ega bo‘lgan mangit qabilasining vakili
Muhammad Rahim 1747-yilda Abulfayzxonni, so‘ngra rasman xon, deb (soxta
xon) e’lon qilingan uning o ‘gMi Abdulmo‘minni va nabirasi Ubaydullo,
Sherg‘oziy sultonlarni oMdirib, hokimiyatni o‘z qo‘lga oladi. Muhammad Rahim
1756-yilda taxtga o‘tirib, o‘zini Buxoro amiri deb e’lon qiladi va hokimiyatni
mustaqil idora qiladi, mang‘itlar sulolasiga asos soladi. Shundan e’tiboran,
Buxoro xonligi Buxoro amirligi deb atala boshlandi. Amirlikda hokimiyat
1920-yilgacha mang‘itlar sulolasi qo‘lida bo‘ldi.
Xorazm XV asr oxiri —XVI asr boshida temuriy Sulton Husayn Boyqaro
boshliq davlatning bir qismi edi. 1505-yilda M uhammad Shayboniyxon
qo‘shinlari Xorazmni egalladi va qo‘ng‘irot urugMdan Kepakbiy Xorazmga
hokim etib tayinlanadi. Eron shohi Ismoil bilan jangda Muhammad
Shayboniyxon halok boMganidan keyin Xorazm Ismoilshoh tom onidan zabt
etiladi. Ismoilshoh Xorazmni o‘z davlati tasarrufiga kiritgagh, Vazir, Urganch
va Xiva shaharlarini boshqarish uchun 3 ta dorug‘a (hokim) tayinlaydi.
Xorazmda Ismoilshoh hukmronligi uzoqqa hormadi. Sal o‘tmay,
Ismoilshoh hukmronligiga qarshi harakat boshlanadi. Bu harakatga Vazir
shahri qozisi Umar qori va Sayid Hisamiddin yetakchilik qiladi. Ular Shaybon
avlodidan boMgan Berka sultonning o‘g‘li Elbarsxonga murojaat qilib, xon
bo'lishni taklif qiladilar. Elbarsxon 1511-yilda qo‘shin bilan kelib Vazir
shahrini egallaydi. 1511 —1512-yillardagi janglar natijasida, Urganch, Xiva,
Hazorasp Ismoilshoh qo'shinlaridan tozalanadi, Xorazmning mustaqilligi
tiklanadi. Xorazmda Elbarsxon hokimiyati o'rnatiladi. Shunday qilib, 1512-
yilda mustaqil Xiva xonligi tashkil topadi, Elbarsxon uning birinchi xoni
bo‘ladi.
Xivada shayboniylar sulolasi hukmronligi 1770-yilgacha davom etadi.
Xiva xonligi poytaxti Urganch edi. XVI asr oxiri — XVI! asr boshlarida
Amudaryo o ‘zanining o ‘zgarishi munosabati bilan Urganchning mavqeyi
pasayadi, aholisi qulayroq joyga ko‘chib borib joylashadi va bu yerda Yangi
Urganch shahri paydo bo‘ladi. Bu orada Xiva shahrining mavqeyi ko‘tariladi.
Arab Muhammadxon (1602— 1623) davrida Xivaning mavqeyi kuchayib,
xonlikning rasmiy poytaxtiga aylanadi. Xiva xonligi tasarrufiga Amudaryoning
quyi oqimidagi vohalar, MangMshloq, Dahiston (M ashhad) va 0 ‘zboy
atrofidagi ko‘chmanchi turkman hududlari kirardi. Biroq, xonlikda tinchlik
bo‘lmadi. Uzoq yillar davomida xonlik tepasida turgan o ‘zbek qabilalari bilan
turkm an qabilaiari, shuningdek, shahzodalar o'rtasida tinimsiz urushlar bo'lib
turdi. Xiva va Buxoro hukmdorlari o'rtasida M urg'ob daryosi bo'ylari uchun,
Marv uchun qirg'in-barot urushlar bo'lib turar, bu hududlar qo'ldan qo'lga
o'tardi. Xonlikka shimoldan qalmoqlar, qozoqlar, Ural kazaklari tez-tez hujum
qilib falokatlar keltirardi.
XVIII asr o'rtalarida Eron shohi Nodirshoh, uning o'g'li Nasrullo Xiva
xonligini bosib olib, o 'z boshqaruvini o'rnatdi, turkman qabilalarini
45

Xorazmdan Xurosonga ko'chirdi. Biroq Xiva xonligida tinchlik uzoqqa
bormadi. Eron hukmdorlariga qarshi tez-tez g'alayonlar bo'lar, aholi boshi
oqqan tomonga ketardi. Shunday vaziyatda xonlikdagi o'zbek qabilalaridan
qo'ng'irot urug'ining boshlig'i Muhammad Amin Inoq 1770-yiIda hokimiyatni
qo'lga oldi va Xiva xonligida yangi sulola — qo‘ng‘irotlar sulolasiga asos
soldi (bu sulola 1920-yiigacha hukm surdi). M uhammad Amin Inoq turkmanlar
qo'zg'olonini bostirdi, Buxoro hukmdorining hujurnini daf etdi va Xiva
xonligidagi viloyat hokimlarini markaziy hokimiyatga bo'ysundirdi.
Buxoro xoniigi ichki kurashlar, markaziy hokimiyatning
zaiflashuvi sababli XVIII asr boshlarida ikkiga bo‘linib ketdi. Ashtarxoniyiar
liukmronligining zaiflashuvi oqibatida Farg‘ona vodiysiga uning shimolida
tashkil topgan Jung‘arlar davlati tez-tez bosqin uyushtirib, yurtni talon-taroj
qila boshladi. Bunday vaziyat Farg‘onadagi ichki kuchlarning birlashuviga,
mustaqil davlat tuzishga intilishini kuchaytirdi. Farg'ona vodiysining hududiy
yaxlitligi va iqtisodiy imkoniyatlari uning Buxoro xonligidan ajralib
chiqishiga qulay omil bo'lib xizmat qildi.Chust yaqinidagi Chodak qishlogMda
yashovchi xo‘jalar jamoasi (din peshvolari)ning mavqeyi XVIII asr
boshlaridayoq Farg'onada ancha kuchayib, 1709-yilda o‘z yer-mulklarini
mustaqil deb e’lon qiladi va vodiyda hokimiyatni qo'lga olishga intiladilar.
Biroq, ularning hokimiyati boshqa urug'-qabilalar tomonidan tan olinmadi. Bir
guruh harbiy zodagonlar Rishtonda qo‘zg‘olon ko'tarib, Buxoro xonligi
tasarrufidagi Farg'ona hokimi Xo'ja Ashirqulni o'ldiradilar.1709-yilda Qo‘qon
atrofida yashab turgan o'zbek qabilaiaridan biri — minglar hokimiyatni o'z
qo'llariga oldilar va o'z yetakchisi Shohruxbiyni hokimiyat tepasiga
ko'taradilar. Shu tariqa, Qo‘qon xonligi tashkil topadi, o'zaro ichki kurashlar
botqog'iga botib qolgan Buxoro xoni Ubaydullaxon o'ziga qarashli hududning
ajralib chiqib, alohida davlat tuzishiga qarshilik ko'rsata olmadi. Q o'qon
xonligida ming urug'i sulolasi 1876-yilgacha hukmronlik qiladi. Q o'qon shahri
chetida joylashgan Tepaqo'rg'on Qo'qon xoni Shohruxbiyning qarorgohiga
aylantirildi. Tepaqo'rg'onda mustahkam qal’a, bozor va aholi yashaydigan
mahallalar qurildi.Q o'qon xonlari Farg'ona vodiysini, Xo'jand, O'ratepani
birlash- tirgach, Q o'qon xonligining mustaqilligi XVIII asr o'rtalarida Buxoro
davlati tomonidan tan olindi. XVIII asr oxirlarida Q o'qon xonlari raf etib,
Sayram, Chimkent, Turkiston, Qurama, Qorabuloq shaharlarini Toshkentga
bo‘ysundirgan edi. Toshkent mavqeyining oshib borishi Qo‘qon xonlariga
yoqmadi. 1799-yilda Qo‘qon hukmdori Norbo‘tabiy Toshkentga yurish qildi,
ammo Chirchiq bo‘yidagi jangda magMubiyatga uchradi. 1805-yilda Qo‘qon
hukmdori Olimbek xon unvonini qabul qiladi va shu paytdan e’tiboran
Farg‘onada tashkil topgan davlat rasman Qo‘qon xonligi deb atala boshlandi.
Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olishi. Rossiya podsholari
Turkiston yerlarini bosib olish borasidagi g’arazli maqsadlarini hali o‘lkada
shayboniylar hukmronlik qilgan davrlardan boshlangan. Xususan, Kavkaz,
Volgabo‘yi, Sibir va O‘rta Osiyo ustidan hukmronlik qilish rus
podsholarining azaliy va asriy orzusi bo‘lgan. Bu orzuni amalga oshirishni
«Grozniy» («Dahshatli») laqabi bilan atalgan Ivan IV (1530-1584)ning o‘zi
46

boshlab beradi. U 1552 yili Qozon va 1556 yilda Ashtarxon (Astraxan)
xonliklarini bosib oladi. Sibirni bosib olish 1581 yildan boshlandi va u ham zabt
etilgan. Rus davlati O‘rta Osiyo mintaqasini bosib olishdan oldin, bu yerdagi
mavjud xonliklar haqida keng ko‘lamda josuslik ma’lumotlarini to‘plashga
kirishadi. Shu maqsadda «Moskva savdo kompaniyasi» deb atalgan tashkilotning
vakili Antoniy Jenkinson (?-1611) boshliligidagi elchilarning faoliyatida yaqqol
namoyon bo‘ladi. Jenkinson boshliq elchilar (Rishard va Robert Jonsonlar
hamrohlik qilgan) 1558-1559 yillarda Buxoroga yuborilib, josuslik ma’lumotlari
to‘plangan. Rossiya hukumati XVII asr davomida O‘rta Osiyoga 9 marta elchi
yuborilgan. Masalan, 1620-1622 yillarda Buxoro xoni Imomqulixon huzuriga
boyar Ivan Danilovich Xoxlov boshchiligida diplomatik missiya yuborilgan.
Ushbu missiyalar asosida Buxoro va Xiva xonliklarining iqtisodiy va harbiy
ahvolini o‘rganadi va josuslik ma’lumotlari to‘planadi.
Biroq Turkistonni Rossiyaga qaram qilish uchun to‘g’ridan-to‘g’ri amaliy
ochiq harakat Pyotr I (1672-1725) davridan boshlanadi. Harbiy tarixchi K. Abaza
«Zavoevanie Turkestana» (SPb, 1902) asarida yozishicha, Pyotr I Hindiston
boyliklariga suqulib qarayotgan edi. U faqat qulay vaziyatni kutardi. Bunday
vaziyatni 1714 yilda turkman zodagonlarining vakili Xo‘ja Nafas Peterburgga
borib, Amudaryoda oltinli qumlarning ko‘pligi to‘g’risida bergan ma’lumoti
tezlashtiradi. Oltin va boylik vasvasasi natijasida XVIII asrning boshlariga
kelib Rossiyaning Sharqqa bo‘lgan qiziqishi ortgan va Pyotr I 1714-1717
yillarda Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy boshchiligida Xiva xonligiga harbiy
ekspeditsiya jo‘natgan. Xiva xoni Sherg’ozixon (1714-1728) Qayrag’och
darasidagi ochiq to‘qnashuvda katta talafotga uchragach, harbiy hiyla ishlatib, rus
qo‘shinlarini 5 ta shaharga bo‘lib yuborgan va ularni alohida-alohida qirg’in
qilgan. Rossiya bilan Xiva xonligi o‘rtasida dushmanlik vaziyati kuchaydi. Pyotr
I O‘rta Osiyo yerlariga bo‘lgan o‘z tajavvuzkorligidan voz kechmadi. U Buxoroga
elchi sifatida (josuslik maqsadlarida) 1718 yilda italiyalik Florio Benevenini
jo‘natadi.
Rossiya imperiyasi qo‘shinlari XIX asrning 40-yillari oxiridan boshlab
aniq reja asosida shiddat bilan Turkiston yerlariga bostirib kela boshladi.
Turkistonni bosib olishi podsho Aleksandr II (1818-1881) hukmronligi
davrida nihoyatda tezlashdi. Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olishi
to‘rt bosqichga bo‘linadi. Birinchi bosqich-1847 yildan boshlanib 1865 yilga
qadar davom etadi. Bu bosqichda Qo‘qon xonligiga qarashli hududlar bosib
olinadi. Ikkinchi bosqich-1865 yildan boshlanib 1868 yilga qadar davom
etadi. Bu davrda Toshkent va Buxoro amirligi hududlari bosib olinadi. Uchinchi
bosqich-1873-1879 yillarni o‘z ichiga olib, bu davrda Xiva va Qo‘qon xonligi
hududlari Chor qo‘shinlari tomonidan zabt etiladi. To‘rtinchi bosqich-1880-
1885 yillar bu davrda hozirgi Turkmaniston yerlari bosib olinadi.
Qo‘qon xonligiga hujum. Rossiya davlatining Turkiston yerlarini bosib
olishining birinchi bosqichida, ya’ni 1847 yili Sirdaryo etagi bosib olinib, Raim
qal’asi rus qo‘shinlari tomonidan egallandi va bu yerda 1848 yil Kazalinsk harbiy
istehkomi qurilgan. Orenburgda «Nikolay» va «Konstantin» degan kemalar qurilib,
ular bo‘lak-bo‘lak holda keltirilib Orol dengiziga tushiriladi. 1865 yildan Rossiya
47

imperiyasining Turkistonni bosib olishining ikkinchi bosqichi boshlandi. Shu
yilning 28 aprelida Chernyayev Chirchiq yonidagi Niyozbek qal’asini jang
bilan egalladi. Toshkentlik bir xoinning (Abdurahmonbek SHodmon o‘g’li)
maslahatiga ko‘ra Chernyayev Kaykovus arig’i (Bo‘zsuv kanali) to‘g’onini buzib,
uni Chirchiq daryosiga burib yuboradi. Natijada toshkentliklar suvsiz qolib,
og’ir ahvolga tushadilar. Shunga qaramay, aholi mudofaani mustahkamlashga
kuch-g’ayratini ayamaydi. Ko‘p o‘tmay rus qo‘shinlari Toshkentga
yaqinlashganligi haqida xabar topgan Alimqul qo‘shin bilan Qo‘qondan chiqib,
1865 yil 7 mayda ertalab
Toshkentga yetib kelishdi. Shu kuni Alimqul va xon qarorgohi
Afrosiyob tepaligida joylashdi. Shu kuni Mingo‘rik mavzesida shahar
himoyachilari ishtirokida katta mashvarat o‘tkazilib, g’azavot e’lon qilindi. 8
mayda Salor kanali bilan Darxon arig’i oralig’i (hozirgi Pushkin ko‘chasi)da
Alimqul qo‘shinlari va shahar himoyachilari bilan rus qo‘shinlari o‘rtasida
qattiq jang bo‘ldi. Rus qo‘shinlari yengilib, Sho‘rtepaga chekindi. 1865 yil 9
mayda Alimqul qo‘mondonligidagi qo‘qonlik askarlar va shahar himoyachilari
Sho‘rtepadagi rus qo‘shinlariga qarshi hujumga o‘tdi. Nihoyatda qattiq jang
bo‘lib, Alimqul og’ir yaralandi va o‘sha kuni vafot etdi. 1865 yil 10 mayda
u Toshkentdagi Shayxontohur qabristoniga dafn etildi. Alimqulning halok
bo‘lishi bilan Toshkentliklar orasida sarosima boshlandi. General Chernyayev 14
iyunda qattiq janglardan so‘ng shaharga yorib kiradi. 1865 yil 17 iyunda qarshilik
ko‘rsatishning foydasizligini hisobga olgach shahar himoyachilari shaharni
topshirish uchun muzokaralarni boshlaydi. Shu tariqa Toshkent shahri egallandi.
Rossiya imperiyasi bosib olingan hududlarda 1865 yil 12 fevralda Orenburg
general-gubernatorligiga bo‘ysunuvchi Turkiston viloyatini tuzgan. Turkiston
viloyati harbiy gubernatori etib M.G. Chernyayev tayinlandi.
Rus qo‘shinlarining Toshkentni bosib olishi natijasida Podsho Rossiyasi
bilan Buxoro amirligi o‘rtasida bevosita to‘qnashuv yuzaga kelgan. Rossiya
imperiyasi Buxoro amirligiga qarshi urush harakatlarini ikki harbiy
mavsumda-1866 va 1868 yillarda o‘tkazdilar. 1866 yil yanvarida general
Chernyayev Jizzaxga hujum qiladi va mag’lubiyatga uchraydi.
O‘zboshimchaligi uchun Chernyayev Sankt-Peterburgga chaqirib olinadi,
o‘rniga general D. Romanovskiy tayinlanadi. U Sibir va Orenburgdan yordam olib
Buxoro amirligiga qarshi yurish boshladi. Podsho Rossiyasi qo‘shinlari tomonidan
Qo‘qon xonligi hududlari bosib olinayotgan paytda Buxoro amiri tomoshabin
bo‘lib turgan bo‘lsa, endi Buxoro amirligi hududlariga hujum boshlangan
paytda Qo‘qon xoni Xudoyorxon sukut saqlab turdi. Modomiki u amir Muzaffar
homiyligida Qo‘qon taxtini uchinchi marta egallagan edi. 1866 yil 8 may kuni
Yerjarda (hozirgi Jan. Qozog’iston viloyati hududi) rus qo‘shinlari bilan
bo‘lgan jangda amir Muzaffar qo‘shinlari yengildi, amir Jizzaxga qochdi. D.
Romanovskiy yurishni Xo‘jand tomonga yo‘naltirdi. 1866 yil 24 mayda
Xo‘jand shahri va Nav qal’asi egalladi. Podsho Rossiyasi qo‘shinlari
tomonidan 1866 yil olib borilgan harbiy yurishlari natijasida O‘ratepa (2
oktyabr), Jizzax (18 oktyabr) bosib olindi4. 1867 yil 7 iyunda Jizzax va
48

Samarqand o‘rtasida joylashgan Yangiqo‘rg’onda Buxoro qo‘shini va xalq
ko‘ngillilari dushman tomonidan tor-mor keltirildi.
1867 yil 11 iyulda imperator Aleksandr II Turkiston harbiy okrugini
ta’sis etdi va O‘rta Osiyoda bosib olingan va saltanat tarkibiga kiritilgan
hududlar hisobidan Turkiston general-gubernatorligi tashkil qildi. Ushbu
gubernatorlikning markazi Toshkent bo‘lib, uning tarkibiga Sirdaryo va
Yettisuv viloyatlari ham kirgan edi. Birinchi general-gubernator va okrug
qo‘mondoni qilib general-ad’dyutant K.P. fon Kaufman (1818-1882)
tayinlandi. Fon Kaufmanga rus imperatori tomonidan katta vakolatlar bitilgan
«Oltin yorliq» olgan. Unga ko‘ra u mustaqil ravishda urush e’lon qilish, sulh
tuzish harbiy-ma’muriy, moliyaviy-iqtisodiy, fuqarolik ishlarini hal qilish kabi
huquqlarga ega bo‘lgan. Shuning uchun fon Kaufman xalq o‘rtasida istehzo
bilan «yarim podsho» deb atalgan. K.P. fon Kaufman 1868 yil 21 mayda
Kattaqo‘rg’onda Buxoro xonligi elchisi bilan uchrashib, amirdan urush
xarajatlarini qoplash uchun 125.00 tilla miqdorida tovon to‘lashni talab
qiladi. Buxoro amiri Said Muzaffar bilan olib borilgan muzokaralar natijasiz
tugagach, fon Kaufman Samarqand shahrini egallash maqsadida harbiy yurish
boshladi. 1868 yil 1 may kuni shahar yaqinidagi CHo‘ponota tepaligida
Buxoro amiri qo‘shinlari bilan jang qilib, ularni osongina mag’lubiyatga uchratdi.
Samarqand 2 may kuniyoq deyarlik jangsiz dushmanga taslim bo‘ldi. 18
mayda Kattaqo‘rg’on ham taslim bo‘ldi. Buxoro amiri o‘z qo‘shinlarini
to‘plab dushmanni daf etish uchun Samarqand tomon yurdi. Fon Kaufman bu
xabarni eshitib Buxoro tomon yurdi. Ikki tomon qo‘shinlari Zirabuloqda 1868
yil 2 iyunda to‘qnashdi. Biroq 2-3 iyun kunlari bo‘lib o‘tgan bu jangda amir
qo‘shinlari tor-mor etildi. Amir Qizilqum tarafga qochib ketadi.
Rossiya imperiyasining Turkistonni zabt etishining uchinchi bosqichi-1873
yildan boshlandi. Navbatdagi harbiy harakatlar Xiva xonligi zabt etishga
qaratildi. Ma’lumki, 1872 yil oxirlarida harbiy vazir boshchiligida Peterburgda
Turkiston, Orenburg general-gubernatorlari va Kavkazdagi podsho noiblari
ishtirokidagi maxfiy kengashda Xiva xonligini bosib olishga qaror qilinadi.
Generallar rejasiga ko‘ra Turkiston general-gubernatorligiga oid kuchlar
Sharqdan, Orenburg gubernatori va Kavkaz noibligiga oid harbiy kuchlar g’arbdan
va Shimoliy-g’arb tomondan yurishi kerak edi. kerak edi. Rossiyaning tajovuzkor
niyati Xiva xoni va uning amaldorlariga sir bo‘lmagan. Said Muhammad
Rahimxon II ruslar tahdidiga qarshi Angliyadan madad so‘ragandi. Lekin bunday
harakatlar natija bermadi. Endi Xiva xonligi o‘z kuchiga tayangan holda
urushga tayyorgarlik ko‘ra boshladi. Xonlik qo‘shinida 27 eski zambarak, 2 ming
otliq, 4 ming navkardan iborat harbiy kuch bo‘lib, ular ham, asosan, poytaxtda
jamlangan edi. Rus qo‘shinning umumiy soni esa 13 ming kishidan ziyod
bo‘lib, 56 ta to‘p bor edi. 1873 yil bahorida Rossiya imperiyasi Xiva
xonligiga qarshi qo‘shin tortdi. Rossiya imperiyasi qo‘shini 3 yo‘nalishda
harakat qilgan.
Xiva xoni ortiqcha qon to‘kilishini istamay, muzokaralar boshlash haqida o‘z
vakillarini fon Kaufman xuzuriga jo‘natdi. Biroq general xonning taklifini
qabul qilmay hujumga kirishgan. Muhammad Rahimxon II Xivani o‘z
49

ixtiyoridagi kuchlar bilan mudofaa qilib bo‘lmasligiga ko‘zi yetib, Izmiqsho‘r
tarafidagi turkman ovuliga ketishga majbur bo‘ldi. Natijada 1873 yil 29 may
kuni Xiva xonligining poytaxti Xiva shaharni egallandi. Shunday qaltis bir paytda
Amir To‘ra va Otaxon to‘ra xon nomidan fon Kaufmandan Xiva shahrini
vayron etmaslikni so‘radi. Ammo Kaufman ulardan xonni topishni talab qildi va
muzokaralarni faqat u bilan olib borish mumkinligini bildirdi. Muhammad
Rahimxon II Xivaga qaytib kelguncha bosqinchilar saroyni talab, barcha
qimmatbaho buyumlarni, 30 ta qo‘lyozma asarni Peterburgga jo‘natdilar.
Muhammad Rahimxon II taxtni saqlab qolish ilinjida Xiva yaqinidagi
Gandimiyon (Gandumkon) qishlog’ida yozgi bog’iga yetib kelgan. 1873 yil 12
avgustda Xiva xonligi bilan Rossiya o‘rtasida fon Kaufman qo‘ygan shartlar
asosida Gandimiyon shartnomasi imzolandi. 18 moddadan iborat bo‘lgan ushbu
shartnomaga ko‘ra, Xiva xonligi Rossiyaga qaram bo‘ldi, Xiva xoni Muhammad
Rahimxon II (Feruz) mustaqil ravishda tashqi siyosat yuritishdan mahrum
qilindi.
Turkiston o‘lkasini Rossiya tomonidan bosib olinishi, imperiya uchun tabiiy
resurslarga nihoyatda boy bo‘lgan hududga ega bo‘lish imkoniyatini berdi.
Rossiya harbiy vaziri, graf D.Milyutin, podshoh maslahatchisi V. Girs 1867
yilda «Turkiston o‘lkasini boshqarish tartibi haqida Nizom» qonun loyihasini
tuzdilar, u Vazirlar Kengashi tomonidan tasdiqlandi va amalda kuchga kirdi.
Nizomga ko‘ra, o‘lka hokimiyati «harbiy-xalq boshqaruvi» deb nomlandi.
1898 yildan keyin esa «ma’muriy-politsiya boshqaruvi» deb atalgan bo‘lsa
ham uning mohiyati mazmunan o‘zgarmagan, barcha vakolatlar rus
ma’muriyati qo‘lida jamlangan. Yuqorida ta’kidlanganidek, 1867 yil 11 iyulda
G’arbiy Turkiston hududida Turkiston general-gubernatoriligi ta’sis etiladi va
uning bundan keyingi ma’muriy hududiy tuzilishi harbiy yurishlar natijasida
shakllandi. Ya’ni, dastlab 2 viloyatdan iborat general-gubernatorlikka 1868-
1880 yillar davomida olib borilgan harbiy istilolar asosida yana 3 viloyat
qo‘shildi. XIX asrning oxirlarida Turkiston general-gubernatoriligi Sirdaryo,
Yettisuv, Samarqand, Farg’ona va Kaspiyorti kabi 5 viloyatdan iborat bo‘ldi.
Uning barcha hududi 1.779.618 chaqirimga teng bo‘lgan. Turkiston general-
gubernatorligi ma’muriy hududiy tuzilishiga e’tibor beradigan bo‘lsak, u
viloyatlar (oblast), tuman (uezd), bo‘lislar (volost), jabhalar (uchastka) va
oqsoqolliklarga bo‘lingan.
Turkistonda mustamlakachilik boshqaruv tizimi va idora etish usullari
esa Rossiya hukumatning Turkiston uchun 1865-1916 yillar davomida ishlab
chiqqan va amalga tatbiq etilgan o‘nta qonun loyihasi (1865, 1867, 1871, 1873,
1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916)da o‘z aksini topgan edi. Ushbu qonun
loyihalari birinchi navbatda Rossiya manfaatlarini har tomonlama himoya
qilishi, Turkistonni rus burjuaziyasi va dvoryan-pomeshchiklar mulkiga
aylantirishga qaratilgan edi. O‘lka idorasi markaziy, viloyat, tuman, uchastka,
qishloq va shahar boshqaruvi shaklida tashkil topdi. Turkiston general-
gubernatoriligida markaziy o‘lka boshqaruvi general-gubernator, uning
Kengashi va mahkamasidan iborat bo‘lgan. O‘lkada mutlaq hokimiyat
general-gubernator qo‘lida to‘plangan. 1867 yildan 1917 yilgacha bo‘lgan
50

davr ichida Turkistonda qo‘yidagi general-gubernator faoliyat ko‘rsatgan.
Turkiston o‘lkasi markaziy bosh boshqarmasi tarkibida general-gubernatorga
bo‘ysunmaydigan markaz vakillari-adliya, moliya va davlat mulklari
vazirliklari ham bo‘lgan. Quyida Rossiya imperiyasining Turkistonda amalga
oshirgan hukmronlik boshqaruv tizimi maxsus jadvallarda berildi. Rossiya
imperiya Turkistonda olib borgan ma’muriy-boshqaruv apparati tizimida
«harbiy-xalq boshqaruvi»igi amal qilinib, xodimlari masalasiga katta e’tibor
qaratilgan. O‘z navbatida xodimlarining asosan ruslardan tashkil topganligi ham
imperiya olib borgan siyosatning mohiyatini ochiq oydin ko‘rsatib berdi.
Bunda viloyat harbiy gubertanorligiga general darajasidagi, tuman (uezd)
boshlig’iga asosan mayor, rotmistrdan to polkovnik unvonigacha darajasidagi,
jabha (uchastka) larni kichik unvondagi-poruchik, shtabskapitan harbiy
darajasidagi zobitlar (uchastka pristavi) tayinlangan. Bo‘lis (volost) va
oqsoqolliklarni esa mahalliy xalq vakillari boshqargan.
XX asr boshlarida Turkistonda uchta ma’muriy birlik: Rossiya imperiyasi
O‘rta Osiyoni zabt etganidan keyin tuzilgan va uning tarkibiga mustamlaka sifatida
qo‘shib olingan Turkiston general-gubernatorligi, shuningdek, yuzaki ravishda
mustaqil bo‘lgan, ammo, Rossiyaga qaram hisoblangan Buxoro amirligi va
Xiva Xonligi mavjud edi. Hududining kattaligi va aholisining ko‘pligi jihatidan
Turkiston general-gubernatorligi eng yirik edi. O‘lkadagi 5 mln.dan ko‘proq aholi
(o‘zbeklar, tojiklar, qirg’izlar, qozoqlar va turkmanlar) islom diniga e’tiqod
qiluvchi musulmonlar edi. Rossiyadan ko‘chirib keltirilgan rusiyzabon aholi
o‘lkadagi aholining 1l1 qismidan ham kam edi. 1917-yilga kelib Rossiya
imperiyasi o‘zinig so‘nngi kunlarini boshidan kechirayotgan edi. Ma’lumki
Possiya imperiyasi Antanta ittifoqi tarafida turib 1914-yildan Birinchi jahon
urushiga kirgan edi. Urushdagi harbiy mag’lubiyatlar va xo‘jalikdagi
vayronagarchilik imperiyani tang ahvolga solib qo‘ydi. Bu esa 1917-yilning
23-27-fevralida ro‘y bergan pus burjua inqilobiga sabab bo‘di. 23-fevralda
Petrogradda stixiyali tarzda namoyishlar boshlanib, ularni tarqatish uchun
yuborilgan hukumat askarlari ham qo‘zg’olonchilar tomoniga o‘tib keta
boshladilar. 27-fevralda qo‘zg’olonchilar shaharning muhim joylarini, hukumat
idoralarini egallaydilar. Nikolay II (1894-1917) taxtdan voz kechdi. Ko‘p
asrlik Romanovlar sulolasi hukmronligi ag’darildi. Natijada Rossiyada tarixda
kamdan-kam uchraydigan hodisa - ikki hokimiyatchilik vujudga keldi. Ularning
birinchisi burjuaziya vakillaridan iborat Muvaqqat hukumat, ikkinchisi Ishchi,
askar, dehqon deputlari sovetlari edi. Agar burjuaziya Muvaqqat hukumati
mamlakatni yuqoridan turib boshqaradigan organ sifatida faoliyat yuritib, asta -
sekinlik bilan hokimiyat muruvvatlarini o‘z qo‘liga olib borgan bo‘lsa, ishchi,
askar, dehqon deputatlari sovetlari esa hokimiyatni quyidan boshqarishda
qatnashib bordilar. Ularning hokimiyat organi - Petrograd Soveti huddi shu
yo‘nalishda faoliyat yuritdi. Podsho Rossiyasining mustamlakachilik asorati
ta’sirida bo‘lib kelgan Turkiston o‘lkasi hayotida ham bu davrga kelib sezilarli
tarixiy voqealar sodir bo‘ldi. Podsho Rossiyasining mustamlakachilik boshqaruv
organi - Turkiston General-gubernatorligi tugatildi. Uning o‘rniga Muvaqqat
hukumatning 1917-yil 7-apreldagi qaroriga binoan kadet N.N.Shchepkin
51

raisligida 9 kishidan 4 nafari tub yerli aholi iborat Rossiya Muvaqqat
hukumatining Turkiston Qo‘mitasi tashkil etildi. Viloyatlarda harbiy
gubernatorlik tizimi barham toptirilib, viloyat komissarlari instituti vujudga
keltirildi.
Shuningdek, Rossiyada faoliyat yuritayotgan bolsheviklar, mensheviklar
va eserlar partiyalarining Turkistondagi mahalliy tashkilotlari yetakchiligida
o‘lkaning bir qator yirik shaharlarida ishchi, askar deputlari sovetlari tashkil
topdi. Tez orada mahalliy aholi vakillaridan iborat musulmon ishchi va askar
deputlari sovetlari ham tuzila boshlandi. Muvaqqat hukumatning 1917-yil may
oyi boshlarida chiqargan farmoniga binoan Turkistondan jalb qilingan
mardikorlar o‘z ona yurtlariga qaytib kela boshladi. Yurt istiqboli va istiqloli
uchun qayg’uruvchi vatanparvar, hurriyatparvar kuchlar harakat qila boshladi va
tashkiliy jihatdan uyusha bordi. Bu jarayonda ozod va mustaqil Turkiston
uchun ko‘p yillar fidoyilik bilan kurashib kelgan jadidlar harakatining
rahnamolari alohida o‘rin tutdi. Ular mahalliy aholining siyosiy ongini o‘stirish,
hal qiluvchi kurashlarga yetaklab borish maqsadida o‘lkaning ko‘plab
shaharlarida vaqtli matbuot nashrlari - gazeta va jurnallar chiqara boshladilar.
Masalan, Toshkentda “Xurshid”, “Sadoi Turkiston”, “Turk eli”, “Najot”,
“Kengash”, “Sho‘roi islom”, Samarqandda “Oyna”, “Hurriyat”, Buxoroda
“Turon”, “Buxoroi sharif”, Qo‘qonda “Sadoi Farg’ona”, “Tirik so‘z” nomli
matbuot nashrlari o‘z sahifalarida markazdagi siyosiy vaziyatni, joylardagi
ahvolni, o‘tkir ijtimoiy-siyosiy masalalarni yoritishda, mahalliy aholi ommasini
siyosiy-g’oyaviy jihatdan tayyorlab borishda muhim rol o‘ynadi.
Abdulla Avloniy tomonidan Toshkentda 1917-yil aprelidan chiqarila
boshlagan “Turon” gazetasining ilk sonida “Yashasin xalq jumhuriyati” shiori
birinchi bor yangragan edi. Unda aniq maqsad-maslak: “Musulmonlar orasida
ko‘p yillardan buyon davom etgan umumga zo‘rlik, bid’at odatlarni bitirmak,
kelajakda bo‘ladigan jumhuriy idoraga xalqni tayyorlamoq” g’oyasi ilgari surilgan
edi. Xuddi shuningdek, Munavvar Qorining o‘sha yili “Najot” gazetasining 26-
mart sonida bosilgan «Xurriyat berilmas, olinur”, degan xitob ham jadidlarning
xalq ozodligi va istiqloli yo‘lida jiddiy kurashga bel bog’laganliklaridan dalolat
berardi.
Bolsheviklar Markazda siyosiy hokimiyatni qo‘lga kiritgach, Turkistonda
ham sovet hokimiyatini qaror toptirishga intildilar. Turkistonda sho‘rolar
hokimiyatini o‘rnatish g’oyatda murakkab jarayonda kechdi. Buning boisi, avvalo,
oktabr g’oyalarining mahalliy tub joy aholining dili va shuuriga botmaganligidadir.
Negaki, bu zamin aholisi bolsheviklar partiyasi dasturida nazarda tutilgan
sotsialistik o‘zgarishlar orqali hamma narsani umumlashtirish va
milliylashtirishni yoqtirmasdi. Mahalliy xalq o‘zining tarixan tarkib topgan,
asrlar davomida shakllangan o‘ziga xos turmush tarzini, yashash sharoitini,
xo‘jalik yuritish, idora qilish tartib-qoidalarini bir lahzada tubdan o‘zgartirishni
xohlamasdi. Bu narsa uning ongi, tafakkuriga, milliy o‘zligi va ma’naviy
qiyofasiga mos kelmasdi. Ayniqsa bolsheviklarning ateistik ruhdagi mafkurasi,
uning hujumkor yo‘nalishi islom qadriyatlari doimo e’zozlanib kelingan bu yurt
odamlarining ruhiyati va dunyo qarashi bilan singisha olmasdi. Bir so‘z bilan
52

aytganda, mahalliy tub yerli aholi tabiiy ravishda oktabr g’oyalarini qabul qilmadi
va unga moyillik ko‘rsatmadi. Biroq begona maslak va g’oyalar bolsheviklar
partiyasi va uning Turkistondagi yalovbardorlari tomonidan kuch va zo‘rlik
bilan o‘lka xalqlariga majburan tiqishtirildi.
TASSRning tuzilishi. Sovet hokimiyati o‘zining avvaldan rejalashtirgan
sotsialistik yo‘nalishdagi iqtisodiy va siyosiy qayta qurishlar yo‘lini izchil
amalga oshirishga kirishdi. Chunonchi, yer to‘g’risidagi dekret asosida yerga
bo‘lgan xususiy mulkchilikni tugatish boshlandi. Shu maqsadda joylarda yer
qo‘mitalari tuzildi. Jumladan, 1918-yil kuzida Sirdaryo viloyatida 51 ta,
Samarqand viloyatida 50 ta, Yettisuvda 25 ta Shunday qo‘mitalar tashkil
etildi. Biroq dehqonlar sovet ma’murlarining yer qo‘mitalarini tuzish
harakatini keskin norozilik bilan qarshi oldilar. Shunga qaramasdan
bolsheviklar bu yo‘lni qat’iy amalga oshirishda davom etdilar. Buning natijasida
o‘lkadagi ko‘plab miqdordagi yirik mulklar, xususiy yerlar musodara etildi va
milliylashtirildi. Sovet hukmdorlarining yana bir hiylakorligi va ustamonligi
shunda ko‘rinadiki, ular Turkiston muxtoriyati tajribasidan muhim xulosa
chiqarib, bu hududda o‘ziga xos sovet muxtor respublikasini tuzishga yo‘l
tutdilar. Bundan ko‘zda tutilgan bosh maqsad - Turkistonning kelajakda
mustaqil, suveren davlat bo‘lib, ajralib chiqib ketishiga izn bermaslik edi.
Sovetlar ishlab chiqqan rejaga ko‘ra 1918-yilning 20-aprelidan 1-mayigacha
Toshkentda bo‘lib o‘tgan o‘lka Sovetlarining V qurultoyida Turkiston
avtonom sovet sotsialistik respublikasi (TASSR) tuzildi va RSFSR tarkibiga
kiritildi. Sinfiylik tamoyillariga asoslangan o‘ziga xos davlat boshqaruvida
hokimiyat funksiyalari butunlay sovetlar va ularning organlari ixtiyorida edi.
Qurultoyda respublikaning hokimiyat organlari: Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi
(MIQ) va Xalq Komissarlari Soveti (XKS) saylandi. MIQning jami 36
a’zosidan atigi 9 nafari mahalliy millat kishilari edi. Avtonom respublika
MIQning raisi etib bolshevik P. A. Kobozev saylandi, bolshevik F. I. Kolesov
boshchiligida 16 kishidan iborat tuzilgan XKS tarkibiga ham 3 nafar mahalliy
aholi vakillari kiritilgan edi, xolos.
1918-yil iyunda 2 ming nafar bolsheviklarni o‘z safida birlashtirgan
Turkiston Kompartiyasi tuzildi. 1919-yil-martida Turkiston Kompartiyasi
huzurida Turor Risqulov raisligida O‘lka musulmonlari byurosi tuziladi.
Musbyuroning organi - «Ishtirokiyun» gazetasi nashr etila boshlandi, unda
Turkiston ma’murlarining shovinistik siyosati fosh etila bordi. 1918-yil oktabrida
bo‘lgan o‘lka sovetlarining VI qurultoyida TASSR Konstitutsiyasi qabul qilindi.
Unda Turkistonni RSFSRning “ajralmas, tarkibiy qismi” ekanligi, o‘lka
xalqlarining barcha hayotiy masalalari uning mas’ulligida ekanligi
qonunlashtirildi. Turkistonda sovet hokimiyatining tobora kuchayishi, uning
yakkahukmronligining ortib borishi, o‘lka hayotining hamma jabhalarining
qattiq markazlashtirilishi, qattiqqo‘l iqtisodiy tadbirlarning o‘tkazilishi faqat
mahalliy aholi qatlamlarining keskin noroziligiga sabab bo‘lib qolmasdan,
boshqa siyosiy muxolifatchi kuchlarni ham harakatga keltirdi. 1919-yil 19-
yanvarida harbiy komissar K.Osipov uyushtirgan isyon natijasida Toshkentda 14
nafar Turkiston xalq komissarlarining otib o‘ldirilishi ham buning aniq
53

ifodasi bo‘lgandi. Ammo tezlikda o‘zlarini o‘nglab olishga ulgirgan
bolsheviklar vaziyatni o‘z foydalariga o‘zgartirib, sovet hokimiyatini yana saqlab
qolishga muvaffaq bo‘ldi, hokimiyat organlari yangi kadrlar bilan to‘ldirildi.
Rahbarlik lavozimlariga mahalliy millat vakillari ham jalb etila bordi.
Moskva sovet Turkistoniga o‘z ta’sirini kuchaytirish, uni har tomonlama o‘ziga
qaram qilish maqsadida 1919-yil kuzida Toshkentga alohida favqulodda
vakolatlar berilgan Turkkomissiya (Sh. Eliava - rais, V. Bokiy, F. Goloshchekin,
V. Kuybishev, M. Frunze, Ya. Rudzutak)ni yubordi. Uning butun faoliyati TASSR
sovet va partiya qurilishi ishlarini jadal sur’atlar bilan olib borish, yangi tuzumni
chuqur ildiz ottirish edi. TASSR hayotida kechayotgan barcha ijtimoiy -
siyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar bilan bog’liq eng asosiy
masalalarning birortasi ham Turkkomissiya a’zolarining izmisiz hal etilmas edi.
Bu davrda mahalliy xalq orasidan chiqqan, sovet va partiya qurilishida ancha
tajriba ortirgan, chiniqqan T. Risqulov, N. To‘raqulov, A. Rahimboyev, N.
Xo‘jayev, Q. Otaboyev, A. Ikromov, S. Segizboyev kabi yurt arboblari u
yoki bu rahbariy mansablarda faoliyat yuritgan bo‘lsalar-da, ammo ularning
inon-ixtiyori moskvalik hukmdorlar tizginida bo‘lgan. Xullas, Turkkomissiya
siymosida TASSR hayotida zo‘rlik bilan qaror topdirib borilayotgan
bolsheviklar diktaturasining asl mazmun-mundarijasi mujassamlashgan edi.
54

3 -MAVZU. MUSTAQILLIKKA ERISHISH ARAFASIDA
O‘ZBEKISTONDAGI IJTIMOIY-SIYOSIY JARAYONLAR.
Reja:
1. XX asrning 80-yillari oxirida O‘zbekistonda yuzaga kelgan keskin va
jiddiy vaziyat.
2. O‘zbekistonda qatag‘onlikning yangi bosqichi. “Paxta ishi”, “O‘zbeklar
ishi” nomli soxta ishlar.
3. I.Karimovning O‘zKompartiyasi Markaziy Kengashining birinchi kotibi
etib tayinlanishi.
4. O‘zbekistonda prezidentlik lavozimining joriy etilishi .
Darsning maqsadi: Talabalarga Mustaqillikka erishish arafasida
O‘zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar haqida ma’lumot berish.
Tayanch iboralar: sovet tuzumi, “Paxta ishi”, “O‘zbek ishi”, “Sharqiy
front”, “qayta qurish”, panturkizm, erkin yoshlar uyushmasi, Orol fojeasi.
1. XX asrning 80-yillari oxirida O‘zbekistonda yuzaga kelgan keskin va
jiddiy vaziyat.
SSSRdagi «qayta qurish» jarayoni avval boshdanoq siyosiy sohani qamrab
oldi. Iqtisodiy islohotlar esa unga bo‘ysunuvchan ahamiyat kasb etdi. Oradan ko‘p
o‘tmay, jadallashib borayotgan siyosiy jarayonlar (oshkoralik, demokratiya) bilan
sust rivojlanayotgan iqtisodiyot o‘rtasida katta farq ko‘zga tashlana boshladi. Bu
paytda SSSRning tarkibiy qismi bo‘lgan O‘zbekiston SSR ham qayta qurish
girdobiga tortildi, uning qonuniyatlariga amal qildi.
Qayta qurishning birinchi bosqichi (1985-1986 yillar) asosan ma’muriy-
tashkiliy tadbirlarning an’anaviy usullarda olib borilishi bilan xarakterlanadi.
Mazkur bosqichda kun tartibiga qo‘yilgan vazifalardan biri ilmiy-texnika
taraqqiyoti yutuqlarini ishlab chiqarishga jalb etish asosida jamiyatda tub iqtisodiy
taraqqiyotni jadallashtirish va uniig asnosida inson omilini faollashtirishdan iborat
bo‘ldi.
Qayta qurishning dastlabki davrlarida asosiy e’tibor mamlakat iqtisodiyotini
rivojlantirish, fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishga qaratildi. Shuning uchun
ham 1986 yil 1 mart kuni KPSS XXVII s’ezdining KPSS Markaziy Komiteti
siyosiy ma’ruzasi yuzasidan qabul qilingan rezolyusiyada fan-texnika taraqqiyotini
jadallashtirish masalasiga katta e’tibor qaratilgan edi.
Xullas, qayta qurishning dastlabki davrlarida asosiy e’tibor mamlakat
iqtisodiyotini rivojlantirishga qaratildi. Ammo, bunday jarayonni ijtimoiy
munosabatlarni takomillashtirmasdan amalga oshirish mumkin emasligi tezda ayon
bo‘ldi. Shuning uchun 1986 yilda qayta qurish va ijtimoiy munosabatlar
masalasiga alohida e’tibor qaratishga majbur bo‘lindi. Bunday siyosatning
markazida esa jamiyatni demokratlashtirish, ma’muriy-buyruqbozlik va
byurokratizmga, qonunsizlikka qarshi qurash turar edi.
Bu davrda butun Sovet Ittifoqida bo‘lgani singari O‘zbekistonda ham dastlab
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotda ma’lum o‘zgarishlar yuz bera
55

boshladi, kishilarning ijtimoiy faolligi oshdi, demokratiya sari ayrim qadamlar
tashlandi, milliy o‘zlikni anglash jarayoni boshlandi. Ammo, tub o‘zgarishlar va
barcha sohalarda haqiqiy islohotlarni amalga oshirish yo‘lidagi o‘rinishlar
muvaffaqiyat qozonmadi. Statistik ko‘rsatkichdarda qayd etilishicha, 1986 yildan
boshlab mamlakat iqtisodiy ahvoli battar yomonlasha boshladi, 1987 yil yanvardan
ishlab chiqarish sur’atlari keskin pasaya bordi, iqtisodiyotda inqirozli holat yuzaga
keldi. Qayta qurishning birinchi bosqichi shu tarzda mag‘lubiyatga uchradi.
Qayta qurishning ikkinchi bosqichi (1987-1990 - yillar) jamiyatning barcha
jabhalarini kompleks tarzda isloh qilishni kun tartibiga qo‘ydi. Bunday vazifa
kommunistik mafkura tomonidan 1987 yil yanvarda yanada aniqlashtirildi.
Moskva shahrida 1987 yil 27-28 - yanvarda bo‘lib o‘tgan KPSS MK Plenumida
KPSS Markaziy Komitetining Bosh sekretari M.S.Gorbachyov «Qayta qurish va
partiyaning kadrlar siyosati to‘g‘risida» ma’ruza qildi. Unda siyosiy islohotlarning
acociy maqsadi oshkoralik va kadrlar siyosatini to‘g‘ri yuritish asosida sovet
jamiyatini to‘liq demokratlashtirishga e’tibor qaratildi. Keyinchalik
M.S.Gorbachyov o‘zining qayta qurish haqidagi mashhur kitobida bu g‘oyalarini
davom ettirdi. Biroq siyosiy tuzumni isloh qilish va demokratlashtirish, keng xalq
ommasining siyosiy va tarixiy jarayonlarda ishtirok etishi Markaz uchun
qutilmagan oqibatlarga olib kelishi natijasida Moskva tomonidan siyosiy va
iqtisodiy islohotlar boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘yildi. Oqibatda 1990 - yil
nafaqat qayta qurishning ikkinchi bosqichi, balki SSSR aholisi, balki butun dunyo
umid ko‘zi bilan qarayotgan qayta qurish siyosati butunlay mag‘lubiyatga uchradi.
Bu holat ham SSSR inqirozini tezlashtirdi va uning parchalanishiga olib keldi.
Mamlakatda tub demokratik o‘zgarishlarni amalga oshirish, boshlangan
islohotlarii ohiriga etkazish mumkin bo‘lmadi. Bu quyidagi uch sabab bilan
izohlanadi: birinchidan , qayta qurishning aniq, izchil, ilmiy jihatdan puxta ishlab
chiqilgan strategiya va taktikasi hamda yagona dasturi yo‘q edi. Ikkinchidan ,
kommunistik partiya rahbarlari (partokratiya) qayta qurish g‘alabasidan
manfaatdor emas edi. Ular har qanday demokratiya va oshkoralik totalitar
tuzumning kushandasi ekanligini yaxshi bilishardi. Uchinchidan , M.S.Gorbachyov
g‘oyasi asosida qayta qurishni amalga oshirish mumkin emas edi. Sotsializmga hos
sinfiy munosabatlar, davlat mulkchiligi, milliy va ijtimoiy sohadagi siyosat
yakkapartiyaviy rahbarlik, kommunistik mafkura, mustabid boshqaruv usuli hech
qachon demokratiya bilan kelisha olmas edi.
Ma’lumki , qayta q urish yuqoridan boshlandi. Mazkur jarayonning boshlanish
paytida jamiyat a’zolari unga juda katta umid bo g‘ ladilar. R o‘ y berayotgan
o‘ zgarishlar, ayrim siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy islo h otlar kishilarda ertangi kun
va porlo q kelajakka isho n ch ru h ini ya n a uy g‘ otdi. Dastlabki davrda qayta qurish
rahnamolari, ya’ni, yuqorining quyi bilan munosabatlarida ma’lum kelishuvchilik,
xayrixohlik sezildi.
Lekin, keyinchalik vaziyat butkul o‘zgardi. 1986-1987 yillardan boshlangan
iqtisodiy inqirozning kuchayishi, ijtimoiy muammolarni hal etishdagi o‘quvsizlik
demokratik jarayonlar va oshkoralikning yarim yo‘lda qolib ketishi - bularning
barchasi jamiyat a’zolarida qayta qurishga bo‘lgan munosabatni o‘zgartirdi. Qayta
q urishning uchinch i yilida u n ing t o‘ li q ma g‘ lub b o‘ lishi ani q k o‘ zga tashlanib
56

q oldi. Amaliy ishlar, foydali tadbirlar o‘ rniga siyosiy jab h adagi turli tadbirlar:
siyosiy safsatabozlik, q uru q va’dalar, s o‘ z bilan ish birligining y o‘q ligi jamiyatdagi
lo q aydlik holatini yanada kuchaytirdi. Ijtimoiy faollik o‘ rnini sustkashlik, davlat va
fir q a siyosatiga ishonmaslik, befar q lik va sovu qq onlik egalladi.
Qayta q urish oshkoralik, demokratiya za fikrlar h ilma- h illigining ma’lum
ma’noda kuchayishiga imkon yaratdi. SHu bilan birga , b u nday jarayonlarni
madaniy shaklda xalqaro a n dozalar asosida olib borish imkoni b o‘ lmadi. Buning
ustiga Ittifo qq a nisbatan O‘zbekistonda respublika ra h bariyati demokratiya va
oshkoralikning kuchayishiga turli t o‘ si q lar qo‘ ydi. Bunga k o‘ pro q kommunistik
mafkuraning yakkahokimligi, ma’muriy- b uyru q bozlik tizimi asoratlari ta’sir q ilar
edi. Na tijada tom ma ’ nodagi oshkoralikka erishib b o‘ lmadi, demokratiya esa
amalda navbatdagi siyosiy o‘ yinlar qo‘ rinishini oldi. Fikrlar h ilma- h illigining turli
k o‘ rinishlari e sa yuqorining siyosiy va g‘ oyaviy masalalarda h urfikrlilik va
demokratiyani ta’kib etishi asnosida yuz berdi.
Ana shunday sharoitda O‘zbekistonning o‘sha paytdagi siyosiy rahbariyati
Markaz oldida o‘zining no‘noq va noshudligini ko‘rsatdi. O‘zbekiston
Kompartiyasi Markaziy Komiteta rahbariyati Markazdan qochish, uni inkor etish
siyosati o‘rniga ko‘proq unga yaqinlashish va mustahkam birlashish yo‘lini tanladi.
O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitet birinchi kotiblari
I.Usmonxo‘jaev va R.Nishonovda qat’iy jur’at, Ittifoq doirasida respublikaning
tutgan o‘rnini ochiq-oydin aytish uchun mardlik va iroda etishmadi. Aksincha, bu
rahbarlar va ularning o‘rinbosarlari Markaz vazifalarini tezroq uddalash,
respublikaning Ittifoqqa boqimanda ekanligi to‘g‘risidagi sohta fikrlarni tasdiqlash
va takrorlashdan nariga o‘tmadilar. Ijtimoiy va ma’naviy sohada milliylikning har
bir ko‘rinishi in ternatsionalizm mohiyatiga yot ekanligini isbotlashga harakat
qilindi. Bu narsa o‘zbek tiliga munosabat, islom dini, milliy urf-odatlar, an’analar
va diniy marosimlar, xususan, Navro‘z bayramiga munosabatda yaqqol ko‘rindi.
2. O‘zbekistonda qatag‘onlikning yangi bosqichi. “Paxta ishi”,
“O‘zbeklar ishi” nomli soxta ishlar.
Ma’muriy-buyruqbozlik hamda kommunistik mafkuraga asoslangan sovet
davlati o‘z ichki siyosiy mavqeini mustahkamlash maqsadida ma’lum davrlarda
zo‘ravonlik siyosatini amalga oshirib turdi. Tazyiq, zo‘ravonlik va qatag‘onlar
boshqa xalqlar ichida milliy ruh va o‘zlikni yo‘qotishga, loqaydlik kabi
kayfiyatlarni yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Sovet davlati tomonidan boshlangan
qatag‘onlarning ohirgi davri O‘zbekistonda XX asr 80-yillarida ''paxta ishi»,
keyinroq «o‘zbeklar ishi» degan ma’shum nom ostida tarixga kirdi. Sovet davlatini
qamrab ola boshlagan inqiroziy holatlarni mavjud tuzum negizida emas, balki
«yuzaga kelgan salbiy illatlarda» deb bilgan markaz, O‘zbekistonni tajriba-sinov
maydoni sifatida tanlab oldi.
1982 yil noyabrda KPSS MQ Bosh kotibi L.I. Brejnev vafotidan so‘ng mazkur
lavozimni egallagan Yu.V. Andropov mamlakatda kadrlarni tanlash va joy-joyiga
qo‘yish siyosatida ta’kib va tazyiqqa asoslangan qattiq qo‘llik yo‘lining tarafdori
sifatida maydonga chiqdi. Yu.V. Andropov o‘zining Davlat xavfsizlik
qo‘mitasidagi uzoq yillik tajribasidan kelib chiqqan holda, mamlakatning tobora
57

og‘irlashayotgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy hayotiga doir bo‘lgan barcha
ma’lumotlardan, jumladan rahbar-kadrlar faoliyatidagi nuqson va kamchiliklardan
xabardor edi. Markazdagi siyosiy rahbariyat mamlakatda yuzaga kelgan chuqur
inqiroziy holatlarning sabablari echimini aksariyat kadrlar siyosatida yo‘l
qo‘yilgan kamchiliklar, tartib-intizomning bo‘shashi, mafkuraviy hushyorlikni
yo‘qotish bilan izohladi. Hukmron partiyaning 1983 yil iyun plenumida ham aynan
partiya ideologik, ommaviy siyosiy ishining muhim masalalari ko‘rib chikildi va
jamiyatdagi poraxo‘rlik illatlarining asosiy sabablarini biron-bir xodimning
xatolaridan, rivojlanishning aniq muammolaridan va qiyinchiliklaridan qidirish
lozimligini ta’kidlandi.
Respublika ijtimoiy hayotida katta «burilish» yasagan O‘zbekiston KP MQ
1984 yil XVI plenumi ham markazning respublikadagi “sog‘lomlashtirish”
borasida ko‘rsatayotgan va belgilayotgan tadbirlarini qo‘llab-quvvatladi. Bunday
tartib respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy hayotiga salbiy ta’sir etayotgan
bo‘lsa-da, kadrlar bilan ishlashni partiyaning asosiy “vazifalaridan” biriga
aylantirib olganlarga nisbatan hech qanday chora ko‘rilmagan edi. Mazkur plenum
markazning ''O‘zbekistonda turg‘unlik davri illatlariga qarshi kurash»ini qo‘llab-
quvvatlagan holla mahalliy rahbar kadrlarni turli yo‘llar bilan tazyiq ko‘rsatish va
jazolash jarayonlarini boshlab yubordi.
Bunday holatlar O‘zbekiston sovet mamlakatidagi “poraxo‘rliklar, qo‘shib
yozishlar, o‘g‘rilik kuchayib ketgan yagona hudud”, degan tushuncha paydo
bo‘lishiga olib keldi. O‘zbekiston KP MQ XVI plenumi va XXI s’ezdi qarori bilan
O‘zbekistonga markazdan kadrlar jo‘natila boshlandiki, O‘zbekiston Kompartiyasi
MQ O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti, O‘zbekiston SSR Oliy Soveta,
O‘zbekiston SSR Prokuraturasi, O‘zbekiston SSR Ichki Ishlar Ministrligi kabi
muhim boshqaruv bo‘g‘inlari shunday kadrlar qo‘l ostiga tushib qoldi. Ular
respublikadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatning yanada keskinlashishining asosiy
sababchilariga aylana bordilar. Qisqa muddat ichida O‘zbekiston prokuraturasining
eng yuqori, eng muhim lavozimlaridan tortib, oblast, rayon prokurorlarigacha
markazdan doimiy ishlashga yuborilgan vakillari bilan almashtirilgan. 1984 yilda
O‘zbekiston SSR Prokurori, uning muovinlaridan uchtasi, eng katta
boshqarmalarning boshliqlari lavozimlariga markazdan yuborilgan xodimlar
qo‘yildi. Natijada, Buxoro viloyatiga G.N. Matyushov, Samarqand viloyatiga V.I.
Eremenko, Xorazm viloyatiga A.D. Titorenko, Navoiy viloyatiga A.P. Suxarev,
Surxondaryo viloyatiga V. M.Jeltkov, Qoraqalpog‘iston ASSRga V.V. Donsov,
Toshkent shahariga G.P. Filippenkovlar prokuror etib tayinlandilar.
Bu hol aslida respublikadagi asosiy mas’uliyatli lavozimlarga markazdan
yuborilgan “desantchilarni” joylashtirish siyosati boshlanganligidan darak berar
edi. Ular ittifoq markazining respublikadagi tayanchi bo‘lishi va respublikada
sovetcha usuldagi «tartib-intizom»ni yanada mustahkamlashlari lozim edi.
Shubhasiz, mahalliy rahbariyat “iltimosiga binoan” yuborilgan kadrlar noqonuniy
tarzda hibsga olinganlarning manfaatlarini himoya qilishi ham qiyin edi. Aksincha
“desantchilar” qatag‘onlik siyosatining davom etishida, respublikada nohaklik va
qonunbuzarlik, mansabni suistemol qilishning avj olishida, zo‘ravonlik va tazyiqni
kuchayishida “faol” rol o‘ynadilar. O‘z navbatida ular markazning respublikadagi
58

tayanchi bo‘lib qoldi va respublika huquq-targ‘ibot organlariga ehtiyojni
“decantchilap” orqali to‘ldirib borishdi.
Ayni paytda o‘zi egallab turgan lavozimiga noloyiq deb «hisoblangan»
kadrlarga nisbatan ta’qib boshlanib, etilib kelayotgan iqtisodiy inqiroz
«gunohkorlar»ini topish, ularga partiyaviy jazo berish bilan, go‘yoki,
muammolarni oldini olish boshlandi. 1983 yilda SSSR Bosh Prokurori A.M.
Rekunkov topshirig‘iga ko‘ra, SSSR Prokuraturasining alohida muhim ishlar
bo‘yicha tergovchisi T.Gdlyan boshchiligida mamlakatning turli mintaqalaridan
to‘plangan 20 kishidan iborat tergov guruhi tuziladi va O‘zbekistonga yuboriladi.
Bu “paxta ishi”ni amaldagi boshlanishi edi.
“Paxta ishi” uydirmalaridan boshlangan vaqtda xalq xo‘jaligida “jinoiy
ishlarga qo‘l urgan” xodimlar javobgarlikka tortilib, ular xalq xo‘jaligida “qo‘shib
yozishlarga” yo‘l qo‘yilganlikda ayblandilar. Qo‘shib yozishlarni tekshirishdan
boshlangan tergov guruhining faoliyati asta-sekinlik bilan rahbarlik lavozimida
ishlayotgan kishilarni ham torta boshladi. “Paxta ishi”, “o‘zbeklar ishi” nomini olib
kelgan qatag‘onga keyinroq milliy tus berilib, to‘liq «o‘zbeklar ishi»ga aylantirildi.
Natijada mahalliy rahbar xodimlar, ziyolilar ham ta’kib ostiga olina boshladi.
O‘zbekistondagi bu holatlar haqida markaziy matbuot sahifalarida shunchalik ko‘p
maqolalar chop etildiki, ulardan “xalqimizning tarixi, madaniyati, paxta va
paxtakorning mashaqqatli mehnatlaridan behabar odamlarda go‘yo, o‘zbeklar turli
nopok yo‘llar bilan daromad ortirib, engil - elpi hayot kechiradi”, degan noto‘g‘ri
tasavvur tug‘ilishiga sabab bo‘ldi.
Tergov guruhiga kirgan tergovchilarping asosiy qismi katta bilim va tajribaga
ega bo‘lmagan, noqonuniy holatlardan ko‘z yumadigan, topshiriqdarni ko‘r-
ko‘rona tarzda bajaradigan kishilar bo‘lgan. Tergov guruhiga katta vakolat va
imtiyozlar berilgan. Ular sohta ayblovlar bilan qonunsizlik yo‘liga o‘tib, tergov
jarayonlarida tuhmat, ig‘volar uyushtirish, faktlarni sohtalashtirish, kishilarni sohta
ma’lumot berishga majbur etish, o‘zlariga yoqmagan kishilardan o‘ch olish
vositasi sifatida foydalanganlar. T.Gdlyan olib borayotgap jinoyat-tergov
ishlarining barchasi ochiqdan ochiq ayblov yo‘nalishida bo‘lgan. Ko‘plab jismoniy
va ma’naviy azoblardan so‘ng qamoqqa olinganlar o‘z ayblarini bo‘yinlariga
olishga majbur bo‘lganlar.
Gunohi hali isbotlanmagan kishilarni qamoqdarda ashaddiy jinoyatchilar
bilan birga bir kameralarda ushladilar, ularni shafqatsiz kaltaklab, ruhiy azob berib,
qo‘rqitib, tergovchilar avvaldan tayyorlab qo‘ygan xo‘jjatlarga imzo chekishga
majbur etdilar.
Mana shunday kabih yo‘llar bilan tergov guruhi guvohlik beruvchilardan
o‘zlariga kerakli ma’lumotlarni olgan. Noqonuniy qamoqqa olingan kishilar
orasida ko‘p bolali onalar, xomilador ayollar, yosh bolalar ham bo‘lgan. Bu
ishlardan ko‘zlangan maqsad iqtisodiy “jinoyatchilik”ni fosh etish emas, balki
mamlakat hayotidagi umumii salbiy holatlarning aniq bir qo‘rinishi bo‘lgan
qo‘shib yozishga qarshi harakatlarni to‘xtatish, “temir intizom” bilan milliy
kadrlarni jazolab, erkin fikrlaydigan ziyolilarni jilovlash, respublikalarda yuzaga
kelayotgan ijtimoiy-ciyosiy kuchlarni bo‘g‘ib tashlash, milliy ong, fuqaroning
faolligini ham bir tizginda ushlab turishdan iborat edi.
59

T.Gdlyan guruhining O‘zbekistondagi faoliyati davomida O‘zbekiston SSR
prokraturasi va O‘zbekiston SSR Ichki ishlar vazirliklarining 20 nafar rahbar
xodimi, O‘zbekiston Kompartiyasi MQning to‘rt nafar kotibi, viloyatlardagi
qo‘mitalarining sakkiz kotibi, O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti raisi,
O‘zbekiston SSR Oliy Soveti prezidiumi Raisi, O‘zbekiston Paxta tozalash sanoati
vaziri va boshqa bir qancha ma’sul xodimlar, umuman 62 nafar mas’ul shaxs pora
olishda ayblanib, jinoiy javobgarlikka tortildilar. 1989 - yilning may oyiga qadar
javobgarlikka tortilgan 35 nafar ayblanuvchining ishi sudga oshirildi. 1984-1989 -
yillar davomida T.Gdlyan guruhi tomonidan 80 dan ko‘proq «jinoiy» ish ko‘rilib,
jinoiy javobgarlikka tortilganlarning 60 nafari rahbar xodimlar, 10 nafari
Sotsialistik Mehnat Qahramonlari bo‘lgan. O‘zbekiston SSR Paxta tozalash sanoati
vaziri V.Usmonovga esa 1986 yilda o‘lim jazosi belgilangan, hukm 1987 yilda
amalga oshirilgan.
XX asr 80 - yillariga kelib ko‘shib yozishlar, poraho‘rlik, mansabni suite’mol
qilish hollari ittifoqdosh respublikalarning barchasida kuchaygan edi. SHuningdek,
bu illatlar faqat mahalliy rahbar kadrlar yo‘l qo‘ygan xato, kamchiliklarnigina
emas, balki mamlakatda o‘tgan yillar ichida shakllangan ma’muriy-buyruqbozlik
tizimining natijasi edi. “Paxta ishi” uydirmalari bo‘lsa, o‘zbek xalqining kuchayib
kelayotgan iqisodiy inqirozlardan chalg‘itish, bunda biror bir xalqni “aybdor” qilib
ko‘rsatish orqali xalq e’tiborini boshqa tomonlarga burib yuborishdan iborat edi.
Aslida shunday ham bo‘ldi, butun mamlakat bo‘ylab O‘zbekistondagi “ulkan
o‘g‘riliklar”, “poraxo‘rliklar” muhokama etildi. Natijada, “turli millat xalqlarining
buzilmas ittifoqi tashkil toptan” bu ulkan davlatda “do‘stlik va qardoshlarcha
hamkorlik” bir chetda qolib, butun mamlakatga o‘zbek xalqiga nisbatan
“boqimanda” degan yorliq yopishtirildi. Butun bir millatni ayblash yo‘liga o‘tib
olgan siyosiy rahbariyat “paxta ishi”ni “o‘zbeklar ishi”ga aylantirib yubordi.
O‘zbekiston mustaqil ravishda “paxta ishi”ni tekshirish boshlanganda ishni
mahalliy rahbarlarga berishni istamay, tekshiruv ishlariga to‘sqinlik qilishga,
haqiqiy aybdorlarni yashirib turishga, barcha ayblovlarni yana o‘zbek xalqi
elkasida qoldirishga intildi.
3. I.Karimovning O‘zKompartiyasi Markaziy Kengashining birinchi kotibi
etib tayinlanishi.
XX asrning 80-yyllari sobiq sovet davlatida ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy va
ma’naviy jihatdan yaqqol tunazzul holati yuzaga kelib qolgan davr edi. “Qayta
qurish” siyosati barbod bo‘lishi, ma’muriy-buyrukbozlikka asoslangan,
mulkchilikning turli shakllari raqobat asosida saqlanishni inkor etgan mavhum
siyosly, sinfiy, umumiy manfaatlarni milliy manfaatlardan ustun qo‘ygan, yagona
partiya ish hukmronligiga tayangan mustabid tuzum butunlay istiqbolsiz ekanini
amalda yana bir bor ko‘rsatgan edi. Bu vaqtda O‘zbekiston iqtisodiy hayoti juda
og‘ir ahvolda, xususan, sanoatning biryoqlama rivojlanib, “paxta” sanoat
kompleksiga moslashishi, ekologik ahvolning og‘irlashib, onalar va bolalar
o‘limining oshib ketishi, millatlararo munosabatlarda ziddiyatli holatlar yuzaga
kelib, milliy mojarolar yanada kuchayib, milliy urf-odatlar, qadriyatlar ta’kib
ostida qolishi respublikani tang ahvolga solib qo‘ygan edi.
60

Ayni paytda O‘zbekiston respublikasi davlat siyosatining jabhalarida
O‘zbekistonda istiqomat qilayotgan xalqlar va ularning manfaatlari bilan bog‘liq
masalalar birinchi navbatda turar edi. Shunday vaziyatda tinch hayotni ta’minlash
uchun davlatni boshqara oladigan, bo‘lib o‘tgan va o‘tayottan iqtisodiy, siyosiy
jarayonlardan to‘g‘ri xulosa millat ravnaqi yo‘li asoslarini boshlab bera oladigan
rahbar pecpublika uchun zarur edi. 1989 - yil 24 - iyunda I.A. Karimov
O‘zbekiston rahbari etib saylanishi bilan O‘zbekiston SSR Ministrlar Sovetining
Farg‘ona vodiysi oblastlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirish
masalalariga bag‘ishlangan Kengashda so‘zlangan nutqida: “Hozirgi kunda
ko‘pgina odamlar Farg‘ona voqealarning sabablarini turlicha izohlashmoqda. Men
ham butun barcha sabablarni sanab ularning eng asosiylarini qayd etmoqchi
emasman. Lekin, barcha voqealarining ildizi - Farg‘ona vodiysida yashayotgan
aholining og‘ir ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli bilan bog‘liq, desam, o‘ylaymanki,
ko‘pchilik bu fikrga qo‘shiladi” deb alohida ta’kidlab o‘tadi. O‘zbekistonning
rahbari sifatida ish boshlagan I.A. Karimov “O‘zbekiston etakchisi sifatida uzoq
vaqtlar davomida echilmasdan, gazak oldirilgan kamchilik va nuqsonlar, o‘tkir
ijtimoiy muammolarning ildizini ochib tashlaydi, mavjud ayanchli ahvolni tuzatish
bo‘yicha Markaz rahbariyati oldinga qat’iy talablarni prinsipial tarzda qayta-qayta
qo‘yishdan cho‘chimaydi”.
I.A. Karimov o‘z faoliyatining dastlabki kunlaridan yirik davlat arbobi va
mohir siyosatchi, bunyodkor va tashkilotchi, katta tajribaga ega bo‘lgan
amaliyotchi va teran nazariyotchi sifatida serqirra va samarali faodiyat bilan
respublikada millatidan va dinidan qat’iy nazar, odamlar O‘zbekistonni o‘z Vatani
deb hisoblashlariga nafaqat da’vat etdi, balki ular uchun shart-sharoit yaratish
qayg‘usi bilan yashadi. 1989 - yil sentyabrda KPSS MQning navbatdagi plenumida
ham I.A. Karimov O‘zbekistoning yangi rahbari sifatida respublikadagi ijtimoiy-
iqtisodiy ahvol tang vaziyatga tushib qolganligini alohida ta’kidlab o‘tadi. Biroq,
markaz respublikalar milliy manfaatlarini o‘ylashdan yiroq edi. Respublikada sodir
bo‘layotgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar avvadlari markazni qanchalik e’tiboridan
chetda qolgan bo‘lsa endilikda ham uni mamlakatda iqtisodiy inqirozlar kuchayib
turgan vaqtda bu hol umuman qiziqtirmas edi. Mana shu vaqtda respublika
rahbarining haqiqiy milliy rahbar sifatidagi o‘rni yaqqol namoyon bo‘lgan edi.
Uzoq yillik tarix davomida dunyoning ko‘plab davlatlarida xalqlar
millatlarning ozodlik kurashlari tarixida ona xalqining milliy ozodlik kurashiga
boshchilik qilgan ko‘plab yo‘lboshchilar ma’lum. O‘zbekiston tarixida ham XX asr
90-yillariga kelib Islom Karimov ham millatning lideri, ulug‘ yo‘lboshchi sifatida
maydonga chiqdi. U avvalo respublikadagi tang ahvolni qalban sezgan holda
markazdan xoli xalq manfaatlarini ko‘zlab ish olib borish lozimligini anglab, og‘ir
va mas’uliyatli vazifalarni hal etishni boshladi. Farg‘ona vodiysida kuchayib
ketgan mesxeti-turklari va o‘zbeklar o‘rtasida turli ig‘volar va bo‘xtonlar natijasida
boshlangan mojarolarga extiyotkorona va bosiqlik bilan, mojarolar ildizini bilib,
mojarolar yana kuchayib ketishining oldini olish choralarini belgilagan holda
siyosat yuritdi. Uning siyosiy etakchilikka xos fazilatlari, masalaga yondoshish
usuli, ijtimoiy-siyosiy jarayonlar borishini o‘ta nozik va chuqur anglay olish
salohiyatiga ega ekanligi mana shu erda yaqqol ko‘zga tashlandi. 25 - iyun kuni
61

Farg‘ona vodiysiga borgan I.A. Karimov sarosimaga tushgan odamlar bilan chin
dildan suhbatlashdi. Xavfsizlik hizmatining qattiq qarshiliga qaramay Qo‘qon
shahriga bordi, yo‘l-yo‘lakay bir-ikki joyda to‘xtab, odamlarning ro‘y berayotgan
voqealar haqidagi fikrini bilib oldi. Mojarolar tufayli zarar ko‘rganlar savdoga
chiqariladigan zahira hisobidan oziq-ovqat bilan ta’minlandi.
Farg‘ona vodiysida tinchlik o‘rnatilgach, sovet davlati milliy siyosati o‘zini
oqlay olmaydigan darajada sayoz ekanligini anglagan O‘zbekiston rahbari
O‘zbekistonda istiqomat qilayotgan turli millat vakillarining milliy manfaatlarini
himoya qilish, xususan ona Vatanlaridan majburan ko‘chirilgan xalqlarni 74 yil
davomida ta’kib ostida ushlagan siyosatdan himoya qilish, ularga milliylik hissini
berish, g‘ururni shakllantirish maqsadida respublikada milliy madaniy markazlar
tuzish uchun xarakatlarni boshladi. Bu markazlarning faoliyatini muvofiqlashtirib
turish maqsadida O‘zbekiston SSR Madaniyat ishlari vazirligi huzurida respublika
millatlararo madaniyat markazi tashkil etildi va ularning soni 1989 - yilda 12 ta
edi. Ushbu markazga milliy madaniy markazlar faoliyatiga rahbarlik qilishi, turli
millatlarning urf-odat, diniy qadriyatlarini tiklash va rivojlantirishda ko‘mak
berishi asosiy vazifa qilib belgilandi. O‘sha yillari butun mamlakatda bo‘lganidek,
milliy madaniy markazlar faoliyatida ko‘p narsalar birinchi marotaba sodir bo‘ldi.
Bunday markazlar, xususan, polyak milliy madaniy markazi «Svetlitsa
Polska'', koreys milliy madaniy markazi “Vozrojdenie” (Tiklanish), ozarbayjon
milliy madaniy markazi “Gardashlo‘k” (Do‘stlik), nemis milliy madaniy markazi
“Vidergeburt” (Tiklanish, Wiedergeburl), kabilar respublika ijtimoiy-iqtisodiy
hayotida, xalqlar o‘rtasida do‘stlik, qardoshlikni mustahkamlashda sharafli
xizmatni o‘tadi. Masalan, O‘zbekistonda “Wiedergebiirt” nemis milliy-madaniy
markazi 1989 - yildan boshlab O‘zbekistonda istiqomat qiladigan nemis xalqi
manfaatlarini himoya qilib, o‘sib kelayotgan nemis yoshlariga nemis tili, xalq
bayramlari, xalq qo‘shiq va raqslarini o‘rgatishni yo‘lga qo‘ydi. Ushbu milliy-
madaniy markaz tashabbusi bilan birinchilardan bo‘lib Rojdestvo – “Weihnachten”
bayramini qayta tiklandi, 1990 - yilda Toshkentda nemis Evangelist-Lyuteran
cherkovi qayta ta’mirlandi. 1993 - yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A.
Karimovning farmoyishi bilan Evangelist-Lyuteran cherkovi O‘zbekistonda
istiqomat qilayotgan nemis xalqiga topshirildi. 1992- yildan esa “Wiedergeburt”
nomi bilan rasmiy ro‘yxatga olinib, butun respublika xususan, O‘zbekistonning
Toshkent, Farg‘on, Samarqand, Buxoro va boshqa shaharlaridagi nemis milliy-
madaniy markazlari ochilib o‘z faoliyatini davom ettirib bordi. Shuningdek,
respublikaning umumta’lim o‘rta maktablarida tojik, qozoq, turkman va qirg‘iz
tilida o‘qitish darajasini kengaytirish, respublika oliy o‘quv yurtlarida qozoq, tojik,
qirg‘iz tillarida o‘qitish bo‘limlari va ularni darslik hamda o‘quv ko‘rgazmalari
bilan qurollantirish vazifasi ham belgilandi.
Respublikada kuchayib ketgan bu jarayonlar o‘z navbatida iqtisodiy tanglik
bilan bog‘liq ekanligi ma’lum edi. Avval milliy manfaatlari toptalgan xalqlarga
o‘zligini anglashga yo‘l ochgan O‘zbekiston endi butun respublikada iqtisodiy
tanglikni oldini olish chora-tadbirlarni ko‘rishi kerak, ularni izga solish uchun
chora-tadbirlarni belgilab, amalga oshirish yo‘llarini ishlab chiqish ham muhim
edi.
62

Respublikadagi vaziyatni yaxshi tushungan O‘zbekiston rahbari tashabbusi
bilan 1989 - yil 17 avgustda “Qishloqda yashovchi har bir oilani tomorqa bilan
ta’minlash, ularga yakka tartibda uy-joy qurish uchun barcha sharoitlarni yaratib
berish haqida” qaror qabul qilindi. Mazkur qaror qabul qilinganidan so‘ng o‘tgan
bir yil mobaynida 60 mingdan ziyod oilaga er uchastkalari ajratib berildi.
Respublikada mavjud bo‘lgan tomorqalar butun ekin maydonlarining 5 foizini
tashkil etgan holla, jami 20 ming gektar erni tashkil etdi. Ayni paytda bu
erlarning har gektaridan ko‘plab daromad olindi.
1990 - yil 1 noyabrga kelib qishloqda yashovchi 2.22 -0.129 oiladan
1.327.149 oila yangi tomorqa uchastkalari olish va mavjudlarni kengaytirishga
muhtoj bo‘lgan holda ularning 394.098 nafar oilasi yangi er uchastkalari olishdi.
Ularga foydalanishlari uchun 55.036 gektar er ajratib berildi. O‘z uchastkalarini
kengaytirishga muhtoj bo‘lgan 933 164 oiladan hammasining talabi qondirildi.
Ularga ko‘shimcha ravishda 101.117 gektar er ajratildi. Natijada, qishloq
mehnatkashlarining davlat tomonidan olgan erlari 156.153 gektarga etdi. Bundan
tashqari bu qaror bajarib bo‘lingandan so‘ng yangi tashkil topgan oilalarga ham
maydoni 11.09 gektar bo‘lgan 87.515 ta tomorqa uchastkasi ajratib berildi.
Mazkur tashkil toptan xo‘jaliklarda etishtirilgan mahsulotlarni sotib olish
maqsadida davlat 1990 - yilda 765.862 ta shartnoma tuzdi.
Er uchastkalari yiriklashtirilgan holda dehqon shaxsiy yordamchi xo‘jalikda
etishtirilgan mahsulotning oilasidan organ qismini bozorga chiqarish imkoniga
ham ega bo‘ldi. Natijada, mayda tovar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yila boshladi.
Bunday yordamchi xo‘jaliklar bozor munosabatlarini rivojlantirish, oziq-ovqat
mahsulotlarini etishtirishga muayyan hissa qo‘sha boshladilar. 1990 - yil 28 -
iyulda Prezident Islom Karimovning “Qishloq aholisini ichimlik suvi va tabiiy gaz
bilan ta’minlashni yaxshilash to‘g‘risida”ni Farmoni e’lon kilindi. Mazkur
farmoning qabul qilinishi qishloq qiyofasini tubdan o‘zgartirish, u erda yashovchi
fuqarolarning turmush tarzini yaxshilash borasida tashlangan yana bir muhim
qadam edi.
Bu harakatlar zamirida mustaqil tiklanish, milliy davlatchilikni tuzish uchun
harakatlarni sezish mumkin edi. 1989 - yilning oxirlariga kelib o‘zbek tiliga ham
Davlat tili makomini berish uchun harakatlar milliy davlatchilikni
rivojlantirishning bir yo‘li edi. O‘zbek tiliga davlat tili makomini berish harakatlari
1988 yildan boshlangan bo‘lsada, hali-hanuz bir qarorga kelishning imkoni yo‘q,
matbuotda esa bu haqida turli qarashlar va fikrlar bildirilar, aniq bir natija
belgilashning imkoni bo‘lmas, markazniig ta’siri ham kuchli edi. Respublikada
rahbarlikni boshlagan I.A. Karimov alohida komissiya tuzish haqida ko‘rsatma
beradi. Ushbu komissiya xalq fikrini o‘rganib, o‘zbek tiliga davlat tili makomini
beruvchi qonun loyihasini tayyorlashi kerak edi. Yangi tuzilgan komissiya
tarkibiga norasmiy tashkilotlarning vakillari ham kiritilgan edi. Loyiha muhokama
qilinayotgan to‘rt oy davomida komissiyaga jami to‘rt mingga yaqin maktub kelib
tushdi, bu xatlarga jami 150 mingdan ortiq kishi imzo chekkan edi.
Milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda bu takliflar o‘rganib chiqildi va
tezda qonun loyihasining yangi uch varianta yuzaga keldi. Bular komissiya
loyihasi, yozuvchilar uyushmasi tuzgan loyiha, norasmiy tashkilotlar vakillari
63

tuzgan loyihalardan iborat edi. Barcha loyihalar ochiq, xolis muhokama etildi va
ularni o‘rganish, umumlashtirish asosida yangi loyiha tayyorlanib, u 1989 - yil 11
oktyabr kuni matbuotda e’lon qilindi. Loyiha umumxalq muhokamasidan so‘ng
O‘zbekiston SSR Oliy Sovetining 1989 - yil 21 oktyabrda bo‘lgan 11 sessiyasida
“O‘zbekiston SSRning Davlat tili haqida” Qonuni qabul qilindi. Shukdan so‘ng
davlat tilini izchil takomillashtirish maqsadida keng harakatlar boshlandi. Qonunda
belgilangandek, Respublikada qonun loyihasini amalga oshirish bilan bog‘liq
bo‘lgan tadbirlar aniq belgilangan holda faqat rahbar xodimlargina emas, balki
turli millat vakillari bilan muntazam aloqada bo‘luvchi kishilar, huquqni himoya
qiluvchi tashkilotlar, ijtimoiy ta’minot, xalq maorifi, madaniyat va sog‘liqni
saqlash, savdo, maishiy hizmat ko‘rsatish, aloqa, transport, kommunal xo‘jalik,
ommaviy axborot vositalari xodimlari, o‘z vazifalarini bajarishi uchun etarli
darajada davlat tilini bilishlari kerakligi ta’kidlangandi.
Ta’kidlash lozimki, O‘zbekiston rahbariyati o‘zbek tilini davlat tili darajasiga
ko‘tarishda respublikada istiqomat qiladigan boshqa xalqlarning milliy
manfaatlarini ham hisobga oldi. Davlat tali haqidagi qonunda o‘zbek tilining davlat
tili sifatida rivojlashppi boshqa milliy tillarning manfaatlariga zid kelmasligi
belgilangan edi. Qonunga respublikada yashovchi barcha xalq va millat vakillari
teng huquqli ekanini ko‘rsatuvchi modda ham kiritildi.
Bunday yondashuv asosida 1995- yil 24 - avgustda “O‘zbek tilining asosiy
imlo qoidalarini tasdiqlash haqida”gi Vazirlar Mahkamasining qarori e’lon qilindi.
Bu qaror Davlat tili haqidagi Qonunni to‘ldirdi. Shundan so‘ng respublikadagi
rusiyzabon aholining davlat tilini egallashlari uchun yanada ko‘proq imkoniyat
yaratish, shu munosabat bilan maktablar, makatbgacha ta’lim, maktabdan tashqari
muassasalardagi o‘zbek ta’limini yanada yaxshilash, takomillashtirish, ular uchun
yangi dastur, darslik hamda boshqa o‘quv qo‘llanmalarini yaratish, davlat tilini
jadallashtirib o‘rgatishning zarur uslubiyotini tezkorlik bilan ishlab chiqish, bu
muhim tadbirda ana shu soha mutaxassislarining keng va faol ishtirokini
ta’minlash maqsadida bir qator vazifalar ham amalga oshirildi. Shuningdek,
harbiy, diniy va boshqa sohalarda kerakli til belgilanishiga urg‘u berildi.
O‘zbek tilining ijtimoiy - siyosiy va ilmiy-texnikaviy atamalarini tartibga
keltirish va takomillashtirish maqsadida O‘zbekiston Ministrlar Soveti huzurida
maxsus Atamalar qo‘mitasi tashkil etildi. Bu qo‘mita oldiga tegishli vazifalar
qo‘yildi. Qo‘mita dastlabki vaqtdan boshlab matbuotda berilgan, radio va
teleko‘rsatuvlarda qo‘llangan atamalarni, 15 ta vazirlik, qo‘mita va idoralardan
kelgan, shu idoralarga talluqli atama va nomlanishlarni to‘plab, muhokama etdi.
Macalan, tibbiyot bo‘limi sog‘liqni saqlashda qo‘llaniladigan eng dolzarb
atamalarni to‘plab o‘z seksiyasida muhokama qildi. Atamalar qo‘mita byurosida
muhokama qilinib, yana muhokamaga 22 - tashkilotga yuborildi.
Umuman, 1989 - yilda qabul qilingan davlat tili haqidagi qonun ayrim
kamchiliklardan xoli bo‘lmasa-da, biroq bu qonunning murakkab ijtimoiy-iqtisodiy
sharoitda qabul qilinganini hisobga olsak, bunday kamchiliklarning sabablarini
tushunib olish qiyin emas edi. Mazkur qonun xalq madaniy merosi, milliy
qadriyatlarini o‘rganish, tarixiy xotirani tiklash, shu asosda milliy ong, ruhiyat
mustahkamligi, ijtimoiy faollik kuchayishiga ham yo‘l ochib berdi. Shu ma’noda
64

milliy tillarga davlat maqomi berilishi sotsialistik tuzumga qarshi olib borilayotgan
mustaqillik yo‘lidagi harakatlarning kuchayishiga ham ijobiy ta’sir etdi. Davlat tili
haqidagi qonun milliy o‘zlikni anglash, milliy davlatchilikni tiklash yo‘lida
respublikadagi yana bir tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan muhim siyosiy qadam
bo‘ldi va milliy mustaqillikning ma’naviy poydevoriga asos bo‘ldi. O‘z-o‘zidan,
ushbu Qonun o‘zbek xalqining mavqeini tiklashga, uning ijtimoiy hayotning
barcha sohalarida to‘la amal qilishiga katta imkon yaratdi.
O‘zbekiston aholisi xohish-irodasini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash,
xalqning chinakam taraqqiyoti va gullab-yashnashini ta’minlash, uning ma’naviy
imkoniyatlarini boyitish zarurligiga asoslanib, O‘zbekiston Prezidentining
“Navro‘z xalq bayramini o‘tkazish yakunlarn to‘g‘risida” gi 1990 - yil 3 mayda
qabul qilingan Farmonga asosan O‘zbekiston Respublikasi hududida har yili 21
martni dam olish kuni va umumxalq Navro‘z bayrami kuni deb e’lon qilindi.
Navro‘zning bayram qilinishi teran xalq an’analari, erga va tabiatga ehtiyotkorlik
bilan munosabatda bo‘lish, dehqon mehnatini hurmat qilish, yaxshi qo‘shnichilik,
mehr-muruvvatga va boshqalarning dardiga malham bo‘lishga intilishlari qudratli
omil bo‘ldi.
Ma’muriy-buyrukbozlik avj olgan milliy his-tuyg‘ularni poymol etish evaziga
shovinistik ruh bilan shakllangan kommunistik tuzum XX asr 80-yillarida butun
O‘zbekiston xalqini ta’na-dashnom va tuhmatlar domiga tortgan, “paxta ishi” yoki
keyinchalik “o‘zbeklar ishi” nomini olgan uydirmalar sovet tuzumi qatag‘onining
yangi bosqichi bo‘lgan eli. Yuzaga kelgan turli ijtimoiy va iqtisodiy xarakterdagi
muammolar mavjud salbiy vaziyatni keskinlashtirib yuborgan, biroq 1989 - yilning
ikkinchi yarmidan respublikadagi o‘zgarishlar “paxta ishi” qatag‘onlari bilan
bog‘liq bo‘lgan T. Gdlyan guruhiga nisbatan munosabatli ham o‘zgartirib yubordi.
1989 - yilga qadar respublika aholisi orasida qo‘rquv hissini uyg‘otib kelgan
«paxta ishi» yoki «o‘zbeklar ishi» uydirmalariga ham 1989 - yilning ikkinchi
yarmidan boshlab barham berila boshlandi.
Xalqning prokuratura organlariga ishonchini uyg‘otish, birinchi navbatda xalq
va yurt manfaatlaridan kelib chiqib ish tashkil etish, Gdlyan-Ivanovlar tomonidan
sodir etilgan qonunbuzarliklarga barham berish, ularga nisbatan jinoiy ish
ko‘zg‘ash, noqonuniy jazoga tortilganlarni ozod qilish, markazdan kelgan “qonun
posbonlarini” kelgan joyiga qaytarib yuborish, markaz bilan aloqani asta-sekin
uzish ishlari eng muhim vazifaga aylandi.
O‘zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumi 1989 - yil 12 sentyabrda
“paxtachilikdagi qo‘shib yozishga yo‘l qo‘ygani uchun jinoiy javobgarlikka
tortilgan kishilarni avf etish maqsadida xo‘jjatlar tayyorlaydigan” komissiya
tashkil etdi. Ushbu komissiya tayyorlagan hujjatlarga tayapib, O‘zbekiston SSR
Oliy Soveti Prezidiumi jinoiy javobgarlikka tortilgan 43 kishini gunohidan o‘tishni
O‘zbekiston SSR Oliy Sovetidan so‘radi. Unda ko‘plab shaxslarga belgilangan
jazo muddatlarini engillashtirish choralari so‘ralgan edi. Ma’lum bo‘lishicha, shu
vaqt oralig‘ida «paxta ishi»da sudlanganlar soni 4018 kishini tashkil etgan bo‘lsa,
respublikada boshlangan ijobiy o‘zgarishlardan so‘ng reabilitatsiya qilinganlar soni
2940 kishini, qayta tergovga yuborilganlar 63 kishini, asossiz sudlanganlar 1016
kishini tashkil etdi.
65

1990 - yil 31 - oktyabrga kelib Oliy Sovetning 12-chaqiriq uchinchi
sessiyasida O‘zbekiston Prezidenta tavsiyasi bilan respublika prokurorining ittifoq
prokuroriga qaramligiga barham berish va bu tizimning mustaqilligini
mustahkamlash maqsadida O‘zbekiston Prokurori Respublika oliy organi
tomonidan tayinlandi. Umuman, 1990 - yilga kelib sovet davlatining hukmronligi
inqirozga uchrayotgan, ittifoqdosh respublikalar o‘z milliy mustaqilligi uchun keng
harakatlarni olib borayotgan davrlar bo‘ldi. O‘zbekistoning yangi rahbariyati ham
mustabid tuzum uchun butkul yot bo‘lgan yangi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
o‘zgarishlar bilan maydonga chiqdi. Aynan mana shu davr respublikaning
mustaqillik sari yo‘l olishi bilan ifodalandi. O‘zbekistonning rahbari I. A. Karimov
boshchiligida boshlangan bu yo‘l tarixiy-ma’naviy tiklanish, markaz tomonidan
olib borilgan qatag‘onlik siyosatiga chek qo‘yish, o‘zbek xalqi sha’nini himoya
qilish, iqtisodiy tanazzul holatini cheklash, ichki bozorni himoyalash, butkul yangi
ijtimoiy himoya siyosatini olib borish, markaz ta’sirini kamaytirish va boshqa keng
qamrovli tadbirlarlan iborat bo‘ldi.
1990 - yil bahorida Islom Karimov gorbachyovcha qayta qurish boshi berk
ko‘chaga kirib qorganini anglab etdi. O‘sha vaqtda SSSR siyosatchilari orasida
bunday odamlar kamdan-kam edi. Rossiyada va boshqa ittifoqdosh respublikalarda
tobora kuchayib borayotgan tartibsizliklar O‘zbekistonda ham yuz bermasligi
uchun qat’iy choralar ko‘rish kerak edi. O‘zbekistonda hokimiyatning ozgina
zaiflashuvi ham respublikada millatlararo nizolar yangidan boshlanishiga, ijtimoiy
portlashlarga olib kelishi mumkin edi. Shu sababli Gorbachev va uning
atrofidagilar norozi bo‘lishiga va qarshilik ko‘rsatishiga qaramay, O‘zbekiston
Respublikasi Oliy respublika Prezidentligini joriy etdi.
4. O‘zbekistonda prezidentlik lavozimining joriy etilishi .
1990 - yil 23 mart da esa O‘zbekiston Kompartiyasi MKning Plenumi ham
respublika siyosiy tizimi to‘g‘risidagi masalani ko‘rib chiqqan va unda
O‘zbekiston hokimiyatning Prezidentlik boshqaruvi shakliga o‘tishi respublika
suvereniteti va davlatchiligida mohiyatan yangi bosqich ekanligi ta’kidlangandi.
1990 - yil 24 - mart kuni O‘zbekiston SSR Oliy Sovetining XII chaqiriqk 1
sessiyasida SSSR doirasida birinchi bo‘lgan siyosiy hujjatni – “O‘zbekistonda
Prezidentlik boshqaruvi ta’sis etish to‘g‘risida”gi qarorni qabul qildi va
O‘zbekiston Kompartiyasi MQ birinchi kotibi Islom Abdug‘anievich Karimov
O‘zbekiston SSR Prezidenti etib saylandi. Shu tariqa, O‘zbekiston - SSSR
respublikalari ichida birinchi bo‘lib o‘zining milliy huquqiy va demokratik
davlatiga mustahkam zamin yaratdi. O‘zbekiston xalqining manfaatlarini ko‘zlab I.
A. Karimov tashabbusi bilan amalga oshirilgan dastlabki tadbirlarning o‘ziyoq
prezidentlik boshqaruvining o‘z vaqtida ta’sis etilganidan dalolat berdi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishishida qo‘yilgan yana bir muhim qalam bu
1990 - yil 20 iyunda «Mustaqillik Deklaratsiyasi» qabul qilinishi bo‘ldi. Mazkur
qonun O‘zbekiston qonunlarining Ittifoq qonunlaridan ustuvorligini ta’minladi.
Deklaratsiyada har bir millat o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqidan kelib chiqqan
holda, xalqaro huquq qoidalariga, umumbashariy qadriyatlariga va demokratiya
tamoyillariga asoslanib O‘zbekiston SSRning davlat suvereniteti e’lon qilindi.
66

1990 - yil 1 oktyabrda “O‘zbekiston SSR Prezidenti Kengashining tarkibi
to‘g‘risida”
O‘zbekiston SSR Prezidentining Farmoni e’lon qilindi. Farmon asosida
O‘zbekiston SSR Prezidenti Kengashpning 14 kishidan iborat a’zolari tayinlandi.
O‘zbekiston Prezidentining bevosita ko‘ursatmasi bilan respubliki ichki ishlar
vazirligining mas’ul lavozimlariga malakali mahalliy kadrlar qo‘yildi. Bu
tadbirlarning huquqiy asosi bo‘lib. 1990 - yil 31 - oktyabrda Prezident imzolagan
«'Militsiya xodimlarini ijtimoiy va huquqiy jihatdan himoya qilishni kuchaytirish
to‘g‘risida»gi O‘zSSR Qonuni, 1991- yil 25 - oktyabrda qabul qilingan Vazirlar
Maxkamasining «O‘zbekiston Respublikasining Ichki ishlar vazirligi to‘g‘risida»gi
qarorlari muhim ahamiyat kasb etdi.
1991- yil 31 - avgustga kelib «Mustaqillik Deklaratsiyasi» O‘zbekistonning
mavjud bo‘lgan boshqaruv, huquqiy faoliyatini ta’minlash, barcha sohada mustaqil
siyosat olib borish imkonini berdi. 1991- yilga kelib O‘zbekistonda respublikaning
davlat mustaqilligiga doir mutlaqo yangi davlat ramzlari tayyorlash va qabul qilish
borasida dadil ishlar boshlandi. 1991- yil 15 fevralda O‘zbekiston Oliy Kengashp
«O‘zbekistonning davlat ramzlari to‘g‘risida» maxsus qaror qabul qildi.
O‘zbekistonning o‘z suvereniteti uchun kurashi, avvalo, respubdikada qabul
qilingan har bir qonunning mazmuni va mohiyati jihatidan sobiq Ittifoq
qonunlaridan tubdan farq qilishida, bundan tashkari, har bir qonun avvalgidek
Ittifoq qonuninga moslashtirib emas, balki respublika manfaati ifoda etilganligi
bilan ajralib tura boshladi. Xususan, 1991- yil 21 iyulida O‘zbekiston SSR Oliy
Kengashi Prezidiuminiig “O‘zbekiston SSR hududida joylashgan Ittifoqqa
bo‘ysinuvchi davlat korxonlari, muassasalari va tashkilotlarini O‘zbekiston
SSRning huquqiy tobeligiga o‘tkazish” to‘g‘risida qabul qilgan qarori ham
O‘zbekiston SSR Prezidenti I.A.Karimov O‘zbekiston SSR Oliy Kengashn va
hukumati O‘zbekistonning siyosiy - iqtisodiy mustaqilligi, uning milliy
suvereniteti uchun dadil qadamlar tashlanganligining isboti bo‘lib qoldi.
1991- yil 18 avgustda Moskva shahrida bir guruh avantyuristlar
M.Gorbachevni rahbarlikdan chetlashtirib, Favqulodda holat davlat komitetini
tuzadi. Bu voqea “GKCHP voqeasi” nomi bilan tarixga kirdi. GKCHP
rahbarlarining asosiy maqsadi mustaqillik sari intilayotgan milliy respublikalarga
nisbatan tazyiq va ta’qiblarni kuchaytirib, tobora zaiflashib borayotgan qizil
imperiyani saqlab qolishdan iborat edi. SHu maqsadda ular butun SSSR hududida
favqulodda holat joriy etmokchi, milliy respublikalarning o‘z xalqi manfaatlarini
o‘ylab qilgan qonun va qarorlarini bekor etmoqchi bo‘ladilar.
O‘zbeknstonning rahbari bu vaqtda Hindiston safarida bo‘lib, Respublika
rahbarining yo‘qligidan foydalangan O‘zbekiston SSR vitse-prezidenti va
O‘zbekiston Kompartiyasining ikkinchi kotibi O‘zbekiston SSR hududida SSSRda
Favqulodda holat davlat qo‘mitasining faoliyatini qo‘llab-quvvatlash haqida
ko‘rsatma berib yuboradilar. I.Karimov Favqulodda holat e’lon qilinganini eshitib,
zudlik bilan Toshkentta qaytadi va O‘zbekiston SSR hududida GKCHPning
qonunga zid qarorlarini bekor qilish haqida ko‘rsatma beradi. 1991- yil 20 avgust
kuni O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi Soveti, Vazirlar Mahkamasi,
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri rahbarlari ishtirokida
majlis o‘tkazadi. Unda so‘zga chiqqan I.Karimov har birimiz og‘ir va vazmin
67

bo‘lishimiz kerakligini, boshimizga tushgan sinovlar, noaniq davr va sharoitdan,
avvalambor, aql va idrokimizni bir joyga yig‘ishtirib, insof va vijdonni
yo‘qotmasdan, sarosimaga tushmasdan chiqishmiz kerakligini» alohida ta’kidlab
o‘tadi. 1991- yil 21 avgust kuni O‘zbekiston Prezidenti I.A. Karimovning Farmoni
bilan Favqulodda holat davlat qo‘mitasining O‘zbekiston Konstitutsiyasi hamda
qonunlariga zid keladigan qarorlari va farmonlari noqonuniy deb e’lon qilindi.
O‘zbekiston Prezidentining 1991- yil 25 - avgustdagi Farmoniga binoan
Respublika ichki ishlar vazirligi va davlat xavfsizligi qo‘mitasi qonuniy ravishda
O‘zbekiston Respublikasi tasarrufiga olindi. Respublika hududida joylashgan
SSSR ichki ishlar vazirligining ichki qo‘shinlari bevosita O‘zbekiston Prezidentiga
bo‘ysundirildi. Respublika ichki ishlar vazirligi, Davlat xavfsizlik qo‘mitasi,
prokuraturasi, adliya organlari, ichki qo‘shinlar, Turkiston harbiy okrugi qismlari
va qo‘shinlari partiyadan butunlay holi qilindi.
Umuman, XX asrning 80-yillari ro‘y bergan ulkan siyosiy voqealar jahon
taraqqiyotini keskin o‘zgartirib yubordi, qarama-qarshilikka, sinfiy ziddiyatga,
o‘zaro kamsitishlarga va zo‘ravonlikka asoslangan, besamar «sotsialistik
taraqqiyot» yo‘lini mahkam ushlagan, dunyoning oltidan bir qismida
umumbashariy g‘oyalarni rad etib, faqat kuch ishlatish va xalqlarni qaramlikda
saqlab turish yo‘lini amalga oshirib kelgan yirik va so‘nggi imperiyalardan biri
bo‘lgan SSSRning parchalanib ketishi dunyoda yangicha siyosiy, ijtimoiy,
ma’naviy qiyofa kasb etdi. Mustamlakachilikning uslubiga asoslangan mustabid
imperiya o‘rnida umuminsoniy qadriyatlar, insonparvarlik va demokratiya
taraqqiyotining asosiy yo‘nalishi kilib olgan mustaqil davlatlar paydo bo‘ldi. Yangi
paydo bo‘lgan MDH davlat o‘zlarining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy-
ma’naviy taraqqiyot yangi bosqichiga qadam qo‘ydilar. O‘zbekiston
Respublikasining qaramlik asoratidan qutilib, davlat mustaqilligini qo‘lga
kiritganligi xalqimiz taqdirida buyuk o‘zgarishlar yasadi.
Gap O‘zbekiston mustaqilligi haqida borganda, shubhasiz, O‘zbekiston SSR
Oliy Sovetining ikkinchi sessiyasida qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi
«Mustaqillik Deklaratsiyasi»ning o‘rni va ahamiyatiga alohida to‘xtalish lozim.
Zero, bu muhim hujjat O‘zbekistoning mustaqillikka erishishida qo‘yilgan
navbatdagi muhim qadamlardan biri edi. Bu umumdavlat ahamiyatiga ega bo‘lgan
Deklaratsiyani qabul qilishda respublika Oliy Soveti deputatlari faollik
ko‘rsatdilar. O‘zbekistondagi tarixiy shart-sharoit va vaziyatni hisobga olgan 20
dan ortiq deputat XII chaqiriq respublika Oliy Sovetining ikkinchi sessiyasi (1990
- yil 18 iyunda) boshlanishidayoq mustaqillik Deklaratsiyasi qabul qilishni kun
tartibiga kiritishni va kechiktirmasdan shu sessiyada uni qabul qilishni qat’iy talab
etdilar.
O‘zbekiston SSR Oliy Soveti Rayosati a’zolari, komissiya raislari va
muovinlari “Mustaqillik Deklaratsiyasi” hususida fikrlashib, deputatlar fikrini olish
va so‘ng uni sessiyaga olib chiqish lozim deb topdilar.
19 iyun kuni 40 dan ortiq deputat, doimiy komissiyalarning raislari,
huquqshunoslar tayyorlagan Deklaratsiya matni batafsil ko‘rib chiqildi. Natijada
bu masala 20 iyun kuni sessiyada kun tartibiga kiritildi.
68

“Mustaqillik Deklaratsiyasi” deputatlar tomonidan moddama-modda,
bandma-band muhokama qilindi, har bir millat o‘z taqdirini o‘zi belgilashi,
Deklaratsiya qoidasi bilan kafolatlanishi qayta-qayna ta’kidlandi. Unda o‘zbek
xalqining asrlar davomida qo‘lga kiritgan davlat qurilishi va madaniy taraqqiyot
borasidagi boy tarixiy tajribasi va an’analari hisobga olinishi uqtirildi. Sessiyada
qabul qilingan «Mustaqillik Deklarantyasi» kirish qismiga quyidagicha yozib
qo‘yildi:
«O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi Oliy Kengashi o‘zbek xalqining
davlat qurilishidagi tarixiy tajribasi va tarkib topgan an’analari, har bir millatning
o‘z taqdirini o‘zi belgilash huqukini ta’minlashdan iborat oliy maqsad haqi,
O‘zbekistonning kelajagi uchun tarixiy mas’uliyatni chuqur his etgan holda
xalqaro huquq qoidalari, umumbashariy qadriyatlarga va demokratiya prinsiplariga
asoslanib O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining davlat mustaqilligini
e’lon qiladi”.
Shuningdek, birinchi moddada: “O‘zbekiston SSRniig demokratik davlat
mustaqilligi respublikaning o‘z hududida barcha tarkibiy kismlarni belgilashda va
barcha tashqi munosabatlarda tanho hokimligidir” – deb belgilab qo‘yildi. Sessiya
qabul qilgan “Mustaqillik Deklaratsiyasi” xalqimiz tomonidan katta mamnuniyat
bilan kutib olindi.
Shu kundan boshlab respublikada O‘zbekistonning iqtisodiy va siyosiy
hayotiga doir masalalar mustaqil tarzda hal qilina bordi.
1991- yil 15 fevralda O‘zbekiston Oliy Kengashi “O‘zbekistonning davlat
ramzlari to‘g‘risida” maxsus qaror qabul qildi. Unda, jumladan, shunday deyiladi:
“Mustaqillik to‘g‘risidagi Deklaratsiyaga amal qilib, O‘zbekiston SSR Oliy
Kengashi qaror qiladi:
O‘n ikkinchi chaqiriq Oliy Kengash II sessiyasida tuzilgan, O‘zbekiston SSR
Konstitutsiyasi (Asosiy Qonuni)ning yangi loyihasini tayyorlovchi komissiyasiga
O‘zbekiston SSRning Yangi Davlat bayrog‘i, Gerbi va Madhiyasiga doir takliflar
hamda ular to‘g‘risida Nizomlar tayyorlash topshirilsin. Komissiya respublika
jamoatchiligi va deputatlarining fikrlariga tayanib ish k o‘ rsin. Bu boradagi takliflar
matbuotda e’lon qilinib, umumxalq muhokamasi uyushtirilsin”.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi qabul qilgan qonunlar. O‘zbekiston
Prezidentining farmonlari, hukumat qarorlari kata ahamiyatga ega bo‘lib, ular
respublikaning iqtisodiy va siyosiy jihatdan mustaqil rivojlanish yo‘liga bevosita
qaratila boshladi.
1991- yil 22 - iyulda O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi Prezidiumi
“O‘zbekiston SSR hududida joylashgan Ittifoqqa bo‘ysunuvchi davlat korxonalari,
muassasalari va tashkilotlarini “O‘zbekiston SSRning huquqiy tobeligiga o‘tkazish
to‘g‘risida» qaror qabul qilib, jumladan, unda “O‘zbekiston SSRning “Mustaqillik
Dsklaratsiyasi”ga amal qilib, bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida mehnat
jamoalari manfaatlarini himoya qilish va ularning xo‘jalik mustaqilligini
ta’minlash maqsadida respublika hududida joylashgan ittifoqqa bo‘ysunuvchi
davlat korxonalari, muassasalari va tashkilotlari O‘zbekiston SSRning huquqiy
tobeligiga o‘tadi”, deb qayd qilindi.
69

SHuningdek, ushbu qarorda “O‘zbekiston SSR Prezident huzuridagi Vazirlar
Mahkamasiga Ittifoqqa bo‘ysunuvchi korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning
O‘zbekiston SSR huquqiy tobelggiga o‘tishi tartibini belgilash vazifasi
topshirildi”.
Shunday qilib, o‘tgan asr 90-yillarning dastlabki davrlarida O‘zbekiston SSR
Prezidenti I.A. Karimov O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi va Hukumati
O‘zbekistonning siyosiy-iqtisodiy mustaqilligi, uning milliy suvereniteti uchun
dadil qadamlar qo‘ydilar. Bu qadamlar xalq tomonidan ham qoniqish bilan kutib
olina boshladi.
Savol va topshiriqlar.
1. SSSRni turg‘unlik holatiga olib kelgan sabablarni ayting.
2. “Qayta qurish” siyosati nima uchun barbod bo‘ldi?
3. 1985-1990 - yillarda O‘zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat qanday
edi?
4. Iqtisodiyotda turg‘unlik jarayonlarining chuqurlashuviga nima sabab
bo‘ldi?
5. O‘zbekiston davlat mustaqilligini qo‘lga kiritish tomon qanday yo‘l
tutdi?
6. O‘zbekistonda prezident lavozimi qachon ta’sis etildi?
7. Sovet imperiyasining tanazzulga yuz tutishiga nima sabab bo‘ldi?
8. O‘zbekiston xalqlari hayotida mustamlakachilik qanday illatlar qoldirdi?
9. O‘zbek tiliga davlat maqomining berilishi va uning ahamiyati haqida
gapirib bering.
10. Sovet davrida O‘zbekistonda amalga oshirilgan kadrlar siyosatining
mohiyati nimadan iborat edi?
11. O‘zbekistonning milliy davlat mustaqilligi qachon va qay tarzda e’lon
qilindi?
70

4-MAVZU: O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI TASHKIL TOPISHI VA
UNING TARIXIY AHAMIYATI
Reja:
1.O‘zbekistonning davlat mustaqilligi tomon yo‘l tutishi.
2.O‘zbekiston davlat mustaqilligining e’lon qilinishi va umumxalq tomonidan
ma’qullanishi.
3.Mustaqil O‘zbekiston davlatining yuzaga kelishi va mustahkamlanishida Islom
Karimovning o‘rni va roli.
Tayanch iboralar . Davlat tili t o‘g rishdagi qonun. Referendum. Prezidentlik ‟
instituti. Navruz. Vijdon erkinligi. Milliy qadriyatlar. Mustaqillik Deklaratsiyasi.
GKCHP (Favqulodda holat). Davlat suvereniteti. Davlat mustaqilligi asoslari t
o‘g risidagi qonun.
‟
1. O‘zbekistonning davlat mustaqilligi tomon yo‘l tutishi .
1980-yillarning o‘rtalaridan boshlab Sovet sotsialistik respublikalari ittifoqi
deb nomlangan davlat o‘zining so‘nggi kunlarini boshidan kechirayotgan edi. 1985
yildan ushbu mamlakat raxbari bo‘lgan M.S.Gorbachev tomonidan inqirozdan
chiqish uchun ishlab chiqilgan “Qayta qurish” siyosati tamomila teskari natija
berib, butun ittifoq, jumladan O‘zbekistonda ham ijtimoiy muammolar battar
chuqurlashib bordi. Markaz rahbariyati o‘zini siyosiy tuzumni isloh qilayotgandek
ko‘rsatish uchun ittifoq konstitusiyasini qayta ishlab chiqishga qaratilgan dasturni
ishlab chiqa boshladi.
O‘zbekistonning mustaqillik sari intilayotgani uning yangi Ittifoq
shartnomasi ni ishlab chiqish jarayoniga respublika manfaati nuqtayi nazaridan
kelib chiqqan holda, qat‘iylik bilan yondashayotganida yaqqol namoyon bo‘ldi.
Sobiq Ittifoqqa kiruvchi respublikalar rasman teng va suveren deb yuritilsada,
amalda qaram edilar. Ular o‘z yerlari, suvlari, o‘rmonlari va yerosti boyliklariga,
ko‘pdan ko‘p korxonalariga o‘zlari egalik qilolmas edilar. 80-yillarning oxirlari,
90-yillarning boshlarida ko‘pchilik respublikalar mavjud vaziyatni o‘zgartirish
talablarini ilgari sura boshladilar. O‘zbekiston Respublikasining rahbari I.Karimov
1989-yil 20-sentabrda Moskvada bo‘lib o‘tgan KPSS MQ sining plenumida
so‘zlagan nutqida respublikalar bilan Ittifoq o‘rtasidagi vakolatlarni aniq-ravshan
ajratib qo‘yishni ko‘zda tutadigan yangi shartnoma ishlab chiqish zarurligi
to‘g’risida o‘z fikrini bildirib: „Biz Ittifoq va respublikalarning vazifalarini,
burchlarini va o‘ zaro majburiyatlarini aniq-ravshan belgilab qo‘yish,
respublikalar mustaqilligini har jihatdan mustahkamlash tarafdorimiz , – degan
edi.
Hali davlat mustaqilligi e‘lon qilinmasdan oldin Islom Karimov rahbarligida
O‘zbekiston taraqqiyotining mustaqil yo‘li tamoyillari ishlab chiqilib, amalga
oshirila boshlandi. Islom Karimov tomonidan XX asrning 80-90-yillari davomida
chiqarilgan farmonlar va uning taklifi bilan respublika Oliy Kengashi hamda
hukumat tomonidan qabul qilingan qonunlar va qarorlar bevosita siyosiy, iqtisodiy
mustaqillikni ta‘minlashga qaratildi. Bu jarayonlarning aniq ifodasi 1989 yilda
71

o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganligi, 1990 yil 24 martda Prezidentlik
institutining joriy etilishi xalqqa milliy ma‘naviyat, an‘analar va urf-odatlarning
qaytarib berilganligi bo‘ldi.
Mustaqillik arafasida, ya‘ni 1989 yilning 19 oktabr kuni o‘zbek tiliga davlat
tili maqomini berish masalasi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Soveti sessiyasi
muhokamasiga qo‘yilgani ham davlatimiz rahbari Islom Karimov nomi bilan
bog’liq. O‘sha qaltis siyosiy-ijtimoiy sharoitda o‘zbek tiliga davlat tili maqomini
berish masalasi keskin va murosasiz bahs va tortishuvlarga sabab bo‘lgan. O‘sha
vaqtda ayrim siyosiy guruhlar O‘zbekiston sharoitiga mutlaqo to‘g’ri kelmaydigan,
bir-biriga butunlay zid va qarama-qarshi fikrlarni olg’a surgan, shuning hisobidan
o‘ziga obro‘ topish, odamlarni ortidan ergashtirishga uringan edi. Nega deganda,
til bilan bog’liq muammolar orqali milliy tuyg’ularni ro‘kach qilib, ulardan
g’arazli maqsadlarda foydalanish mumkin edi.
Islom Karimovning o‘sha paytdagi har tomonlama puxta o‘ylangan, mulohaza
qilib, barcha siyosiy va ijtimoiy guruhlarning talablarini qondiradigan, eng
muhimi, xalqimiz va Vatanimiz manfaatlariga javob beradigan vazminlik siyosati
orqali yagona to‘g’ri yo‘lni topishga erishildi. Natijada xalqimizning muqaddas
qadriyatlaridan biri bo‘lmish ona tilimiz o‘zining qonuniy maqomi va himoyasiga
mustaqillikka qadar 1989 yili 21 oktabrida ega bo‘ldi.
Biroq markaziy hokimiyat respublikalarga erkinlik berish haqidagi talab-
takliflarni e‘tiborga olishni istamas, to‘g’rirog’i ularga erkinlik berishni xohlamas
edi. Markazning qaysarligi hamda respublikalar jamoatchiligining ta‘siri ostida
markazdan ajralish harakati kuchayib bordi. 1990-yil bahorida Boltiqbo‘yidagi
Latviya, Litva, Estoniya Respublikalari, keyinroq Gruziya va Ozarbayjon
Respublikalari Ittifoq tarkibidan chiqqanligini e‘lon qildilar. Garchand
O‘zbekistonning davlat mustaqilligi yuridik tarzda 1991 yil 31 avgustdan e‘tirof
qilinsa-da, mustaqillik uchun intilish, kurash ancha avvalroq boshlangan edi. U bir
necha bosqichlarda amalga oshdi, deyish mumkin.
Birinchi bosqich 1990 yil 24 martda mustaqillik yo‘lidagi juda muhim hamda
mas‘uliyatli qadam qo‘yildi. Shu kuni o‘n ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston SSR Oliy
Kengashining birinchi sessiyasida Ittifoqdagi respublikalar orasida birinchi bo‘lib
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimi joriy etildi. Bu tarixiy voqea edi.
Shu o‘rinda aytish joizki, bundan o‘n kun oldin, ya‘ni 14 mart kuni SSSR xalq
deputatlarining navbatdan tashqari uchinchi syezdida SSSR Prezidenti lavozimini
ta‘sis etish to‘g’risidagi qonun qabul qilinib, Mixail Sergeyevich Gorbachev bu
vazifaga saylangan edi.
SSSR tarkibida (hududida) ikkinchi Prezidentning paydo bo‘lishini Markaz va
uning rahbariyati qanday qabul qilganliklarini bugun tasavvur qilish qiyin emas,
albatta.
1990 yil bahorida Islom Karimov Gorbachyovcha qayta qurish boshi berk
ko‘chaga kirib qolganini anglab yetdi. O‘sha vaqtda SSSR siyosatchilari orasida
bunday odamlar kamdankam edi. Rossiya va boshqa ittifoqdosh respublikalarda
tobora kuchayib borayotgan tartibsizliklar O‘zbekistonda ham yuz berishiga yo‘l
qo‘ymaslik uchun qatiy choralar ko‘rish kerak edi. O‘zbekistonda hokimiyatning
ozgina bo‘lsa-da zaiflashuvi respublika ichida millatlararo nizolar yangidan
72

boshlanishi, ijtimoiy portlashlarga olib kelishi mumkin edi. Shu sababli 1990 yil
martida, Gorbachyov va uning atrofidagilar norozi bo‘lishiga va qarshilik
ko‘rsatishiga qaramay, O‘zbekiston Oliy Kengashi respublika Prezidenti
lavozimini ta‘sis etdi va unga Islom Karimovni sayladi. Mamlakat ahli o‘sha
vaqtda harakati tobora susayib, cho‘kayotgan kemaga o‘xshab qolgan KPSSga
bundan buyon ko‘r-ko‘rona ergashmasligini, ko‘p millionli xalq kommunistik
mafkura tazyiqiga uchramasdan, o‘zining mustaqil davlatida yashashni
istayotganligini o‘z Prezidenti Islom Karimov orqali ochiq-oydin aytdi.
Mustaqillik deklaratsiyasi. 1990-yil 18-iyun kuni XII chaqiriq respublika Oliy
Kengashining lkkinchi sessiyasi ochildi. Deputatlarning taklifi bilan
O‘zbekistonning Mustaqillik deklaratsiyasini qabul qilish masalasi sessiya kun
tartibiga kiritildi. Oliy Kengashning doimiy komissiyalari, faol deputatlar va
huquqshunos mutaxassislar tomonidan ishlab chiqilgan Mustaqillik deklaratsiyasi
matni sessiyada qizg’in muhokama qilindi va 20-iyun kuni qabul qilindi.
Mustaqillik deklaratsiyasi 12 moddadan iborat bo‘lib, bu moddalarda
xalqimizning xohish-irodasiga to‘la mos keladigan quyidagi muhim tartib-qoidalar
belgilab qo‘yildi:
O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi:
-o‘zbek xalqining davlat qurilishidagi tarixiy tajribasi va tarkib topgan boy
an‘analari;
-har bir millatning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini ta‘minlashdan iborat oliy
maqsad
haqi;
-har bir kishining farovon hayot kechirishini ta‘minlashni oliy maqsad deb bilgan
holda;
-O‘zbekiston xalqlarining kelajagi uchun tarixiy mas‘uliyatni chuqur his etgan
holda;
-xalqaro huquq qoidalariga, umumbashariy qadriyatlarga va demokratiya
prinsiplariga
asoslanib O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining davlat mustaqilligini
e‘lon qiladi.
O‘zbekiston SSR ning davlat mustaqilligi:
• O‘zbekiston SSR demokralik davlatining o‘z hududida, barcha tarkibiy
qismlarida va barcha tashqi munosabatlarda tanho hokimligidir.
• O‘zbekiston SSRning davlat hududi chegarasi daxlsiz va bu hudud xalqning
muhokamasiga qo‘yilmay turib, o‘zgartirilishi mumkin emas.
• SSSR Oliy Soveti qabul qiladigan qarorlar O‘zbekiston SSR
Konstitutsiyasiga muvofiq O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi tomonidan
tasdiqlangandan keyingina O‘zbekiston hududida kuchga ega bo‘ladi.
• O‘zbekiston SSR davlat hokimiyati vakolatiga O‘zbekiston SSR ichki va
tashqi siyosatiga tegishli barcha masalalar kiradi.
• O‘zbekiston SSR xalqaro huquqning asosiy prinsiplarini tan oladi, hurmat
qiladi va hokazo.
73

Mustaqillik deklaratsiyasining qabul qilinishi mamlakatimizning tom
ma‘nodagi, haqiqiy mustaqillikka erishish yo‘lida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
Shundan e‘tiboran mamlakatimizning siyosiy, iqtisodiy va ma‘naviy hayotiga doir
masalalar mustaqil tarzda hal etila boshlandi.
Ittifoq bo‘yicha o‘z milliy davlat tuzilmalaridan tashqarida yashayotgan 60
milliondan ortiq aholi milliy-etnik muammolar, mojarolarga duchor bo‘ldi.
Rossiya, Ukraina, Belarus parlamentlari davlat suvereniteti to‘g’risida
deklaratsiya qabul qildilar. Ittifoqdosh respublikalar ketidan RSFSRga kiruvchi
muxtor respublikalar ham suverenitet haqida deklaratsiyalar qabul qilishdi.
Markazda va joylarda SSSR Konstitutsiyasi va qonunlari ustunmi yoki respublika
Konstitutsiyasi va qonunlari ustunmi, degan masalada bahs va munozaralar
kuchaydi. Markazdagilar “Kuchli markaz – kuchli respublikalar” desa,
joylardagilar “Kuchli respublikalar – kuchli markaz” der edilar.
Markaziy hokimiyat jamoatchilikning talabi ostida Ittifoq shartnomasini
yangilash zarurligini e‘tirof etishga majbur bo‘ldi. SSSR Oliy Soveti mazkur
masala bilan shug’ullanuvchi maxsus delegatsiya tuzdi va uning tarkibini
tasdiqladi. 1990-yil iyulda Moskvada markaz vakillari bilan respublikalar
delegatsiyalari yangi shartnoma matnini tayyorlashga kirishdilar. 1990-yil avgust
oyida Ittifoqni yangilash dasturi ishlab chiqildi.
Dasturda respublikalar o‘z hududlaridagi butun milliy boyliklarga egalik
qilish, foydalanish, tasarruf etish huquqiga ega ekanligi ta‘kidlangan edi. Ammo
shartnomaga bunday yondashuv markazdagilarga yoqmadi. SSSR Oliy Soveti
mazkur dasturni qabul qilmadi. SSSR Oliy Soveti respublikalarning istak va
manfaatlarini batamom inkor etgan yangicha shartnoma loyihasini tuzib,
respublikalarga tarqatdi. Respublikalar, shu jumladan, O‘zbekiston, markaz
loyihasini qabul qilmadi. Shu tariqa, shartnoma loyihasini tuzish harakatining
birinchi bosqichi natijasiz tugadi.
1991-yil fevral-mart oylarida Ittifoq shartnomasi loyihasi ustida ishlashning
ikkinchi bosqichi bo‘lib o‘tdi. Unda Boltiqbo‘yi respublikalari, Gruziya,
Armaniston, Moldova vakillari qatnashmadi, Ozarbayjon kuzatuvchi bo‘lib
qatnashdi. Bu bosqichda Ittifoq bilan respublikalar vakolatlarini farqlab qo‘yishga
harakat qilindi. Nihoyat, Ittifoq va respublikalar vakolatlari belgilab qo‘yilgan
yangi shartnoma loyihasi matbuotda e‘lon qilindi. Respublikalarda mazkur loyiha
muhokama qilindi. Respublikalar, jumladan, O‘zbekiston, markaziy idoralar hali
o‘zining eskicha hukmron mavqeyini saqlash ruhi singdirilgan bu hujjatdan
qanoatlanmaganliklarini bildirdilar.
SSSR Oliy Soveti Ittifoq shartnomasini o‘zgartirish, SSSRni teng huquqli
suveren respublikalar Federatsiyasi sifatida yangilash xususida xalqning fikrini
bilish maqsadida 1991-yil 17-mart kuni Butunittifoq referendum ini o‘tkazishga
qaror qildi.
1991-yil 20-fevralda O‘zbekiston Oliy Kengashining Rayosati ham
referendum o‘tkazishni ma‘qulladi va SSSR Oliy Soveti tomonidan tayyorlangan
byulleten bilan birga yana bitta qo‘shimcha byulletenni ovozga qo‘yishga qaror
qildi.
74

Qo‘shimcha byulletenga S iz O‘zbekistonning mustaqil teng huquqli
respublika sifatida yangilangan Ittifoq (Federatsiya) tarkibida qolishiga
rozimisiz?” degan savol qo‘yildi. Ovoz berishda qatnashgan saylovchilarning 93
foizi bu savolga Ha deb javob berdilar. Demak, o‘zbekistonliklar o‘z mamlakatini
mustaqil davlat sifatida Federativ Ittifoqda bo‘lishini, O‘zbekistonning suveren
respublika sifatida rivojlanishini yoqlab ovoz bergan edilar.
O‘zbekiston rahbariyati referendum natijalariga asoslanib, respublikalarga
to‘la mustaqillik berishni ko‘zlamaydigan shartnoma loyihasini rad etdi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov O‘zbekiston Kompartiyasi
Markaziy Qo‘mitasining 1991-yil 12-martda bo‘lgan IV plenumida so‘zlagan
nutqida: ” Ittifoq shartnomasini imzolash uchun eng qulay payt qo‘ldan boy berib
qo‘yildi. Ikki yil muqaddam bu masalani ko‘targan kishilarning ovoziga hech kim
quloq solmadi. Markaz 1922-yildagi shartnomaga mahkam yopishib olib, oqilona
takliflarni qabul etmadi, ishni paysalga soldi”, – degan edi. Bu fikrning
to‘g’riligini hayot to‘la isbotladi.
1991-yil aprelda Kiyevda Ukraina, Rossiya, Belarus, O‘zbekiston,
Qozog’iston Respublikalari rahbarlarining uchrashuvi bo‘ldi. Uchrashuvda
mustaqil respublikalar manfaatlariga mos keladigan Ittifoq shartnomasini tuzishga
yondashish yo‘llari ishlab chiqildi va tegishli bayonot imzolandi. Bu hujjatni
Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston Respublikalari ham imzolashga rozilik
bildirdi. Markaz yon berishga majbur bo‘ldi.
1991-yil aprelda Novo-Ogoryovoda SSSR Prezidenti M.S.Gorbachyovning 9
respublika rahbarlari bilan uchrashuvi bo‘ldi. Ishtirokchilar tomonidan
Mamlakatdagi vaziyatni barqarorlashtirish va tanglikni bartaraf etishga doir
kechiktirib bo‘lmaydigan choralar to‘g’risida qo‘shma Bayonot imzolandi. Bu
hujjat “9+1” (9 respublika + markaz) degan nomni oldi. Uning mazmuni
markazning yon berganini, Kiyevda bildirilgan fikr-mulohazalarga rozi bo‘lganini
ko‘rsatadi.
1991-yil 3-iyunda Novo-Ogoryovoda SSSR Oliy Soveti vakillari bilan
Respublika rahbarlari o‘rtasida uchrashuv bo‘ldi. Mulk, til va yangi shartnomani
tasdiqlash tartibi to‘g’risida keskin munozara bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti I.Karimov mavjud Ittifoq, uning tuzilmasi, markaz bilan respublikalar
o‘rtasida vakolatlar taqsimoti hech kimni qoniqtirmasligini keskin qilib qo‘ydi,
markazchilik nuqtayi nazarini o‘tkazishga urinuvchilarni qattiq tanqid qildi.
Uchrashuvda ishtirokchilarning fikr-mulohazalari asosan inobatga olingan
Mustaqil davlatlar ittifoqi to‘g’risida shartnoma” loyihasi ishlab chiqildi. Loyiha
barcha Respublikalar Oliy Kengashlariga muhokama uchun jo‘natildi.
Mazkur shartnoma loyihasi O‘zbekiston Oliy Kengashida 1991-yil 14-iyunda
muhokama qilindi. Kengash Federatsiya tamoyillari asosida Mustaqil davlatlar
ittifoqini tuzish tarafdori ekanligini bildirdi. Shu bilan birga respublikalar
vakolatlarini yanada kengaytirishga doir takliflarni ilgari surdi.
1991-yil iyul oyining oxirlarida Novo-Ogoryovoda yangi shartnoma
loyihasini uzil-kesil tayyorlash uchun markaz vakillari va respublika rahbarlarining
uchrashuvi bo‘ldi. Markazni ham, respublikalar rahbarlarini ham
qanoatlantiradigan Mustaqil davlatlar ittifoqi to‘g’risida shartnoma loyihasi
75

tayyorlandi. Ammo hamma rozi bo‘lgani holda “Mustaqil davlatlar ittifoqi
to‘g’risidagi shartnoma” ni imzolash 1991-yil 20-avgust kuniga qoldirildi. SSSR
Prezidenti M.S.Gorbachyov Foros (Qrim)ga dam olish uchun jo‘nab ketdi.
Markaziy hokimiyatni saqlab qolish, respublikalarga mustaqillikni bermaslik
payida yurganlar uchun qandaydir bir imkoniyat vujudga kelgan edi.
1991-yil avgust voqealari. Moskvada markaziy hokimiyatni saqlab qolishga,
respublikalar jilovini o‘z qo‘lida ushlab qolishga urinuvchilar tomonidan fitna
tayyorlandi. Fitnachilar 1991-yil 18-avgust kuni tayyorlangan va 19-avgustda
matbuotda e‘lon qilingan Sovet rahbariyatining Bayonotida M.S.Gorbachyovning
salomatligi yomonlashdi, shu sababli uning SSSR Prezidenti vazifalarini ijro etish
imkoniyati yo‘q, degan soxta axborot bilan chiqdilar. Bayonotda Prezident
vakolatlari vitse-prezident G.I.Yanayevga o‘tkazilganligi e‘lon qilindi. Aslida esa
Prezident M.S.Gorbachyov sog’-salomat edi, ammo o‘zini himoya qila olmadi.
Fitnachilar uni mamlakatdan, xalqdan, dunyodan ajratib, barcha aloqa vositalarini
uzib, 72 soat qamal qilib qo‘ygan edi. Fitnachilar tomonidan mamlakatni idora
qilish uchun quyidagi tarkibda SSSRda Favqulodda holat davlat qo‘mitasi (FHDQ)
tuzildi:
O.D.Baklanov – SSSR Mudofaa Kengashi Raisining birinchi o‘rinbosari,
V.A.Kryuchkov – SSSR Davlat xavfsizligi qo‘mitasining raisi, V.S.Pavlov – SSSR
Bosh vaziri, B.K.Pugo – SSSR ichki ishlar vaziri, V.A.Starodubsev – SSSR
dehqonlar uyushmasi raisi, I.Tizyakov – SSSR sanoat, qurilish, transport va aloqa
davlat korxonalari hamda inshootlari uyushmasining Prezidenti, D.T.Yazov –
SSSR mudofaa vaziri, G.I.Yanayev – SSSR Prezidenti vazifasini bajaruvchi. Shu
tariqa fitnachilar M.S.Gorbachyovni noqonuniy yo‘l bilan hokimiyatdan
chetlashtirib, o‘zlari hokimiyatni egallab oldilar.
Mazkur qo‘mita sovet rahbariyatining Bayonoti, sovet xalqiga murojaatnoma,
davlatlar va hukumatlarning boshliqlariga hamda BMT Bosh kotibiga murojaat va
boshqa qarorlarni e‘lon qildi.
Butunittifoq doirasida mo‘rtlashib qolgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat yanada
taranglashdi.
Mamlakatdagi siyosiy kuchlar vaziyatga turlicha munosabat bildirdilar.
Qaltis vaziyatda 1991-yil 19-avgustda O‘zbekiston Prezidenti I.Karimov
Hindistonga qilgan rasmiy tashrifidan qaytib keldi va Toshkent shahri faollari bilan
uchrashuv o‘tkazdi. Uchrashuvda Prezident O‘zbekistonning nuqtayi nazarini
bildirib, respublikamizda favqulodda holat joriy etishga hojat yo‘qligi,
O‘zbekistonda vaziyat barqarorligi, qonunga xilof ko‘rsatmalar bajarilmasligini
qat‘iy ta‘kidladi.
1991-yil 20-avgust kuni Toshkentda O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi
Rayosati va O‘zbekiston Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining
Qoraqalpog’iston, viloyatlar va Toshkent shahar rahbarlari ishtirokidagi qo‘shma
majlisi bo‘lib o‘tdi. Majlis mamlakatda vujudga kelgan vaziyatni muhokama qilib
Bayonot qabul qildi. Bayonotda O‘zbekiston Respublikasi tinch vaqtda kuch,
avvalo, harbiy kuch ishlatishga qarshi ekanligi ta‘kidlandi. Unda tinchlik,
osoyishtalikni saqlash va mustahkamlash, har qanday ig’vogarona harakatlarning
oldini olish, hamma joyda qattiq intizom va tartibni saqlash, mish-mishlar va
76

ehtiroslarga berilmaslik vazifalari ilgari surildi. Bayonotda O‘zbekiston Davlat
mustaqilligi to‘g’risidagi deklaratsiya qoidalarini og’ishmay va izchil amalga
oshirish yo‘lidan boraveradi, deb ko‘rsatildi.
O‘zbekiston Prezidenti I.Karimov 1991-yil 20-avgust kuni respublika
aholisiga o‘zining murojaatini e‘lon qildi: “Hozircha mamlakatning hokimiyat
doiralari qanday yo‘l bilan, nimalar orqali, qanday siyosat orqali bu maqsadlarga
erishish mumkinligi haqida t o‘liq, hozircha batafsil ma lumot berganicha yo‘q.‟
Bu ma lumotlar bilan chuqur tanishganimizdan keyingina b o‘layotgan
‟
o‘zgarishlarga o‘zimizning munosabatimizni albatta bildiramiz”. Prezident
xalqqa: “Biz birovning gapiga kirib ish tutmaymiz, biz o‘zimiz tanlagan y
o‘limizdan va belgilab olgan maqsadimizdan qaytganimiz yo‘q. Ishonamanki, bu
og’ir sinovlardan ham eson-omon o‘tamiz”, – deb murojaat qildi. Xalqni og’ir
sinovlardan o‘tayotgan bir paytda sabr-toqatli, bardoshli va vazmin bo‘lishga,
tinchlikni saqlash maqsadida jipslashishga chaqirdi (I. Karimovning Respublika
aholisiga murojaatidan. “Sovet O‘zbekistoni” gazetasi, 1991-yil, 21-avgust soni ).
1991-yil 21-avgustda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti o‘z farmoni bilan
O‘zbekiston hududida hokimiyat va boshqaruv idoralari, korxonalar, tashkilotlar
hamda muassasalarning qabul qilgan barcha qarorlari va ularning ijrosi SSSR va
O‘zbekiston SSR Konstitutsiyalariga hamda qonunlariga, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Farmonlariga va Vazirlar Mahkamasining qarorlariga
so‘zsiz mos kelishi kerak, deb belgilab qo‘ydi. Farmonda SSSRda favqulodda
holat davlat qo‘mitasining SSSR Konstitutsiyasi hamda qonunlariga, O‘zbekiston
SSR Konstitutsiyasi hamda qonunlariga zid keladigan farmonlari va qarorlari
haqiqiy emas, deb belgilab qo‘yildi.
Fitnachilarning qonunga xilof ravishda urinishlari natijasida 1991-yil 19-21-
avgust kunlari Moskvada fojiali hodisalar ro‘y berdi. Rossiya Federatsiyasi
rahbariyati tashabbusi bilan demokratik kayfiyatdagi Moskva aholisi tomonidan
fitna bostirildi. Fitnani uyushtiruvchilar qamoqqa olindi. M.S.Gorbachyov
Prezidentlik lavozimiga qaytib keldi. Biroq mamlakatdagi siyosiy vaziyat tang
ahvolga tushib qoldi. Markaziy hokimiyat falaj bo‘lib qoldi. Sovet Ittifoqi
Kommunistik partiyasi ham halokatga uchradi.
I.Karimov Favqulodda holat davlat qo‘mitasi faoliyatiga o‘z munosabatini
bildirmagan, qo‘rqoq va prinsipsiz mavqeda turgan KPSS Markaziy Qo‘mitasi
Siyosiy Byurosi va Kotibiyati yuz minglab kommunistlarning sha‘ni va qadr-
qimmatini zarba ostiga qo‘yganini qoraladi. Buning ustiga respublika
kommunistlarini chalg’itishga va davlat to‘ntarishini qo‘llab-quvvatlashga majbur
qilishga urinish bo‘lganini oshkora aytdi. I.Karimov bundan keyin KPSS
Markaziy Qo‘mitasi Siyosiy Byurosining tarkibida qola olmasligi to‘g’risida
bayonot berdi. Mazkur Bayonotni O‘zbekiston Kompartiyasi MQ byurosi va
Markaziy nazorat komissiyasi Rayosati ma‘qulladi.
1991-yil 25-avgustda O‘zbekiston Prezidentining maxsus farmoni e‘lon
qilindi. Farmonga binoan Respublika ichki ishlar vazirligi va Davlat xavfsizlik
qo‘mitasi O‘zbekiston SSRning qonuniy tasarrufiga olindi .
Respublika hududida joylashgan SSSR ichki ishlar vazirligining ichki
qo‘shinlari bevosita O‘zbekiston Prezidentiga bo‘ysundirildi.
77

Respublika ichki ishlar vazirligi, Davlat xavfsizlik qo‘mitasi, prokuraturasi va
adliya organlari, shuningdek, respublika hududida joylashgan ichki qo‘shinlar,
Turkiston harbiy okrugi qismlari va qo‘shilmalari partiyadan butunlay xoli qilindi.
Q‗zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov Oliy Kengash Rayosatiga
juda qisqa muddatda Respublikaning davlat mustaqilligi to‘g’risidagi qonun
loyihasini tayyorlash va uni Oliy Kengashning navbatdan tashqari sessiyasi
muhokamasiga taqdim etishni taklif qildi.
Respublika Oliy Kengashining Rayosati 1991-yil 26-avgust kuni
O‘zbekistonning Davlat mustaqilligi to‘g’risida qonun loyihasini tayyorlash haqida
farmoyish chiqardi. 1991-yil 28-avgustda O‘zbekiston Oliy Kengashining Rayosati
Respublika Oliy Kengashining navbatdan tashqari oltinchi sessiyasini 1991-yil 31-
avgust kuni chaqirish haqida qaror qabul qildi va sessiyada O‘zbekiston
Respublikasining Davlat mustaqilligi haqidagi masalani muhokama qilish belgilab
qo‘yildi.
1991-yil 28-avgust kuni O‘zbekiston Kompartiyasi MQ va Markaziy nazorat
komissiyasining qo‘shma plenumi bo‘lib o‘tdi. Plenumda Prezident I.Karimovning
mamlakatda 19-21-avgust kunlari sodir bo‘lgan voqealar va respublika partiya
tashkilotlarining vazifalari to‘g’risidagi axboroti tinglandi va muhokama qilindi.
Plenum Respublika Kompartiyasini KPSS MQ bilan har qanday aloqalarni
to‘xtatishga, KPSSning barcha tuzilmalaridan chiqishga, uning markaziy
organlaridagi o‘z vakillarini chaqirib olishga qaror qildi.

2.O‘zbekiston davlat mustaqilligining e’lon qilinishi va umumxalq tomonidan
ma’qullanishi.
1991-yil 31-avgust kuni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining
navbatdan tashqari oltinchi sessiyasi bo‘lib o‘tdi.
Sessiyada O‘zbekiston Prezidenti I.Karimov nutq so‘zlab, sobiq Ittifoqda
so‘nggi paytlarda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy voqealarni, davlat to‘ntarishiga
antikonstitutsiyaviy urinish oqibatlarini tahlil qilib, ular O‘zbekiston taqdiriga,
xalqimiz taqdiriga bevosita daxldor ekanligini har tomonlama asoslab berdi.
Prezident I.Karimov O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligini
e‘lon qildi va uni mustaqillik to‘g’risidagi qonun bilan mustahkamlashni taklif
etdi.
Sessiyada “ O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to‘g’risida”
Oliy Kengash Bayonoti qabul qilindi.
O‘tmishdan saboq chiqarib va SSR Ittifoqining siyosiy hamda ijtimoiy
hayotidagi o‘zgarishlarni e‘tiborga olib,
— xalqaro huquqiy hujjatlarda qayd etilgan o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqiga
asoslanib,
— O‘zbekiston xalqlarining taqdiri uchun butun mas‘uliyatni anglab,
— shaxsning huquq va erkinliklari, mustaqil davlatlar o‘rtasidagi
chegaralarning buzilmasligi to‘g’risidagi Xelsinki shartnomalariga qatiy sadoqatini
bayon etib,
— millati, diniy e‘tiqodi va ijtimoiy mansubligidan qati nazar, respublika
hududida yashovchi har bir kishining munosib hayot kechirishini, sha‘ni va qadr-
78

qimmatini ta‘minlaydigan insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etishga
intilib,
— Mustaqillik deklaratsiyasini amalga oshira borib, O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Kengashi O‘zbekistonning Davlat mustaqilligini va ozod
suveren davlat – O‘zbekiston Respublikasi tashkil etilganligini tantanali ravishda
e‘lon qiladi. ( O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi to‘g’risidagi Oliy
Kengash Bayonotidan ).
O‘zbekiston Respublikasi, – deb ta‘kidlanadi Bayonotda, – to‘la davlat
hokimiyatiga ega, xalqaro munosabatlarda mustaqil davlat, oldindan hech qanday
shart qo‘ymagan holda barcha sheriklar bilan teng huquqli, o‘zaro manfaatli
bitimlar hamda shartnomalar tuzish uchun o‘zini ochiq deb e‘lon qiladi.
Oliy Kengash sessiyasi “ O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligini
e’lon qilish to‘g’risida” Qaror qabul qilib, O‘zbekiston Respublikasining Davlat
mustaqilligi to‘g’risidagi Oliy Kengash Bayonotini tasdiqladi va respublikani
bundan keyin O‘zbekiston Respublikasi deb atashni belgilab qo‘ydi.
1-sentabr O‘zbekiston Respublikasining Mustaqillik kuni deb belgilansin va
1991-yildan boshlab bu kun bayram va dam olish kuni deb e’lon qilinsin.
( O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi Qaroridan).
Oliy Kengash “ O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari
to‘g’risida” Qonun qabul qildi. Bu qonun 17 moddadan iborat bo‘lib, O‘zbekiston
Respublikasining Davlat mustaqilligini huquqiy jihatdan mustahkamlab berdi.
Qonunning birinchi moddasida: O‘zbekiston Respublikasi o‘z tarkibidagi
Qoraqalpog‘iston Respublikasi bilan birga, mustaqil, demokratik davlatdir , – deb
qonunlashtirib qo‘yildi.
Qonunda Q‗zbekiston Respublikasining xalqi suverendir va respublikada
davlat hokimiyatining birdan bir sohibidir. U o‘z hokimiyatini ham bevosita, ham
vakillik idoralari tizimi orqali amalga oshiradi, deb belgilab qo‘yildi.
Mustaqillik asoslari to‘g’risidagi qonunda O‘zbekiston Respublikasi to‘la
davlat hokimiyatiga ega, o‘zining milliy davlat va ma‘imiriy-hududiy tuzilishini,
hokimiyat va boshqaruv idoralari tizimini mustaqil belgilaydi, davlat chegarasi,
hududi daxlsiz va bo‘linmas bo‘lib, uning xalqi o‘z xohishrodasini erkin
bildirmasdan turib o‘zgartirilishi mumkin emas, deb qat‘iy qonunlashtirib qo‘yildi.
Mazkur qonunda respublika hududidagi yer, yerosti boyliklari, suv va
o‘rmonlar, o‘simlik va hayvonot dunyosi, tabiiy va boshqa resurslar,
respublikaning ma‘naviy boyliklari O‘zbekiston Respublikasining milliy boyligi,
mulki hisoblanadi, deb belgilab berildi.
O‘zbekiston Respublikasi o‘z hududida oltin, boshqa qimmatbaho metallar va
toshlarni qazib chiqarish, qayta ishlash va saqlashni mustaqil amalga oshiradi
hamda nazorat qiladi, o‘z oltin zaxirasini yaratadi, deyiladi bu qonunda.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining VII sessiyasi 1991-yil 30-
sentabr kuni O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari
to‘g’risidagi Qonunga Konstitutsiyaviy qonun maqomini berishga qaror qildi.
Qarorda O‘zbekiston Respublikasining amaldagi Konstitutsiyasi moddalari
O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari to‘g’risidagi Qonunning
79

moddalariga zid kelgan hollarda mazkur qonunga amal qilinsin, deb belgilab
qo‘yildi.
Mustaqillik to‘g’risida referendum. O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Kengashining 1991-yil noyabrda bo‘lgan VIII sessiyasi davlat mustaqilligi
masalasi bo‘yicha referendum o‘tkazish haqidagi masalani ko‘rib chiqdi. Oliy
Kengash sessiyasi 1991-yil 18-noyabr kuni O‘zbekiston Respublikasi
referendumini o‘tkazish to‘g’risida” Qaror qabul qildi. Qarorda 1991-yil 29-
dekabr , yakshanba kuni O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi
to‘g’risidagi masala bo‘yicha referendum o‘tkazish belgilandi.
Markaziy saylov komissiyasi O‘zbekiston Respublikasi referendumi
to‘g’risidagi Qonunning 26-moddasiga asosan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Kengashi tomonidan e‘lon qilingan O‘zbekiston Respublikasining Davlat
mustaqilligi umumxalq tomonidan ma‘qullandi, deb topdi. (Markaziy saylov
komissiyasi bayonnomasidan.)
Shunday qilib, xalqimizning asriy orzusi ro‘yobga chiqdi. Mamlakatimiz,
xalqimiz siyosiy qaramlikdan, asoratdan qutuldi.
Davlat mustaqilligining qo‘lga kiritilishi o‘zbek xalqining hayotida muhim
tarixiy voqea bo‘ldi. Mustaqillik xalqimizga o‘z taqdirini o‘zi belgilash, o‘zlari
uchun munosib turmush yaratish erkinligini berdi.
Tarixdan bizga ma‘lumki, qadim zamonlardan boshlab u yoki bu
mintaqalarda yirik imperiyalar vujudga kelib, ko‘plab xalqlarni o‘z manfaatlariga
bo‘ysundirgan, asoratga solgan. Biroq ularning barchasi mazlum xalqlarning
ozodlik, mustaqillik uchun kurashlari natijasida parchalanib ketgan.
Bu tarixiy jarayon XX asrda ham takrorlandi. Mazlum xalqlarning milliy-
ozodlik harakati natijasida jahon mustamlakachilik tizimi barbod bo‘ldi,
imperiyalar quladi. Dunyodagi yirik imperiyalardan biri bo‘lmish SSSRning
parchalanishi ham ana shu tarixiy-qonuniy jarayonning natijasi bo‘ldi. O‘zbekiston
Respublikasi Davlat mustaqilligining qo‘lga kiritilishi ham qonuniy-tarixiy jarayon
bo‘lib, xalqimizning uzoq yillar davomidagi milliy istiqlol uchun olib borgan
qahramonona kurashining natijasidir.
1991 - yil 31-avgustdan e‘tiboran Vatanimiz tarixida yangi davr – milliy
istiqlol davri boshlandi. O‘zbekiston xalqi o‘z taqdirini o‘z qo‘liga oldi, siyosiy,
ma‘naviy mutelikdan qutuldi. Dunyo xaritasida yana bitta mustaqil, to‘la huquqli,
suveren davlat – O‘zbekiston Respublikasi paydo bo‘ldi.
O‘zbekiston xalqi va rahbariyatining donishmandligi, sabotliligi va
qafiyatliligi, uzoqni ko‘ra bilishi natijasida uning davlat mustaqilligi tinch,
demokratik, parlament yo‘li bilan, ijtimoiy larzalarsiz, qurbonlar va
vayronagarchiliksiz amalga oshdi.
Mustaqil O‘zbekiston dunyoga, jahonga yuz tutdi, qariyb yuz yildan ortiq
vaqt davomida yopib qo‘yilgan chegaralari ochildi. Jahon hamjamiyati
O‘zbekistonni quchoq ochib qabul qildi. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq
O‘zbekiston Respublikasini suveren davlat sifatida Turkiya, Amerika Qo‘shma
Shtatlari, Kanada, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Saudiya Arabistoni, Eron, Pokiston,
Hindiston, Xitoy singari yirik davlatlar tan oldilar.
80

3.Mustaqil O‘zbekiston davlatining yuzaga kelishi va mustahkamlanishida
Islom Karimovning o‘rni va roli.
O‘zbekistonning yangi tarixi ibtidosini bevosita buyuk tarixiy shaxs Islom
Abdug’aniyevich Karimov nomi bilan boshlash tarixiy haqiqat. Yuqorida qayd
qilib o‘tilganidek, aynan 1989 yil iyun oyidan respublika rahbariyatiga kelgan
Islom Karimov o‘zbek xalqining milliy manfaatlaridan kelib chiqqan xolda
o‘zining ijtimoiy-siyosiy faoliyatini boshlagan edi. 1989 yil respubikamizni og’ir
ijtimoiy-iqtisodiy bo‘xrondan olib chiqishda, milliy qadriyat va an‘analarining
xalqqa qaytarilishida Islom karimovning tarixiy xizmatlari beqiyos. Jumladan 1989
yil 21 oktabrda o‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi xalqimizning asriy
orzularining ro‘yobi edi.
Boshlangan xayrli ishlarni yanada samarali davom ettirish maqsadida sobiq
ittifoq miqyosida birinchi bo‘lib O‘zbekistonda 1990 yil 24 mart da Prezidentlik
lavozimi joriy qilindi. Respublika Oliy Kengashi tomonidan Islom Karimov
O‘zbekistonning birinchi Prezidenti etib saylandi. Shu sanadan boshlab
O‘zbekistonda davlat boshqaruvining yangi, demokratik tizimini shakllantirishga
kirishildi.
O‘zbekiston davlat mustaqilligi e‘lon qilingach, demokratik huquqiy davlat
barpo etish yo‘lini tanlagan O‘zbekiston uchun tabiiy ravishda davlat boshlig’i –
Prezidentning umumxalq tomonidan saylanishini ta‘minlash zarur edi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1991-yil 18-noyabrda bo‘lgan
VIII sessiyasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g’risida Qonun
qabul qilindi.
O‘zbekiston Respubikasi Prezidenti lavozimiga 35 yoshdan kichik
bo‘lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan, bevosita saylovgacha kamida 10 yil
O‘zbekiston hududida muqim yashayotgan O‘zbekiston Respubiikasi fuqarosi
saylanishi mumkin. O‘zbekiston Prezidenti 5 yil muddatga saylanadi, ayni bir
shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq O‘zbekiston Prezidenti bo‘lishi mumkin
emas. ( O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g’risidagi qonundan .)
Oliy Kengashning VIII sessiyasida shuningdek O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti saylovini tayinlash to‘g’risida Qaror ham qabul qilindi va O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti saylovi 1991-yil 29-dekabr, yakshanba kuniga belgilandi.
Ayni shu kuni ikkinchi bir muhim siyosiy tadbir – O‘zbekiston davlat
mustaqilligiga xalqning munosabatini bilishga qaratilgan umumxalq referendumini
ham o‘tkazish belgilandi.
Markaziy saylov komissiyasi 1991-yil 22-noyabrda O‘zbekiston
Prezidentligiga O‘zbekiston xalq demokratik partiyasi va kasaba uyushmalari
Federatsiyasidan ko‘rsatilgan I.A. Karimov hamda Erk demokratik partiyasidan
ko‘rsatilgan Salay Madaminov nomzodlarini ro‘yxatga oldi va yashirin ovoz berish
byulleteniga kiritdi.
O‘ta muhim siyosiy jarayonga qizg’in tayyorgarlik ketayotgan bir paytda
1991 yil dekabr oyida Namanganda xavotirli voqealar ro‘y berdi.
1991 yilning 9 dekabrida Namangan shahrida bir guruh qo‘poruvchi kuchlar
viloyat ijroiya qo‘mitasi binosini egallab olib, O‘zbekistonni Islom davlatiga
aylantirishni da‘vo qilib chiqishadi va respublika rahbari bilan uchrashuvni talab
81

qilishadi. Islom Karimov prezidentlikka nomzod sifatida ertasi kuni tongda
Namanganga yetib keladi va ongi aqidaparastlik g’oyalari bilan zaharlangan,
jazavaga tushgan olomon orasiga soqchi va hamrohlarsiz, bir o‘zi, hech
ikkilanmasdan, shijoat va shiddat bilan kirib boradi. Respublika rahbarini
kurishgach, aqidaparastlar bir oz dovdirab qolishadi. Yurtboshimiz vazminlik bilan
so‘z boshlaydi va ularning barcha da‘volarini aniq faktlar bilan rad etadi.
Shuni aytish kerakki, Islom Karimovning qatiyati va jasorati binoni boshiga
kutarib baqir-chaqir qilayotgan minglab ashaddiy ekstremistlarni ham sarosimaga
solib qo‘yadi. Mamlakatimiz rahbari hayajonga berilmasdan, ular talab qilayotgan
yo‘l qonunga mutlaqo zid ekani va hech qachon yaxshilikka olib kelmasligini
uqtiradi, salobati va irodasi bilan vaziyatni yumshatishga muvaffaq bo‘ladi.
Bebaho boylik bo‘lgan tinchlik va osoyishtalikni saqlash, uni ko‘z
qorachig’idek asrash masalasi mamlakatimiz rahbari Islom Karimovning
faoliyatida doimo eng muhim, eng ustuvor yo‘nalish bo‘lib qoldi. Buni har xil
buzg’unchi kuchlar, diniy va dunyoviy niqobdagi radikal oqimlar bosh ko‘targan
o‘sha notinch davrda, Islom Karimovning chuqur iztirob bilan 1992 yil 4 yanvar
kuni Oliy Kengashning IX sessiyasi minbaridan turib xalqqa qilgan murojaatidagi,
bugun ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan, ushbu so‘zlari yaqqol tasdiqlaydi: “Aziz
do‘stlar! Nima kerak bo‘lsa, ayting, hammasini qilib beramiz. Lekin, aziz onalar,
opasingillar, otaxonlar, do‘stlar, ukajonlar, men Prezident bo‘lsam ham sizdan tiz
cho‘kib so‘rayman, iltimos qilaman: shu masalada yordam qiling! Axir, Qur oni‟
Karim ham do‘stlikka, birodarlikka chaqiradi, nizo chiqarishni qoralaydi. Janjal
chiqqan yurtdan xudo ham yuz o‘girar ekan. Shu sabab baraka ham, rizq-ro‘z ham
nasiya bo‘lib qolarkan. Bu yo‘lda tinchlik, totuvlik yo‘lida bizni Alloh taoloning
o‘zi qo‘llasin, madadkor bo‘lsin!” ( Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka
erishish ostonasida. -T.: “O‘zbekiston”. 2011. 431-bet )
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovini o‘tkazishga tayyorgarlik
ko‘rish va uni o‘tkazish O‘zbekiston Respublikasi xalq deputatlari saylovini
o‘tkazuvchi Markaziy saylov komissiyasining zimmasiga yuklandi. Saylovga
puxta tayyorgarlik ko‘rildi. 13 ta okrug va qariyb 7 mingta uchastka saylov
komissiyalari tuzildi. O‘zbekiston Prezidenti saylovi respublikada birinchi bor
o‘tayotganligi inobatga olinib, bu tadbirni uyushqoqlik bilan o‘tkazish maqsadida
saylov komissiyalari tarkibiga Xalq demokratik partiyasidan, O‘zbekiston kasaba
uyushmalari Federatsiyasidan, yozuvchilar uyushmasi va boshqa jamoat
tashkilotlaridan ko‘pgina vakillar kiritildi.
Markaziy saylov komissiyasi saylovga doir barcha hujjatlarni, 11 mln.
nusxadagi Prezident sayloviga doir byulletenlatni markazlashtirilgan tartibda
tayyorladi hamda okrug va uchastka saylov komissiyalari ular bilan o‘z vaqtida
ta‘minlandi. Prezidentlikka nomzodlar uchun saylovoldi kompaniyasida, ularning
saylovchilar bilan uchrashuvlarida va o‘z dasturlarini ommaviy axborot
vositalarida e‘lon qilishlariga keng sharoit yaratildi. Saylovchilarning ro‘yxatlarini
tuzish, binolarni ovoz berish uchun jihozlash ishlari amalga oshirildi. Prezident
saylovi jarayonida Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi tashkilotini ta‘sis etgan
mustaqil mamlakatlardan, Amerika Qo‘shma Shtatlari, Turkiya, Malayziya va
82

boshqa davlatlardan, xalqaro tashkilotlardan kelgan kuzatuvchilar qatnashdi. Ular
O‘zbekiston Prezidenti saylovi puxta tashkil etilganligini tasdiqladilar.
1991-yil 29-dekabrda demokratik meyor va tartiblarga mos ravishda,
umumiy, teng, to‘g’ridan to‘g’ri saylash huquqi asosida tarixda birinchi marta
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga muqobillik asosida umumxalq saylovi
bo‘lib o‘tdi. Saylovda 9 mln 90 ming 958 kishi yoki ovoz berish huquqiga ega
bo‘lgan fuqarolarning 94,2 foizi ishtirok etdi.
I.A. Karimov nomzodi uchun 8 mln 514 ming 136 saylovchi yoki saylovda
qatnashganlarning 86 foizi ovoz berdi.
1991-yil 30-dekabr kuni Markaziy saylov komissiyasi okrug komissiyalari
majlis bayonlarini ko‘rib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi
to‘g’risidagi qonunning 35-moddasiga asosan I.A. Karimovni O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylangan deb hisoblashga qaror qildi.
1992-yil 4-yanvarda bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Kengashining navbatdan tashqari IX sessiyasida O‘zbekiston Prezidenti saylovi
yakunlari haqidagi masala ko‘rib chiqildi va mazkur masala bo‘yicha Markaziy
saylov komissiyasining qarori tasdiqlandi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g’risidagi qonuuning 38-
moddasiga muvofiq Islom Abdug’aniyevich Karimov 1991-yil 31-dekabrdan
boshlab O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishgan deb hisoblansin.
( O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining qaroridan. 1992-yil 4-yanvar ) Oliy
Majlisning mazkur sessiyasida I.A.Karimov so‘zga chiqib, o‘ziga bildirilgan
ishonch uchun butun respublika xalqiga samimiy minnatdorchilik bildirdi va
qasamyod qildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qasamyodi:
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Iavozimini bajarishga kirishar ekanman,
respublikamiz xalqlariga sadoqat bilan xizmat qilishga, fuqarolarning huquq va
erkinliklariga kafolat berishga, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga qat iy‟
rioya etishga, zimmamga yuklangan yuksak vazifalarni vijdonan bajarishga
qasamyod qilaman.
(1992-yil 4-yanvar)
Islom Abdug’aniyevich Karimov O‘zbekiston Respublikasining umumxalq
saylagan Birinchi Prezidenti bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.Karimovning tarjimayi holi.
Islom Abdug’aniyevich Karimov – 1938-yil 30-yanvarda Samarqand
shahrida xizmatchi oilasida tug’ilgan. Millati – o‘zbek. Oliy ma lumotli, O‘rta
‟
Osiyo politexnika va Toshkent xalq xo‘jaligi institutlarini tugatgan. Muhandis-
mexanik va iqtisodchi mutaxassisliklariga ega. Mehnat faoliyatini 1960-yilda
Toshkent qishloq xojaligi mashinasozligi zavodida boshlagan.
1960-yildan 1966-yilgacha V.P.Chkalov nomidagi Toshkent Aviatsiya ishlab
chiqarish birlashmasida muhandis, yetakchi muhandis-konstruktor bo‘lib ishladi.
1966-yilda O‘zbekiston SSR davlat reja komitetiga ishga o‘tib, bosh
mutaxassislikdan Respublika davlat reja komiteti raisining birinchi o
83

„rinbosarigacha bo‘lgan yo‘lni bosib o‘tdi. 1983-yilda I.Karimov O‘zbekiston
SSR Moliya vaziri, 1986-yilda O‘zbekiston SSR
Ministrlar Soveti Raisining o‘rinbosari, Respublika davlat reja komitetining raisi
etib tayinlanadi.
1986-1989-yillar mobaynida Qashqadaryo viloyati partiya komitetining
birinchi kotibi, 1989-yilning iyunidan boshlab O‘zbekiston Kompartiyasi
Markaziy Komitetining birinchi kotibi lavozimlarida ishladi.
1990-yil 24-mart kuni O „zbekiston SSR Oliy Kengashining sessiyasida
I.Karimov O‘zbekiston SSR Prezidenti etib saylandi.
1991-yil 31-avgust kuni I.Karimov tarixiy voqea – O‘zbekiston
Respublikasining davlat mustaqilligini e’lon qildi.
1991-yil 29-dekabridan muqobillik asosida o‘tkazilgan umumxalq saylovida
I.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti etib saylandi.
1995-yil 26-martida bo „lib o‘tgan umumxalq referendumi yakunlariga ko‘ra
I.Karimovning Prezidentlik vakolati 2000-yilga qadar uzaytirildi.
2000-yil 9-yanvarda bo‘lib o‘tgan saylovda I.Karimov O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylandi.
2002-yil 27-yanvarda bo‘lib o‘tgan referendumda uning prezidentlik vakolati
5 yildan 7 yilga uzaytirildi.
2007-yil 23-dekabrda bo „lib o „tgan saylovda I.Karimov O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti etib saylandi. I.Karimov O‘zbekiston Fanlar
akademiyasining akademigi (1994-yil), o‘ndan ortiq xorijiy mamlakatlar
universitet va akademiyalarining faxriy fan doktori, professor va akademikligiga
saylangan.
I.Karimov ,, O‘zbekiston Qahramoni“ unvoni va „Oltin Yulduz“ medali
sohibi (1994), “Mustaqillik“ (1996), „Amir Temur“ (1998) ordenlari bilan
mukofotlangan.
I.Karimov xalqaro hamkorlikni rivojlantirish, tinchlikni mustahkamlash,
ma naviyatni tiklash, sportni rivojlantirish sohasidagi xizmatlari uchun bir qator ‟
xalqaro tashkilotlar va nufuzli xorijiy davlatlarning orden va medallari bilan
mukofotlangan.
U oilali, ikki nafar farzandi bor. Rafiqasi T.A. Karimova – iqtisodchi ilmiy
xodim.
O‘zbekiston Prezidentining Konstitutsiyaviy maqomi. O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining 19-bobida O‘zbekiston Prezidentining
Konstitutsiyaviy maqomi aniq belgilab qo‘yilgan. Konstitutsiyaning 89-moddasida
O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig’idir va davlat hokimiyati
organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini
ta‘minlaydi, deb belgilab qo‘yilgan. Prezidentning shaxsi daxlsizdir va qonun bilan
muhofaza etiladi. Konstitutsiyaning 93-moddasida O‘zbekiston Prezidentining
vazifalari, uning vakolatiga kiradigan masalalar doirasi belgilab berilgan.
O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti:
• fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etilishining kafilidir;
84

• O‘zbekiston Respublikasining suvereniteti, xavfsizligi va hududiy
yaxlitligini muhofaza etish, milliy davlat tuzilishi masalalariga doir qarorlarni
amalga oshirish yuzasidan zarur chora-tadbirlar ko‘radi;
• mamlakat ichkarisida va xalqaro munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasi
nomidan ish ko‘radi;
• muzokaralar olib boradi hamda O‘zbekiston Respublikasining shartnoma va
bitimlarini imzolaydi, respublika tomonidan tuzilgan shartnomalarga, bitimlarga va
uning majburiyatlariga rioya etilishini ta‘minlaydi;
• o‘z huzurida akkreditatsiyadan o‘tgan diplomatik hamda boshqa vakillarning
ishonch va chaqiruv yorliqlarini qabul qiladi;
• respublika Oliy Majlisiga har yili mamlakat ijtimoiyqtisodiy hayotining,
ichki va tashqi siyosatining eng muhim masalalari yuzasidan ma‘ruzalar taqdim
etadi;
• viloyatlar hokimlarini va Toshkent shahar hokimini qonunga muvofiq
tayinlaydi hamda lavozimidan ozod etadi;
• O‘zbekiston Respublikasining qonunlarini imzolaydi va e‘lon qiladi,
qonunga o‘z e‘tirozlarini ilova etib, uni takroran muhokama qilish va ovozga
qo‘yish uchun Oliy Majlisga qaytarishga haqli;
• Respublika Qurolli Kuchlarining Oliy Bosh Qo‘mondoni hisoblanadi,
Qurolli Kuchlarning oliy qo‘mondonlarini tayinlaydi va vazifasidan ozod qiladi,
oliy harbiy unvonlar beradi;
• O‘zbekiston Respublikasining ordenlari, medallari va yorlig’i bilan
mukofotlaydi, O‘zbekiston Respublikasining malakaviy va faxriy unvonlarini
beradi;
• O‘zbekiston Prezidenti Konstitutsiya va qonunlarga asoslanib hamda ularni
ijro etish yuzasidan respublikaning butun hududida majburiy kuchga ega bo‘lgan
farmonlar, qarorlar va farmoyishlar chiqaradi.
Vakolati tugashi munosabati bilan iste‘foga chiqqan Prezident umrbod Senat
a‘zosi lavozimini egallaydi.
Ma‘lumki, 2016 yil qaysidir ma‘noda o‘zbek xalqi uchun milliy judolik va
katta yo‘qotishlar yili bo‘ldi. 2016 yil 2 sentyabrda mustaqil O‘zbekiston
davlatining asosochisi va me‘mori Islom Abduganiyevish Karimov 78 yoshida,
miyaga qon quyilishi (insult) asoratidan vafot etdi. Shu yil kuzida O‘zbekiston
qahramonlari – Erkin Vohidov va Abdulla Oripovlarni ham xalqimiz so‘ngi yo‘lga
kuzatib qo‘ydi…
2017 yil 25 yanvarda O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti
Islom Abdug’aniyevich Karimovning xotirasini abadiylashtirish to‘g’risida
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori (PQ-2744) qabul qilindi.
Xalqimiz Birinchi Prezident Islom Abdug’aniyevich Karimovning millatimiz
tarixida amalga oshirgan buyuk ishlarini, uning insoniylik fazilatlarini bir umir
esda saqlaydi. Jahon tarixida hind xalqi Mahatma Gandini, Amerika xalqi Jorj
Vashingtonni, fransuz xalqi Sharl de Golni, Jazoir xalqi Ahmad Bin Bellani,
Singapur xalqi Li Kuan Yuni, Turk respublikasi Mustafo
85

Kamol Otatur siymosini qanchalik ardoqlashsa, o‘zbek xalqi millat peshvosi,
buyuk davlat arbobi Islom Abdug’aniyevich Karimovni shunchalik hurmat va
ehtirom bilan tilga oladi va arjoqlaydi.
O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning tashabbusi
bilan 2017 yil 4 mayda “Toshkent shahridagi xalqaro aeroportga O‘zbekiston
Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov nomini berish to‘g’risida”
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori (PQ-2950) qabul qilindi. 2017 yil
31 avgust da Toshkent shahrida, 2 sentabrda Samarqand shahrida Islom
Abdug’aniyevich Karimov haykalining ochilish marosimi bo‘lib o‘tdi.
Birinchi Prezidentimiz Islom Abdug’aniyevich Karimov tavalludining 80
yilligi munosabati bilan 2018 yil 30 yanvar kuni Qarshi shahrida I.A.Karimov
haykali, Samarqand shahrida esa I.A.Karimov maqbara majmuasining tantanali
ochilish marosimi bo‘lib o‘tdi.
Darhaqiqat, Islom Abdug’aniyevich Karimov o‘zbek xalqining buyuk kelajagi
uchun imkoniyat eshiklarini ochib bergan elparvar davlat arbobi edi.
5-MAVZU. O‘ZBEKISTONNING O‘ZIGA XOS ISTIQLOL VA
TARAQQIYOT YO‘LI
Reja:
1.O‘zbekiston Respublikasi davlat ramzlarining qabul qilinishi.
2.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi – mustaqil davlatning asosiy
qonuni.
3.Mustaqil taraqqiyotning dastlabki davridagi muammolar, taraqqiyotning
“O‘zbek modeli” va uning o‘ziga xos xususiyatlari.
Tayanch iboralar. Davlat bayrog’i. Davlat gerbi. Davlat madhiyasi. Konstitutsiya.
Referendum. Taraqqiyotning “ O‘zbek modeli”. Reforma. Bozor iqtisodiyoti.
Ijtimoiy himoya.
1. O‘zbekiston Respublikasi davlat ramzlarining qabul qilinishi .
Davlat ramzlari haqida so‘z ketganda, avvalo, uning tushunchasini
aniqlashtirish lozim. Umuman, davlat ramzlari tushunchasi huquqiy adabiyotlarda
turlicha ta‘riflanadi. Masalan, yuridik lug’atlarda quyidagicha ta‘rif berilgan:
Davlat ramzlari – Konstitutsiya yoki alohida qonun bilan mustahkamlangan
maxsus, odatda, tarixiy shakllangan, o‘ziga xosligini ifodalovchi, ba‘zan,
shuningdek, ma‘lum bir g’oyaviy ma‘noni ifodalaydigan belgilaridir. Odatda,
davlat ramzlariga davlat bayrog’i, davlat gerbi, davlat madhiyasi, davlat ranglari,
davlat boshlig’i shtandarti, davlat muhri, davlat shiori kiradi. Ba‘zida ayrim
Konstitutsiyalar davlat ramzlariga bayram kunlarini ham qo‘shadilar.
Har qanday mustaqil davlat singari O‘zbekiston Respublikasi ham o‘z oliy
davlat hokimiyati tomonidan belgilangan va Asosiy Qonun – Konstitutsiyaning 5-
moddasida mustahkamlangan davlat ramzlari – Bayrog’i, Gerbi va Madhiyasiga
ega. Davlat ramzlarining mavjudligi O‘zbekistonning amalda mustaqilligini yaqqol
tasdiqlaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’i, gerbi va madhiyasining ishlab
chiqilishi va qabul qilinishi jarayoni ikki yarim yil davom etdi. Davlat bayrog’i,
gerbi va madhiyasini qabul qilish yuzasidan Konstitutsiyaviy komissiya tuzilib,
86

uning tomonidan tayyorlangan loyihalar umumxalq muhokamasidan o‘tkazildi.
Bunda, ayniqsa, Prezident I.A.Karimovning umumxalq muhokamasi davomida
tushgan takliflarni umumlashtirib, davlat bayrog’idagi uchta asosiy ranglarni –
moviy, oq va yashil yo‘llarni o‘z qo‘li bilan chizib komissiyaga taqdim etganligini
va bu O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’ining qabul qilinishida asos
bo‘lganligini ta‘kidlash joiz. O‘zbekistonning davlat ramzlari muqaddas bo‘lib,
ularni hurmat qilish, qonunda belgilangan tartibda e‘zozlash hamda ulardan
faxrlanish mamlakatimiz har bir fuqarosining insoniy va fuqarolik burchidir. Zero,
davlat ramzlarini har qanday yo‘l bilan kamsitish, tahqirlash, qadr-qimmatini
pastga urish uchun qonunda tegishlicha javobgarliklar nazarda tutilgan.
Davlat ramzlarining davlat hayotida tutgan o‘rni va ahamiyatini to‘laroq
tushunib olish uchun, avvalo, ularning mohiyatini, nima uchun zarurligini bilib
olish kerak. Davlat ramzlari orasida Davlat bayrog ’ i salmoqli o‘ rin tutadi . Chunki
u k o‘ zga yaqqol tashlanib , boshqa ramzlardan hajmi , tasviri , keng foydalanilishi va
boshqa jihatlari bilan alohida ajralib turadi . Davlat bayrog ’ i – tasviri qonun
tomonidan ( k o‘ pincha Konstitutsiya bilan ) o‘ rnatiladigan , biror davlatni boshqa
davlatlardan farqlovchi rasmiy belgisi , nishoni . U davlat mustaqilligi , suvereniteti
ramzi hisoblanadi . Davlat bayroqlari , ularning rangi , tuzilishi va emblemalari
o‘ zboshimchalik bilan , ixtiyoriy sur ‘ atda belgilanmaydi . Ular qonun bilan
belgilanadi va ma‘lum ramziy ahamiyatga ega bo‘ladi.
Davlat bayrog‘i, odatda, har qanday suveren mamlakatning davlat
muassasalari, elchixonalari, konsulliklari, missiyalari, bojxonalari va shu kabi
idoralarning binosida ko‘tariladi. Elchixonalar, missiyalar, konsulliklar milliy
bayramlari kuni o‘z davlatining bayrog’ini osib qo‘yadilar. Davlat bayroqlari,
shuningdek, xalqaro konferensiyalar ochilishida, rasmiy marosim-uchrashuvlar
vaqtida, xalqaro sport sovrinlari berilayotgan vaqtda va hokazo holatlarda ham
ko‘tariladi.
Davlatimiz bayrog’i muqaddas va daxlsizdir, u davlatimiz mustaqilligining
ramziy belgisidir. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i 1991 yil
18 noyabrda Oliy Kengash tomonidan qabul qilingan qonun bilan tasdiqlangan.
Ushbu qonunga 1992, 1999, 204 va 2010 yillarda qator qo‘shimcha va
o‘zgartishlar kiritildi.
O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i ramzi mamlakatimiz hududida
ilgari mavjud bo‘lgan g’oyat qudratli saltanatlar bayroqlariga xos bo‘lgan eng
yaxshi an‘analarni davom ettirgan holda respublika tabiatiga xos xususiyatlarni,
xalqimizning milliy va madaniy o‘zligini ham aks ettiradi.
Bayroqdagi moviy rang – mangu osmon va musaffo suv ramzidir.
Yaxshilikni, donishmandlikni, shon-shuhratga sadoqatni bildiruvchi moviy rang
Sharqda azaldan qadrlanadi, o‘z vaqtida buyuk Amir Temur ham o‘z bayrog’iga bu
rangni tanlagan.
Oq rang – tinchlik va poklik timsolidir. Yosh mustaqil davlat o‘z yo‘lida
baland dovonlardan oshib o‘tishi kerak. Bayrog’imizdagi oq rang yo‘limizning
musaffo va charog’on bo‘lishi uchun yaxshi niyat ramzidir.
Qizil yo‘llar – bu har bir tirik jonning qon tomirida urib turgan hayotiy kuch,
tiriklik ramzidir.
87

Yashil rang – serne‘mat va orombaxsh tabiat timsoli. Hozirgi vaqtda butun
dunyoda atrof-muhitni muhofaza qilish harakatlari keng yoyilmoqda, uning ramzi
ham yashil rangdir.
Yarim oy – O‘zbekiston xalqining ko‘p asrlik an‘analariga muvofiq keladi.
Yarim oy va yulduzlar – musaffo osmonning va tinchlikning ramzlaridir.
Bayrog’imizda 12 yulduz tasviri bor, bu o‘lkamizda qadimdan buyon
barkamollik, mukammallik timsoli hisoblanadi.
Darhaqiqat, O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i to‘g’risidagi
Qonunning 2-moddasida ko‘rsatilganidek, O‘zbekiston Respublikasining Davlat
bayrog’i O‘zbekiston Respublikasi davlat suverenitetining ramzidir.
Mazkur qonunning 3-moddasiga binoan, bayrog’imiz xalqaro munosabatlarda
O‘zbekiston Respublikasining timsoli bo‘ladi. Binobarin, bayrog’imiz xalqaro
maydonda O‘zbekiston Respublikasi delegatsiyalarining xorijiy mamlakatlarga
safari chog’ida, xalqaro tashkilotlarda, konferensiyalarda, jahon ko‘rgazmalarida,
sport musobaqalarida ko‘tarilib, yurtimizni ulug’laydi. O‘zbekiston
Respublikasining Davlat bayrog’i to‘g’risidagi qonunida bayroq ko‘tariladigan
joylar va uning ko‘tarilish vaqtlari aniq va ravshan belgilab qo‘yilgan. O‘zbekiston
Respublikasining Davlat bayrog’i qonunda belgilangan tegishli joylarda doimiy
ravishda ko‘tarilgan holda turadi.O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i
unga nisbatan lozim darajadagi hurmat ta‘minlangan holda umummilliy bayramlar
va tantanali tadbirlar vaqtida ko‘tarilishi mumkin.
Qonun bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’ining tasviri
tushirilgan belgilar: O‘zbekiston Respublikasi Fuqaro havo kemalari davlat reyestri
yoki O‘zbekiston Respublikasi Davlat havo kemalari reyestriga kiritilgan havo
kemalariga, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Aviatsiya ma‘muriyati hisobida
turuvchi eksperimental havo kemalariga; qonun hujjatlarida belgilangan hollarda
avtomototransport vositalari va ular tirkamalarining davlat ro‘yxatidan o‘tkazish
raqam belgilariga; O‘zbekiston Respublikasining asosiy chegara belgisiga
qo‘yiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’ining tasviri tushirilgan belgilardan
O‘zbekiston Respublikasiga tegishlilikni belgilash maqsadida predmetlarda, o‘quv-
tarbiya jarayonida, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Davlat mukofotlarining
elementi sifatida foydalanilishi mumkin.
Shuni yodda tutish kerakki, O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’ining
elementlarini nodavlat tashkilotlari hujjatlarining rekvizitlari yoki reklama
materiallariga kiritilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Shuningdek, O‘zbekiston
Respublikasi Davlat bayrog’ining tasviri tushirilgan belgilardan ishlab
chiqarilayotgan yoki realizatsiya qilinayotgan tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni)
o‘tkazish uchun tijorat maqsadlarida foydalanish mumkin emas. Ayni vaqtda,
nodavlat notijorat tashkilotlarining ramzlari mamlakatimiz Davlat bayrog’iga
o‘xshash bo‘lishi mumkin emas.
Qonunda bayrog’imizning qanday shakl va ko‘rinishda bo‘lishi ham aniq
ko‘rsatilgan. Chunonchi, qonunning 4-moddasiga binoan, O‘zbekiston
Respublikasining Davlat bayrog’i - bayroqning butun uzunligi bo‘ylab o‘tgan to‘q
moviy rang, oq rang va to‘q yashil rangli uchta endan tarkib topgan to‘g’ri
88

to‘rtburchak shaklidagi matodir. Bayroqning uzunligi 250 sm.ga, kengligi 125
sm.ga teng. Moviy rang, oq rang va yashil rangli enlarining kengligi bir xil. Har bir
en 40 sm.ga teng. Bayroqning o‘rtasidagi oq rangli enning chetlaridan kengligi 2,5
sm.ga teng qizil hoshiyalar o‘tgan.
Bayroqning yuqori qismidagi moviy rangli enning yuz tomoni va orqa
tomonida dastaga yaqin joyida oq rangli yangi oy va uning yonida o‘n ikkita oq
rangdagi besh qirrali yulduz tasvirlangan. Yangi oy va yulduzlarning tasviri moviy
rangli yuqori enning o‘rtasidan 70x30 sm.ga teng to‘g’ri to‘rtburchakka sig’adigan
qilib joylashtirilgan. Yangi oy vertikal holatda do‘ng tomoni dastaga qaratilgan,
dastadan 20 sm masofada joylashtirilgan bo‘lib, diametri 30 sm.li doiraga sig’adi.
Yulduzlar diametri 6 smli doiraga sig’adi. Doiralar orasidagi masofa 6 sm.
Yulduzlar uzunasiga va tikkasiga quyidagi tartibda joylashadi: yuqori qatorda
uchta, o‘rta qatorda to‘rtta va quyi qatorda beshta yulduz. Quyi qatordagi yulduzlar
yangi oyning pastki uchidan 3,5 sm masofada joylashadi.
Qonunda Davlat bayrog’ining qachon, qanday voqealar munosabati bilan, qay
vaqtda, soat nechadan nechagacha, qanday tartibda ko‘tarilishi aniq ko‘rsatib
qo‘yilgan. Bunga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog‘i bayram
kunlarida Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashining, viloyatlar,
tumanlar va shaharlar hokimlarining qarorlari bilan belgilangan markaziy
ko‘chalarda, maydonlarda, boshqa jamoat joylarida va obyektlarda soat 6 da
ko‘tariladi va soat 22 da tushirib qo‘yiladi. Bayroq O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti saylovi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi
deputatlari, Senati a‘zolari, xalq deputatlari Kengashlarining deputatlari saylovi
yoki referendum kunlarida – ovoz berish o‘tkazilayotgan binolar va xonalarda
ovoz berish yoki referendum o‘tkazish davrida ko‘tarib qo‘yiladi. U xorijiy
davlatlar davlat va hukumat boshliqlarining, boshqa rasmiy delegatsiyalarning
xalqaro huquq normalariga, diplomatik protokol qoidalariga, shuningdek,
O‘zbekiston Respublikasida bo‘lishining tasdiqlangan dasturiga muvofiq, transport
vositalarida, vokzallarda, aeroportlarda, yurish yo‘nalishi bo‘yicha va boshqa
tashrif obyektlarida xorijiy davlatlar davlat va hukumat boshliqlarining, boshqa
rasmiy delegatsiyalarning tashrif buyurishidan 24 soat oldin ko‘tariladi va ular
jo‘nab ketganidan keyin 24 soat mobaynida tushirib qo‘yiladi.
O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i bilan bir vaqtda boshqa
davlatning bayrog’i ko‘tarilsa, qonunga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasining
Davlat bayrog’i (binoning old tomoniga qarab turganda) o‘ng tomondan, boshqa
davlatning bayrog’i chap tomondan ko‘tarilmog’i kerak. O‘zbekiston
Respublikasining Davlat bayrog’i bilan bir vaqtda Qoraqalpog’iston
Respublikasining Davlat bayrog’i ko‘tarilganda, O‘zbekiston Respublikasining
Davlat bayrog’i (binoning old tomoniga qarab turganda) chap tomondan
ko‘tarilishi kerak.
O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i bilan bir vaqtda bir qancha
davlatlarning bayroqlari ko‘tarilganida, O‘zbekiston Respublikasining Davlat
bayrog’i alohida, qolganlari esa o‘zbek alfaviti bo‘yicha ko‘tariladi. O‘zbekiston
Respublikasining Davlat bayrog’i boshqa dav-latlarning bayroqlari bilan bir xil
balandlikda joylashtirilishi kerak.
89

O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i bilan bir vaqtda
Qoraqalpog’iston Respublikasining Davlat bayrog’i ko‘tarilganda,
Qoraqalpog’iston Respublikasi Davlat bayrog’i-ning o‘lchami O‘zbekiston
Respublikasi Davlat bayrog’ining o‘lchamidan katta bo‘lmasligi kerak,
O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’ining ko‘tarilish balandligi esa
Qoraqalpog’iston Respublikasi Davlat bayrog’ining ko‘tarilish balandligidan past
bo‘lmasligi kerak.
O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i bilan bir vaqtda xorijiy
davlatlar va (yoki) xalqaro tashkilotlar bayroqlari ko‘tarilganda O‘zbekiston
Respublikasining Davlat bayrog’i xalqaro huquq normalariga va diplomatik
protokol qoidalariga muvofiq ko‘tariladi. O‘zbekiston Respublikasining Davlat
bayrog’i xorijiy davlatlar va (yoki) xalqaro tashkilotlar bayroqlari bilan bir xil
balandlikda joylashtirilishi hamda bir xil o‘lchamga ega bo‘lishi kerak.
O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i binolarning asosiy kirish
joyida yoki buning uchun maqbul bo‘lgan boshqa joyda yoxud tegishli tutqichi
bo‘lgan dastada, yo bo‘lmasa flagshtogda bayroqning dastasi binoning old tomoni
bilan ko‘pi bilan 45 gradusli burchak hosil qiladigan tarzda ko‘tariladi.
O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’ini tayyorlash, saqlash va yo‘q qilish
tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
Ko‘tarib qo‘yilgan O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’ining matosi yer
sathidan kamida 2,5 metr balandlikda bo‘lishi kerak. Motam munosabati bilan,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoniga muvofiq, O‘zbekiston
Respublikasining Davlat bayrog’i motamga moslab ko‘tariladi. Bunday hollarda
O‘zbekiston Respublikasi Davlat bayrog’i dastasi yoki flagshtokning yuqori uchiga
bayroq enining 1/20 qismiga teng bo‘lgan kenglikdagi qora tasma bog’lanadi,
tasmaning ikki uchi bayroqning butun eni uzunligida osilib turadi. Bayroq motam
munosabati bilan flagshtokda ko‘tarilgan taqdirda u flagshtok uzunligining 1/3
bo‘lagicha tushirib qo‘yiladi.
O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari, shuningdek, O‘zbekistonda turgan
boshqa shaxslar O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’ini hurmat qilishlari
shart. O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i to‘g’risidagi qonun
hujjatlarini buzganlikda aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’ini behurmat qilganlik O‘zbekiston
Respublikasi qonunlarida belgilangan tartibda jazolanadi.
Mamlakatimizda Konstitutsiya va qonun bilan o‘rnatilgan hamda
tasdiqlangan davlat ramzlaridan biri – uning gerbidir. Davlat gerbi davlat
mustaqilligining ramziy belgilaridan biri hisoblanadi. «Gerb» so‘zi nemischa
«erbo» so‘zidan olingan bo‘lib, shohlar va hukmdorlarga davlat, sarhad, hudud va
boshqa nasldan-naslga meros qoluvchi mulk belgisini anglatadi.
Bundan 250 yil muqaddam Erondan Oltoyga qadar cho‘zilgan sarhadlarda
hukm surgan qadimgi turk hoqoni O‘g’izxon davrida ham turkcha «tamg’a» so‘zi
aynan shu ma‘noni bildirar edi. XII asrning mashhur tarixchisi Rashiddin
Hamadoniy «Tanlangan tarixlar» nomli kitobida shahodat berishicha, O‘g’izxon
o‘z mol-mulkini o‘g’illariga ulus sifatida kichik davlatlarga bo‘lib berib, in‘om
etgan. Ushbu davlatlar xukmdorlari ham o‘zlarining xonlik tamg’alariga ega edi.
90

Ko‘rinib turibdiki, «tamg’a» so‘zining ma‘nosi haqiqatan ham nemischa «erbo»
so‘zining ma‘nosiga to‘la mos keladi.
Gerb – qaysi davlatga tegishli bo‘lsa, o‘sha davlatning tarixiy an‘analarini
ifodalovchi ramziy ahamiyatga ega bo‘lgan tasvirlar va narsalar yig’indisi.
O‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbi to‘g’risida”gi qonun 1992 yil 2 iyul da
O‘zbekiston Respublikasining Oliy Kengashi tomonidan qabul qilingan. Unga
1999 yil 15 aprelda, 203 yil 25 aprelda, 204 yil 3 dekabrda va 2010 yil 24
dekabrda qabul qilingan qonunlarga muvofiq qo‘shimchalar kiritilgan.
O‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbi davlatimizning siyosiy, milliy,
xo‘jalik, jug’rofiy, etnik va boshqa o‘ziga xos xususiyatlarini hamda boy tarixiy
an‘analarini mujassamlashtirgan. Shuningdek, gerbimizda O‘zbekistonning
ijtimoiy va davlat tuzilishi tamoyillari o‘ziga xos tarzda ifoda etilgan.
«O‘zbekiston Respublikasi Davlat gerbi to‘g’risida»gi qonunga binoan,
O‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbi respublika davlat mustaqilligining
ramzidir.
O‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbi quyidagi ko‘rinishga ega: tog’lar,
daryolar va so‘l tomoni bug’doy boshoqlaridan, o‘ng tomoni esa chanoqlari
ochilgan g’o‘za shoxlaridan iborat chambarga o‘ralgan gullagan vodiy uzra quyosh
zarrin nurlarini sochib turadi. Gerbning yuqori qismida respublika hurligining
ramzi sifatida sakkizburchak tasvirlangan bo‘lib, uning ichki qismida yarim oy va
yulduz tasvirlangan. Gerbning markazida baxt va erksevarlik ramzi – qanotlarini
yozgan Humo qushi tasvirlangan. Gerbning pastki qismida respublika Davlat
bayrog’ini ifoda etuvchi chambar lentasining bandida «O`zbekiston» deb yozib
qo‘yilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat gerbining rangli ko‘rinishida: Humo qushi
va daryolar – kumush rangda; quyosh, boshoqlar, paxta chanoqlari va
«O`zbekiston» yozuvi – oltin rangda, g’o‘za shoxlari va barglari, tog’lar va vodiy –
yashil rangda; chanoqlardagi paxta – oq rangda; lenta – O‘zbekiston Respublikasi
Davlat bayrog’ining ranglarini aks ettiruvchi uch xil rangda; sakkizburchak – oltin
zarhal bilan hoshiyalangan holda havo rangda; yarim oy va yulduzlar – oq rangda
tasvirlangan. Qonunda O‘zbekiston Respublikasi Davlat gerbining tasviri
tushiriladigan obyektlar batafsil sanab ko‘rsatilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat gerbining tasviridan O‘zbekiston
Respublikasiga tegishlilikni belgilash maqsadida predmetlarda, o‘quv-tarbiya
jarayonida, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi davlat mukofotlarining elementi
sifatida foydalanish mumkin. Shuni yodda tutish lozimki, O‘zbekiston
Respublikasi Davlat gerbining elementlarini nodavlat tashkilotlari hujjatlarining
rekvizitlari yoki reklama materiallariga kiritilishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat gerbining tasviri tushirilgan belgilardan
ishlab chiqarilayotgan yoki realizatsiya qilinayotgan tovarlarni (ishlarni,
xizmatlarni) o‘tkazish uchun tijorat maqsadlarida foydalanish mumkin emas.
Nodavlat notijorat tashkilotlarining ramzlari O‘zbekiston Respublikasining Davlat
gerbiga o‘xshash bo‘lishi mumkin emas. O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari,
shuningdek, O‘zbekistonda turgan boshqa shaxslar O‘zbekiston Respublikasining
Davlat gerbini hurmat qilishlari shart. O‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbi
91

to‘g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlikda aybdor shaxslar belgilangan tartibda
javobgar bo‘ladi. Shu tariqa, O‘zbekistonning davlat gerbi ham davlat
mustaqilligining ramzi bo‘lib, respublikaning rasmiy belgisi sifatida faqat qonunda
ko‘rsatilgan obyektlarga tushiriladi.
O‘zbekistonning Konstitutsiyaviy tarzda mustahkamlangan Davlat bayrog’i,
Davlat gerbi bilan bir qatorda Davlat madhiyasi ham mavjud.
Zero, dunyodagi har qanday mustaqil davlat o‘z madhiyasiga ega. Umuman,
madhiya haqida so‘z ketar ekan, uning qachon, qayerdan kelib chiqqanligini va
nima sababdan bo‘lganligini bilib olish muhim. Madhiya – grekcha madhiya
so‘zidan olingan bo‘lib, u dasturiy xarakterdagi she‘rni tantanali qo‘shiq qilib
tarannum etilishi ma‘nosida qo‘llaniladi. Madhiyalarning bir necha turlari mavjud.
Masalan, davlat, inqilob, harbiy, diniy va hokazo madhiyalar bor. Bularning ichida
eng asosiysi davlat madhiyasi hisoblanadi. Davlat madhiyalari hozirgi zamon
barcha mustaqil davlatlarida mavjud bo‘lib, u davlat bayrog’i va davlat gerbi bilan
bir qatorda davlatning rasmiy tantanavor ramzi bo‘lib hisoblanadi. Xuddi,
shuningdek, O‘zbekiston ham mustaqil davlat sifatida o‘z davlat madhiyasiga ega.
O‘zbekistonning davlat madhiyasi uzoq ijodiy izlanishlar natijasida atoqli
shoir Abdulla Oripov tomonidan yozilgan, unga san‘at arbobi Mutal Burxonov
tomonidan kuy bastalangan. Dadil aytish mumkinki, madhiyamizda o‘zbek
xalqining shodiyona fikr-o‘ylari va his-tuyg’ulari bekamu ko‘st o‘z ifodasini topdi.
1992 yil 10 dekabrda qabul qilingan «O‘zbekiston Respublika-sining Davlat
madhiyasi to‘g’risida»gi qonunga binoan, O‘zbekiston Respublikasining Davlat
madhiyasi O‘zbekiston Respublikasi davlat suverenitetining ramzidir. O‘zbekiston
Respublikasining Davlat madhiyasiga zo‘r ehtirom bilan qarash O‘zbekiston
Respublikasi har bir fuqarosining vatanparvarlik burchidir. O‘zbekiston
Respublikasining Davlat madhiyasi qonunda belgilangan vaqt va marosimlarda ijro
etiladi.
O‘zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi unga nisbatan lozim
darajadagi hurmat ta‘minlangan holda umummilliy bayramlar va tantanali tadbirlar
vaqtida ijro etilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi
orkestr, xor, ham orkestr-ham xor tomonidan yoki o‘zga vokal va cholg’u
asboblari bilan ijro etilishi mumkin. Bunda ovoz yozib olish vositalaridan
foydalanilishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi vokal hamda vokal-cholg’u
asboblari bilan ijro etilgan taqdirda to‘liq ijro etiladi, cholg’u asboblarining o‘zida
ijro etilgan taqdirda esa madhiya qisman ijro etilishiga yo‘l qo‘yiladi - ashulaning
boshlanishi va naqorat bir martadan aytiladi. O‘zbekiston Respublikasining Davlat
madhiyasi madhiyaning ushbu Qonun bilan tasdiqlangan matni va musiqaviy
tahririga aynan muvofiq holda ijro etilmog’i lozim.
O‘zbekiston Respublikasining Davlat madhiyasi ko‘pchilik huzurida ijro
etilganda, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida belgilanmagan bo‘lsa, hozir
bo‘lgan kishilar madhiyani tik turib va o‘ng qo‘l kaftini ko‘krakning chap
tomoniga qo‘yib, harbiy yoki davlatning boshqa xizmatidagi maxsus kiyimdagi
shaxslar esa qo‘lini bosh kiyimiga qo‘yib tinglaydi.
92

Agar O‘zbekiston Respublikasi Davlat madhiyasining ijro etilishi O‘zbekiston
Respublikasi Davlat bayrog’ining ko‘tarilishi bilan birgalikda amalga oshirilsa,
hozir bo‘lgan kishilar unga yuzi bilan buriladi.
Islom Karimov ta‘kidlaganidek, «Davlatimiz ramzlari – bayroq, tamg’a,
madhiya O‘zbekiston xalqlarining shon-sharafi, g’ururi, tarixiy xotirasi va
intilishlarini o‘zida mujassamlashtirdi. Mana shu ramzlarni e‘zozlash – o‘zining
qadr-qimmatini, o‘z mamlakatiga va shaxsan o‘ziga bo‘lgan hurmatni
mustahkamlash demakdir» ( Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod,
siyosat, mafkura. T.1 – Toshkent: O‘zbekiston, 1996. ).
Milliy valyuta – so‘mning muomalaga kiritilishi. Mustaqil, erkin davlatning
asosiy belgisi, asl poydevori – milliy valutadir. O‘z valutasiga ega bo‘lmagan
davlat o‘z manfaatlarini ko‘zlab muslaqil ravishda moliya-kredit, bank siyosatini
yurita olmaydi, o‘z taqdirini, tashkilotlar, xo‘jaliklar va fuqarolar taqdirini belgilay
olmaydi. Ichki bozorni naqd pul bilan ta‘minlash, pul chiqarish miqdori, uning
xarid kuchi, kelajak istiqboli uchun sarmoya ajratish, kimga qarz berish va kimdan
qarz olish, qarzni to‘lash va undirib olish, foiz stavkalarini belgilash lcabi
masalalarni mustaqil hal qila olmaydi. Pirovardida bunday davlat boshqa kuchli
davlatlar ko‘rsatmalariga qaram bo‘lib qoladi, uni hech kim haqiqiy mustaqil
davlat deb tan olmaydi. Shu boisdan milliy valutaga o‘tish O‘zbekiston uchun oliy
maqsad edi.
Biroq milliy valutaga o‘tish oson ko‘chmaydi, yangi valutani muomalaga
kiritish inqilob bilan teng. Dunyo tajribasi ko‘rsatadiki, davlatlar o‘z milliy
valutasiga erishish uchun uzoq va mashaqqatli yo‘llar bosib o‘tgan, bor qudratini
safarbar etgan.
O‘zbekistonda milliy valutani muomalaga kiritish uchun ham ma‘lum vaqt,
tajriba kerak edi. Avvalo, haqiqiy mustaqil iqtisodiyotga erishish lozim edi. Shu
boisdan O‘zbekiston mustaqillikning dastlabki payti 1991-1993-yillarda sobiq
Ittifoqdan meros qolgan rubl zonasida bo‘lib turdi. Biroq sovetlardan keyingi
makonda yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishning keskin pasayishi natijasida
rublning qadri ham shunga mos ravishda tushib bordi. 1993-yil may oyi boshlarida
80-90 rublning qadri 1 AQSH dollari darajasiga tushib ketgan edi. Shu yili
Rossiyada oldingi rubl kursiga tenglashtirilgan yangi namunadagi rubl chiqarildi.
Rossiya hukumati 1993-yil 26-iyulda O‘zbekiston mutasaddi vakillarini Moskvaga
taklif qilib, birgalikda rubl zonasida bo‘lamiz deb aytdi. Keyinroq Rossiya,
O‘zbekiston va Qozog’iston rahbarlari Moskvada uchrashib, rubl zonasini
saqlashga, O‘zbekiston va Qozog’istonni 1993-yilgi yangi rubl namunasi bilan
ta‘minlashga qaror qilindi.
Biroq, amalda boshqacha yo‘l tutildi, to‘g’rirog’i Rossiya hukumati bu
tadbirlardan o‘z manfaati yo‘lida foydalanmoqchi bo‘ldi. Rossiya hukumati
O‘zbekiston oldiga o‘z shartlarini qo‘ydi. Birinchidan, kerakli rublni davlatlararo
qarz sifatida, keyinchalik boylik yoki mahsulot bilan to‘lash sharti qo‘yildi.
Ikkinchidan, rublni olishdan oldin uning 50 % miqdoridagi AQSH dollari yoki
O‘zbekiston oltinini garovga qo‘yish talab qilindi. Uchinchidan, O‘zbekistonda
muomalada bo‘lgan 1961-1992-yilgi namunadagi pulni (rubl) yangi 1993-yil
namunasidagi rublga uchga bir nisbati bilan almashtirish sharti qo‘yildi.
93

To‘rtinchidan, birorta shart bajarilmay qolsa, tovon puli to‘lash majburiyati
belgilandi. Beshinchidan, O‘zbekiston Markaziy banki Rossiya Markaziy bankiga
hisobot berishi, ya‘ni tobe bo‘lishi kerak edi.
O‘zbekiston bunday shartlarga rozi bo‘lolmas edi, rozi bo‘lmadi ham. Shu
boisdan muomalaga yangi milliy valuta kiritish ishiga jiddiy kirishildi. O‘zbekiston
rahbariyati „katta og’a ning o‘yinlariga qarshi oldindan chora-tadbirlar ko‘rib
qo‘ygan edi. 1992-yildayoq muomalaga chiqarishga mo‘ljallangan so‘m-kupon
nusxalari tayyorlab qo‘yilgan edi. Nihoyat, 1993-yil 1-noyabrda O‘zbekistonda
so‘m-kupon muomalaga kiritildi, uning kursi oldin muomalada bo‘lib kelgan
rublga tenglashtirilgan edi. Shu yil noyabr oyi davomida aholi qo‘lidagi rubl
namunasidagi pullarini jamg’arma banklari orqali so‘m-kuponga almashtirish
ta‘minlandi. So‘m-kupon joriy etilayotgan dastlabki paytlarda chetdan rubl oqib
kelmoqda, degan mishmishlar ko‘paydi. Bozorda narxlar osmonga chiqdi.
Toshkent bozorlarida bir kg go‘sht 25 ming so‘m-kupongacha ko‘tarildi. Hukumat
buning oldini olish choralarini ko‘rdi. Aholi ortiqcha tashvish, aziyat chekmadi,
aksincha aholi, iqtisodiyot himoya qilindi. O‘zbekiston rahbariyati so‘m-kuponlar
asosida zarur tajriba orttirdi, haqiqiy milliy valutani joriy qilish tadbirlarini ko‘rdi.
1994-yil 16-iyundagi ,,O‘zbekiston Respublikasining milliy valutasini
muomalaga kiritish to‘g’risidagi Prezident farmoni va Yazirlar Mahkamasining
qaroriga binoan 1994-yil 1-iyuldan boshlab milliy valuta – so‘m muomalaga
kiritildi. 1 so‘m kursi 100 so‘m-kuponga tenglashtirilgan holda joriy qilindi.
Milliy valuta – so‘m O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qiymati
1,3,5,10,25,50,10 so‘m bo‘lgan bank qog’oz pullari (banknotlar) holida
muomalaga chiqarildi. Aholi qo‘lidagi so‘m-kuponlar jamg’arma banklari orqali
100 ga 1 qiymatda almashtirildi. Keyinroq 20, 50, 201 yilda 1 00, 2013 yilda
5 00, 2017 yilda 10 00 va 50 00, 2019 yilda 10 00 so‘mlik qog’oz pullari
ham muomalaga kiritildi. Shuningdek, qiymati har xil miqdordagi tangalar ham
naqd pul holida muomalaga chiqarildi.
Milliy valuta – milliy iftixor, davlat mustaqilligining ramzi, suveren davlatga xos
belgidir.
Bu respublikaga tegishli umumiy boylik va mulkdir( I.Karimov. Asarlar. 3-jild,
331-bet. ).
Milliy valutaning muomalaga kiritilishi mamlakatimiz hayotida muhim voqea
bo‘ldi. O‘zbekistonning xalqaro maydonda mavqeyi oshdi, o‘zining pul-kredit,
moliya siyosatini amalda mustaqil yuritadigan bo‘ldi. Bu iqtisodiy islohotlarni
yanada chuqurlashtirish uchun qulay imkoniyat yaratdi. 203-yil 15-oktabrdan
boshlab, so‘m qisman konvertatsiyalanadigan valuta maqomiga ko‘tarildi.

2. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi – mustaqil davlatning asosiy
qonuni.
Konstitutsiya eng oliy qonun sifatida O‘zbekistonning mustaqilligi va suveren
huquqlarini mustahkamlash va amalda ta‘minlashning huquqiy negizi bo‘lib
xizmat qiluvchi hujjat hisoblanadi. Respublikaning jamiyat va davlat qurilishi,
uning iqtisodiy va siyosiy tizimining asosiy tartib - qoidalari, fuqarolarning huquq,
erkinlik va burchlari, davlat hokimiyati va boshqaruv idoralarining milliy davlat va
94

ma‘muriy-hududiy tuzilishi, davlatning ichki va tashqi siyosati masalalariga oid
barcha vazifalar Konstitutsiyada o‘z ifodasini topgan. Konstitutsiya O‘zbekistonni
mustaqil davlat maqomiga ega bo‘lishiga qonuniy asos soldi. O‘z ona vatanining
mustaqil davlat bo‘lishi va bunga erishish uchun asrlar davomida iztirob chekib,
muntazam kurashib kelgan O‘zbekiston xalqi o‘z maqsadiga erishdi, o‘z
davlatchiligiga o‘zi ega bo‘ldi.
Konstitutsiya – davlatning Asosiy Qonuni bo‘lib, shaxs, jamiyat va davlat
o‘rtasida vujudga keladigan eng muhim ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi,
oliy yuridik maqomga ega normativ-huquqiy hujjat hisoblanadi. Shu jihatdan
Konstitutsiya o‘z mazmun - mohiyatiga ko‘ra jamiyat va davlatning rivojlanish
qonuniyatlarini o‘zida namoyon etadi.
O‘zbekiston Oliy Kengashining 1990 yil 20 iyunda bo‘lib o‘tgan ikkinchi
sessiyasida qabul qilingan qaroriga asosan, respublika Prezidenti I.A.Karimov
raisligida 64 kishidan iborat Konstitutsiya komissiyasi tuzildi. Komissiya tarkibiga
davlat idoralari va jamoat tashkilotlarining taniqli arboblari, xalq deputatlari, fan
vakillari kiritildi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992 yil 2 iyulda
qabul qilingan qarori bilan Konstitutsiya komissiyasi tarkibi qisman o‘zgardi.
Konstitutsiyaviy komissiyaning birinchi majlisi 1991 yil 21 aprelda Prezident
I.A.Karimov raisligida bo‘lib o‘tdi.
O‘zbekiston Konstitutsiyasi loyihasini ishlab chiqishga oid barcha
tayyorgarlik ishlari muvofiqlashtirishini ta‘minlash maqsadida Konstitutsiyaviy
komissiya a‘zolari, shuningdek, yetakchi olimlar va mutaxassislar ishtirokida 32
kishidan iborat ishchi guruhi tuzildi. O‘zbekiston Konstitutsiyaviy nazorat
komissiyasining raisi O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining
akademigi SH.Z.O‘razayev guruh rahbari etib tasdiqlandi.
Reja bo‘yicha 1991 yil avgust oyida Konstitutsiyaviy komissiyaning raisi
I.A.Karimov Konstitutsiyaviy komissiyaning yalpi majlisida O‘zbekistonning
yangi Konstitutsiyasi konsepsiyasining loyihasi to‘g’risidagi ma‘ruzasida ishchi
guruh oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarishda jahon tajribasini o‘rganish va unga
amal qilish, boshqa mamlakatlarning inson huquqlari borasida, demokratiya va
qonunchilik sohasida qo‘lga kiritilgan yutuqlarini hisobga olish, kishilar diliga
yaqin va ularga tushunarli bo‘lgan iboralar vositasida siyosiy va yuridik hujjat
yaratishga harakat qilishni ta‘kidlab o‘tdi.
Konstitutsiyaviy komissiyaning a‘zosi akademik SH.Z.O‘razayev
quyidagilarni qayd qilgan: Prezidentimiz shunday ham juda taqchil vaqtidan fursat
ajratib, Konstitutsiya loyihasini tayyorlash bo‘yicha tuzilgan ishchi guruhning
a‘zolarini qabul qilar, loyihani qayta-qayta o‘qib chiqar, uning matnini chuqur
mushohada qilar va unga tuzatishlar kiritardi. Bu kishining g’oyat ajoyib tahlil
qobiliyati, kelajakni oldindan ko‘ra olishi, nozik his etish iste‘dodi bizni nihoyatda
hayratga solardi. U mehnatga doimo tayyor, hamisha izlanishda, ishning
mohiyatini tushunishga va u bo‘yicha eng maqbul qaror chiqarishga intilardi.
Konstitutsiyaviy komissiyaning raisi loyihaning har bir tafsilotiga e‘tibor berar,
unga o‘z qo‘li bilan tuzatishlar va aniqliklar kiritardi, ishga astoydil yondashish,
ishbilarmonlik va bilimdonlik namunasini ko‘rsatar edi. Prezident – o‘ziga
nisbatan juda talabchan shaxs. Ko‘pincha, nazarimizda uning bu talabchanligi
95

o‘ziga nisbatan shafqatsizlikka yaqinlashib ketardi. U yarim tungacha ishlar va
ishning juda katta qismini o‘z zimmasiga olardi. Kunlar ketidan kunlar, shanba va
yakshanba dam olish kunlari ham shu tariqa o‘tardi ( Уразаев Ш . З . Как готовился
проект Конститусии Республики Узбекистан // Народное слово , 1992, 26
декабрь . ).
1991 yilning noyabr oyigacha Konstitutsiya loyihasining 158-moddadan
iborat birinchi varianti tayyor bo‘ldi. I.A.Karimov loyihaning bu varianti bilan
tanishib chiqib, unga mazmuni, shakli va tahriri jihatdan jiddiy o‘zgartishlar
kiritdi. Loyihaning ikkinchi varianti 149-moddadan tashkil topdi. I.A.Karimovning
ko‘rsatmasi va shaxsan u kishining tahriri bilan loyihaning uchinchi varianti 137-
moddadan tashkil topdi. Matbuotda e‘lon qilish oldidan loyiha yana bir bor diqqat
bilan o‘rganib chiqilib, 127 moddaga keltirildi.
Loyiha matbuotda e‘lon qilinishidan oldin I.A.Karimov uni sinchiklab o‘qib
chiqdi, ba‘zi moddalarga o‘zgartish kiritishi natijasida ular to‘laroq mazmun, aniq
ravshanlik kasb etib, yanada tushunarliroq bo‘ldi. Konstitutsiyaviy komissiyaning
qarori bilan loyiha 1992 yil 26 sentabrda umumxalq muhokamasi uchun matbuotda
e‘lon qilindi. Muhokama davomida uning asosiy bo‘limlari, boblari va moddalari
yuzasidan tegishli takliflar Konstitutsiyaviy komissiyaga kelib tushdi. Respublika
matbuotining o‘zida Konstitutsiya loyihasiga bag’ishlangan yuzdan ortiq
materiallar e‘lon qilindi. Kelib tushgan takliflarning soni 6 mingtadan oshib ketdi.
Konstitutsiya loyihasi Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Yevropada Xavfsizlik
va Hamkorlik Kengashi kabi nufuzli xalqaro tashkilotlar va AQSH, Buyuk
Britaniya, Fransiya kabi demokratik davlatlar mutaxassislarining sinchkov
ekspertizasidan o‘tdi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining loyihasi 1992 yil 21 noyabrda
yana bir bor matbuotda e‘lon qilindi. Bundan maqsad fuqarolarni Konstitutsiya
loyihasiga kiritilgan o‘zgartishlar va to‘ldirishlar bilan tanishtirish va ularni
hisobga olgan holda muhokamani davom ettirishdan iborat edi. Loyihaning yangi
nusxasi e‘lon qilinishi bilan yana yangi takliflar kela boshladi. Qoraqalpog’iston
Respublikasida xalq noiblari ishtirokida bo‘lib o‘tgan yig’ilishda loyiha bo‘yicha
ayrim istaklar bildirildi. Konstitutsiyaviy komissiyaga kelib tushgan ko‘p sonli
takliflar, mulohazalar, fikrlar har tomonlama o‘rganilib, Konstitutsiya loyihasiga
deyarli 80 yaqin o‘zgartish, qo‘shimcha va aniqliklar kiritildi.
Mustaqil O‘zbekiston davlatining Konstitutsiyasi O‘zbekiston Respublikasi
XII chaqiriq Oliy Kengashining XI sessiyasida 1992 yil 8 dekabrda qabul qilindi.
U oliy maqomli Qonun sifatida biz qurayotgan jamiyatning ravnaqi uchun, uning
har bir a‘zosining kundalik turmushiga, faoliyatiga madad, muqaddas orzu -
umidlarini ro‘yobga chiqishi uchun ishonch bag’ishlaydi.
Islom Karimov ushbu sessiyada Konstitutsiyani xalqchil qomus deb atab,
uning loyihasi ustida taxminan ikki yil davomida ishlangani, ikki yarim oy
mobaynida umumxalq muhokamasidan o‘tganligi va shu vaqt mobaynida u
xalqning fikr xazinasi durdonalari bilan boyitilganligini, sayqal topganligini
ta‘kidladi ( Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy mustaqillik, iqtisod, siyosat va
mafkura. 1-jild. - T.: O‘zbekiston, 1996. – 118 bet .).
96

Konstitutsiyamizning eng muhim mohiyati shundan iboratki, unda fuqarolar
manfaatining ustunligi qonuniy ravishda mustahkamlangan va kafolatlangan, inson
huquqlari, uning kamoloti uchun zarur bo‘lgan shaxsiy daxlsizlik, siyosiy erkinlik,
ijtimoiy va iqtisodiy imkoniyatlarga erishish uchun umid qilgan va intilgan
umuminsoniy g’oyalar yo‘lida erishilgan qoidalarni o‘ziga singdirgan.
Konstitutsiyani ishlab chiqish, muhokama qilish va qabul qilish jarayoni
I.A.Karimovning Konstitutsiya davlatni davlat, millatni millat sifatida dunyoga
tanitadigan Qomusnoma bo‘lganligi, u xalqimizning irodasini, ruhiyatini, ijtimoiy
ongi va madaniyatini aks ettirishi, uning xalqimiz tafakkuri va ijodining mahsuli
ekanligi haqidagi xulosasining to‘g’riligi va asoslanganligini tasdiqlaydi ( Karimov
I.A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati. –T.: Sharq, 1993. 6-bet ).
Mustaqil davlatimiz Konstitutsiyasi asosida respublikamizda demokratik
huquqiy jamiyat asoslari faol rivojlanmoqda. Avvalgi partiyaviy yakkahokimlik
tizimining illatlari qat‘iyan tugatilib, ko‘ppartiyaviylik, g’oyalar va fikrlar xilma-
xilligiga yo‘l ochildi. Yagona mafkuraning yakkahokimligiga barham berildi.
Umumbashariy qadriyatlarning ustuvorligi, chinakam demokratiya, inson
erkinliklari va huquqlarining butun dunyo tan olgan meyor va qoidalari tobora
qaror topmoqda.
Konstitutsiyamiz mamlakatimizning mustaqillik yillarida siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyot yo‘lidagi barcha g’alabalarimizni ifodalovchi hamda kelajak
yo‘limizni ko‘rsatuvchi muhim qonundir. I.A.Karimov ta‘kidlaganidek, Tom
ma‘nodagi tarixiy bu sanani har safar bayram qilar ekanmiz, Konstitutsiyamiz –
Asosiy Qonunimiz qabul qilinishi bilan biz O‘zbekiston kelajagini, yangidan barpo
etilayotgan davlatimizning chuqur mazmuni, ma‘no va mohiyatini, siyosiy,
iqtisodiy, gumanitar va ma‘naviy taraqqiyotining, yurtimiz qiyofasini, uning
xalqaro hamjamiyatdagi o‘rni va nufuzini tubdan o‘zgartirib yuborgan
mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiya qilishning pirovard maqsadlarini
aniq-ravshan belgilab olganimizni haqli ravishda yuksak baholaymiz ( Karimov
I.A. Bizning yo‘limiz – demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va modernizatsiya
jarayonlarini izchil davom ettirish yo‘lidir. 20-jild. - T.: O‘zbekiston, 2012.- 63- 64
betlar. ). Konstitutsiyamiz qabul qilingandan keyin yigirma yildan ortiqroq vaqt
mobaynida siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot sohalarida ulkan va jiddiy
ijobiy o‘zgarishlar yuz berdi.
Konstitutsiyaga o‘zgartirish kiritish uchun o‘rnatilgan tartib boshqa oddiy
qonunlarga o‘zgartirish kiritishdan jiddiy farq qiladi. Bu jahon qonunchilik
tajribasida ham o‘rnatilgan tartibdir. Shunday ekan, O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish Konstitutsiyaning 127-
moddasining 1-qismiga muvofiq quyidagicha bayon qilingan: O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartirishlar tegishincha O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a‘zolari
umumiy sonining kamida uchdan ikki qismidan iborat ko‘pchiligi tomonidan qabul
qilingan qonun yoki O‘zbekiston Respublikasining referendumi bilan kiritiladi.
Har qanday jamiyatda ijtimoiy munosabatlar rivojlanib borishi natijasida
davlat va jamiyat hayotida muhim o‘zgarishlar qilish zaruriyati vujudga keladi.
1993 yil 28 dekabrda birinchi bor Konstitutsiyaga o‘zgartish va qo‘shimcha
97

kiritilgan bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartish va
qo‘shimchalar kiritish to‘g’risidagi Qonunga asosan O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 77-moddasi 1-qismi (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
150 nafar deputatdan iborat)dagi 150 nafar deputatdan degan so‘zlar deputatlardan
degan so‘z bilan almashtirildi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 83-moddasiga muvofiq,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 200 yil 25 may kuni Oliy Majlisning
ikkinchi chaqiriq, ikkinchi sessiyasida doimiy asosda ishlaydigan ikki palatali
parlament tizimiga o‘tish va 204 yilda bo‘ladigan saylovlarda parlamentni ikki
palatali qilib tashkil etish haqida taklif kiritdi. Oliy Majlisning navbatdagi
sakkizinchi sessiyasida bu masalani hal etishning dastlabki muhokamasi bo‘lib,
202 yil 4 aprelda Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil
etilishining asosiy prinsiplari to‘g’risidagi Konstitutsiyaviy Qonun qabul qilindi.
Mazkur Qonun asosida 203 yil 24 apreldagi O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risidagi Qonunga
muvofiq Konstitutsiyaning XVIII, XIX, XX, XXIII boblariga o‘zgartish va
qo‘shimchalar kiritildi.
Konstitutsiyaning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deb nomlangan
XVIII bobi ilgari bir palatali parlamentga bag’ishlangan bo‘lsa, endilikda mazkur
bobda ikki palatali parlament – O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik
palatasi (quyi palata) va Senati (yuqori palata)ga bag’ishlangan. Kiritilgan
o‘zgartish va qo‘shimchalarga muvofiq Konstitutsiyaning 76-moddasida
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oliy davlat vakillik organi bo‘lib, qonun
chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
ikki palatadan - Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Senatdan (yuqori palata)
iborat. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati
vakolat muddati – besh yil, degan qoida bilan mustahkamlandi.
Konstitutsiyaning O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga bag’ishlangan XIX
bobiga ham o‘zgartish kiritildi. Kiritilgan o‘zgartishga muvofiq Konstitutsiyaning
89-moddasidan O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Vazirlar Mahkamasining
Raisi hisoblanadi degan qoida chiqarib tashlandi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ayrim vakolatlari O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi yuqori palatasi Senatga o‘tkazildi. Jumladan, 93-modda
6-bandiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti O‘zbekiston Respublikasi
chet davlatlardagi diplomatik va boshqa vakillarini tayinlash uchun nomzodlarni
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatiga taqdim etishi, shu moddaning 23-
bandiga ko‘ra esa, amnistiya to‘g’risidagi hujjatlarni qabul qilish haqida
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga taqdimnoma kiritishi
belgilandi. Ilgari O‘zbekiston Respublikasi chet davlatlardagi diplomatik va
boshqa vakillarini tayinlash va amnistiya to‘g’risida hujjatlarni qabul qilish
bevosita Prezident vakolatiga kiritilgan edi.
Konstitutsiyaning Vazirlar Mahkamasiga bag’ishlangan XX bobiga kiritilgan
o‘zgartish va qo‘shimchalarga muvofiq, ilgari Konstitutsiyaning 98-moddasida
Vazirlar Mahkamasi tarkibini O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tuzadi va u Oliy
Majlis tomonidan tasdiqlanadi degan qoida mavjud bo‘lgan bo‘lsa, kiritilgan
98

o‘zgartishga ko‘ra, 98-moddaning ikkinchi qismida Vazirlar Mahkamasi tarkibi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan shakllantiriladi. O‘zbekiston
Respublikasi Bosh vaziri nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
taqdimiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tomonidan
ko‘rib chiqiladi va tasdiqlanadi. Vazirlar Mahkamasining a‘zolari O‘zbekiston
Respublikasi Bosh vaziri taqdimiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
tomonidan tasdiqlanadi, degan qoida belgilandi.
Shuningdek, Konstitutsiyada O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri
vakolatlari kengaytirilib, 98-modda, 5-qismiga O‘zbekiston Respublikasi Bosh
vaziri Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik qiladi, uning
samarali ishlashi uchun shaxsan javobgar bo‘ladi, Vazirlar Mahkamasining
majlislariga raislik qiladi, uning qarorlarini imzolaydi, O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining topshirig’iga binoan xalqaro munosabatlarda O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi nomidan ish ko‘radi, O‘zbekiston Respublikasi
qonunlarida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va
farmoyishlarida nazarda tutilgan boshqa vazifalarni bajaradi, 6-qismiga esa
O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti ushbu Konstitutsiyaning 89-moddasi va
93-moddasiga asoslangan holda Vazirlar Mahkamasi majlislarida raislik qilishga,
Vazirlar Mahkamasi vakolatiga kiruvchi masalalar yuzasidan qarorlar qabul
qilishga, shuningdek, Vazirlar Mahkamasi qarorlari va farmoyishlarini,
O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri farmoyishlarini bekor qilishga haqli degan
qoidalar kiritildi.
Mazkur kiritilgan o‘zgartish va qo‘shimchalarga muvofiq O‘zbekiston
Respublikasi Bosh vaziriga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga Vazirlar
Mahkamasi a‘zolarini tasdiqlash uchun taqdim qilish vakolati berildi.
Konstitutsiyaning saylov tizimi deb nomlanadigan XXIII bobiga ham
o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi. Ilgari 117-modda 2-qismidagi O‘zbekiston
Respublikasida Prezident saylovi, hokimiyatning vakillik organlari saylovi
umumiy, teng, to‘g’ridan-to‘g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li
bilan o‘tkaziladi. O‘zbekiston Respublikasining 18 yoshga to‘lgan fuqarolari
saylash huquqiga egadirlar degan qoida o‘rniga O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti saylovi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik
palatasiga hamda Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo‘qorg’i Kengesiga, viloyatlar,
tumanlar, shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlariga saylov tegishincha
ularning Konstitutsiyaviy vakolat muddati tugaydigan yilda – dekabr oyi uchinchi
o‘n kunligining birinchi yakshanbasida o‘tkaziladi. Saylovlar umumiy, teng,
to‘g’ridan-to‘g’ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan
o‘tkaziladi. O‘zbekiston Respublikasining 18 yoshga to‘lgan fuqarolari saylash
huquqiga egadirlar, degan qoida kiritildi.
Shu moddaning 3-qismi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati
a‘zolari Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo‘qorg’i Kengesiga, viloyatlar, tumanlar,
shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining tegishincha qo‘shma
majlislarida mazkur deputatlar saylanganidan so‘ng bir oy ichida ular orasidan
yashirin ovoz berish yo‘li bilan saylanadilar, degan qoida bilan to‘ldirildi.
99

Shuningdek, Konstitutsiyaning 6-bo‘limiga ham o‘zgartish kiritildi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining dastlabki 127-moddasi O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartirishlar O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi jami deputatlarning uchdan ikki qismidan iborat ko‘pchiligi tomonidan
qabul qilingan qonunlar bilan kiritiladi, deb belgilangan edi.
Kiritilgan o‘zgartish va qo‘shimchalardan so‘ng mazkur moddada
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartirishlar tegishincha
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va
Senati a‘zolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismidan iborat ko‘pchiligi
tomonidan qabul qilingan qonun yoki O‘zbekiston Respublikasining referendumi
bilan kiritiladi, degan iboralar o‘z ifodasini topdi.
Shuningdek, davlat boshqaruvini yanada demokratlashtirish, hokimiyatning
qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi tarmoqlari, hukumat va mahalliy davlat hokimiyati
organlarining ular zimmasiga Konstitutsiya bilan yuklatilgan vakolatlarni amalga
oshirishdagi roli va mas‘uliyatini oshirish, mamlakat Prezidenti vakolatlarini aniq-
ravshan belgilash hamda huquqiy meyorlar doirasida cheklash, shuningdek,
islohotlarni amalga oshirishda, mamlakatni yangilash va modernizatsiya qilishda
siyosiy partiyalarning roli hamda ta‘sirini kuchaytirish maqsadida 207 yil 11
aprelda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga (89-
moddasiga, 93-moddasining 15-bandiga, 102-moddasining ikkinchi qismiga)
tuzatishlar kiritish to‘g’risidagi Qonun qabul qilindi. Mazkur Qonun 208 yil 1
yanvardan e‘tiboran kuchga kirdi. Kiritilgan tuzatishlarga ko‘ra, O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining 89-moddasi O‘zbekiston Respublikasining
Prezidenti davlat boshlig’idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda
faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta‘minlaydi degan tahrirda, 93-
moddasining 15-bandi viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini
qonunga muvofiq tayinlaydi hamda lavozimidan ozod etadi degan tahrirda, 102-
moddasining 2-qismi Viloyat va Toshkent shahar hokimi O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti tomonidan qonunga muvofiq tayinlanadi hamda lavozimidan ozod
etiladi degan tahrirda bayon etildi.
208 yil 25 dekabrdagi Saylov to‘g’risidagi qonun hujjatlari
takomillashtirilishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim
qonunlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqidagi Qonun bilan O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining 77-moddasining birinchi qismi (O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi hududiy saylov okruglari
bo‘yicha ko‘ppartiyaviylik asosida saylanadigan bir yuz yigirma deputatdan
iborat)ga o‘zgartish kiritildi. Ushbu Qonun 209 yilning 1 iyulidan kuchga kirgan.
Unga ko‘ra, mazkur moddaning birinchi qismi O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining Qonunchilik palatasi qonunga muvofiq saylanadigan bir yuz ellik
deputatdan iborat, degan tahrirda bayon etildi.
O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning 2010 yil
12 noyabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va
Senatining qo‘shma majlisidagi Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi nomli
ma‘ruzasida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining bir qator moddalariga
10

o‘zgartishlar kiritish yuzasidan bildirilgan takliflar alohida o‘rin olgan. I.Karimov
tomonidan qonunchilik tashabbusi tartibida kiritilgan mazkur takliflar 2011 yil 18
apreldagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga
o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risida (78, 80, 93, 96, va 98-
moddalariga)gi Qonunda o‘z ifodasini topgan. Qonunning asosiy maqsadi
demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish, davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish, davlat
hokimiyatining uchta subyekti: davlat boshlig’i – Prezident, qonun chiqaruvchi va
ijro etuvchi hokimiyatlar o‘rtasidagi vakolatlarning yanada mutanosib
taqsimlanishini ta‘minlash, shuningdek, sotsial-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy
islohotlarni amalga oshirishda, mamlakatni yangilash va modernizatsiya qilishda
siyosiy partiyalarning roli hamda ta‘sirini kuchaytirishdan iborat.
Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 78-moddasi birinchi
qismining 15-bandiga qo‘shimcha kiritilgan bo‘lib, unga ko‘ra Oliy Majlis
palatalariga mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining dolzarb masalalari
yuzasidan Bosh vazirning hisobotlarini eshitish va muhokama qilish huquqi
berilmoqda. Mazkur yangilik mamlakatimiz parlamentining roli va ta‘sirini
kuchaytirish orqali davlat hokimiyati tizimida o‘zaro bir-birini tiyish va muvozanat
saqlash prinsipining yanada samarali amalga oshirilishini ta‘minlashda muhim
o‘rin tutadi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 80-moddasi 6-bandiga
kiritilgan normaga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatiga
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasi
raisini tayinlash to‘g’risidagi farmonini tasdiqlash huquqi berilmoqda. Shunga
muvofiq holda, Konstitutsiyamiz 93-moddasining 12-bandidagi O‘zbekiston
Respublikasi Bosh prokurori va degan so‘zlardan keyin uning o‘rinbosarlari degan
so‘zlar chiqarilib, ularning o‘rniga Hisob palatasi raisini degan so‘zlar bilan
to‘ldirildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti vakolatlari mustahkamlangan
Konstitutsiyamizning 93-moddasi 8-bandidan ijro etuvchi hokimiyat devonini
tuzadi va unga rahbarlik qiladi degan so‘zlarni chiqarish yuzasidan kiritilgan
o‘zgartish ham muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda Konstitutsiyamizning 89-
moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig’idir va
davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda
hamkorligini ta‘minlaydi. Shu nuqtai nazardan, Bosh vazirning Vazirlar
Mahkamasi faoliyatini tashkil etishi, unga rahbarlik qilishi va uning ishi
samaradorligi uchun shaxsan javob berishi, davlat boshlig’i bo‘lgan Prezident,
qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar o‘rtasidagi vakolatlarning yanada
mutanosib taqsimlanishini ta‘minlash uchun zarur shart-sharoitlarni yuzaga
keltirish asnosida ham Asosiy Qonunimizdan ushbu norma chiqarildi.
Kiritilgan yana bir muhim o‘zgartish O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi 93-moddasining 15-bandini viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent
shahar hokimini qonunga muvofiq tayinlaydi hamda lavozimidan ozod etadi degan
so‘zlardan oldin O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining taqdimiga binoan
degan so‘zlar bilan to‘ldirish borasida. Ushbu normaning kiritilishi, avvalo, davlat
101

boshqaruvini yanada liberallashtirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan izchil
islohotlar bilan bog’liq.
Qonundan o‘rin olgan normalardan biri O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi 93-moddasining 16-bandini O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi majlislarida raislik qilishga haqli
degan so‘zlar bilan to‘ldirishga oid. Kiritilgan mazkur norma davlat boshlig’i
sifatida mamlakat Prezidentining davlat va jamiyat hayotining ijtimoiy-iqtisodiy
hamda siyosiy ahamiyatga ega masalalar yuzasidan o‘tkaziladigan Vazirlar
Mahkamasi majlislarida ishtirok etish huquqini mustahkamlaydi. Zero,
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlislari mamlakat ijtimoiy,
iqtisodiy va siyosiy hayotining eng muhim masalalari yuzasidan o‘tkaziladi.
Shuningdek, davlat boshqaruvining, xo‘jalik va ijtimoiy-madaniy qurilishning eng
muhim masalalari ham Vazirlar Mahkamasining majlislarida hal etiladi.
Qonunga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 96-moddasi
yangi tahrirda bayon etildi. Unga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasining amaldagi
Prezidenti o‘z vazifalarini bajara olmaydigan holatlarda uning vazifa va vakolatlari
vaqtincha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Raisining zimmasiga
yuklatiladi, bunda uch oy muddat ichida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
saylovi to‘g’risidagi Qonunga to‘liq muvofiq holda mamlakat Prezidenti saylovi
o‘tkaziladi. Ta‘kidlash joizki, mamlakat Prezidenti turli sabablarga ko‘ra o‘z
vazifasini bajara olmaydigan vaziyat yuzaga kelgan taqdirda noaniqlikka, ushbu
moddani turlicha talqin etishga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida mazkur moddaning
yangi tahriri berildi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98-moddasiga kiritilgan
qo‘shimchalarga muvofiq demokratik tartib-qoidalarga javob beradigan yangi
Konstitutsiyaviy qoida joriy etildi. Unga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Bosh
vaziri nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining Qonunchilik palatasiga saylovda eng ko‘p deputatlik o‘rinlarini olgan
siyosiy partiya yoki teng miqdordagi eng ko‘p deputatlik o‘rinlarini qo‘lga kiritgan
bir necha siyosiy partiya tomonidan taklif etiladi. Ushbu qo‘shimchalarning
kiritilishi tarixiy ahamiyatga ega bo‘lib, mamlakatimizda demokratik islohotlarni
yanada rivojlantirish, huquqiy demokratik davlat va ochiq fuqarolik jamiyati
qurishda yangi bosqichning boshlanishi hisoblanadi. Konstitutsiyaga kiritilgan
yana bir muhim o‘zgartirish O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga Bosh vazirga
nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish huquqining berilishi bilan bog’liq.
Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98-moddasida
belgilanishicha, O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri va O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi o‘rtasida doimiy ziddiyatlar
kelib chiqqan taqdirda Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining kamida
uchdan bir qismi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nomiga rasman
kiritilgan taklif bo‘yicha Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish
haqidagi masala O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qo‘shma
majlisi muhokamasiga kiritiladi.
Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi tegishincha O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a zolari‟
102

umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi ovoz bergan taqdirda qabul qilingan
hisoblanadi. Bunday holatda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazirni
lavozimidan ozod etish bo‘yicha qaror qabul qiladi. Bunda O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining butun tarkibi Bosh vazir bilan birga
iste’foga chiqadi. Mazkur norma davlat hokimiyati tarmoqlari o‘rtasidagi
vakolatlarning yanada mutanosib taqsimlanishini ta‘minlash bilan bir qatorda,
davlat ahamiyatiga molik muhim masalalarni hal qilishda siyosiy partiyalarning
rolini yanada kuchaytiradi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining davlat
hokimiyati organlari tizimidagi o‘rnini ancha oshiradi.
2011 yil 12 dekabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 90-
moddasiga tuzatish kiritish to‘g’risidagi Qonun bilan O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 90-moddasiga tuzatish kiritildi. Unga ko‘ra, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy vakolat muddati yetti yildan besh
yilga qisqartirildi.

3.Mustaqil taraqqiyotning dastlabki davridagi muammolar, taraqqiyotning
“O‘zbek modeli” va uning o‘ziga xos xususiyatlari .
XX asr jahon tarixiga juda katta o‘zgarishlar olib keldi, insoniyat
taraqqiyoti va tanazzulida nihoyatda muhim o‘ringa ega bo‘ldi. Asr boshida rus
inqilobi, rus-yapon urushi, Birinchi jahon urushi, 20-yillardan Sho‘rolar hokimiyati
hukmronligini iqtisodiy jihatdan mustahkamlash, jahon tamaddunida turli qarama-
qarshiliklar, ya‘ni Germaniyada fashizmning paydo bo‘lishi, ikkinchi jahon urushi
va undan keyin ikki qarama-qarshi tizimning yuzaga kelishi va nihoyat 80-yillarda
parchalanishi juda katta o‘zgarishlarni boshlab berdi.
Bu o‘rinda, albatta, 90-yillarga kelib, sobiq SSSRda qanday tub o‘zgarishlar
bo‘lganiga jiddiy e‘tibor beramiz. Demak, sobiq imperiyaning tajovuzkorona
siyosati 73 yil mobaynida asta-sekinlik bilan chok-chokidan sitila bordi. Natijada
mamlakat ijtimoiy-siyosiy jarayonlarini ham, odamlar xatti-harakatini ham
boshqarib bo‘lmaydigan holatlar vujudga keldi. Ana shunday murakkab siyosiy-
huquqiy va ma‘naviy muhim hamda aholi ma‘naviy-ruhiy holatining butun
miqyosi va mohiyatini to‘g’ri baholash lozim edi.
Darhaqiqat, XX asrning 80-yillari oxirida respublika yetakchisi Islom
Karimov qanday sharoitda hokimiyat tepasiga keldi? O‘tmishdoshlaridan unga
qanday jamiyat meros bo‘lib qolgan edi? U qanday vaziyatda ish boshladi?
Darvoqe, masalaga ana shu tarzda xolis yondashilsa, bizningcha, Prezidentning
ham, mamlakatning ham to‘laqonli qiyofasi, xalqimizning xohish-irodasi, maqsad
va vazifalari, tashvish-iztiroblari, qo‘yingki, hammasi ko‘z o‘ngimizda kino
lentasiday yaqqol gavdalanadi. Mavjud hodisalar va qaror topgan ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy-ma‘naviy muhitga adolatli tarzda baho berish kerak edi!
Islom Karimov respublikaning birinchi rahbarligiga saylanganidanoq, aytish
joizki, Markaz bilan o‘ziga xos, ya‘ni teng munosabatga kirishdi! Ochiqroq
aytganda, uning qat‘iyatliligi, u yoki bu tomonga og’masdan o‘z mustaqil fikriga
egaligi va o‘z yo‘liga sobitligi ulug’ og’alarga yoqmadi?! Millat manfaatiga
ko‘proq yon bosgani, respublika ichki hayotidagi vaziyatga chuqurroq kirib
borgani sayin KPSS Markaziy Komiteti Siyosiy Byurosida ham, SSSR Oliy
103

Kengashi va Ittifoq idoralarida ham unga nisbatan munosabat keskinlasha
boshladi. Ayniqsa, yurtimizni abgor qilib, Markazga qochib borgan bir guruh
sobiqlar bunday qulay fursatdan foydalanib qolish uchun turli-tuman hiylayu
nayranglarni ishga solishdi. Qator markaziy nashrlarda O‘zbekiston va uning
rahbariyatiga nisbatan ig’vogarliklar uyushtirildi. Bunday og’ir, ziddiyatli bir
sharoitda ishlash respublika rahbaridan alohida asab, nihoyatda vazminlik,
po‘latdek mustahkam iroda talab etardi, -deb yozgan edi professor Narzulla
Jo‘rayev ( Jo‘rayev N. Agar ogoh sen... - T.: Yozuvchi, 1997. 34-b. ).
Tarixdan ma‘lumki, o‘sha paytda mavjud jarayonlarni chuqur o‘rganmay,
tahlil etib ulgurmay turib, Birlik xalq harakati va Erk demokratik partiyasi vakillari
Karimov o‘z pozitsiyasini e‘lon qilmayapti. Uning aniq dasturi yo‘q, deb ta‘na
toshlarini otishdi. Turli mitingbozliklarda ochiqdan-ochiq hujumga o‘tdilar. Islom
Karimov tabiatan keng fe‘li ila raqiblarga hurmat bilan qarash, ularning fikrlarini
eshitish, ijobiy xulosalar chiqarish, xalq va respublika manfaati uchun har qanday
ivg’ogarliklar, tazyiqlaru zo‘ravonliklar, qolaversa, maqtovlaru
xushomadgo‘yliklarga bir xilda munosabatda bo‘lish, faqat aql-idrokka tayanib ish
tutish zarurligini bir soniya ham unutmadi!?
Alohida ta‘kidlash joizki, mustaqillik yo‘li – haqiqat va ezgulik yo‘li, inson
haq-huquqlari tengligi yo‘li, ma‘naviy barkamollik va yuksak madaniyat yo‘li, bir
so‘z bilan aytganda, boy insoniy fazilatlar majmui. Shuning uchun ham 1989-1991
yillarda Islom Karimov o‘z tanlagan yo‘lining to‘g’riligiga qat‘iy ishondi va
millionlab yurtdoshlarimizni bunga ishontira oldi. Mustaqillikning ikkinchi yilida
Buyuk maqsad yo‘lidan og’ishmaylik degan mavzuda O‘zbekiston Respublikasi
Oliy Kengashining 12 sessiyasida (1993 yil 6 may) quyidagi purma‘no fikrlarini
muhrladi: ...Bizni tanlagan yo‘limizdan hech kim, hech qachon qaytara olmaydi.
Zotan, Vatanga bo‘lgan mehru muhabbat har qanday muammoni yechishga
qodirdir. Endi ortga yo‘l yo‘q. O‘zbekiston istiqbolini sobitqadamlik bilan barpo
etmog’imiz zarur. Bu yo‘lda ikkilanmoq, manfaatparastlikning mayda-chuyda
tashvishlariga o‘ralashmoq – Vatanga, xalqqa, kelajak avlodga xiyonat bo‘ladi!
Istiqboldagi O‘zbekiston Vatan ozodligi nasib etmagan bobolarimizga ulug’vor
haykal bo‘lajak! O‘zbekistonnnig shuhratiga shuhrat qo‘shuvchi farzandlarimizga
muqaddas beshik bo‘lajak.( Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod,
siyosat, mafkura. -T.: O‘zbekiston. 1993. 182-b. )
O‘z-o‘zidan biror voqea-hodisa sodir bo‘lmaydi, albatta. XX asrning 80-yillar
oxiri va 90-yillar boshlaridagi alg’ov-dolg’ov paytlarni nihoyatda chuqur: ham
siyosiy, ham iqtisodiy, ham ma‘naviy tahlil qilgan Prezident Islom Karimovning
qat‘iy, hal qiluvchi pozitsiyasi quyidagilarni tashkil qilgan edi:
- Yangilik bilan eskilik o‘rtasida hamma vaqt keskin kurashlar, ziddiyatlar va
qarama-qarshiliklar bo‘lgan. Hayotda esa ko‘pincha yangilikdan ko‘ra eskilik,
yaxshilikdan ko‘ra yomonlik, ezgulikdan ko‘ra yovuzlik yashovchan bo‘ladi?! Ana
shu hayotiy falsafadan kelib chiqib, turmush tarziga aylangan va kundalik hayot
qobig’ida o‘ralib qolgan mutelik qarashlarni o‘zgartirish oson ish emas edi?!
- Yurt mustaqilligi uchun kurashayotgan yetuk siyosatchidan nihoyatda kuchli
iroda, mustahkam asab, sabot va matonat talab etardi. Bu intihosiz iztiroblar,
104

hayotining har daqiqasini e’tiqod va g’oya uchun qurbon qilishdek fidoyilik va oliy
darajadagi shaxsiy qatiyat va mustahkam fazilat zarur edi!
– Jamiyat va odamlar hayotida yuz beradigan tub burilishlar paytida yetakchi
ma naviy-ruhiy kechinmalar qurshovida qoladi. O‘zbekiston ana shunday‟
jarayonni boshidan kechirmoqda . Mustaqillik - yangilik bilan eskilik o‘rtasidagi
jarlikni to‘ldirish, ya ni asta-sekinlik bilan odamlar siyosiy ongi va
‟
dunyoqarashida, tafakkurida burilish yasash afzalliklarini shakllantirish demak.
– Davlat va siyosat arboblari turli siyosiy guruhlar - muxoliflar harakatlari
bilan birga, bir-biriga zid qarashlar va g’oyalarni yengib o‘tishi, xalqimiz ongi va
qalbida beqiyos yangilanishni amalga oshirishi - jamiyat hayotida jiddiy sifat
o‘zgarishlar - istiqbolga olib keldi.
– Insoniyat tarixi turli davrlarda, har xil shakllarda uyg’onish hodisasini
boshidan kechirgan. Bir necha asrlik mustamlakachilikdan so‘ng yoxud milliy
tanazzul iztiroblaridan keyin shunday hodisalar yuz beradiki, odamlar o‘zlarini
anglay boshlaydilar. Fikriy mudroqlikka chek qo‘yadilar. Hayotni, olam rang-
barangligini o‘zlashtiradilar. Tafakkur qudrati bilan yashashga ehtiyoj sezadilar.
Va oqibat-natijasi - Mustaqillikdir.
Ollohning inoyati, xalqimiz orzusi - mustaqillikka erishdik. Bu sana - 1991 yil 31
avgust.
Bu oddiy gap emas?! Chunki bu kunga kelgunga qadar mohir siyosatchi,
uzoqni ko‘zlagan bashoratchi, albatta aniq reja va keng ko‘lamli dastur - islohotchi
sifatida namoyon bo‘lgan, eng muhimi mustabid davrda O‘zbekiston SSRning
yaxlit boshqaruvi - Prezidentlik institutini tashkil qilgan Islom Karimovning buyuk
say-harakatlari ila Istiqlol amalga oshirildi! Agar 1990 yil 24 martda birinchi
Prezident Islom Karimov O‘zbekiston SSR Oliy Kengashida saylangan bo‘lsa,
1991 yil 29 dekabrda mustaqil davlat ahli tomonidan muxolifat saylovlari asosida
juda ko‘p ovoz olib (89,2%) xalq Prezidenti - Birinchi Prezident lavozimini
egalladi, milliy davlatchilikka asos soldi.
O‘zbek davlatchiligi qachon paydo bo‘lgan? degan savolga Yo‘lboshchimiz
shunday javob beradi: Nima emish, O‘zbekiston XX asrning 20-yillarida,
aniqrog’i, 1924 yili davlat maqomini olgan emish. Biz shu gapga ishonishimiz
kerakmi? Maqtanish emas, yangidan shakllanayotgan o‘zbek davlatchiligi boshida
turgan inson sifatida aytishga haqqim bor, kerak bo‘lsa, bu ish uchun jonimni,
borlig’imni berishga tayyorman( Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. - T.:
Sharq. 1998. 11-b. ).
Har bir jamiyat o‘zining yuksak taraqqiyotiga erishishi uchun mustaqil
bo‘lishi hamda milliy davlatchilikning haqiqiy demokratik jarayonlarini vujudga
keltirishi zarur! Bu jarayonlar mamlakatimizda istiqlol yillari amalga oshirilib,
umume‘tirof etilgan demokratik normalar va milliy manfaatlarimizga mos keluvchi
demokratik huquqiy milliy davlat barpo etildi.
Shuni ta‘kidlash kerakki, davlatning demokratik tamoyillari universal holat
bo‘lib, Amerika, Rossiya, Xitoy yoki Germaniyada qanday bo‘lsa, bizda ham
shunday bo‘lishi kerak, deb anglashimiz noto‘g’ri?! Ya‘ni, uni vujudga
keltiradigan, shakllantiradigan o‘ziga xos xususiyatlariga ega bo‘lgan ijtimoiy-
iqtisodiy, ma‘naviy-siyosiy, tarixiy-huquqiy, geografik, geostrategik shart-
105

sharoitlar turli xalqlar va davlatlarda har xil darajada rivojlanish jarayonlarini
boshidan kechirdi. Demak, rivojlanish jarayonlari millat ruhiyatidan kelib chiqadi.
Mamlakatning, aholining rivojlanish negizi milliy davlatning demokratik
jarayonlarini belgilaydi.
Milliy davlatchiligimizning demokratik prinsiplari O‘zbekistonning Birinchi
Prezidenti Islom Karimov tomonidan ishlab chiqildi va amalga oshirildi.
I.Karimovning ta‘kidlashicha, «Istiqlol biz uchun taraqqiyotning butunlay yangi,
keng ufqlarini ochdi. O‘z kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan yaratadigan bo‘ldik.
Hayotimiz va umumiy xonadonimizni milliy manfaat va qadriyatlarimizni
umume‘tirof etilgan demokratik mezonlarga monand qilib qurishdek noyob tarixiy
imkoniyatga ega bo‘ldik», degan purma‘no fikrlari milliy davlatchilikning
rivojlanish muammolarini belgilaydi. Chunonchi:
a) siyosiy-ijtimoiy, huquqiy-ma naviy rivojlanishning demokratik obyektiv‟
jihatlari davlat bosh islohotchi sifatidagi jarayonning o‘ziga xos va o‘ziga mos
xususiyatlari bilan uyg’unlashgan holda sodir bo‘lmoqda. G’arb mamlakatlarida
esa rivojlanishda inqilobiy o‘zgarishlar ko‘p uchraydi. Bizning xalqimiz esa
mulohazakor, yetti o‘lchab bir kes, qabilida ish tutadi. YA ni, bu xalqimiz
‟
mentalitetidan kelib chiqadi;
b) xalqimiz ruhiyati va ijtimoiy ong taraqqiyotiga ko‘ra yangilik va xo‘jalik
yuritishga ishtiyoqi baland. Natijada madaniyat rivoji va xo‘jalik yuritishi,
ayniqsa, savdoning hozirgi jahon andozalari talablari darajasida tiklanishi - Ipak
yo‘li gullab-yashnashining o‘zagi bo‘ldi. Bu esa davlatimiz taraqqiyotida o‘ziga
xoslikni vujudga keltirmoqda;
v) milliy davlatning demokratik jarayonlari inson ravnaqi uchun xizmat
qilar ekan, bu, albatta, insonning ehtiyoji, manfaati, qobiliyatidan kelib chiqishi
kerak. YA ni, uzoq yillar davomida to‘plangan tajriba, shuningdek, jahon
‟
tajribalari xalqimizning milliy intellektini hisobga olgan holda amalga oshirilishi
zarur;
g) mamlakatimizda jamoatchilik fikri jamoaviy nuqtai nazar asosida
rivojlanmoqda. G’arb davlatlaridagi demokratiyadan farqli o‘laroq, bizda jamoa
o‘z o‘zini boshqaradi. Oila yoki jamoada kim aqlli, tajribali va yoshi ulug’ bo‘lsa,
o‘shaning fikri boshqalarga ko‘proq ta sir qiladi. Mahalla va qishloqlarda
‟
oqsoqollar, bir tomondan. hurmatli kishilar bo‘lib, biror to‘xtamga kelishda
ularning fikrlari bilan hisoblashiladi. Ikkinchi tomondan esa shunga mos ravishda
davlat hokimiyati vakillariga ham alohida hurmat bilan qaraladi. Bu qo‘rquv yoki
qaramlik emas, balki rahbarlarga hamda tajribali, obro‘li kishilarga bo‘lgan
ishonch va hurmatdir.
Darvoqe, muqaddas kitobimiz Qur‘oni Karimda ham raiyat uchun rahbarlar fikri
farzdir, ya‘ni bajarishi ijobiy holda amalga oshirilishi qayd qilingan. Bu yerda
an‘anaviylik va zamonaviylikning shunday manbai mavjudki, davlat va uning
rahbari xalqini chin dildan e‘zozlasa, adolat tamoyillari asosida boshqarsa, demak
taraqqiyotning eng zarur tayanch nuqtasi vujudga keladi. Shu jihatdan Prezident
Islom Karimov ta‘limotining noyobligini ko‘ramiz. I.Karimov mahallalarga davlat
tomonidan yordam berish, ularga buyuk davlat qurish yo‘lidagi imkoniyatlardan
foydalanishning taktik va strategik yo‘llarini belgilab berdi. ya‘ni:
106

1. O‘zbekiston jamiyatidagi jamoaviy ustuvorlikning tabiati falsafiy-tarixiy
jihatdan chuqur ildizga ega va jamoatchilik hayoti tizimida alohida ijtimoiy
muvozanat yaratish zarurligiga asoslanadi. Mahalla instituti ravnaq topib,
jamoaviylik qadriyatlari davom etmoqda. Uning ijtimoiy hayotga tasiri juda katta.
2. Milliy davlatchilik jarayonlarini chuqurlashtirish sharoitida
fuqarolarning demokratik taraqqiyotning faol ishtirokchisi hamda uning faol
himoyachisi sifatida tayyorlash murakkab hamda muddat talab etadigan hodisa.
Chunki, mustamlakachilik davri illatlaridan qutulish
«azobi»ni fikrlab yashash, aql-idrok yo‘rig’i bilan kun ko‘rish «mashaqqati»ni
yengish uchun insonga ichki iroda, yangilanish g’oyasi, qat iyatli ong va tafakkur,‟
ma naviy-huquqiy qudrat kerak. Ana shu Iroda va Qudratni uyg’otish,
‟
shakllantirish, unga quvvat baxsh etish bugunning asosiy vazifasidir.
Hozirgi paytga kelib, milliy davlatchilikning rivojlanish jarayonlari butunlay
ijobiy tomonga o‘zgardi. Shubhasiz, huquqiy davlatning eng asosiy tamoyili qonun
ustuvorligi ta‘minlanmoqda. Shu bilan birga, inson huquqlari umummajburiy
bo‘lishini ta‘minlashda huquqiy davlat asosi - hokimiyatlar bo‘linishining
Konstitutsiyaviy prinsipi muhim ahamiyatga ega. Chunki, davlat hokimiyati turli
organlarning vakolatlari bo‘linishiga nisbatan inson huquqlarining institusional
kafolatlarini yaratadi. Prezident Islom Karimov qaydiga ko‘ra: O‘zbekiston
Respublikasi milliy davlat qurilmasida hokimiyat uchga ajratiladi - qonunchilik,
ijrochilik va sud hokimiyatiga ( Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod,
siyosat, mafkura. 1-jild, -T: “O‘zbekiston”, 1996, 15-b. ).
Bu fikr Konstitutsiyaning 11-moddasida o‘z aksini topgan: O‘zbekiston
Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro
etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linishi prinsipiga asoslanadi ( O‘zbekiston
Respublikasining
Konstitutsiyasi. - T.: O‘zbekiston. 2019. 6-bet. ). Hokimiyatlar bo‘linishi
tamoyilining mavjud bo‘lishi tufayli davlat hokimiyati tizimida hokimiyat
organlari bir-birini muvozanatda saqlab turish va nazorat qilishga yo‘l ochib
beradigan va bir shaxs yoki organning qo‘lida hokimiyatning to‘planishiga imkon
bermaydigan o‘zaro munosabatlar tartibi o‘rnatiladi.
Milliy davlatimiz ichki va tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishlari - pirovard
natijada O‘zbekistonda yangi va adolatli fuqarolik jamiyati barpo etishga
qaratilgan. Demokratiyaning murosachilik va yakdillik madaniyati davlat ichki
hayotida ham, tashqi siyosatida ham alohida ahamiyat kasb etadi. Jumladan,
jamiyat fuqarolari o‘rtasidagi munosabatlar qanchalik samimiy va iliq bo‘lsa,
umumxalq va umumdavlat manfaatlari yo‘lida birlashib, muammolarni hal etishda
oqilona faoliyat ko‘rsatsa, barcha uchun umumiy vazifalar oldida mas‘uliyat
chuqur his qilinsa, bu, birinchidan, demokratiyaning mamlakat ichki hayotidagi
madaniyatini belgilaydi.
Fuqarolik jamiyatini barpo etishning xalqaro tamoyillari, ya‘ni dunyo
davlatlari hamjamiyati e‘tirof etgan yo‘riqlari mavjud bo‘lib, bevosita fuqaroning
o‘z xohish-irodasini erkin ifodalash huquqiga egaligi, ozchilikning ko‘pchilikka
bo‘ysunishi, barcha fuqarolarning millati, elati, ijtimoiy kelib chiqishi va diniy
e‘tiqodidan qat‘i nazar, teng huquqliligi, davlat va jamiyat boshqaruvida qonun
107

ustuvorligi, saylov va saylanish huquqi va boshqalardir. Biroq, ma‘lum bir
mamlakatda demokratiyani joriy etishda faqat shuning o‘zi kifoya qiladimi? Yoq
albatta. Chunki, har bir xalqning o‘z turmush va tafakkur tarzi, tarixiy an‘analari,
hayotga munosabati va boshqa jihatlaridan kelib chiqib, demokratiyaga
yondashishning o‘ziga xos usuli bor. Shu ma‘noda, Islom Karimov Sharqda
demokratik jarayonlarning qadimdan shakllangan o‘ziga xos va o‘ziga mos
xususiyatlari bor. Buni aslo nazardan qochirib bo‘lmaydi. Ya‘ni,
Sharqda demokratik jarayonlar uzviy ravishda va asta-sekin taraqqiy topadi. Bu
sohada inqilobiy
o‘zgarishlar yasashga urinishlar g’oyat noxush, hatto fojiali natijalarga olib keladi.
Inqilobni G’arb olimlari ham «ijtimoiy taraqqiyotning ibtidoiy va yovvoyi shakli»,
deb ataganlar. Tabiiyki, bunday yo‘l bizga aslo to‘g’ri kelmaydi. Aslida
demokratiyani joriy etishda yurtimizda o‘zbekona tamoyillar shakllanayotganini
hisobga olish kerakligini, ta‘kidlagan edi. Bu, ikkinchidan, demokratiyaning tashqi
siyosatdagi o‘ziga xosligini ta‘minlaydi.
Milliy davlatchiligimizning demokratik tamoyillarini yanada chuqurlashtirish
va rivojlantirishimiz mumkin. Aslida, demokratiya - «obyektiv voqelik». U bor
yoki yo‘q?! Bir tizimdan ikkinchi tizimga o‘tayotganda, unga yo‘riqnomalar,
ko‘rsatmalar berish uslubi bilan darhol qurib bo‘lmaydi?! Bu haqda juda ko‘p
aytilgan va yozilgan. Biroq, barqaror demokratik jamiyatning qaror topishi uchun
zarur ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni hayotga tadbiq qilishga qodir kuchli milliy
davlat lozimligini tushunib yetdik! Ammo jamiyatni demokratlashtirish odimlarini
SHo‘ro qarashlari bilan o‘lchab bo‘lmaydi. Har bir narsani uning mohiyatidan
kelib chiqib, o‘z nomi bilan mardonavor aytish ayni Yo‘lboshchimiz Islom
Karimovning siyosiy sifatlaridan biridir. Har qanday siyosiy vazifa siyosatchi
zimmasiga rejadagilarni amalga oshirish irodasi va layoqatidan iborat bo‘lgan
javobgarlikni yuklaydi.
O‘rni kelganda, ta‘kidlash joizki, rahbar o‘zini «demokrat», davlatini esa
«demokratiya oroli» deb xohlaganicha aytishi mumkin, biroq shu bilan birga,
uning davlatida ochlik, qashshoqlik, tartibsizlik, turli tomonga tashlanishlar
hukmron bo‘lishi ham hech gap emas?! Bir qator MDH davlatlaridagi ijtimoiy-
siyosiy jarayonlar bunga yorqin misol bo‘la oladi. Bizning davlatimizga kelsak,
XXI asrda davlatlarning arzon populizmi va demokratiya niqobi ostidagi o‘yinlari
emas, balki zaruriy milliy mafkuraviy g’oyadan voqelikka aylangan haqiqiy
demokratik, ochiq adolatli jamiyat tomon qo‘ygan shahdam qadamlarimiz, bu
borada qo‘lga kiritgan yutuqlarimiz bilan O‘zbekiston davlati tanlagan yo‘l -
demokratik tamoyillar mazmunini tashkil etadi.
Milliy davlatchiligimizning jahon sivilizatsiyasiga demokratik jarayonlar
bilan chiqishi ham muammolar yechimiga ta‘sir ko‘rsatadi, albatta. Yevropa
Ittifoqi va O‘zbekiston munosabatlari to‘g’risida 1996 yil 21 iyunda tuzilgan
muhim hujjat-sherikchilik va hamkorlik to‘g’risidagi Bitim imzolanishi bilan
demokratik jarayonlarga dastlabki asos solingan edi. Mazkur Bitim doirasida
Yevropa Komissiyasi O‘zbekistonda Yevropa Eyd (Yevropa ko‘magi) dasturining
bir qator loyihalarini moliyalashtirib kelmoqda.
108

Shuni alohida e‘tirof etish lozimki, insoniyat tarixiga nazar solsak,
demokratik jarayonlarni amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etgan, milliy
davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy, ma‘naviy-ma‘rifiy-siyosiy-huquqiy taraqqiyoti
asosiy omil bo‘lib xizmat qilgan. Har bir xalq demokratiyani o‘z mentaliteti, o‘z
ko‘nikmalari, qadriyatlariga munosib tarzda u yoki bu darajada hayotga joriy
qiladi. Umuminsoniy mohiyat va mazmunga ega bo‘lgan tamoyillar har bir
davlatning taraqqiyot darajasi, boshqaruv tizimi, siyosiy muhiti, xalq ommasi
ijtimoiy ongining faolligi bilan bog’liq holda joriy qilinadi. Xuddi shu va boshqa
ijtimoiy rivojlanish sur‘atlarini belgilovchi omillar ta‘sirida davlatning demokratik
jarayonlarini joriy qilish sur‘atlari jadallashadi yoki sustlashadi. Demak,
demokratiyani yuqoridan majburan joriy etish mumkin emas!?
Demokratiya - xalq ijodi, fuqarolarning ijtimoiy-siyosiy faolligi natijasida
qo‘lga kiritiladigan boshqaruv tizimi. Demokratiya doimo xalq ommasining pok va
halol harakati, o‘z huquqlari, ehtiyojlarini qondirish uchun olib borgan mashaqqatli
kurashlari, faol mehnati na-tijasida qo‘lga kiritilgan. Islom Karimov har doim,
milliy davlatlarda demokratik tamoyillarni hayotga joriy qilish turli yo‘llar
vositasida amalga oshirilishi, lekin uning asosiy talabi va omili doimo shaxsning
huquq va erkinliklari, shu jumladan, erkin fikrlash hamda mulohazalarini bemalol
erkin bayon qilish huquqini ta‘minlash bo‘lib, har qanday davlatning demokratik
jarayonlarini amalga oshirishda ma‘lum muddat talab qiluvchi holatdir, deb
ta‘kidlaydi. Avvalambor, demokratiyaning huquqiy asoslari barpo qilinishi shart.
Ushbu jarayonlarni sun‘iy ravishda jilovlab turish yoki sur‘atlarini jadallashtirish
ijobiy natijalarga olib kelmaydi.
Hozirgi paytda huquqiy demokratiya yo‘lini tanlab jadal sur‘atlarda
rivojlanayotgan milliy davlatimiz uchun insoniyat tarixining turli davrlarida
demokratik davlatlarning shakllanishi va amaliyotini tahlil qilishi, qiyosiy
o‘rganishi muhim ahamiyatga ega. Ya‘ni, dunyo davlatlari demokratiyaga
ma‘naviy-ma‘rifiylashgan jamiyatga xos tamoyillar bilan munosabatda bo‘lishlari
va baholash madaniyatini egallab olishlari, hatto ba‘zi manfaatlardan voz kechishi
ham mumkin. Masalan, hayot kechirish G’arb turmush tarziga mos bo‘lsa va uni
targ’ib etsa, ya‘ni demokratik qarashlar bizning mentalitetimizga to‘g’ri kelmasa,
qarash bir tomonlama yondashuv hisoblanib, o‘zini qadrlagan, hurmat qilgan xalq
uchun xavfli hamda tahdidli bir holatdir. Turli xalqlar, turli madaniyatlar,
manfaatlarning yonma-yon yashashi, yashay olishi faqat haqiqiy milliy demokratik
sharoitdagina amalga oshadi. Buni biz istiqbolli milliy davlatimiz miqyosida ko‘rib
turibmiz!
Bugungi dunyo davlatlari demokratik jarayonlarni kafolatlovchi omillarga
ega. O‘zbekiston ham undan chetda emas. Shu o‘rinda haqiqiy demokratiyaning
soxta demokratiyadan farqini anglash bilan bog’liq fuqarolik madaniyatiga ega
bo‘lish; demokratiya niqobi ostidagi «demokratik o‘yinlar»ning, qarashlarning,
chiqishlarning orqasidan ergashmaslik; taqlid qilish yoki qilmaslikning qaysi
milliy manfaatga to‘g’ri kelishi yoki kelmasligini solishtirib ko‘rishga yetadigan
uyg’oq ong va tafakkurga ega bo‘lish; aholining asosiy qismi demokratiyaga
tayyor bo‘lishi, unga befarq bo‘lmasligi, demokratik ong va madaniy saviyada
dunyo va milliy taraqqiyot talablaridan orqada qolmasligi kerak.
109

To‘g’ri va haqiqiy bunyodkorlik g’oyasini faqat milliy davlatning demokratik
qarashlari orqali amalga oshirish mumkin! Hozirgi davrda jahon davlatlari
erishayotgan yutuqlardan orqada qolmaslik, yangi texnologiyalarni egallab, uni
ishlab chiqarishga joriy etish uchun izlanish, yangi-yangi ixtirolar qilishga qodir
bo‘lish, mustaqillikni mustahkamlash va uni rivojlantirish milliy davlatimizning
muhim yo‘nalishlarini tashkil etadi. O‘zligini anglagan xalq mustaqillikka, o‘z
taqdiriga, farzandlarining kelajagiga istiqbol ko‘zi bilan qaraydi! Jahonda o‘ziga
xos o‘ringa va nufuzga ega bo‘layotgan O‘zbekiston davlati ana shunday milliy
demokratik yo‘ldan bormoqda,- deb ta‘kidlagan edi Islom Karimov.
Yigirmanchi asr jahon sivilizatsiyasida bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan katta
iz qoldirdi. Jahon urushlari, fan-texnika taraqqiyoti, turmush tarzida muayyan
darajada farovonlik va hokazolarni aytish mumkin. Lekin mamnuniyat bilan qayd
qilish kerak, XX asrning so‘nggi o‘n yilligi O‘zbekiston milliy davlatchiligi uchun
ulkan tarixiy-inqilobiy o‘zgarishlarni yuzaga keltirdi. Bu o‘n yillik
mamlakatimizda mustaqillikni ham iqtisodiy, ham siyosiy-ijtimoiy, ham huquqiy-
ma‘naviy, ham xalqaro munosabatlarda tikladi, takomillashtirdi.
Mustaqillikning birinchi o‘n yilida o‘zbek o‘zligini tanidi, jahondagi nufuzli
millatlardan biriga aylandi. Muhimi - istiqlol mafkurasi shakllandi, millatimiz,
xalqimiz o‘z g’oyasi va iymon-e‘tiqodiga qaytdi. Ajdodlarimizning boy merosi
tiklandi va tiklanmoqda. Biz ularning vorislari sifatida dunyo ma‘naviy-ilmiy
jamoatchiligi oldida qarzdormiz. Chunonchi, Muhammad al-Xorazmiy,
Muhammad az-Zamaxshariy, al-Hakim, at-Termiziy, Xo‘ja Ahmad Yassaviy,
Bahouddin Naqshband, Xo‘ja Axror Valiy va boshqa o‘nlab alloma-avliyolarning
teran ilmiy xulosalari va amallarini uchinchi ming yillikda va hamisha jahon ahliga
yetkazib, osoyishta va farovon, tinch-totuv yashashimizga katta va munosib hissa
qo‘shmog’imiz kerak.
Diniy qarashlar odob-axloqning uzviy qismiga aylandi. Cheklashlar man
qilindi. Inson kamolida iymon-e‘tiqod, Yaratganga shukronalar aytish hamda
dunyoviy bilimlarni egallash, taraqqiyotni yuksaltirish davom etaveradi.
I.A.Karimovning say-harakatlari tufayli 207 yil Toshkent Islom dini poytaxti,
degan maqomni oldi. O‘nlab, yuzlab avliyo-anbiyolar maqbaralari tiklandi.
Hozirgi paytda 18 diniy konfensiyalar tolerantlik tamoyiliga ko‘ra millatlararo
totuvlik asosida ishlab turibdi.
Albatta, har qanday milliy davlat iqtisodiyotining asosini energetika va tabiiy
boylik zahiralari tashkil etadi. Shuning uchun ham jahondagi rivojlangan va
rivojlanayotgan davlatlar to‘qnashayotgan hozirgi energetika yetishmovchiligi
sharoitida O‘zbekistonning muhim ustunligi mamlakat iqtisodiyotining ushbu
yo‘nalishda dunyodagi juda kam sonli davlatlar singari I.Karimovning qat‘iy say-
harakatlari bilan to‘la mustaqillikka erishganligidadir. Ba‘zi davlatlar esa uzoqni
ko‘zlamay, faqat joriy yilga mo‘ljallangan byudjetni hisoblab chiqib, eng kam
jahon sarmoyasi bahosiga o‘tishmoqda. Bu esa inqirozni bartaraf qilishga salbiy
ta‘sir ko‘rsatishi mumkin.
O‘zbekiston o‘zining qo‘shimcha tarzda gaz, neft, ko‘mir va uran zahiralariga
ega bo‘lib, ularni sof holda eksport qilish bo‘yicha jahonning o‘nta davlati safiga
kiradi. Mamlakatning umumiy energetika zahiralari yana kamida 10 yil davomida
110

iqtisodiyot ehtiyojlarini qondirish uchun yetadi. Buning o‘ziyoq milliy
davlatimizning boy imkoniyatlarga ega ekanligidan dalolat beradi.
Umuman olganda, davlat va milliy davlatchilik muammosi, uning hozirgi
globallashuv davridagi rivojlanish davom etmoqda. Prezident Islom Karimov asos
solgan milliy davlatchiligimiz bundan keyin ham uzoqni ko‘zlagan dastur asosida
ravnaq topaveradi.
6-Mavzu: O‘zbekistonda huquqiy siyosiy islohotlarning amalga oshirilishi,
demokratik jamiyatni shakllantirish yo‘lidagi islohotlar.
Reja:
1.O‘zbekistonda siyosiy islohotlar. Milliy davlat boshqaruv tizimining yaratilishi.
2.Sud hokimiyati islohotlari.
3.Mahalliy davlat hokimiyati organlarining tashkil etilishi.
4.Ko‘ppartiyaviylik tizimi. Jamiyatning demokratlashuvida siyosiy partiyalar,
nodavlat va jamoat tashkilotlarining roli.
5.Ommaviy axborot vositalari faoliyatining erkinlashtirilishi va rivojlantirish
istiqbollari.
6.Inson huquqlari, erkinliklari kafolatlarining va demokratik saylov tizimining
yaratilishi.
Tayanch iboralar: Prezident, Vazirlar Mahkamasi, Parlament, Oliy Majlis, Senat,
Siyosiy plyuralizm, Ombudsman, Demokratiya, Senzura, Huquqiy davlat,
Fuqarolik jamiyati, Siyosiy partiyalar, Jamoat birlashmalari, Nodavlat
tashkilotlari.
1. O‘zbekistonda siyosiy islohotlar. Milliy davlat boshqaruv tizimining
yaratilishi.
O‘zbekistonda Prezidentlik institutining joriy qilinishi va takomillashuvi. XX
asrning 80-yillari ikkinchi yarmida sobiq Ittifoqda ro‘y bergan tanazzul
O‘zbekistonda Prezident lavozimini ta‘sis etish zaruriyatini keltirib chiqardi.
Prezident lavozimining joriy etilishi respublika mustaqilligi uchun kurash
kuchaygan va milliy davlatchilik rivojida prinsip jihatdan yangi bosqichga
o‘tilayotganligini anglatar edi.
Shu bilan birga, respublikada prezidentlik instituti hokimiyat mexanizmining
samaradorligini, mamlakatdagi barqarorlik, qonuniylik va huquq-tartibotning
samaradorligini qat‘iyan oshirish vositasi bo‘lib xizmat qilishi lozim edi. Ayniqsa,
O‘zbekiston kabi ko‘p millatli mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy holat og’irlashib
borayotgan bir davrda jamiyatni jipslashtirish yanada muhim edi. Bunday sharoitda
siyosiy tizimning yangilanayotgan mexanizmi, avvalo, shunga ko‘maklashmog’i,
bu tizimning ishlarida ichki va tashqi siyosat, strategik yo‘nalishlar va ularni
amalga oshirish sohasidagi amaliy ishlar mujassamlashib, yaxlit harakatga
aylanishi lozim edi.
Prezident o‘zining amaliy ishi bilan turli ijtimoiy-siyosiy harakatlar o‘rtasida
ijtimoiy muloqotni rivojlantirish uchun sharoit yaratishi, mamlakatda tinchlik va
millatlararo totuvlikni ta‘minlashi, shuningdek, favqulodda vaziyatlarda – tabiiy
ofatlarda, jamoat tartibi jiddiy buzilgan hollarda oliy vakolatlar sohibi bo‘lgan
111

tashkilotchi va muvofiqlashtiruvchi arbob sifatida ish kurishi kerak edi. Ayni
vaqtda Prezident lavozimi ta‘sis etilgan taqdirda ham Oliy Sovet davlat
hokimiyatining oliy organi bo‘lib, u qonun chiqaruvchi, hukumat-ijrochi-
boshqaruvchi organ bo‘lib qolaveradi. Prezident esa mazkur tizimda qonun
chiqaruvchilik bilan ijrochilik faoliyatini o‘zaro bog’laydigan mustahkam bo‘g’in
vazifasini bajaradi.
1990 yilda mazkur lavozim ta‘sis etilayotgan vaqtda bu lavozimning joriy
etilishi Ministrlar Sovetining vakolatini cheklashi mumkin, degan xavotir ham
bo‘ldi. Biroq, hukumatning vakolatlari amalda o‘zgarmay qoldi. Shu munosabat
bilan Ministrlar Soveti o‘z ishi to‘g’risida har yili Oliy Kengashga hisob beribgina
qolmay, bu haqda Prezidentni muntazam xabardor qilib turishi belgilab qo‘yildi.
Ayni paytda hukumat, vazirliklar va davlat qo‘mitalari qonunlar bilan bir qatorda
o‘z faoliyatida Prezident farmonlariga amal qilishlari shart ekanligi
mustahkamlandi. Prezident huzurida tashkil egilgan organ Prezident Kengashi
davlat vakolatlari bilan ta‘minlandi.
Davlat boshqaruvining mazkur zamonaviy va samarali shaklini yuzaga
keltirishda xalqimizning davlatchilik sohasidagi ko‘p ming yillik tarixiy tajribalari,
diyorimizning muayyan shart-sharoitlari, xalqning an‘analari va mentaliteti, o‘ziga
xos xususiyatlari, shuningdek, hozirgi zamon ilg’or davlatlarining tajriba va
yutuqlari nazarda tutildi. Qayd etish joizki, bugungi kunda BMTga a‘zo bo‘lgan
193 ta davlatdan 143 tasida, ya‘ni qariyb 75 foizida Prezident lavozimi ta‘sis
etilgan. Respublikamizda prezidentlik lavozimi murakkab vaziyatda ta‘sis etildi.
Qayta qurish, oshkoralik vaziyatida xalq xo‘jaligini rivojlantirish, aholiga zarur
turmush sharoitlarini yaratib berishda ko‘plab murakkab, hal qilinmagan
muammolar borligi aniqlandi. Ayrim viloyatlarda ijtimoiy-siyosiy vaziyat izdan
chiqqan, qonunni buzish hollari ko‘paygan edi. Xalq bunday noqonuniy xatti-
harakatlarning zudlik bilan payini qirqishni talab qilayotgan edi. Bularning
barchasi prezident lavozimini kechiktirmasdan joriy etishni talab qildi.
O‘zbekiston SSRning bi-rinchi Prezidenti istisno tariqasida respublika Oliy
Kengashining 1990 yil 24 martdagi sessiyasida saylandi. Islom Abdug’aniyevich
Karimov yashirin ovoz berish yo‘li bilan O‘zbekiston SSRning Prezidenti etib
saylandi.
L.Levitin va D.S.Karlaylning Islom Karimov – yangi O‘zbekiston Prezidenti
nomli kitobida shunday deyiladi: “1990 yilning mart oyida Islom Karimov o‘sha
paytdagi ittifoqdosh respublikalar rahbarlari orasida birinchi bo‘lib
Prezidentlikka saylandi. Moskva buni juda salbiy qabul qildi. Gorbachyov
ochiqdan-ochiq g’azablandi. Boshqa respublikalar rahbarlari esa, Karimovning
Prezidentlikka saylanganini qalban qo‘llab-quvvatlasa-da, unga havas qilsa-da,
televideniye va minbarlarda Gorbachyovning “16 prezidenti bor davlat qanday
davlat bo‘ladi”, degan so‘zlarini qaytarish bilan band bo‘ldilar. (Bu
Gorbachyovning navbatdagi mantiqiy fikri edi yangidan paydo bo‘layotgan
davlatlar ittifoqida 16 ta parlament raislari bo‘lishi mumkin emishu, 16 ta
Prezident bo‘lishi mumkin emas emish). Karimovdan qutulish uchun tazyiqning
barcha yo‘llaridan foydalanib ko‘rishdi. Gorbachyov uni o‘taketgan amalparast
deb aybladi. Bu vaqtda, men ishonamanki, Karimov haqoratlangan va xo‘rlangan
112

O‘zbekistonning obro‘sini ko‘tarish haqida o‘ylardi. 1990 yilning 26 martida
O‘zbekiston Oliy Kengashi Prezidentlikni joriy etdi va meni shu lavozimga sayladi.
Shundan so‘ng men Moskvaga
– SSSR Davlat Kengashi yig’ilishiga keldim. Gorbachyov meni O‘zbekiston
Prezidenti deya piching, haqoratomuz so‘zlar bilan kengash a zolariga tanishtirdi‟
va tartibga solib qo‘yishga va da berdi. Bu yerda u prezidentlikni bekor qilishni
‟
nazarda tutdi. Men unga shunday javob berdim: “Agar suhbat shunday davom
etadigan bo‘lsa, men Kengashni tashlab ketaman”. So‘ng
Moskva har qanday yo‘l bilan bo‘lsa ham meni olib tashlashga urindi, ammo hech
narsaga erisha olmadi. Kuchlar endi boshqacha edi. Meni qo‘llab-quvvatlagan
xalq ham boshqacha fikrlay boshlagandi”. Bu kurashda Karimov o‘zi va xalqi
uchun hamma narsaga tayyor yo‘lboshchi sifatida g’olib chiqdi” ( Leonid Levitin.,
Donald S. Karlayl. Islom Karimov – yangi O‘zbekiston Prezidenti. – T.:
O‘zbekiston, 1996. 11 bet. ).
Mamlakatimizda prezidentlik institutining huquqiy asoslari shakllanishi va
rivojlanishini ikki davrga ajratib o‘rganish maqsadga muvofiq.
Davlat hokimiyatining muhim subyekti sifatida Prezident lavozimining joriy
etilishi, uning davlat funksiyalaridan kelib chiqib o‘z vazifalariga ega bo‘lishi,
davlat mexanizmida, xususan, hokimiyat tarmoqlari tizimida o‘z o‘rni va rolini
topishi hamda faoliyat yuritishining huquqiy asoslarini shakllantirish bilan bog’liq
birinchi galdagi islohotlar va o‘zgarishlarni o‘z ichiga olgan dastlabki bosqich –
1990-200 yillar mamlakatimiz, xalqimiz hayotida ulkan iz qoldirgan o‘tish davri,
tom ma‘noda, tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan davr bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasining (keyingi o‘rinlarda O‘zbekiston Respublikasi)
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimini ta‘sis etish hamda O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi (Asosiy Qonuni)ga o‘zgartish va qo‘shimchalar
kiritish to‘g’risidagi Qonuniga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti
lavozimi demokratiya jarayonlarini yanada rivojlantirish, siyosiy o‘zgarishlarni
chuqurlashtirish, konstitutsion tuzumni, fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va
xavfsizligini mustahkamlash, O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati va
boshqaruvi oliy organlarining o‘zaro aloqasini takomillashtirish maqsadida ta‘sis
etildi. Qonunda fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, Konstitutsiya va
qonunlarga rioya etilishiga kafil bo‘lish, respublikaning suvereniteti, xavfsizligi va
hududiy yaxlitligini muhofaza etish, milliy davlat tuzilish masalalariga doir
qarorlarni amalga oshirish yuzasidan zarur chora-tadbirlar ko‘rish, mamlakat
ichkarisida va xalqaro tashkilotlarda respublika nomidan ish ko‘rish, Oliy
Kengashga har yili respublikadagi holat hamda ichki va xalqaro hayotning eng
muhim masalalari yuzasidan ma‘ruzalar gaqdim etish, ayrim shaxslarni lavozimga
tayinlash va ozod qilish bo‘yicha vakolatlar, respublika oliy hokimiyat va
boshqaruv organlarining bahamjihat ishlashini ta‘minlash, hukumatning qarorlari
va farmoyishlari ijrosini to‘xtatib qo‘yish, qonunlarni imzolash, faxriy unvonlar
berish, faxriy yorliqlar bilan mukofotlash, respublika fuqaroligiga va siyosiy
boshpana berishga oid masalalarni hal etish, sudlar tomonidan hukm qilingan
shaxslarni afv etish va boshqalar Prezident vakolatlari sifatida qayd etildi.
113

O‘zbekiston Respublikasi.da prezidentlik institutining vujudga kelishi
mamlakatimiz milliy davlatchiligining rivojlanishida mutlaqo yangi bosqichni
boshlab berdi.
Xalqaro tajribadan ma‘lumki, jahonda prezidentlik institutining vujudga
kelishi va rivojlanishining yagona, universal modeli, sxemasi mavjud emas. Hatto,
eng yaxshi deb topilgan modelni ko‘chirgan davlatlarda ham aslidagidek samara
bermasligi mumkin. Buni AQSH modelini olgan Lotin Amerikasi davlatlari
misolida ham ko‘rsa bo‘ladi. Shuning uchun har bir mamlakatda prezidentlik
institutining vujudga kelishi, faoliyat yuritishi va rivojlanishiga bir qator omillar
o‘z ta‘sirini o‘tkazadi. Ularni shartli ravishda obyektiv va subyektiv omillarga
ajratish mumkin. Keng ma‘noda – ustuvor va asosiy obyektiv omillarga siyosiy,
iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, tor ma‘noda subyektiv omillarga ijtimoiy, siyosiy,
huquqiy ong, aholining siyosiy-huquqiy madaniyati kabilarni kiritish mumkin.
Obyektiv omillarning negizini iqtisodiy va ijtimoiy masalalar tashkil etadi.
Shuning uchun ham mamlakatimizda Prezident Islom Karimov tomonidan
dunyoning biron-bir davlatida hali qo‘llanilmagan yo‘l tutildi. Ya‘ni, yurtimizda
avval iqtisodni yaxshilab, mustahkamlab, so‘ng ijtimoiy, siyosiy, madaniy sohada
demokratik islohotlar amalga oshirilmoqda. Muayyan iqtisodiy yutuqlarga erishish
yangi ijtimoiy-siyosiy, sotsial islohotlarni, demokratik yangilanishlarni joriy
etishga sharoit yaratmoqda. Chunki iqtisodiy islohotlar fuqarolarning turmushi
darajasini, farovonligini yaxshilaydi. Ayniqsa, fuqarolik jamiyatining yadrosi
bo‘lgan xususiy mulk egalari safi va sifatining oshishi hayotga yangicha ko‘z bilan
qarashga, mamlakat xayotini modernizatsiya qilishga imkon yaratadi.
Islohotlarning dastlabki bosqichida asosiy vakolatlar davlatning, eng avvalo,
ijro etuvchi hokimiyatning ixtiyorida bo‘lishini taqozo etdi. O‘zbekiston
Respublikasi.ning Birinchi Prezidenti Islom Karimov bu haqda shunday degandi:
“Ayni zamonda, agar kuchli ijrochilik hokimiyati bo‘lmas ekan, eng odil va eng
oqil qonunlar va qarorlar ham bajarilmay, shunchaki qog’ozda qolib ketishi
mumkin. Bu hol qonunlarni joriy etishga, fuqarolar huquqlarini va erklarini
muhofaza qilishga, siyosiy va iqtisodiy islohotlarni o‘tkazishga qodir prezidentlik
hokimiyatini kuchaytirishni taqozo etadi” ( Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy
istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-j. -T.: O‘zbekiston, 1996. B. 15 ).
Darhaqiqat, kuchli ijroiya hokimiyati bo‘lmasa, hatto eng demokratik yo‘l
bilan qabul qilingan qarorlar xam bajarilmasdan qolib, targ’ib, ijro intizomi
susayishiga sabab bo‘lar edi. Bunday salbiy holatlarga yo‘l qo‘ymaslik, qonuniy
qarorlarni hayotga joriy etish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish
vazifasi siyosiy va iqtisodiy islohotlar turmushga tatbiq etilishini ta‘minlaydigan
prezidentlik hokimiyatini mustahkamlash va rivojlantirishni taqozo etdi. Kuchli
prezidentlik hokimiyati qonunlarning aniq va og’ishmay bajarilishining ishonchli
garovi sifatida qabul qilindi.
1990 yil 1 noyabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining
O‘zbekiston Respublikasida ijroiya va boshqaruv hokimiyatining tuzilishini
takomillashtirish hamda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (Asosiy
Qonuni)ga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risidagi Qonuni bilan davlat
boshqaruvining uyg’un tizimini yaratish, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud
114

hokimiyatini bir-biridan qat‘iy farqlab qo‘yish, davlat organlari faoliyatida
parallelchilik va bir-birining ishini takrorlashga, bir organning boshqa organlar
vazifasini bajarishiga barham berish maqsadida hamda bozor munosabatlariga
o‘tish sharoitida ijro hokimiyatini butun choralar bilan mustahkamlash, davlat,
xo‘jalik va sotsial-madaniy qurilishning hamma jabhalarida intizom va tartib
o‘rnatish muhim ekanligini hisobga olib, prezidentlik hokimiyati bilan Ministrlar
Sovetining ijroiya-boshqaruv hokimiyati qo‘shib yuborildi. O‘zbekiston
Respublikasi Ministrlar Soveti O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi
Vazirlar Mahkamasiga (keyingi o‘rinlarda VM) aylantirildi. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti ayni vaqtda VMning Raisi bo‘lishi, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining va O‘zbekiston Respublikasi Ministrlar Sovetining
apparati O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi bitta apparatga
birlashtirilishi belgilandi. Mazkur Qonun mamlakatimizda davlat boshqaruv shakli
prezidentlik respublikasiga asoslanishini mustahkamlab qo‘ydi. O‘tish davrida
davlat boshqaruvining prezidentlik respublikasi shaklining o‘rnatilishi O‘zbekiston
Respublikasida olib borilgan barcha ijtimoiy sohalardagi izchil islohotlar
muvaffaqiyatli kechishining garovi bo‘ldi. O‘tish davrida kuchli ijro hokimiyatiga
asoslangan davlat boshqaruvi, bunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
davlat va ijro hokimiyati boshlig’i sifatidagi o‘rni, Konstitutsiya va qonunlar
ustuvorligi tamoyilining amalda bo‘lishi va bu tamoyil qonunlar ijrosining
ta‘minlanishida tayanch bo‘ldi.
Demokratik huquqiy davlat va kuchli fuqarolik jamiyatining poydevorini
barpo etish hamda davlatning bosh islohotchi bo‘lishi zarurati o‘tish davrida
Prezident zimmasiga katta mas‘uliyat va strategik vazifalarni hal etishni yuklash
barobarida uning yetarli vakolatlarga ega bo‘lishini ham taqozo etdi. Prezident
davlat, ayni vaqtda, ijro etuvchi hokimiyat boshlig’i sifatida islohotlarning
tashabbuskori, yangilanish va o‘zgarishlar jarayonini harakatga keltiruvchi asosiy
kuchga aylandi.
Davlat va jamiyat hayotida prezidentlik institutining tutgan o‘rnidan kelib
chiqib aytish mumkinki, yurtimizda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti deganda,
xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat qiladigan, ichki va tashqi
siyosatning asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqib, umummilliy va strategik
vazifalarni belgilab, davlat va jamiyatni oliy maqsadlarga chorlaydigan, o‘z
siymosida davlat va millatni birlashtiradigan, jipslashtiradigan, davlat hokimiyati
organlari va odamlarni milliy g’oya asosi bo‘lmish yurt tinchligi, Vatan ravnaqi,
xalq farovonligi sari safarbar qiladigan, ularning o‘zaro hamkorligini
ta‘minlaydigan, fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etilishiga kafil bo‘ladigan,
millat va davlatning tinchligi, osoyishtaligi, xavfsizligi va hududiy yaxlitligini
muhofaza etadigan shaxs gavdalanadi.
“Men davlat rahbari, Prezident deganda, faqat xorijiy o‘lkalarga borib, u
mamlakatlarning boshliqlari bilan uchrashib qo‘l olishadigan kishini emas, balki
o‘z davlatining, o‘z xalqining milliy manfaatlarini to‘la ifoda eta oladigan va
qat iyat bilan himoya qila oladigan odamni tasavvur qilaman”‟ , deganda Islom
Karimov mutlaqo haq edi.
115

Islom Karimovning fikricha, “Yurtboshi nihoyat darajada og’ir, murakkab va
mas uliyatli‟ bir vazifani o‘z zimmasiga olib, unga ishonch bildirgan odamlarning
umidini oqlash uchun bu balandparvoz gap bo‘lib tuyulmasin shu oliy maqsad
yo‘lida o‘z hayotini fido qilishga ham tayyor turishi zarur” ( Karimov I.A. Ozod va
obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. 8-j. -T.: O‘zbekiston,
200. B. 127-128. ) .
Yuqoridagi fikrlarga xulosa yasab shuni ta‘kidlash joizki, bu bosqich uchta
muhim jarayon amalga oshgani bilan ahamiyatli. Birinchi jarayon – 1990 yil 24
martdagi prezidentlikning joriy etilishi, ikkinchisi esa 1991 yil 29 dekabrdagi
muqobillik asosida o‘tgan saylovlar, uchinchisi – prezidentlik institutini
legitimizatsiyasi hamda prezidentlik institutining markazlashuvi – kuchli ijro
hokimiyati bilan uyg’unlashgan holatidir.
Ikkinchi bosqich (201 va undan keyingi yillar). Demokratik huquqiy davlat
qurish bo‘yicha muayyan tajriba orttirilganidan so‘ng, fuqarolarning siyosiy,
huquqiy ongi o‘sgani sayin kuchli prezidentlik hokimiyatining roli
muvozanatlashib, ko‘p masalalar parlament va hukumat vakolatiga o‘tishi mazkur
bosqichning o‘ziga xos xususiyatiga aylandi.
Bu davrda milliy davlatchiligimiz va biz uchun yangi bo‘lgan erkin bozor
iqtisodiyoti shakllanayotgan va qaror topayotgan dastlabki yillarda Prezidentga
berilgan huquq va vakolatlarning bir qismini hokimiyagning qonun chiqaruvchi va
ijro etuvchi tuzilmalariga o‘tkazish ishlari izchillik bilan olib borildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 205 yil 4 fevraldagi O‘zbekiston
Respublikasi VMning qarorlari va farmoyishlarini ishlab chiqish, ko‘rib chiqish va
imzolash tartibi to‘g’risidagi 2118-sonli farmoyishiga asosan O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti qaror va farmoyish qabul qiladigan eng muhim yo‘nalish
va masalalarning ro‘yxati, asosiy qoidalari majburiy tartibda O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti bilan kelishiladigan VM qaror va farmoyishlari ro‘yxati,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti bilan kelishib olishga taqdim etiladigan
prinsipial parametrlar, muhim balanslar va sohalararo hisob-kitoblar ro‘yxati
tasdiqlandi. Bu ham Prezidentning ayrim vakolatlari bosqichma-bosqich
hukumatga o‘tayotganligi, mamlakat hayotida hukumatning roli va ta‘sirini
ko‘tarish, vakolatlarni aniqlashtirish, hukumatda tashabbuskorlik va
mas‘uliyatning yanada oshishiga xizmat qildi.
Ikki palatali parlament shakllanishi bilan Prezident vakolatlarining katta qismi
O‘zbekiston Respublikasi O.M Senatiga o‘tkazildi.
O‘tgan asrning 90-yillarida Prezident ko‘p vazifalarni, mas‘uliyat va
javobgarlikni o‘ziga olishga majbur edi.
Odamlarning siyosiy, huquqiy ongi va saviyasi qanchalik yuksalsa,
demokratiya yo‘lida qancha ko‘p ijobiy o‘zgarishlarga erishsak, davlat qurilishi va
boshqaruvi sohasida erkinlashtirish jarayonlari ham shuncha tezlashadi. Shu
asosda Prezident 90-yillardagi murakkab bir sharoitda o‘z zimmasiga olishga
majbur bo‘lgan vakolatlarni tegishli tuzilmalarga berishi uchun imkon tugildi.
203 yil 25 aprelda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti o‘z vakolatlarini,
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq, samarali amalga
oshirishi uchun zarur sharoit yaratish sohasidagi munosabatlarni tartibga solish,
116

shuningdek, Konstitutsiyaviy vakolat muddati tugab yoki sog’ligi holatiga ko‘ra
iste‘foga chiqqan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga zarur sharoitlar va
kafolatlar yaratib berish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
faoliyatining asosiy kafolatlari to‘g’risidagi Qonuni qabul qilindi.
205 yilda mamlakatimizda ikki palatali parlamentning ish boshlashi,
shuningdek, Prezidentning Konstitutsiyaviy vazifalaridan avval VMning Raisi
lavozimi, keyinchalik esa ijro hokimiyatining rahbari maqomi chiqarilganidan
so‘ng, Prezidentning huquqiy hujjatlarida ishlatib kelingan farmon va farmoyish
so‘zlari qatoriga, Prezident qarori amaliyoti ham qo‘shildi. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining qarorlari, asosan, ijro hokimiyatining tashkiliy
tuzilmasini, hukumatlararo xalqaro shartnomalarni, bir qator kadrlarni tasdiqlash,
davlat mukofotlarini berish, harbiy xizmatga chaqirish vakolatlarini amalga
oshirish uchun qabul qilina boshladi.
2010 yil 12 noyabrda O‘zbekiston Respublikasi OM (keyingi o‘rinlarda OM)
Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Islom Karimov Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlangirish Konsepsiyasini bayon etib,
bu bilan davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlanggirish bo‘yicha taklif
etilgan tashabbuslari orqali prezidentlik institutining rivojlanishida muhim bosqich
boshlanishiga zamin yaratdi, siyosiy tizimni modernizatsiya qilish jarayonida
mamlakatimizni isloh etish va demokratlapggirishning yangi bosqichini boshlab
berdi. Konsepsiyada mamlakatimiz aholisining siyosiy-huquqiy madaniyati va
ijtimoiy ong darajasining o‘sib borishi, jamiyatni demokratlanggirish va
liberallashtirish jarayonlarining jadal rivojlanishi, yurtimizda kuppartiyaviylik
tizimining tobora mustahkamlanishi davlat hokimiyatining uchta subyekti, ya‘ni
davlat boshligi bo‘lgan Prezident, qoggun chiqaruvchi va ijro eguvchi hokimiyatlar
o‘rtasidagi vakolatlarning yanada mutanosib taqsimlanishini ta‘minlash uchun
zarur shart-sharoitlarni yuzaga keltirayotganligi ta‘kidlandi ( Karimov I.A.
Demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
shakllantirish mamlakatimiz taraqqiyotining asosiy mezonidir. 19-j. T.:
O‘zbekiston, 2011. B. 45-46. ).
Mazkur Konsepsiyadan kelib chiqib, 2011 yil 19 aprelda matbuotda e‘lon
qilingan O‘zbekiston Respublikasining O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining ayrim moddalariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish
to‘g’risida (78, 80, 93, 96 va 98-moddalariga)gi Qonuni bilan Konstitutsiyaning
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti vakolatlariga bag’ishlangan 93-moddasi 8,
15-bandlari, 98-moddasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi, ya‘ni ijro etuvchi
hokimiyat devonini tuzadi va unga rahbarlik qiladi degan so‘zlar chiqarildi,
O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri vakolatiga viloyatlar hokimlarini hamda
Toshkent shahar hokimini qonunga muvofiq tayinlash hamda lavozimidan ozod
etish uchun Prezidentga taqdim etish huquqi berildi, Prezident vakolatlaridan VM
vakolatiga kiruvchi masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilish huquqi chiqarildi,
Konstitutsiyaning 96-moddasi yangi tahrirda ifodalanib, unga ko‘ra, mamlakatning
amaldagi Prezidenti o‘z vazifalarini bajara olmaydigan holatlarda uning vazifa va
vakolatlari vaqtincha O‘zbekiston Respublikasi OM Senati Raisining zimmasiga
117

yuklatilishi belgilandi. Konstitutsiyaning 98-moddasiga kiritilgan qo‘shimchalarga
binoan, Bosh vazir nomzodini taklif etishni yanada demokratik Konstitutsiyaviy
tartibi joriy etildi. Ya‘ni, O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi
O‘zbekiston Respublikasi OMning Qonunchilik palatasiga saylovda eng ko‘p
deputatlik o‘rinlarini olgan siyosiy partiya yoki teng miqdordagi eng ko‘p
deputatlik o‘rinlarini qo‘lga kiritgan bir necha siyosiy partiyalar tomonidan taklif
etiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 89-moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston
Respublikasining Prezidenti davlat boshlig’idir va davlat hokimiyati organlarining
kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini taminlaydi. Bundan kelib
chiqadiki, agar avval Prezident davlat va ijro hokimiyatining boshlig’i vazifalarini
qo‘shib olib borgan bo‘lsa, endilikda u hokimiyat tarmoqlarining o‘z funksiyasini
bajarishi, o‘zaro hamkorlik qilishini to‘laqonli ravishda nazorat qilish vakolatiga
ega bo‘ldi. Bu esa Prezidengga davlat hokimiyatining barcha tarmoqlariga nisbatan
tegishli muhim ta‘sir vositalari, tiyib turish mexanizmlariga ega bo‘lishni taqozo
etadi. Ya‘ni, agar biron-bir hokimiyat tarmog’i o‘z vazifasini bajarmasa yoki
vakolatini suiiste‘mol qilsa, Prezident zudlik bilan bunday holatning oldini olish
yoki bartaraf etish, tizimda uzilishlar bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik chora-tadbirlarini
ko‘radi.
2011 yil 12 dekabrda O‘zbekiston Respublikasining O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 90-moddasiga tuzatish kiritish to‘g’risidagi Qonuni qabul
qilindi. Mazkur Qonun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qonunchilik
tashabbusi bilan qabul qilingan bo‘lib, unga ko‘ra, bugungi kundagi obyektiv
voqelik, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning mantig’i va
izchilligidan kelib chiqib, Prezidentning saylanish muddatini yetti yil o‘rniga besh
yil qilib belgilandi.
O‘zbekiston Respublikasi OM, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, mahalliy
davlat hokimiyati vakillik organlariga navbatdagi saylovga tayyorgarlik ko‘rish,
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining prinsiplari va talablariga so‘zsiz
rioya etilishini ta‘minlash maqsadida hamda xalqaro huquqning umume‘tirof
etilgan prinsiplari va normalarini hisobga olgan holda, 2012 yil 9 aprelda Davlat
hokimiyati vakillik organlariga va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
navbatdagi saylovi to‘g’risidagi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy
qonuni qabul qilindi. Mazkur Qonunning 2-moddasiga asosan, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining navbatdagi saylovi 2015 yilning birinchi yarmida
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi O‘zbekiston Respublikasi
OMning Qonunchilik palatasiga saylov yakunlari bo‘yicha qaror chiqargan kundan
e‘tiboran 90 kun o‘tgandan keyingi birinchi yakshanbada, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g’risidagi Qonunga to‘liq muvofiq holda
o‘tkazilishi belgilab qo‘yildi. Ushbu Qonunda, shuningdek, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti saylovi hamda davlat hokimiyati vakillik organlariga
saylov muddatlari bir paytga to‘g’ri kelib qolgan taqdirda davlat hokimiyati
vakillik organlarining vakolat muddati bir yilga uzaytirilishiga oid qoida chiqarib
tashlanishi belgilandi ( O‘zbekiston Respublikasi OM palatalarining
Axborotnomasi. 2012. 4-son, 104-modda. ).
118

Yuqoridagilarni umumlashtirib aytish mumkinki, mamlakatimizda
prezidentlik institutining vujudga kelishi va rivojlanishi mamlakatimizning davlat
mustaqilligiga erishishida hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi; taraqqiyotning dunyoga
mashhur o‘zbek modelining ishlab chiqilishi hamda u asosida mustaqil davlatning
yangi davlat va jamiyat qurilishi, sud-huquq sohasi, ijtimoiy-iqtisodiy, ma‘naviy-
madaniy tizimi barpo qilinishiga sabab bo‘ldi; mamlakatning mustaqil ichki va
tashqi siyosati shakllanishi, mudofaa va xavfsizlik tizimi, milliy armiyaning
vujudga kelishiga asos solindi; iqtisodiyotning yuksak sur‘atlar bilan o‘sishi,
tinchlik, osoyishtalik, millatlararo totuvlik hamda diniy bag’rikenglik muhiti
o‘rnatilishiga muhim poydevor yaratildi; davlat hokimiyati organlarining
kelishilgan holda faoliyat yuritishi hamda hamkorligini ta‘minlashning mustahkam
tizimi yaratildi; fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etilishining uzluksiz hamda
izchil mexanizmi yo‘lga qo‘yildi; davlat va jamiyat hayotida siyosiy-huquqiy
bo‘shliqlar vujudga kelmasligining, shuningdek, islohotlarning o‘z vaqtida hamda
tezkorlik bilan huquqiy asoslarini shakllantirish va samarasini ta‘minlash tizimi
yaratildi.
O‘zbekiston Respublikasida o‘tkazilgan Prezidyentlik saylovlari
Saylov
o‘tkazilgan sana Nomzodlar Nomzod ko‘rsatgan
siyosiy partiya I.Karimovga
berilgan ovozlar
foizi
1991 yil 29-
dekabr Islom Karimov XDP
Kasaba yushmalari
Federatsiyasi 86 %
Salay Madaminov Erk demokratik 13 %
partiyasi
200-yil 9-yanvar Islom Karimov Fidokorlar 91,9 %
Abdulhafiz Jalolov XDP
207-yil 23-
dekabr I.Karimov O‘z LiDep 81,9 %
D.Toshmuhammedova Adolat SDP
A.Rustamov XDP
A.Saidov Tashabbuskor guruh
2015-yil 29-mart I.Karimov O‘zLiDep 90,39 %
A.Saidov Milliy tiklanish
Xotamjon Ketmonov XDP
Narimon Umarov Adolat
2016-yil 4-dekabr Shavkat Mirziyoyev O‘zLiDep 88,61 %
Xotamjon Ketmonov XDP 3,73 %
Narimon Umarov Adolat 3,46 %
Sarvar Otamurodov Milliy tiklanish 2,35 %
119

O‘zbekiston Respublikasi OMning tashkil etilishi, O‘zbekiston
parlamentarizmi asoslarining shakllanishi va rivojlanishi. Mustaqillik qo‘lga
kiritilgan dastlabki kunlardayoq O‘zbekistonda demokratiyani taraqqiy toptirish
uchun hozirgi zamon jahon standartlariga javob bera oladigan samarali va ishchan
parlamentni shakllantirish zarurati yuzaga keldi. Ammo bir ijtimoiy tizimdan
ikkinchi tizimga o‘tish sharoitida bu jarayon g’oyat murakkab kechishi aniq edi.
Parlamentarizmning rivojlanishi bosqichma-bosqichlilik tamoyili asosida olib
borildi. Aks holda ijtimoiy-siyosiy beqarorlik va hokimiyatlar muvozanati yo‘q
paytda endigina faoliyatini boshlayotgan yosh parlament demokratik institut
doirasidan chiqib ketib, siyosiy inqiroz keltirib chiqaruvchi vositaga aylanishi
mumkin edi. Bunday sharoitda qonunchilik ikkinchi darajali vazifaga aylanadi, u
faqat siyosiy kurashni davom ettirish yoxud lobbilar faoliyati uchungina
ishlatiladigan qo‘g’irchoqqa o‘xshab qoladi. Bunday parlamentdan elning,
xalqning kor-holiga yaraydigan, milliy manfaatlarga javob beradigan, yetti o‘lchab
bir kesilgan, chuqur o‘ylangan qonun va qarorlar kutish qiyin bo‘lib qoladi.
Shunga ko‘ra, parlament hokimiyatlarni taqsimlash tizimida to‘laqonli ish yuritishi
uchun shunday sharoit yaratish zarur ediki, bir tomondan, u hokimiyatning barcha
tarmoqlariga ma‘lum darajada ta‘sir o‘tkazadigan, ikkinchi tomondan, davlat tizimi
ichida ham, davlat bilan fuqarolik jamiyati o‘rtasida ham, ochiq va har qanday
qarama-qarshilikni yengib o‘ta oladigan siyosiy mahkamaga aylansin. Eng muhimi
mamlakatga ishchan, qobiliyatli, qonunchilik va vakillik vazifalarini to‘liq ado eta
oladigan, jamiyatni ajratib tashlaydigan emas, balki bunyodkorlik yo‘lida
odamlarni, fuqarolarni jipslashtira oladigan parlament kerak edi. Zero, mamlakat
oldida ulkan yangi demokratik davlatchilikni yaratishdek vazifa turardi.
Parlamentdagi o‘rinlar uchun partiyalar kurash olib borsa, qandaydir tartib ko‘zga
tashlanadi. Bordi-yu, har bir deputat uni, ovozini kim sotib olishini kutayotgan
bo‘lsa, bu nihoyatda dahshatli. Ana shunday parlamentning qo‘lidan har narsa
kelishi mumkin. Shuning uchun ham men jamiki g’oyalar, ijtimoiy qatlam va
manfaatlar mujassamlangan parlament tarafdoriman ( Karimov I.A. O‘zbekiston
mustaqillikka erishish ostonasida. -T.: O‘zbekiston, 2011. B. 291. ), deb ta‘kidlagan
edi mamlakatimiz birinchi prezidenti Islom Karimov.
O‘zbek parlamentarizmi tarixiga nazar solsak, 1990-1994 yillarda
mamlakatimiz parlamenti Oliy Kengash nomi bilan atalib, 150 deputatdan iborat
edi. 1995-204 yillarda OM nomi bilan atalgan 250 deputatdan iborat bir palatali
parlament shakllantirildi. Bir mandatli hududiy saylov okruglaridan saylangan
deputatlar tarkibida Xalq demokratik partiyasidan, Adolat sotsial-demokratik
partiyasidan, Vatan taraqqiyoti partiyasidan, Milliy tiklanish partiyasidan
deputatlar bor edi. Parlament fraksiyalari ilk bor tashkil etildi. Bundan tashqari,
deputatlarnint ma‘lum bir qismi Qoraqalpog’iston parlamenti, viloyatlar hamda
xalq deputatlari Toshkent shahar Kengashlari tomonidan saylandi. Shunga ko‘ra,
fraksiyalar bilan bir qatorda parlament faoliyatida hokimiyatlarning vakillik
organlaridan kelgan 120 deputatlik bloki ham bor edi. Deputatlarning yarmidan
ko‘pi yilda 4 marotaba bo‘ladigan O‘zbekiston Respublikasi OM sessiyalari
vaqtida qonunchilikni amalga oshirib, avvalgi ish o‘rinlarida o‘z vazifalarini ado
etardilar. OMning muntazam va samarali ish faoliyatini uning Kengashi
120

(prezidiumi), qo‘mitalari, komissiyalari, shuningdek, doimiy asosda ishlaydigan
deputatlar ta‘minlab turardi.
Bu davrda demokratik parlamentarizm madaniyatini rivojlantirish uchun
sharoit yaratildi, professional deputatlar, parlamentda xizmat qiluvchi yuksak
malakali xodimlar tarbiyalandi, parlamentning obro‘-e‘tibori ortdi,
qonunchilikning ilmiy bazasi ham rivojlana boshladi. Parlament mexanizmining
ravnaqi, bir qator parlamentlik vazifalarining kuchaytirilishi, parlamentga
qo‘shimcha vakolatlarning berilishi turli nazariyalardan kelib chiqib emas, balki
to‘plangan tajriba asosida amalga oshirildi.
Parlament faoliyatini kuchaytirishga, shu jumladan, qonunchilik jarayonini
to‘la professionallashtirishga, qabul qilinayotgan qonun va qarorlarning sifatini
yanada oshirishga bo‘lgan ehtiyoj ikki palatali parlament tizimiga o‘tishni taqozo
etardi. Bundan tashqari, taqsimlangan vakilliklarga ham ehtiyoj tug’ildi, ya‘ni quyi
palata partiyalar vakillari bilan shakllantiradigan, yuqori palata joylardagi
hokimiyat organlari vakillari (Qoraqalpog’iston, Toshkent shahri va viloyatlardagi
deputatlarning mahalliy kengashlaridan 6 kishidan) va mamlakat Prezidenti
tayinlaydigan fan, san‘at, adabiyot, ishlab chiqarish sohasida hamda davlat va
jamiyat hayotida katta amaliy tajribaga ega bo‘lgan alohida xizmat ko‘rsatgan eng
obro‘li fuqarolardan iborat 16 nafar deputat (jami 10 nafar senator) bilan
to‘ldiriladigan bo‘ldi ( Karimov I.A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak.
10 j. -T.: O‘zbekiston, 202. B. 184 ).
Bu o‘zbek parlamentarizmi tarixidagi muhim davr edi, zero, aynan mana shu
davrda qonunchilik hokimiyatini amalga oshiruvchi oliy davlat vakillik organining
ishida birmuncha yuksak professional darajani ta‘minlashga doir imkoniyatlar
aniqlab olindi. Bundan tashqari, bu davr murakkab tuzilmali parlamentga,
hokimiyatning barcha shahobchalarida barqarorlik va ish meyorlarini saqlagan
holda qonunchilik, davlat boshqaruvi va tashqi siyosat sohasida o‘tish
Konstitutsiyaviy hokimiyatning parlamenti darajasiga bosqichma-bosqich o‘tish
eng to‘g’ri yo‘l ekanligini ham tasdiqladi.
OM 201 yil 6 dekabrda qabul qilgan O‘zbekiston Respublikasi
referendumini o‘tkazish to‘g’risidagi qaroriga ko‘ra, 202 yil 27 yanvarda
referendum o‘tkazildi. Uning yakunlari asosida Referendum yakunlari hamda
davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to‘g’risidagi
Konstitutsiyaviy qonunning qabul qilinishi qonun chiqaruvchi hokimiyatni tubdan
isloh qilishning huquqiy asoslarini belgilab berdi.
202 yil 12 dekabrda OMning 10-sessiyasida O‘zbekiston Respublikasi
OMning Senati to‘g’risida va O‘zbekiston Respublikasi OMning Qonunchilik
palatasi to‘g’risidagi Konstitutsiyaviy qonunlar hamda ularni amalga oshirish
to‘g’risida qarorlar qabul qilindi. 203 yilning 24 aprelida esa O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risida
Qonun qabul qilindi. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida to‘plangan
parlamentarizm tajribasi, o‘zbek xalqining qadriyatlari va mentalitetini hisobga
olgan holda, ishlab chiqilgan ushbu qonunlar ikki palatali parlamentimiz
vakolatlari va faoliyatining tashkiliy shakllarini aniq belgilab berdi.
121

Shunday qilib, mamlakatimiz tarixida ilk bor O‘zbekiston Respublikasi OM
205-yildan ikki palatadan Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Senatdan (yuqori
palata) iborat tarzda ish boshladi.
Mamlakat parlamentining bosib o‘tgan yo‘lini tarixiy nuqtai nazardan tahlil
etar ekanmiz, uni uchta asosiy davrga bo‘lish mumkin. Birinchi davr - 1991-1994
yillar, ikkinchi davr - 1995-204 yillar, uchinchi davr - 205 yildan hozirgi
paytgacha.
Birinchi davr 1991-1994 yillar. O‘tish davri parlamenti deb atash mumkin
bo‘lgan oxirgi 12-chaqiriq Oliy Kengash deputatlari davlat boshqaruvining
mutlaqo yangi organlarini tashkil etishning, ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor
iqtisodiyotiga asoslangan demokratik jamiyat qurishning xuquqiy negizi bo‘lgan
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini qabul qildi. Parlament yosh davlatning
suverenitetini mustaxkamlashga qaratilgan O‘zbekiston Respublikasining davlat
mustaqilligi asoslari to‘g’risidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi
to‘grisidagi, O‘zbekiston Respublikasining Davlat bayrog’i to‘g’risidagi,
O‘zbekiston Respublikasining Davlat gerbi to‘g’risidagi, O‘zbekiston
Respublikasining Davlat madhiyasi to‘g’risidagi, O‘zbekiston Respublikasining
davlat tili haqidagi, O‘zbekiston Respublikasi OMga saylov to‘g’risidagi va
mustaqilligimizni huquqiy jihatdan mustahkamlashga qaratilgan nihoyatda muhim
bo‘lgan bir qator qonunlarni qabul qildi.
Oliy Kengashning o‘n ikkinchi sessiyasi 1994 yil 23 sentabrda O‘zbekiston
Respublikasi OMga birinchi saylovni 1994 yil 25 dekabrda o‘tkazish to‘g’risida
qaror qabul qildi. Uch bosqichda (1994 yil 25 dekabrda, 1995 yil 8 va 22
yanvarda) bo‘lib o‘tgan saylov yakunlariga binoan 245 nafar deputatdan iborat
tarkibdagi parlament shakllantirildi. Saylov ko‘p partiyaviylik asosida o‘tkazildi.
Ikkinchi davr 1995-204 yillar. Oliy Kengash o‘rniga O‘zbekiston
Respublikasining bir palatali parlamenti OM shakllantirildi. Birinchi chaqiriq
(1995-1999 yillar) OM tarkibida O‘zbekiston Xalq demok-ratik partiyasidan 69
nafar, Adolat sotsial-demokratik partiyasidan 47, "Vatan taraqqiyoti partiyasidan
14, "Milliy tiklanish" demokratik partiyasidan 7 nafar deputat bo‘lib,
deputatlarning qolgan qismini hokimiyat vakillik organlaridan ko‘rsatilgan
shaxslar tashkil etdi.
Ikkinchi chaqiriq (200-204 yillar) OMga saylov hokimiyat vakillik
organlari bilan bir qatorda beshta siyosiy partiya va saylovchilar tashabbuskor
guruhlari ishtirokida bo‘lib o‘tdi. Ikkinchi chaqiriq OMda 11 nafar deputatni
birlashtirgan "Adolat" sotsial-demokratik partiyasi fraksiyasi, 10 nafar deputatdan
iborat "Milliy tiklanish" demokratik partiyasi fraksiyasi, 20 nafar deputatga ega
bo‘lgan "Vatan taraqqiyoti" partiyasi fraksiyasi, 34 nafar deputatni tashkil etgan
"Fidokorlar" milliy demokratik partiyasi fraksiyasi, 49 nafar deputatdan iborat
Xalq demokratik partiyasi fraksiyasi, 107 nafar kishidan iborat hokimiyat vakillik
organlaridan saylangan deputatlar bloki va 16 nafar saylovchilar tashabbuskor
guruhlaridan saylangan deputatlar bloki ruyxatga olindi. Keyinchalik "Vatan
taraqqiyoti" va "Fidokorlar" partiyalari bitta "Fidokorlar" partiyasiga birlashganligi
munosabati bilan ikkinchi chaqiriq OMning ikkinchi sessiyasida ularning
122

parlamentdagi fraksiyalari a‘zolari ham birlashib, 54 nafar deputatni birlashtirgan
bitta fraksiyani tashkil etdilar.
Uchinchi davr 205 yildan hozirgi paytgacha. Milliy parlamentarizm
rivojlanishining uchinchi davri OM Qonunchilik palatasi va Senatining 205 yil 28
yanvardagi qo‘shma majlisidan boshlanib, bunda yangi ikki palatali OM
deputatlari va senatorlari amalda o‘z ishlariga kirishdilar. Mamlakatimiz qonun
chiqaruvchilarining mazkur tarixiy anjumanida O‘zbekiston Rsspublikasi
Prezidenti Islom Karimov jamiyatimizni demokratlashtirish hamda yangilash
yuzasidan dasturiy ma‘ruza qilib, mamlakatimizni 205 yilda va uzoq muddatli
istiqbolda isloh etish hamda modernizatsiya qilish bo‘yicha asosiy vazifalarni
ilgari surdi. OM Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi
qo‘shma majlisida Prezidentimiz ta‘kidlaganidek, "Ikki palatali milliy
parlamentimizni tashkil etish masalasi bo‘yicha 202 yil 27 yanvarda o‘tkazilgan
referendum yakunlari va shu asosda "Referendum yakunlari hamda davlat
hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to‘g’risida"gi Konstitutsiyaviy
qonunning qabul qilinishi qonun chiqaruvchi hokimiyatni tubdan isloh qilishning
asoslarini belgilab berdi.
Bugungi kunga kelib, OM palatalari faoliyatining huhuqiy asoslari to‘la
shakllandi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda qonun chiqaruvchi
hokimiyatning salohiyati o‘sib, sifat jihatdan o‘zgardi. Bu yillarda ko‘p
partiyaviylik asosida konun chiqaruvchi hokimiyatga saylovlar natijasida
O‘zbekistonda zamonaviy qonun chiqaruvchi hokimiyat qaror topdi.
Ta‘kidlash joizki, ikki palatali parlament tashkil etilgach, O‘zbekiston
Respublikasida qonun chiqaruvchi xokimiyat o‘z taraqqiyotida yangi pog’onaga
ko‘tarildi. Eng asosiysi, garchi qonunchilik jarayoni ancha murakkablashgan
bo‘lsada, qabul qilingan qonunlarning sifati sezilarli darajada oshdi. Qonunlarni
qabul qilishda siyosiy partiyalarning roli kuchaydi. Qonun loyihalarini
partiyalarning fraksiyalarida oldindan ko‘rib chiqish, Qonunchilik palatasi yalpi
majlislarida huquqiy hujjatlar loyihalarini muhokama qilishda ularning fikrlarini
e‘tiborga olish amaliyoti shakllandi.
O‘zbek milliy parlamenta faoliyatida ham demokratik davlatlarning
parlamentlariga xos bo‘lgan xususiyatlar, vakillik, qonunchilik, hokimiyat ustidan
nazoratni amalga oshirish, shuningdek, davlatning ichki va tashqi siyosatida asosiy
yo‘nalishlarni belgilashdek universal vazifalar namoyon bo‘ldi. Mana shu
vazifalarning amalga oshirilishi barobarida xalq hokimiyatchiligi va davlatning
qonuniyligini ta‘minlash, davlatning demokratik, dunyoviy, ijtimoiy va huquqiy
xususiyatlari muhim ahamiyat kasb eta boshladi.
Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda
mamlakatni modernizatsiyalashda siyosiy partiyalar rolini kuchaytirish haqida"gi
Konstitutsiyaviy qonun hamda "O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining
ba‘zi moddalariga (89-modda; 93-moddaning 15-paragrafi; 102-moddaning 2-
qismi) o‘zgartishlar kiritish to‘g’risida"gi Qonun loyihalarining sharhlarida qayd
etiladiki, "Bu borada ayrim xorijiy mamlakatlar davlat-huquqiy, siyosiy tizimida
yangitdan saylangan parlamentda mutlaqo ko‘pchilik o‘rinni egallagan partiyaning
hukumatni shakl-lantirish huquqini qo‘lga kiritishi va uning yetakchisi yoki vakili
123

Bosh vazir lavozimiga da‘vogarlik qilishini nazarda tutadigan tajriba ham mavjud.
Bunday model demokratik rivojlanishning uzoq yo‘lini bosib o‘tgan va elektorati
yetarli darajadagi yuksak siyosiy va ijtimoiy tafakkurga ega bo‘lgan
davlatlardagina ko‘llaniladi.
Bir so‘z bilan aytganda, mamlakatda parlament islohotlarining rivojlantirilishi
masalasi ikki palagali parlamentning tashkil topishi va uning mamlakat ijtimoiy-
siyosiy hayotida tobora mavqei oshib borayotganligida aniq namoyon
bo‘layotganini kuzatish mumkin. Ikki palatali parlamentning shakllantirilishi,
uning faoliyat yuritishi masalalariga doyr huquqiy asoslarning, shuningdek,
saylovlarning demokratik andozalar asosida yanada takomillashtirilib borilishi,
nihoyat, nomarkazlashtirish, ma‘muriy islohotlarning jadallik bilan olib borilishi
mamlakat siyosiy modernizatsiyalashuv jarayonining asosini tashkil etdi.
2019 yilda Parlament nazoratining ta‘sirchan shakllaridan biri bo‘lgan
Davlat byudjetini qabul qilish va uning ijrosini ko‘rib chiqishga alohida ahamiyat
berish, bu ishni yuqori professional darajada yo‘lga qo‘yish uchun OM qoshida
Davlat byudjeti boshqarmasi tashkil etildi.
2019 yil 22 dekabrda O‘zbekistonda Xalq deputatlari tuman, viloyat va shahar
Kengashlariga hamda Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga saylovlar
bo‘lib o‘tdi. 2020 yil 20 yanvar kuni SH.M.Mirziyoyev O‘zbekiston Respublikasi
Oliy Majlis Qonunchilik palatasi (Parlament xalq irodasining haqiqiy ko‘zgusi
bo‘lishi zarur) va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining birinchi
majlislarida (Senatorlik tashabbuskorlik va fidoyilik demakdir) alohida alohida
ma‘ruzalar qilib, unda parlamentning bugungi islohotlar jarayonidagi faoliyat
yo‘nalishlariga e‘tibor qaratdi ( Qarang: Mirziyoyev Sh.M. Milli tiklanishdan –
milliy yuksalish sari. Asarlar 4-jild. -T.: “ O‘zbekiston”. 2020. 3-50 betlar. ).
O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti SH.Mirziyoyevning 2020 yil 24
yanvarda Oliy Majlisga Murojaatnomasida Oliy Majlisning qonunchilik faoliyatiga
e‘tibor qaratar ekan, qonunchilikni yangilashdan maqsad – faqat qonun qabul
qilish emas, aksincha, yangi qonunlar ertaga odamlarga qanday amaliy naf berishi,
ularning hayotini qanday yengillashtirishi haqida bosh qotirishdan iborat bo‘lmog’i
lozim deb ta‘kidlab o‘tdilar.
Xullas, mamlakatimizda milliy parlamentni shakllantirish jarayoni qisqa
bo‘lsa-da, tarkibiy-tuzilmaviy va sifat jihatidan muhim bosqichni bosib o‘tdi.
Barcha sohalarda bo‘lgani kabi bu yo‘nalishda ham Prezident Islom Karimov
rahnamoligida jahon xalqlari erishgan ijobiy tajribalar bilan birga, mamlakatimiz,
xalqimizning o‘ziga xos xususiyatlari, mentaliteti, shart-sharoitlari, tarixiy anana
va qadriyatlari hisobga olindi. Ayni paytda parlament rivojining bosqichma-
bosqich amalga oshirilishi "o‘zbek modeli"ning hayotiyligini yana bir bor
tasdiqladi.
O‘zbekistonda demokratik tamoyillar asosida milliy davlat boshqaruv
tizimining yaratilishi va mustahkamlanishi. O‘zbekiston Respublikasida davlat
mustaqilligiga erishilgandan keyin o‘tgan yillar davomida davlat boshqaruvi
sohasida keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirildi.
Davlat boshqaruvi sohasidagi aniq maqsadli vazifalar, bir tomondan,
qonunlarni hayotga izchil tatbiq etish, fuqarolarning huquq va erkinliklari amalga
124

oshirilishini kafolatlash, siyosiy va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga kodir
davlat hokimiyati va boshqaruvining ham vertikal, ham gorizontal samarali
bo‘lgan tizimini yaratishni talab etardi. Ikkinchi tomondan, bu davrda
boshqaruvning ma‘muriy-buyruqbozlik tizimiga barham berishga; ijro hokimiyati
ayrim vazifalarini markaziy organlardan joylardagi davlat hokimiyati organlari va
fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga asta-sekin o‘tkazishga, ijtimoiy
yo‘nalgirilgan iqtisodiyot talablariga javob beradigan, qonunchilik va sud
hokimiyati, shuningdek, fuqarolik jamiyati institutlari bilan samarali hamkorlik
qiluvchi boshqaruvning uyg’un tizimini yaratishga yo‘naltirilgan chora-tadbirlar
belgilanib, bosqichma-bosqich amalga oshirildi.
Mustaqillik yillarida davlat boshqaruvining shakllanishi va rivojlanishida bir
necha bosqichni ajratib ko‘rsatish mumkin.
Birinchi bosqich (1991-200 yy.) – o‘tish davri va milliy davlatchilik
asoslarini shakllantirish bilan bog’liq birinchi galdagi islohot va o‘zgarishlarni o‘z
ichiga oladi. Ushbu bosqichda o‘tish davrida xokimiyat taqsimlanishining
Konstitutsiyaviy tamoyili asosida davlat boshqaruvining tubdan yangi tizimi
yaratildi hamda iqtisodiy rivojlanish, ijtimoiy-madaniy va ma‘muriy-siyosiy
qurilish sohasida yaxshi boshqaruv tuzilmalari shakllantirilib, mustahkamlandi.
Boshqaruvning ma‘muriy-buyruqbozlik tizimidan voz kechib, ijro hokimiyatining
butun tizimi va mexanizmini bosqichma-bosqich isloh qilishga kirishildi. Birinchi
bosqichga xos asosiy xususiyat ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning yangi tizimiga
o‘tish, o‘tish davrida milliy xavfsizlik va barqarorlikni ta‘minlash bilan bog’liq
bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy-xuquqiy o‘zgarishlarni amalga oshirish
maqsadida ijro etuvchi hokimiyatning kuchli, markazlashgan tizimini barpo
etishdan iborat edi. Eng muhim masala yangi tuzumga ijtimoiy larzalarsiz, inqiroz
holatlariga yo‘l qo‘ymay va vaziyat ustidan nazoratni saqlagan holda o‘tishni
ta‘minlashdan iborat edi
Ushbu bosqich davomida totalitar tizimdan demokratik tizimga, qat‘iy
ma‘muriyatchilik va buyruqbozlikdan iqtisodiy dastaklar va rag’batlar asosida
o‘zini o‘zi boshqarish va o‘zini o‘zi tartibga solishga murakkab, ba‘zan og’riqli
o‘tish amalga oshirildi. Birinchi bosqichda davlat boshqaruvining yangi tizimi
yaratildi. Milliy shart-sharoitlar talabiga javob beruvchi, O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 1992 yil 9 yanvardagi "Toshkent shahri hokimi (meri) lavozimini
bajarishga kirishishi to‘g’risida"gi farmoyishi asosida hokimlik instituti yaratildi, u
joylardagi vakillik va ijro hokimiyatining yagona to‘laqonli organi hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida hokimiyatning qonunchilik, ijro
va sud tarmoqlariga bo‘linishi bel-gilab qo‘yilgan va ularning har biri mustaqil deb
ta‘kidlangan. Konstitutsiyaviy tamoyillar hisobga olingan holda, VM faoliyatining
maqomi, vakolat va tamoyillari belgilandi. VMning tarkibi O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti tomonidan shakllantirilib, OMda tasdiqlanadigan bo‘ldi.
VM iqtisodiy, ijtimoiy va ma‘naviy sohalarning samarali faoliyat yuritishini,
O‘zbekiston Respublikasi konunlari, OM qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti farmon va farmoyishlarining ijrosini ta‘minlaydi.
1993 yilda "O‘zbekiston Respublikasi VM to‘g’risida"gi Qonunning qabul
qilinishi hukumatning huquqiy maqomi belgilanishi borasidagi ishlarning mantiqiy
125

davomi bo‘ldi ( O‘zbekiston Respublikasining "O‘zbekiston Respublikasi VM
to‘g’risida"gi Qonuni // O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining
Axborotnomasi. 1993. 5-son. 202-modda ). Ushbu Qonunda va qator meyoriy-
huquqiy hujjatlarda VM faoliyatining asosiy tamoyillari, tarkibini shakllantirish
tartibi, hukumatning vakolatlari va davlat hokimiyatining boshqa organlari bilan
munosabatlari, shuningdek, VM apparatini takomillashtirish masalalari
mustahkamlandi.
VM tarkibiga, qonunga muvofiq, Bosh vazir, uning o‘rinbosarlari, vazirlar,
davlat qo‘mitalarining rahbarlari, shuningdek, davlat va xo‘jalik boshqaruvining
boshqa organlari rahbarlari kiritildi.
Davlat apparati islohotlarning birinchi bosqichida davlat boshqaruvini
maqbullashtirish, vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarning boshqaruvnpng
bozor islohotlari usullariga o‘tish bilan bog’liq bo‘lgan shart-sharoitlarda
vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining faoliyati samaradorligini oshirishga
alohida e‘tibor qaratildi.
Joylardagi davlat hokimiyati organlari faoliyatining demokratlashtirilishi
hokimlik apparati funksiyalari, tarkibi va xodimlar sonini maqbullashtirish,
shuningdek, xalq deputatlari Kengashlarining rolini kuchaytirish yo‘nalishida olib
borildi.
1993 yilda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining "Mahalliy davlat
hokimiyati to‘g’risida"gi Qonuniga muvofiq ( O‘zbekiston Respublikasining
"Mahalliy davlat hokimiyati to‘g’risida"gi Qonuni // O‘zbekistop Respublikasi
Oliy Kengashining Axborotnomasi. 1993.9 son. 320-modda ) joylardagi vakillik va
ijroiya organlari boshliqlarini saylash va bo‘shatish, joylardagi davlat hokimiyati
organlarining fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, boshqa ma‘muriy-
hududiy tuzilmalarning davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari bilan
munosabatlari, viloyat, tuman va shahar mol-mulki va moliyaviy resurslarni
shakllantirish tartibi, xalq deputatlari Kengashi va hokimning byudjetga oid
huquqlari, viloyat, tuman va shahar byudjetining daromadi va xarajatlari kabi
masalalar tartibga solindi.
1994 yilda "Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov
to‘g’risida"gi Qonunning ( O‘zbekiston Respublikasining "Xalq deputatlari viloyat,
tuman va shahar Kengashlariga saylov to‘grisida"gi Qonuni // O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi. 1994. 5-son. 125-modda. ) qabul
qilinishi joylardagi davlat hokimiyati vakillik organlari tizimini mustahkamlash
sohasidagi islohotlarning mantiqiy davomi bo‘ldi.
Ushbu davrdagi asosiy vazifa davlatning iqtisodiyotga aralashuvini
cheklashga imkon beruvchi samarali davlat boshqaruvini tashkil etish uchun shart-
sharoitlarni yaratishdan iborat edi. Makro darajada bu raqobat muhitini, biznesni
rivojlantirish, mamlakatda xorijlik investorlar uchun qulay investitsiya muhitini
yaratishni anglatadi.
Birinchi bosqichda ko‘p sonli tarmoq vazirliklari, iqtisodiyotni davlat
tomonidan rejalashtirish, savdo, moddiy-texnik ta‘minot va xizmat ko‘rsatish
sohasini boshqarish tizimi tugatildi. Bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan davlat
boshqaruvining yangi institutlari: monopoliyaga qarshi organlar, mustaqil statistika
126

organlari, soliq va bojxona qo‘mitalari, korxonalar bankrotligini nazorat qiluvchi
organlar tashkil qilindi. Iqtisodiy munosabatlarning yangi tizimiga xos bozor
institutlari: bank tizimi, sugurta, lizing, auditorlik kompaniyalari, tovarlarni birja
orqali sotish tizimi shakllandi.
Shu tarzda, davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish jarayonida qat‘iy davlat
nazorati mamlakatda aholini ijtimoiy himoya qilish va fuqarolararo hamjihatlikni
ta‘minlash, bozor islohotlarini amalga oshirish uchun mustahkam iqtisodiy zamin
va qonunchilik bazasini shakllantirish imkonini berdi. Bu davrda boshqaruvning
ma‘muriy-buyruqbozlik tizimi barham topdi, VM, davlat va xo‘jalik boshqaruvi
organlari, joylardagi vakillik va ijro organlari faoliyatining huquqiy asoslari
yaratildi.
Ikkinchi bosqich (201-2010 yy.) iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish,
qonunchilik, sud-huquq tizimi va ijtimoiy-gumanitar sohalarni isloh qilishni
ta‘minlashda g’oyat muhim rol o‘ynagan davr bo‘ldi. Davlat boshqaruvi tizimini
isloh qilishning ushbu bosqichidagi eng muhim vazifalar sifatida boshqaruv
tuzilmalarining vazifalarini o‘zgartirish, ularning hokimiyatga oid, tartibga solish
va nazorat qilishga oid vakolatlarining to‘xtatilishi va tubdan qisqartirilishi,
shuningdek, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatiga aralashuv va tartibga
solishga yo‘l qo‘ymaslik kabi vazifalar belgilandi.
Islohotlarning mantig’i va jamiyat hayotining barcha sohalarini
erkinlashtirishga intilish davlat funksiyalarining mikro darajada, ya‘ni muayyan
xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyati va hududlarni rivojlantirish darajasida
qisqartirilishini taqozo etmoqda edi. Boshqacha aytganda, korxonalar va aholi
bozor islohotlariga moslashib borgani sayin davlat organlarining ularning qonuniy
faoliyatiga aralashuvi tadbirkorlik, ishbilarmonlik, umuman, iqtisodiyot
rivojlanishi yo‘lidagi jiddiy to‘siqqa aylanmoqda edi. Ushbu davrda qabul qilingan
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Respublika davlat boshqaruvi organlari
faoliyatini takomillashtirish to‘g’risida"gi ( O‘zbekisgon
Respublikasi Prezidentining "Respublika davlat boshqaruvi organlari tizimini
takomillashtirish to‘g’risida"gi Farmoni // O‘zbekiston Qonun hujjatlari to‘plami.
203. 23-son. 229-modda ) va "Xo‘jalik boshqaruvi organlari tizimini
takomillashtirish to‘g’risida"gi Farmonlari O‘zbekistonda ma‘muriy islohotlarning
mutlaq yangi bosqichini boshlab berish asnosida, davlat va xo‘jalik boshqaruvi
maqomini, ularning asosiy vazifalari va ushbu ashkilotlarning (vazirliklar, davlat
qo‘mitalari, agentliklar, qo‘mitalar, markazlar va inspeksiyalar) ro‘yxatini
meyoriy-huquqiy belgilash asosida ularning funksiyalarini ajratib berdi.
203-204 yillarda o‘tkazilgan ma‘muriy islohotlar jarayonida 20 ga yaqin
davlat boshqarmasi qayta tashkil qilindi, 40 mingga yaqin boshqaruv
xodimlarining shtat birliklari qisqartirildi. Bu, ma‘lum ma‘noda, korxonalar va
tadbirkorlik tuzilmalarini ularning faoliyatiga byurokratik aralashuvlarning turli
shakllaridan ximoya qilish imkonini berdi. Iqtisodiyot, davlat va jamiyat qurilishini
erkinlashtirish borasidagi yangi vazifalar, barcha hokimiyat tarmoqlarining
mustaqilligini kuchaytirish zaruriyati davlat boshqaruvi organlarini munosib
takomillashtirilishini taqozo etar edi.
127

Davlat, ijtimoiy-iqtisodiy qurilish, mamlakatda amalga oshirilayotgan
islohotlarni chuqurlashtirish masalalarini hal qilishda O‘zbekiston Respublikasi
hukumatining roli va mustaqilligining kuchaytirilishi 203 yilda O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasiga tuzatishlar kiritilishi ( O‘zbekiston Respublikasining
"O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risida" gi Qonuni //
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. 203. 9-10-soi. 67-modda ) va
ular asosida "O‘zbekiston Respublikasi VM (Vazirlar Mahkamasi) to‘g’risida"gi
Qonunning yangi tahrirda qabul qilinishiga sabab bo‘ldi.
Ijro hokimiyatini modernizatsiyalash maqsadida ilgari O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti egallagan VM Raisi lavozimi bekor qilindi. 203 yilda
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidan mamlakat Prezidenti bir paytning
o‘zida VM Raisi hisoblanishini belgilovchi norma chiqarib tashlandi.
Qonunchilikdagi o‘zgarishlarga muvofiq, Bosh vazir nomzodini ko‘rib chiqish va
tasdiqlash OM (Oliy Majlis)ning ikki palatasi vakolatiga kiradi. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti OM palatalariga ko‘rib chiqish va tasdiqlash uchun
O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining nomzodini tavsiya qiladi.
OM tomonidan Bosh vazir lavozimiga nomzod ikki marta rad etilgan taqdirda
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazir vazifasini bajaruvchini tayinlaydi
va O‘zbekiston Respublikasi OMni tarqatib yuboradi. 78-moddaga kiritilgan
tuzatish OM palatalariga mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining dolzarb
masalalari yuzasidan Bosh vazirning hisobotlarini eshitish va muhokama qilish
vakolatlarining berilishini ko‘zda tutadi. Ushbu qoida ijro etuvchi hokimiyat
faoliyati ustidan parlament nazoratini sezilardi ravishda kengaytiradi.
Yangi shakllantirilgan Vazirlar Mahqamasi O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti bilan kelishilgan xolda OM palatalariga o‘z vakolati davridagi faoliyat
dasturini taqdim qiladi; O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy va iqtisodiy
rivojlanishining asosiy yo‘nalishlarini va unga kiritiladigan o‘zgarishlarni ishlab
chiqadi hamda mamlakat parlamentiga ko‘rib chiqish uchun taqdim etadi.
Iqtisodiy islohotlar chuqurlashib, iqtisodiyotni boshqarishning zamonaviy
bozor usullari shakllantirilayotgan, moddiy xujalik sohasining davlat tomonidan
tartibga solinishi tizimi takomillashib borgani sayin ijro hokimiyati organlarini
isloh qilish, jumladan, uning O‘zbekiston Respublikasi VM kabi oliy organlarning
vakolatlari mustaqilligini kengaytirish, mas‘uliyatini oshirish bo‘yicha shart-
sharoitlar yaratildi.
Davlat boshqaruvi islohotlarning ushbu bosqichidagi eng muhim natijalarni
boshqaruv tuzilmalari funksiyalarining o‘zgarishi, ularning hokimiyatga xos,
tartibga soluvchi va nazorat vakolatlarining to‘xtatilishi va tubdan qisqartirilishi,
shuningdek, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning faoliyatiga to‘g’ridan-to‘g’ri
aralashuv va tartibga solishga yo‘l qo‘ymaslik tashkil etadi. Ushbu bosqichda
viloyatlar, tumanlar, shaharlar hokimliklari faoliyatining samaradorligini oshirish
va tarkibini takomillashtirish, ularga yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun zarur
shart-sharoitlarni ta‘minlash bo‘yicha chora-tadbirlar majmuasi amalga oshirildi.
128

Davlat boshqaruvi organlari faoliyatini, shuningdek, huquqiy himoya tizimini
takomillashtirish va tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy mas‘uliyatini
erkinlashtirishga yo‘naltirilgan qator meyoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilindi.
Adliya organlari bilan hamkorlikda tadbirkorlikni, 205 yildan boshlab esa
prokuratura organlarini huquqiy himoyalash tizimi yaratildi. Ushbu choralar davlat
va nazorat organlarining korxonalarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatiga
aralashuvini tubdan qisqartirish va tadbirkorlik subyektlarining iqtisodiy erkinlik
va huquqlarini jiddiy tarzda kengaytirishga olib keldi.
Tadbirkorlik va xususiy mulkni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha davlat organlari
tashkil qilindi, ushbu organlarning tadbirkorlik subyektlarini moddiy-texnik va
xom ashyo resurslari bilan ta‘minlash borasidagi faoliyati takomillashtirildi.
Ushbu davrda, qabul qilingan qarorlarga muvofiq, ijro hokimiyati markaziy
organlarining ayrim vakolatlari joylardagi davlat hokimiyati organlari ixtiyoriga
o‘tkazildi. Joylardagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni boshqarish, bozor usullariga
asoslangan, zamonaviy boshqaruv tamoyillarini hayotga keng joriy qilish choralari
amalga oshirildi, oila, onalik va bolalikning ijtimoiy himoyasi kuchaytirildi,
ma‘lum hududda istiqomat qiluvchi fuqarolarning bandligiga ko‘maklashish, shu
jumladan, kasanachilikni yo‘lga qo‘yish chora-tadbirlari amalga oshirildi.
2011 yili O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga yangi tuzatishlar
kiritildi ( O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasining ayrim moddalariga (78,
80, 93, 96 va 98-moddasiga) o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g’risida"gi
Konstitutsiyaviy qonuni // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami.
2011. 16-son. 159-modda ) ular davlat hokimiyati va boshqaruvini yanada
demokratlashgirishga, shu jumladan, ijro hokimiyatini yanada
modernizatsiyalashga qaratilgan edi. Konstitutsiyaning yangi tahrirdagi 93-
moddasiga ko‘ra, Prezident vakolatlaridan ijro etuvchi hokimiyat devonini tuzib va
unga rahbarlik qilish huquqi, shuningdek, Bosh prokuror o‘rinbosarlarini
lavozimiga tayinlash va bo‘shatish huquqi chiqarildi.
Tuzatishlarga muvofiq, Prezident endilikda faqat Bosh vazir taqdimiga binoan
viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini qonunga muvofiq
tayinlashi hamda lavozimidan ozod etishi ko‘zda tutildi. Bundan tashqari, davlat
rahbari vakolatlariga Hisob palatasi raisini tayinlash va lavozimidan ozod etish
kiritildi.
Asosiy Qonunning 98-moddasiga ko‘ra, Bosh vazir lavozimiga nomzod
ko‘rsatish va uni tasdiqlashning yangi tartibi o‘rnatiddi. Endilikda Bosh vazir
nomzodi Qonunchilik palatasiga saylovlarda eng ko‘p deputatlik o‘rnini olgan
siyosiy partiya yoki teng miqdordagi deputatlik o‘rinlarini qo‘lga kiritgan bir necha
siyosiy partiyalar tomonidan taklif etiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti taqdim etilgan Bosh vazir lavozimiga
nomzodni ko‘rib chiqqanidan keyin o‘n kun muddat ichida uni O‘zbekiston
Respublikasi OM palatalarining ko‘rib chiqishi va tasdiqlashi uchun taklif etadi.
Bosh vazir nomzodi uning uchun tegishlicha O‘zbekiston Respublikasi OM
Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a‘zolari umumiy sonining yarmidan
ko‘pi tomonidan ovoz berilgan taqdirda tasdiqlangan hisoblanadi.
129

Ishonchsizlik votumi instituti O‘zbekistonning huquqiy tizimida yangilik
bo‘ldi. Bunda, Bosh vazir bilan Qonunchilik palatasi o‘rtasida ziddiyatlar doimiy
tus olgan holda, Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi tegishlicha
O‘zbekiston Respublikasi OM Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a‘zolari
umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi ovoz bergan taqdirda qabul qilingan
hisoblanadi.
Ishonchsizlik votumi bildirilgan taqdirda Prezident Bosh vazirni lavozimidan
ozod etish bo‘yicha qaror qabul qiladi. Bunda O‘zbekiston Respublikasi VMning
butun tarkibi Bosh vazir bilan birga iste‘foga chiqadi.
Yangi Bosh vazir nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan
O‘zbekiston Respublikasi OMning Qonunchilik palatasidagi barcha siyosiy
partiyalar fraksiyalari bilan tegishli maslahatlashuvlar o‘tkazilganidan so‘ng
parlament palatalariga ko‘rib chiqish va tasdiqlashga taqdim qilish uchun taklif
etiladi.
Mazkur o‘zgartish va qo‘shimchalar o‘z ichiga mamlakatni isloh qilish
bo‘yicha bosib o‘tilgan yo‘lning kompleks tahlilini qamrab olgan, jamiyat va
davlat rivojlanishining maqsadli vazifalari va mo‘ljallarini belgilab beruvchi
«Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chukurlashtirish va fuqarolik
jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi»ning mantiqiy davomi bo‘ldi.
Xususan, Konstitutsiyaning 78-moddasi O‘zbekiston Respublikasi OM
Qonunchilik palatasi va Senatining parlament nazoratini amalga oshirish bo‘yicha
vakolatlarini Konstitutsiyaviy mustahkamlashga yo‘naltirilgan qoida bilan
to‘ldirilgan. Qonunchilik organining ijroiya organlari faoliyati ustidan nazorati
ularning qonunlar va parlament qarorlarining amalga oshirilishi bo‘yicha
mas‘uliyatini yanada oshiradi, shu orqali faoliyatining sifati yaxshilanishiga xizmat
qiladi. Ijroiya hokimiyat tomonidan qonunlarning kerakli tarzda bajarilishi
demokratiyaning mustahkamlanishiga olib keladi, zero xalq irodasiga asoslangan
qarorlarnish bajarilishi xalq tomonidan ushbu irodaga muvofiq hokimiyatning
yagona manbai sifatidagi roli anglanishiga xizmat qiladi hamda uning davlat
siyosatiga ta‘sir qilishga intilishini kuchaytiradi.
Bundan tashqari, parlament nazoratini amalga oshirish bo‘yicha
vakolatlarning Konstitutsiyaviy mustahkamlanishi parlamentda o‘z vakillariga ega
siyosiy partiyalarga ijro hokimiyati butun tizimi hokimiyatdan tortib mahalliy
hokimiyat organlari ustidan nazoratning samaradorligini oshirish hamda ularning
jamiyat hayotidagi rolini kuchaytirish imkonini beradi. Eng muhimi, bu siyosiy
partiyalarga o‘z elektorati manfaatlarini va o‘z dasturiy vazifalarini ishonch va
qat‘iyat bilan himoyalash imkonini beradi.
"Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyati sari" tamoyilini amalga oshirish
va davlat organlari ustidan jamoatchilik nazoratini ta‘minlash bo‘yicha yaxlit
tizimning shakllantirilishi doirasida jamoatchilik nazorati institutiga ham
Konstitutsiyaviy maqom berilgan, bu esa davlat rivojlanishiga oid o‘ta muhim
vazifalarni amalga oshirishda fuqarolik institutlarining rolini va ahamiyatini jiddiy
ravishda kuchaytiradi.
93-moddaga kiritiladigan o‘zgarishlar hokimiyatning bo‘linishi va ularning
samarali hamkorlik qilishiga oid Konstitutsiyaviy prinsip mexanizmini
130

takomillashtiradi. Jumladan, endilikda Prezidentning vazirliklar, davlat qo‘mitalari
hamda davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzish va tugatish haqidagi
qarorlari O‘zbekiston Respublikasi VMning taqdimidan so‘ng qabul qilinadi, shu
masalaga doir farmonlar keyinchalik O‘zbekiston Respublikasi OMning palatalari
tasdig’iga kiritiladi.
Mamlakatning siyosiy va Konstitutsiyaviy rivojlanishi mantigi VMning
mustaqilligi va mas‘uliyagini oshiruvchi huquqiy normalarning qabul qilininshga
sabab bo‘ldi. 98-moddaga VMning mas‘uliyatini Konstitutsiyaviy mustahkamlash,
shuningdek, faoliyati sohalarini aniqlashtirish maqsadida qo‘shimchalar kiritildi.
Xususan, xukumat zimmasiga samarali iqtisodiy, ijtimoiy, moliyaviy, pul-kredit
siyosatining yuritilishi, fan, madaniyat, ta‘lim, sog’liqni saqlash hamda iqtisodiyot
va ijtimoiy sohaning boshqa tarmoqlarini rivojlantirish bo‘yicha dasturlarni ishlab
chiqish va ularni amalga oshirish uchun javobgarlik yuklatilgan. Vazirlar
Maxkamasi davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari faoliyatini muvofiqlashtiradi va
yo‘naltiradi, uning ustidan nazoratni ta‘minlaydi.
Ayni paytda, kiritilgan yangi normaga ko‘ra, Bosh vazir lavozimiga nomzod
parlamentda uning nomzodi ko‘rib chiqilayotganda va tasdiqlanayotganda VMning
yaqin muddatga va uzoq istiqbolga mo‘ljallangan harakat dasturini taqdim etadi.
Ushbu qo‘shimcha siyosiy partiyalarga xukumat dasturi yoki uning alohida
yo‘nalishlari bo‘yicha o‘z nuqtai nazarini belgilash bo‘yicha puxta o‘ylangan qaror
qabul qilish imkonini beradi. U demokratik jamiyatning muhim tarkibiy qismi
hisoblangan ko‘ppartiyaviylik tizimini, partiyalararo raqobat va fraksiyalararo
kurashni yanada rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Bundan tashqari, 103-moddaga qo‘shimchalar mahalliy Kengashlarda siyosiy
partiyalar va ularning deputatlik guruhlari, shuningdek, vakillik deputatlik
organlari rolini oshirishga ko‘maklashadi. Ularga ko‘ra, viloyat, tuman va shahar
hokimi tegishli xalq deputatlari Kengashiga viloyat, tuman, shahar ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishining eng muhim va dolzarb masalalari yuzasidan hisobotlar
taqdim etadi, ular bo‘yicha xalq deputatlari Kengashi tomonidan tegishli qarorlar
qabul qilinadi.
117-moddaga kiritilgan qo‘shimchalar Markaziy saylov komissiyasini
demokratik shakllantirish tizimi va faoliyatining asosiy tamoyillarini
Konstitutsiyaviy mustahkamlashga yo‘naltirilgan bo‘lib, ular fuqarolarning davlat
hokimiyati organlariga saylash va saylanish huquqining yanada to‘liq amalga
oshirilishini ta‘minlaydi, shuningdek, ularning o‘z irodasini erkin ifodalash
huquqlari kafolatlanishini kuchaytiradi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga Islom Karimov tomonidan ilgari
surilgan yuqoridagi tuzatishlarning kiritilishi ijro etuvchi hokimiyatni
modernizatsiya qilishda, mohiyatan, mamlakatimizni isloh qilish va
demokratlashtirishda yangi bosqich bo‘ldi.
2016 yildan boshlab davlat boshqaruv islohotlari yangi bosqichda davom
ettirildi. 2016 yil 28 dekabr – Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari bilan
ishlash tizimini tubdan takomillashtirishga doir chora-tadbirlar to‘g’risida
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni (PF-4904) qabul qilindi. Unga
ko‘ra Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyat, shahar va tumanlarda O‘zbekiston
131

Respublikasi Prezidentining Xalq qabulxonalari va O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining virtual qabulxonasi tashkil etildi.
2017 yil 12 iyunda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining ijro etuvchi tuzilmasini takomillashtirishga doir qo‘shimcha
chora-tadbirlar to‘g’risidagi, 2017 yil 28 sentabrdagi O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisidagi vakolatli
vakili lavozimini joriy etish to‘g’risidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
Qarori qarorlari shular jumlasidandir.
2018 yilgacha Konstitutsiyaga muvofiq, parlament Bosh vazirni tasdiqlar,
lekin vazirlarni lavozimga qo‘yishda qatnashmasdi. Shuning uchun Hukumat
a‘zolari parlament oldida mas‘uliyatni yetarli darajada his etmasdi. Shu munosabat
bilan Prezident SH.Mirziyoyev OMga Murojaatnomasida (28.12.2018) VM
a‘zolarini OM tomonidan tasdiqlash amaliyotini kiritishni taklif etdi.
Bo‘lajak vazir parlament a‘zolari oldida sohani rivojlantirish bo‘yicha o‘z
dasturini himoya qilsin va unga erishish yo‘llarini asoslab bersin. Bir so‘z bilan
aytganda, lavozimga munosib ekanini isbotlasin degan fikrlarni ilgari surdi.
2018 yil avgustda Prezident Qaroriga binoan (PQ-3901) O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat boshqaruvi akademiyasining hududiy
filiallari tashkil etildi.
2019 yildan joylardagi mahalliy kengashlarda ham viloyat va tuman
idoralari rahbarlarini tasdiqlash bo‘yicha mana shunday amaliyot joriy etila
boshlandi.
2020 yil 16 aprelda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi
Jamoatchilik palatasini tashkil etish to‘g’risida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining Farmoni (PF-5980) boshqaruv sohasidagi islohotlar takomillashib
borayotganligini ko‘rsatadi.

2.Sud hokimiyati islohotlari.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 11-moddasida "O‘zbekiston
Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro
etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linishi" belgilab berilgan. Sudlarning alohida
hokimiyat sifatida belgilanishidan maqsad O‘zbekiston Respublikasida shaxs
huquqi va erkinliklarining xolis organ sifatida faqat sud orqali ta‘minlanishiga
erishish va sudni avvalgi jazolovchi organdan shaxs huquq va erkinliklarini
to‘laqonli himoya qila oladigan organga aylantirishdir. Sud hokimiyatiga nisbatan
ishonch bilan qarash, buzilgan huquq va qonuniy manfaatlarni himoya qilishda sud
organlaridan tegishli yordamga erisha olishni, sodir etilgan huquqbuzarlik yoki
jinoyatlarga nisbatan qonun doirasida davlat choralarini sud orqali ta‘min-lash sud
hokimiyatining mohiyatini belgilab beradi. O‘zbekiston Respublikasida sud
hokimiyati sud tizimi orqali amalga oshiriladi. Sud tizimi sud hokimiyatining
alohida hokimiyat tarmog’i sifatida mavjud.
Mustaqillik tufayli O‘zbekiston Respublikasida sud hokimiyati mustaqil, turli
mafkuralardan holi bo‘lgan, faqat qonunga bo‘ysunadigan tizim sifatida shakllandi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 106-moddasiga muvofiq,
132

"O‘zbekiston Respublikasida sud hokimiyati qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi
hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan, boshqa jamoat birlashmalaridan mustaqil
holda ish yuritadi".
O‘zbekiston Respublikasining mustaqillik yillarida qabul qilingan bir qator
qonunlari va Prezident farmonlari sud hokimiyatini shakllantirishga qaratildi.
Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining "Sudlar to‘g’risida"gi Qonuni, Jinoyat-
protsessual, Fuqarolik protsessual, Xo‘jalik protsessual, Jinoyat, Fuqarolik,
Mehnat, Oila, Uy-joy kodekslari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
"O‘zbekiston Respublikasi xo‘jalik sudlarining tarkibini takomillashtirish
to‘g’risida"gi, "O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudini tashkil qilish to‘g’risida"gi
Farmonlari ana shu maqsadga xizmat qilmoqda. Shuningdek, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining "O‘zbekiston Respublikasining sud tizimini
takomillashtirish to‘g’risida"gi, "Sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish
bo‘yicha Oliy malaka komissiyasini tuzish to‘g’risida"gi, O‘zbekiston
Respublikasi VMning "O‘zbekiston Respublikasi sudlari faoliyatini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g’risida"gi qarori, "Sudlar va adliya
organlarini rivojlantirish jamg’armasini tashkil etish to‘g’risida"gi qarori bilan
tasdiqdangan "Sudlar va adliya organlarini rivojlantirish jamg’armasi to‘g’risidagi
nizom"larda ham sud hokimiyatini takomillashtirish maqsadlari qo‘yilgan.
Sud hokimiyatini shakllantirishning muhim yutug’i sifatida sud tomonidan
Konstitutsiyaviy nazorat qilishning joriy etilganligi alohida e‘tiborga loyiq.
Ta‘kidlash joizki, sudning huquqni qo‘llaydigan subyekt sifatida asosiy vazifasi
odil sudlovni amalga oshirish orqali Konstitutsiya va qonunlar ustuvorligini
ta‘minlashdir. Davlat mustaqil sud hokimiyatiga ega bo‘lgandagina mustaqil va
xolis bo‘lishi mumkin. Konstitutsiyaviy nazorat qilish vazifasining amalga
oshirilishi davlat hokimiyatining boshqa tarmoqlariga, ular tomonidan qabul
qilingan qarorlarni bekor qilish orqali ta‘sir etishga imkon beradi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 107-moddasiga muvofiq,
O‘zbekistonda quyidagi uchta kichik tizimni o‘z ichiga olgan sud tizimi tashkil
etilib, u o‘z faoliyatini amalga oshirmoqda:
1.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi.
2.O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi, Qoraqalpog’iston Respublikasi
fuqarolik va jinoyat ishlari bo‘yicha oliy sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari
bo‘yicha viloyatlar va Toshkent shahar sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari
bo‘yicha tumanlararo, tuman, shahar sudlari, shuningdek, harbiy sudlardan iborat
bo‘lgan umumiy yurisdiksiya sudlari. Harbiy sudlar tizimi, o‘z navbatida,
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Harbiy xay‘ati, O‘zbekiston Respublikasi
Harbiy sudi, okrug va hududiy harbiy sudlardan iborat.
3.Xo‘jalik sudlari. Mazkur sudlar O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik
sudi, Qoraqalpog’iston Respublikasi xo‘jalik sudi, viloyatlar va Toshkent shahar
xo‘jalik sudlaridan iborat.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi. 1992 yil 8 dekabrda qabul
qilingan O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida Konstitutsiyaviy sudni
ta sis etish nazarda tutilgan bo‘lib, 1995 yil 30 avgustda "O‘zbekiston‟
Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to‘g’risida"gi Qonun qabul qilindi. Mazkur
133

Qonunga muvofiq, Konstitutsiyaviy sud Konstitutsiyaviy sud ishini yuritish
vositasida sud hokimiyatini mustaqil va xolis tarzda amalga oshiruvchi
Konstitutsiyaviy nazorat sudlov organi hisoblanadi. U, ayni vaqtda, qonun
chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat hujjatlarining Konstitutsiyaviyligiga oid
ishlarni ko‘radi.
203 yil avgustda "O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi
to‘g’risida"gi Qonunga mamlakatda amalga oshirilayotgan parlament islohoti, ikki
palatali parlamentga o‘tilishi munosabati bilan qator o‘zgartishlar kiritildi.
Konstitutsiyaviy sud ishlarini yuritish O‘zbekiston uchun mutlaqo yangi
huquqiy institut bo‘lib, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat chiqargan
hujjatlarning Konstitutsiyaviyligi to‘g’risidagi ishlarni ko‘rish yo‘li bilan
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ustuvorligini ta‘minlashga
yo‘naltirilgan.
Konstitutsiyaviy darajadagi sud ishlarini yuritish deganda, keng ma‘noda,
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi bilan boshqa huquq
subyektlari o‘rtasidagi, Konstitutsiyaviy sudga taalluqli ishlarni ko‘rib chiqish va
hal etish bilan bog’liq protsessual harakatlarni hamda shu asnoda yuzaga keladigan
Konstitutsiyaviy protsessual munosabatlarning majmuini Konstitutsiyaviy qonun
hujjatlari normalari bilan tartibga solish tushuniladi. Tor ma‘noda aytganda esa,
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining o‘ziga xos belgilari
quyidagilardan iborat:
-ixtisoslashtirilgan organ tuzish;
-Konstitutsiyaviy sudning qarorlari umum majburiylik xususiyatida bo‘lishi; -odil
sudlovni amalga oshirishning mustaqil protsessual shakli;
-sudyalarning o‘ta yuqori malakali tarkibi.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi Konstitutsiyaviy-huquqiy
institut sifatida tarkib topganiga uncha ko‘p bo‘lgani yo‘q. Konstitutsiyaviy sud,
umuman olganda, O‘zbekistondagi ham sud hokimiyatining, ham davlat
hokimiyatining muhim bo‘g’inlaridan biri, uning qarorlari milliy huquq tizimida
tobora salmoqli o‘rin egallamoqda. Konstitutsiyaviy sud ishlarini yuritishning
huquqiy asoslari "O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi
to‘g’risida"gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni bilan belgilangan. Bu asoslar
Konstitutsiyaviy sudning 204 yil 30 yanvardagi 1-sonli qarori bilan tasdiqlangan
«O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining reglamenti»da mufassal
bayon etilgan.
Reglamentda belgilanganidek, Konstitutsiyaviy sud ishlarini yuritishning
asosiy vazifasi fuqarolarning shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy huquqlari va
erkinliklarini, shuningdek, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat
birlashmalari va fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining huquqlari hamda
qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya etish maqsadida ishlarni to‘g’ri
va vaqtida ko‘rib chiqishdan iborat.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 109-moddasi hamda "O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to‘g’risida"gi Qonunning 1-moddasiga
muvofiq, Konstitutsiyaviy sud:
134

- O‘zbekiston Respublikasi qonunlari va O‘zbekiston Respublikasi OM
palatalari qarorlarining, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlarining,
hukumat va mahalliy davlat hokimiyati organlari qarorlarining, O‘zbekiston
Respublikasining davlatlararo shartnomaviy va boshqa majburiyatlarining
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga mosligini aniqlaydi;
- Qoraqalpog’iston Resiublikasi Konstitutsiyasi O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasiga, Qoraqalpog’iston Respublikasi qonunlari O‘zbekiston
Respublikasining qonunlariga muvofiqligi to‘g’risida xulosa beradi;
- O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari normalariga
sharh beradi;
- O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va konunlari bilan berilgan
vakolat doirasida boshqa ishlarni ham ko‘rib chiqadi.
Konstitutsiyaviy sud tomonidan Konstitutsiyaga nomuvofiq deb topilgan
qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar z‘lon qilingan paytdan yuridik
kuchini yo‘qotgan deb hisoblanadi. "O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyaviy sudi to‘g’risida"gi Qonunga binoan Konstitutsiyaviy sud:
1. o‘ziga berilgan qonunchilik tashabbusi huquqini OM da amalga oshirish
haqidagi;
2. Konstitutsiyaviy sud sudyasining vakolatlarini to‘xtatib qo‘yish
to‘g’risidagi;
3. Konstitutsiyaviy sud Reglament to‘g’risidagi;
4. Konstitutsiyaviy sud huzuridagi ilmiy maslahat kengashi haqidagi
masalalarni ham ko‘rib chiqadi.
Konstitutsiyaviy sudning barcha qarorlari, xulosalari va boshqa to‘xtamlari
ommaviy axborot vositalarida e‘lon qilinadi, shu paytdan kuchga kiradi.
Konstitutsiyaviy sud qarori uzil-kesil hisoblanib, shikoyat qilinmaydi. Lekin bu
Konstitutsiyaviy sudning qarori umuman qayta ko‘rib chiqilishi mumkin emas
ekan, degan ma‘noni anglatmaydi. Jumladan, "O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyaviy sudi to‘g’risida"gi Qonunning 58-moddasida Konstitutsiyaviy
sudning qarori, basharti, qaror qabul qilish paytida Konstitutsiyaviy sudga malum
bo‘lmagan yangi muhim holatlar ochilib qolgan bo‘lsa yoki ushbu qarorni qabul
qilishda asos bo‘lgan Konstitutsiyaviy norma o‘zgargan bo‘lsa, o‘z tashabbusi
bilan qayta ko‘rib chiqishi mumkin. Konstitutsiyaviy sud qarorida sud ishini
yuritishning belgilangan tartibi buzilgan holda qabul qilingan deb, e‘tirof etgan
taqdirda ham qayta ko‘rib chiqilishi mumkin.
Umumiy yurisdiksiya sudlari. O‘zbekiston Respublikasida sud tizimini
shakllantirishning huquqiy bazasi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining
107-moddasida kafolatlashdan. Ayni shu Konstitutsiyaviy norma 1993 yil 2
sentabrda O‘zbekiston Respublikasining "Sudlar to‘g’risida"gi Qonuni qabul
qilinishida asos bo‘lib xizmat qildi.
Mazkur Qonunga muvofiq, umumiy yurisdiksiya sudlari tizimi quyidagi
bo‘g’inlardan tashkil topdi:
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi; Qoraqalpog’iston Respublikasi Oliy
sudi, viloyatlar sudlari va Toshkent shahar sudi; tumanlararo, tuman (shahar)
135

sudlari; harbiy sudlar (O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudi, okrug va hududiy
harbiy sudlar).
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi. O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 110-moddasiga binoan, "O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi
fuqarolik, jinoiy va ma‘muriy sud ishlarini yuritish sohasida sud hokimiyatining
oliy organi hisoblanadi". Mazkur sud tomonidan qabul qilinadigan hujjatlar qat‘iy
tarzda O‘zbekiston Respublikasining barcha hududida bajarilishi majburiy.
O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov ... sud hokimiyatini
bosqichma-bosqich mustahkamlab borish, sudning mustaqilligini ta‘minlash, uni
sobiq tuzumda bo‘lgani kabi qatag’on quroli va jazolash idorasi sifatidagi organ
emas, balki inson va fuqaro huquq va erkinliklarini ishonchli himoya va muhofaza
etishga xizmat qiladigan tom ma‘nodagi mustaqil davlat institutiga aylantirishga
qaratilgan keng qo‘lamli tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlar amalga oshirildi
( Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi. -T.: O‘zbekiston, 2010. B. 16. )
deb ta‘kidlab o‘tdi.
O‘zbekiston Respublikasi suveren davlat bo‘lishi bilan sudlar hokimiyatning
qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi tarmoqlaridan, siyosiy partiyalar va jamoat
tashkilotlaridan mustaqil holda ish olib boorish imkoniga ega bo‘ldi.
Hozirgi kunga kelib, Oliy sudning huquqiy maqomi "Sudlar to‘g’risida"gi
Qonunning 200 yil 14 dekabrdagi tahriri I bo‘limining normalari hamda
keyinchalik kiritilgan o‘zgartish va qo‘shimchalar, shuningdek, O‘zbekiston
Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksi va Jinoyat protsessual kodeksining bir
qator qoidalari asosida tartibga solinmoqsa ( Mingboyev U.K. Sud adolat posboii //
«Hayot va qonun». 201. 5-son. 7-8-bet. ).
O‘zbekiston Respublikasi Fukarolik protsessual kodeksining 144-moddasiga
ko‘ra, Oliy sud qonunda belgilan-gan vakolati asosida, fuqarolik ishlarini ko‘rib
chiqadi, shuningdek, alohida holatlarni hisobga olib, har qanday fuqarolik ishini
O‘zbekiston Respublikasining istalgan sudidan olib, birinchi instansiya sudi
sifatida o‘zining ish yuritishiga qabul qilib olish yoki bir suddan boshqa tegishli
sudga o‘tkazish vakolatiga ega.
O‘ta murakkab va muhim ishlar Jinoyat-protsessual kodeksining 389-moddasi
bilan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining sudloviga tegishli ekanligi belgilab
qo‘yilgan. Tabiiyki, o‘zi chiqargan qarorlarga nisbatan yangi ochilgan holatlar
yuzasidan ishlarni ko‘rib chiqish ham O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi
vakolatiga kiradi.
Sud nazoratini amalga oshirishning yuqorida sanab o‘tilgan shakllari bilan bir
qatorda Oliy sudning ixtiyorida bu borada bilvosita nazorat shakli, binobarin,
uning sud amaliyoti yuzasidan tushuntirishlar berish vakolati ham bor.
Oliy sud Plenumi tushuntirishlari odil sudlovni amalga oshirishda
qonunlarning aniq qo‘llanishini ta‘minlashga qaratilgan bo‘lib, ana shu
tushuntirishlarda umumlashtiruv natijalari asosida sharhlar beriladi.
Odil sudlovning Asosiy Qonunimizda mustahkamlab qo‘yilgan demokratik
prinsiplari, xususan, fuqarolarning qonun va sud oldida tengligi, aybsizlik
prezumpsiyasi, ayblanuvchining himoyalanish huquqi bilan ta‘minlanishi singari
136

Konstitutsiyaviy prinsiplar mazmuni O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi
Plenumining ko‘pgina tushuntirishlarida chuqur va mufassal ochib berilgan.
Aksariyat tushuntirishlar sudlarning qonuniylik va huquq-tartibotni
mustahkamlashdagi, javobgarlikni tabaqalashtirish hamda jazolarni
individuallashtirishdagi, hayotga, sog’liqqa, shaxsning ozodligi va qadr-qimmatiga
qarshi retsidiv jinoyatlar uchun javobgarlikni kuchaytirishdagi roliga taalluqli.
O‘zbekiyeton Respublikasi Oliy sudi Oliy sud Plenumi, Oliy sud Rayosati,
Fuqarolik ishlari bo‘yicha sudlov hay‘ati, Jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov hay‘ati va
Harbiy hayatdan iborat tarkibda faoliyat olib boradi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining Plenumi barcha umumiy yurisdiksiya
sudlari qarorlariga nisbatan oliy sudlov instansiyasi bo‘lib, O‘zbekiston
Respublikasi Oliy sudining sudyalari hamda Qoraqalpog’iston Respublikasi
Fuqarolik va jinoyat ishlari bo‘yicha oliy sudlari raislaridan iborat tarkibda faoliyat
yuritadi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining Rayosati O‘zbekiston Respublikasi
Oliy sudining sudyalari orasidan O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi
tomonidan belgilanadigan miqdorda tashkil topadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy
sudi Rayosatining majlislari har oyda kamida bir marta o‘tkaziladi hamda
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Rayosati a‘zolarining ko‘pchiligi hozir bo‘lgan
taqdirda vakolatli sanaladi. Rayosatga ishlarni nazorat tartibida, sud amaliyoti
umumlashma materiallarini, sudlov hay‘atlari ishini tashkil etish masalalarini,
shuningdek, viloyatlar sudlari va ularga tenglashtirilgan sudlar raislarining
ma‘ruzalarini tinglash bilan bog’liq masalalarni ko‘rib chiqish vakolati berilgan.
Umumiy yurisdiksiya sudlari tizimidagi harbiy sudlar, ularning vazifalari
hamda vakolatlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992 yil 28 fevraldagi
"Harbiy tribunallar va harbiy prokuratura organlari to‘g’risida"gi Farmoni bilan
respublika Kurolli Kuchlarida qonuniylik va huquq-tartibotni ta‘minlash
maqsadida harbiy tribunallar mamlakatimiz sud tizimiga kirishi va barcha harbiy
qismlarda, qo‘shilmalar va birlashmalarda, harbiy o‘quv yurtlari va muassasalarda,
respublika hududidagi boshqa harbiy tuzilmalarda odil sudlovni O‘zbekiston
Respublikasi nomidan amalga oshirishi belgilab qo‘yildi. Mazkur Farmon bilan
sobiq Turkiston harbiy okrugi Harbiy tribunali o‘rniga O‘zbekiston Respublikasi
Qurolli Kuchlarining Harbiy sudi tashkil etildi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992 yil 3 iyuldagi
"O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi tarkibida Harbiy hay‘at tashkil etish
to‘g’risida"gi Qarori bilan shunday hay‘at tuzilib, uning zimmasiga alohida
ahamiyatdagi ishlarni birinchi instansiya bo‘yicha, shuningdek, ishlarni kassatsiya
va nazorat tartibida ko‘rish vakolatlari yuklatildi. Ayni bir vaqtda O‘zbekiston
hududida joylashgan, ilgari belgilangan tartib asosida saylangan harbiy sudlarning
sudyalari vakolati tasdiqlandi ( O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashiniig
Axborotnomasi. 1992. 9son. 366-modda. ).
Sud tizimini isloh qilish asnosida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
1999 yil 23 sentabrdagi Farmoni bilan mamlakatimiz Qurolli Kuchlari sudlari
O‘zbekiston Respublikasi harbiy sudlariga aylantirildi.
137

O‘zbekiston Respublikasining "Sudlar to‘g’risida"gi Qonunining 4-bobi
hamda OMning 200 yil 14 dekabrdagi Qarori bilan tasdiqlangan «Harbiy sudlar
faoliyatini tashkil etish to‘g’risidagi Nizom» harbiy sudlar vakolatlari tizimini
hamda ularning faoliyat sohasini belgilab berdi.
O‘zbekiston Respublikasi harbiy sudlari tizimi O‘zbekiston Respublikasi Oliy
sudi Harbiy hay‘atidan, O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudidan, okrug va
hududiy harbiy sudlardan tarkib topadi. Harbiy sudlar faoliyati ustidan oliy
darajadagi nazoratni O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi amalga oshiradi.
Xo‘jalik sudlari. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 111-moddasiga
muvofiq, "Mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar, muassasalar,
tashkilotlar o‘rtasidagi, shuningdek, tadbirkorlar o‘rtasidagi, iqtisodiyot sohasida
va uni boshqarish jarayonida vujudga keladigan xo‘jalik nizolarini hal etish Oliy
xo‘jalik sudi va xo‘jalik sudlari tomonidan ularning vakolatlari doirasida amalga
oshiriladi ( O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: O‘zbekiston. 2012.
31-bet ).
Umumiy yurisdiksiya sudlaridan farqli ravishda bu sudlar boshqa
organlarning yurituviga kiritilgan har qanday nizolarni ko‘rib chiqadi.
Mamlakatimizda xo‘jalik sudlari vakolatlari bilan umumiy yurisdiksiya
sudlari vakolatlarining nizo xususiyatiga qarab farqlash, ajratish muayyan
ahamiyatga ega. Xo‘jalik sudlarida ishlarini ko‘rib chiqish va muhokama etish
tartibi, asosan, yuridik shaxslarga mo‘ljallangan.
1991 yil 20 noyabrda qabul qilingan "Hakamlik sudi va xo‘jalik nizolarini hal
etish tartibi to‘g’risida"gi Qonun bilan arbitrajlar tugatildi, tadbirkorlik faoliyati
jarayonida fuqarolik huquqiy munosabatlardan kelib chiquvchi nizolar (iqtisodiy
nizolar) yoki boshqaruv sohasidagi munosabatlardan kelib chiquvchi nizolarni hal
etish vakolatlari hakamlik sudlariga berildi. Hakamlik sudlari yagona tizimi
O‘zbekiston Respublikasi Oliy hakamlik sudi, Qoraqaliog’iston Resiublikasi
Hakamlik sudi va viloyatlar hakamlik sudlaridan tarkib topdi.
1993 yil 2 sentabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining "Sudlar
to‘g’risida"gi Qonuni va O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hakamlik
(arbitraj) sudlarining hozirgi xo‘jalik sudlariga aylanishida asos bo‘lib xizmat qildi.
Ayni vaqtda 1993 yil 2 sentabrdagi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni bilan
O‘zbekiston Respublikasining Xo‘jalik protsessual kodeksi tasdiqlandi.
O‘zbekiston Respublikasining 1997 yil 30 avgustdagi Qonuni bilan O‘zbekiston
Respublikasi Xo‘jalik protsessual kodeksining yangi tahriri tasdiqlandi va u 1998
yil 1 yanvardan e‘tiboran amalga kiritildi.
O‘zbekiston Respublikasining xo‘jalik sudlari ikki bo‘g’inli tizim sifatida ish
ko‘radi. Birinchi bo‘g’inga Qoraqalpog’iston Resiublikasi Xo‘jalik sudi, viloyatlar
va Toshkent shahar xo‘jalik sudlari kiradi. Ikkinchi bo‘g’in O‘zbekiston
Respublikasi Oliy xo‘jalik sudidan iborat.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi. Oliy xo‘jalik sudi
Konstitutsiyaviy sud va Oliy sud bilan birgalikda O‘zbekiston Respublikasining
oliy sudlov organlari maqomiga ega. O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi
sudlov tizimi sifatida mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan keyin shakllandi.
138

O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudiga ushbu sud raisi boshchilik
qiladi. Oliy xo‘jalik sudi besh yil muddatga saylanadigan Oliy xo‘jalik sudi raisi,
uning birinchi o‘rinbosari, o‘rinbosarlari, sudlov hay‘atlarining raislari va
sudyalardan iborat bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy xujalik sudining sudyasi, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining taqdimnomasiga binoan, O‘zbekiston Respublikasi
OM Senati tomonidan saylanadi.
Oliy xo‘jalik sudida sudyalar orasidan fuqarolik xuquqiy munosabatlardan
kelib chiqadigan ishlarni kuruvchi sudlov hay‘ati va ma‘muriy huquqiy
munosabatlardan kelib chiqadigan ishlarni ko‘ruvchi sudlov hay‘ati tuziladi.
Sudlov hay‘atlarining raislari va tarkibi Oliy xujalik sudi Plenumida tasdiqlanadi.
Oliy xo‘jalik sudi tarkibida Oliy xo‘jalik sudi Plenumi va Oliy xo‘jalik sudi
Rayosati ham faoliyat ko‘rsatadi. Oliy xo‘jalik sudi Plenumi oliy sudlov
instansiyasi bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy xujalik sudi raisi, rais
o‘rinbosarlari, sudyalari va Qoraqalpog’iston Respublikasi Xujalik sudi raisidan
iborat tarkibda ish olib boradi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudining Plenumi ko‘rib chiqilayotgan
masalalar yuzasidan qaror qabul qiladi. Oliy xo‘jalik sudi Plenumi majlislarida
bayonnoma yuritiladi. Oliy xujalik sudi tarkibida Oliy xo‘jalik sudi raisi, uning
o‘rinbosarlari hamda O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumi
tomonidan belgilanadigan miqdordagi sudyalardan iborat Oliy xujalik sudi
Rayosati ish olib boradi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Rayosati xo‘jalik sudlariga
taalluqli ishlar yuzasidan oliy nazorat instansiyasidir.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudining sudlov hay‘atlari ishlarni
birinchi instansiyada va kassatsiya tartibida ko‘radi.
Sud apellyatsiya tartibida ishni ko‘rib chiqib, qarorni o‘zgarishsiz, shikoyatni
esa qanoatlantirishsiz qoldirishga; qarorni to‘liq yoki qisman bekor qilishga hamda
yangi qaror qabul qilish yoki qarorni o‘zgartirishga; qarorni butunlay yoki qisman
bekor qilib, ish yuritishni to‘xtatishga yoki da‘voni to‘liq yoki qisman ko‘rmasdan
qoldirishga haqli.
Prezidentimiz Parlamentga Murojaatnomasida sud tizimini isloh qilish
borasida qator masalalarni qayd qilib o‘tdilar:
sud mustaqilligini to‘liq ta‘minlash – eng muhim vazifalarimizdan biri
bo‘lishi zarur. Yana bir bor aytmoqchiman – dastlabki tergovda davom etib
kelayotgan qonun buzilish holatlarini faqat va faqat sudlarning haqiqiy
mustaqilligiga erishish orqali bartaraf etish mumkin. Bu borada qabul qilgan
qonuniy chora-tadbirlarimiz aniq natijalar bera boshladi. Ushbu ijobiy
o‘zgarishlarni Birlashgan Millatlar Tashkilotining sudyalar mustaqilligi bo‘yicha
maxsus vakili Diyego Garsiya-Sayan janoblari ham alohida e‘tirof etdi.
Sud islohotlarining ikkinchi davri asosiy xususiyati Prezident
SH.Mirziyoyevning 2017 yil 21 fevraldagi O‘zbekiston Respublikasi sud tizimi
tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora-
tadbirlari to‘g’risidagi farmoni asosida amalga oshirilmoqda.
139

Mazkur farmon asosida O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi va Oliy xo‘jalik
sudi birlashtirilib, fuqarolik, jinoiy, ma‘muriy va iqtisodiy sud ish yurituvi
sohasidagi sud hokimiyatining yagona oliy organi
– O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi tashkil etildi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy
sudi Harbiy hay‘ati, O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudi, okrug va hududiy
harbiy sudlar shtat birliklari O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari tarkibidan
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi tizimiga o‘tkazildi.
O‘tgan 3 yilda 1 ming 989 nafar, 2019 yilning o‘zida 859 nafar fuqaroga
nisbatan oqlov hukmi chiqarildi. Shuningdek, 2019 yilda 3 ming 81 nafar shaxs
sud zalidan ozod qilingan bo‘lsa, 2 ming 623 nafar fuqaroga asossiz qo‘yilgan
moddalar ayblovdan chiqarildi va o‘zgartirildi.
Sudyalarimizning adolatni va qonun ustuvorligini ta‘minlash borasida oqlov
hukmlarini chiqarayotgani, hech shubhasiz, sud-huquq sohasidagi eng katta
yutug’imizdir. Men, Prezident sifatida, sudyalarning bunday jasorati va qat‘iyatini
bundan keyin ham to‘liq qo‘llab-quvvatlayman.
Endi sud orqali insonlarning huquqi tiklanganini e‘tirof etish bilan cheklanib
qolmasdan, nima sababdan sudgacha bo‘lgan tergov jarayonida inson huquq va
erkinliklari buzilgan, degan savolni ham ko‘ndalang qo‘yadigan, tazyiqlar uchun
javob beradigan vaqt keldi.
Eski tuzumdan qolgan va hanuz davom etayotgan sud qarorlarini prokuratura
tomonidan chaqirib olib, o‘rganish amaliyotini cheklash lozim. Endi faqat ish
yuzasidan shikoyat kelib tushgan holdagina prokuror sud qarorini olib o‘rganishi
mumkin.
Sud raislari tomonidan sudyalarning faoliyatini baholash va ularga nisbatan
intizomiy ish qo‘zg’atish bo‘yicha vakolatlarni qayta ko‘rib chiqish kerak. Davlat
idoralari mansabdorlari shuni chuqur anglab olsinlar: sudlar mustaqilligini
ta‘minlash masalasi bundan buyon ham shaxsan Prezidentning qattiq nazoratida
bo‘ladi. Sud ostonasiga qadam qo‘ygan har bir inson, O‘zbekistonda adolat hukm
surayotganiga to‘la ishonch hosil qilishi kerak. Aks holda, buyuk nemis faylasufi
Immanuil Kant aytganidek, Adolat yo‘qolgan paytda, hayotning qadrini
belgilaydigan boshqa hech narsa qolmaydi.
Bu haqiqatni hech qachon unutmasligimiz kerak. O‘zbekistonda sudyalar
qonunlarning tolmas himoyachilari, adolatning mustahkam ustunlari bo‘lishi
lozim.
Oliy sud, Sudyalar oliy kengashi, Adliya vazirligi uch oy muddatda yuqorida
bildirilgan takliflarni amaliyotga joriy etishni nazarda tutadigan, qonun loyihasini
kiritsin.
Ikkinchidan, sud-huquq sohasiga doir asosiy qonun va kodekslar bundan
deyarli 20-25 yil oldin qabul qilingan bo‘lib, hozirgi davr talablariga javob
bermaydi.
Shu sababli parlament yaqin yillarda Fuqarolik, Jinoyat, Jinoyat-protsessual,
Jinoyat-ijro, Ma‘muriy javobgarlik to‘g’risidagi kodekslarni yangitdan qabul
qilishi maqsadga muvofiqdir. Bu borada, avvalo, tergov va sud amaliyotiga inson
huquqlari sohasidagi ilg’or standartlarni joriy etishga alohida e‘tibor qaratish
kerak.
140

2017 yil 13 iyun kuni Prezidentimiz SH.Mirziyoyev Sud organlari xodimlari
bilan uchrashuv o‘tkazib nutq so‘zladi (Qonun va adolat ustuvorligini ta‘minlash –
barcha ezgu maqsadlarimizga erishishning eng muhim sharti). Ma‘ruzada sohani
isloh qilish borasida qator vazifalar belgilandi. Mazkur islohotlar
Prezidentimizning O‘zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan
takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g’risidagi
(2017 yil 21 fevral), O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi huzuridagi Sudlar
faoliyatini ta‘minlash departamenti ishini tashkil etish to‘g’risidagi (2017 yil 10
aprel), O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashini shakllantirish
to‘g’risidagi (2017 yil 10 aprel), Odil sudlov saroyi kompleksini tashkil etish
chora-tadbirlari to‘g’risidagi (2017 yil 18 iyul), Sud-huquq tizimini yanada
takomillashtirish va sud hokimiyati organlariga ishonchni oshirish chora-tadbirlari
to‘g’risidagi (2018 yil 13 iyul) Farmon va Qarorlarida o‘z aksini topdi.
SH.Mirziyoyev Sud tizimini isloh qilish borasida OMga Murojaatnomasida
(28.12.2018) quyidagi fikrlarni bildirdi:
Birinchidan, sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta‘minlash
maqsadida, sudyalikka nomzodlarni tanlash va tayinlash tizimini yanada
takomillashtirish lozim.
Sudyalar korpusini shakllantirish tizimini sud hokimiyatining mustaqilligi
prinsipiga to‘liq moslashtirish, bu jarayonda keng jamoatchilik ishtirokini
ta‘minlash zarur.
Buning uchun tuman, shahar va viloyat sudi sudyalarini tanlash va tayinlash
vazifasini Sudyalar oliy kengashi to‘liq o‘z zimmasiga olishi maqsadga
muvofiqdir. Bu borada jamoatchilik fikri va sudyalarning ular oldida hisobot
berish masalasi o‘z ifodasini topishi zarur.
Sud-huquq tizimida 2017-2020-yillarda 2 ming 60 nafar fuqaroga nisbatan
oqlov hukmi chiqarilib, 2 ming 40 nafar shaxs sud zalidan ozod qilindi, 7 ta sud
bosqichi 3 bosqichga keltirilib, sud tizimi «bir sud – bir instansiya» tamoyili
asosida qayta tashkil etildi.
2020-yilning o‘zida bilib-bilmay jinoyatga qo‘l urgan va o‘z qilmishidan
pushaymon bo‘lgan 30 dan ortiq shaxs afv etilib, jazoni o‘tash joylaridan ozod
qilindi, 20 nafar mahkumning jazo muddatlari qisqartirildi. (O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentinig Konstitutsiyamiz qabul qilinganligining 28 yilligi
munosabati bilan bayram tabrigidan.)
3.Mahalliy davlat hokimiyati organlarining tashkil etilishi
Mahalliy davlat hokimiyatininh tashkil topishi. Mahalliy davlat hokimiyati
tubdan isloh qilindi. Islohotlar O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi,
Mahalliy davlat hokimiyati to‘g’risida” gi Qonun (1993-yil 2-sentabr), Xalq
deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylovlar to‘g’risida” gi Qonun
(1994-yil 5-may) asosida amalga oshirildi.
Konstitutsiyaning 99-moddasida viloyatlar, tumanlar va shaharlarda (tumanga
bo‘ysunadigan shaharlar, shuningdek, shahar tarkibiga kiruvchi tumanlardan
141

tashqari) hokimlar boshchilik qiladigan xalq deputatlari Kengashlari
hokimiyatning vakillik organlari bo‘lib, ular davlat va fuqarolarning manfaatlarini
ko‘zlab o‘z vakolatlariga taalluqli masalalarni hal etadilar, deb belgilab qo‘yildi.
Konstitutsiyada mahalliy hokimiyatning ikki mustaqil organga – vakillik va ijro
hokimiyat organlariga bo‘linishi belgilandi. Mahalliy davlat hokimiyati
to‘g’risida” gi Qonunning 1-moddasida „Viloyatlar, tumanlar va shaharlarda
(tumanga boy sunadigan shaharlardan, shuningdek, shaharlar tarkibiga kiruvchi
tumanlardan tashqari) xalq deputatlari Kengashlari davlat hokimiyatining vakillik
organlaridir, deb aniq belgilab qoyildi. Shahar tarkibiga kiruvchi tumanlarda va
tumanga b o‘sunuvchi shaharlarda vakillik organlari tuzilmaydi.
“Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov
to‘g’risida” gi Qonunda vakillik organlariga 21 yoshga to‘lgan fuqarolar saylanadi.
Saylovlar ko‘ppartiyaviylik, muqobillik asosida o‘tadi. Xalq deputatlari viloyat va
Toshkent shahar Kengashlariga 60 tadan ko‘p bo‘lmagan, tuman va shahar
Kengashlariga esa 30 tadan ko‘p bo‘lmagan deputatlar 5 yil muddatga aylanadi.
Mustaqillik yillarida 1994-yildan e‘tiboran har 5 yilda xalq deputatlari viloyat,
tuman va shahar Kengashlariga ko‘ppartiyaviylik, muqobillik asosida saylovlar
bo‘lib o‘tdi. Jumladan, 1999-yilgi saylovda xalq deputatlari viloyat, tuman va
shahar Kengashlariga 6145 nafar deputat saylandi.
Hokimlikning tashkil etilishi. O‘zbekiston Respublikasida mahalliy ijroiya
hokimiyati organi qayta tashkil etildi. Bu borada milliy davlatchilik tarixi
tajribasidan ijodiy foydalanildi. Jumladan, Amir Temur davridagi davlatchilikka
nazar tashlasak, o‘sha zamonlarda viloyatlar, shaharlar hokimlar tomonidan
yakkaboshchilik asosida boshqarilganiga guvoh bo‘lamiz.
1992-yil 4-yanvarda “ O‘zbekiston Respublikasining mahalliy hokimiyat
idoralarini qayta tashkil etish to‘g’risida” Qonun qabul qilindi. Mazkur qonunga
muvofiq respublikaning hamma hududida mahalliy ijro hokimiyati organi sifatida
hokim lavozimi ta‘sis etildi. Hokimlar faqatgina ijro hokimiyati organlarigagina
emas, shuningdek, mahalliy vakillik organlariga ham rahbarlik qiladigan organ
sifatida mustahkamlandi. Hokimning vakolat muddati 5 yil bo‘lib, u tegishli
hududda vakillik organiga ham, ijro hokimiyatiga ham boshchilik qiladigan
mansabdor shaxs hisoblanadi.
Ijro organlarida bog’liqlikni ta‘minlash maqsadida, viloyat hokimlari
O‘zbekiston Prezidenti tomonidan, tuman va shahar hokimlari viloyat hokimi
tomonidan lavozimiga tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi hamda bu
masalalar tegishli xalq deputatlari Kengashlari tomonidan tasdiqlanadi. Vakillik
organlari tuzilmaydigan shahar tarkibidagi tumanlarda va tumanga boysunuvchi
shaharlarda ham hokimiyatlar ta‘sis etildi, ularning apparati – hokimiyat tashkil
etildi. Viloyat hokimlari va Toshkent shahar hokimi O‘zbekiston Prezidentining
shu joylardagi vakili hisoblanadi. Toshkent shahar tumanlari hokimlari esa
Toshkent shahar hokimining vakillari hisoblanadi.
1992-yilda Toshkent shahrida va 12 ta viloyatda, 159 ta qishloq tumani va 18
ta shahar tumanida hamda 120 ta shaharda hokimlar tayinlandi va tasdiqlandi,
ularning apparati – hokimiyatlar tuzildi.
142

Mahalliy hokimiyat organlari vakolatiga kiradigan masalalar va vazifalar
Konstitutsiyaning 10-va 101-moddalarida aniq belgilab qo‘yilgan. Ular
quyidagilardan iborat:
• qonuniylikni, huquqiy tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta‘minlash;
• hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish;
• mahalliy budjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar,
yig’imlarni belgilash, budjetdan tashqari jamg’armalarni hosil qilish;
• mahalliy kommunal xo‘jalikka rahbarlik qilish;
• atrof-muhitni muhofaza qilish;
• fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta‘minlash;
• normativ hujjatlarni qabul qilish hamda O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasiga va O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga zid kelmaydigan
boshqa vakolatlarni amalga oshirish;
• O‘bekiston Respublikasi qonunlari, Prezident farmonlari davlat hokimiyati
yuqori organlarining qarorlarini amalga oshirish;
• xalq deputatlari quyi Kengashlari faoliyatiga rahbarlik qilish, respublika va
mahalliy ahamiyatga molik masalalarni muhokama qilishda qatnashish.
Mustaqillik yillarida mahalliy hokimiyatni shakllantirish boyicha amalga
oshirilgan islohotlar natijasida ijro hokimiyati bilan vakillik hokimiyati bir-biridan
rasman ajratildi. Hokimlar xalq deputatlari Kengashlariga bo‘ysunmaydi, ammo
Kengash oldida hisob berib turadi. Shu bilan birga hokimlarni joylarda ham
vakillik, ham ijro hokimiyati organlariga boshchilik qilish holatini vakillik
organlari hokimlarga bo‘ysunadi, deb tushunmaslik kerak. Vakillik organlari
hokimlarga bo‘ysunmaydi, vakillik organlari ishini tashkil qilishga hokimlar
boshchilik qiladilar.
Hokim mahalliy ahamiyatga molik barcha masalalarni fiiqarolarning
manfaatiga mos ravishda hal qilish bilan shug‘ullanadi. Shu maqsadda barcha
korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, birlashmalar, mansabdor shaxslar va
fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo‘lgan qarorlar qabul qiladi. Hokimlar
o‘zlari rahbarlik qilayotgan organlarning qarorlari va faoliyati uchun shaxsan
javobgardir.
O‘zbekistonning mustaqil taraqqiyot tarixi guvohlik beradiki, ayrim hokimlar
o‘z faoliyatida jiddiy xatolarga yo‘1 qo‘ymoqdalar. O‘zlariga yuklatilgan
mas‘uliyatli vazifalarni bajarishni uddalay olmagan, o‘z lavozimini suiiste‘mol
qiluvchi hokimlar ham uchrab turadi. Bunday hollarda ular vakolat muddatidan
oldin hokimlik lavozimidan chetlashtirilmoqda.
Mahalliy davlat hokimiyati organliri faoliyatini takomillashtirishda 2017 yil 7
iyunda qabul qilingan Mahalliy byudjetlarni shakllantirishda joylardagi davlat
hokimiyati organlarining vakolatlarini kengaytirish chora-tadbirlari to‘g’risidagi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni (PF-5075) hamda Mahalliy
davlat hokimiyati organlarining byudjet vakolatlarini kengaytirish va mahalliy
byudjet daromadlarini shakllantirishdagi mas‘uliyatini oshirish to‘g’risida
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori (PQ-3042) muhim ahamiyatga ega
bo‘ldi.
143

SH.Mirziyoyevning OMga Murojaatnomasida (28.12.2018) Mahalliy davlat
hokimiyati tizimini o‘zgartirish borasida qator takliflar ilgari surildi:
mahalliy hokimiyat organlarining vakolat va mas‘uliyatini qayta ko‘rib
chiqishimiz, ularning mustaqilligini yanada oshirishimiz lozim.
Hududlarni rivojlantirishga oid masalalarni hal etishda aksariyat hokimlarda
mas‘uliyatni o‘z zimmasiga olib, mustaqil qaror qabul qilish va tashabbuskorlik
yetishmayapti.
Ma‘lumki, 2018 yilda Toshkent shahrida eksperiment tariqasida davlat
boshqaruvining yangi tartibi joriy etilib, shahar hokimi va tuman hokimlariga
moliya, iqtisodiyot, investitsiya, qurilish, uy-joy va kommunal xizmat sohalari
rahbarlarini tayinlash vakolati berildi.
Natijada 30 dan ortiq komissiya va kengashlar tugatilib, ularning vakolatlari
tegishli hududiy organlarga berildi. Samarasiz ishlayotgan 12 ta davlat unitar
korxonasi tugatildi.
Davlat byudjetiga tushadigan mablag’larning bir qismini mahalliy byudjetlar
ixtiyorida qoldirish tartibi o‘rnatilgani tufayli Toshkentda soliq tushumi prognozga
nisbatan 2 trillion so‘mga ko‘paydi.
Davlat boshqaruvi sohasida ijobiy natija berayotgan ana shu eksperimentni
endi boshqa hududlarda ham joriy etishimiz zarur.
Kelgusida hokimning ayni vaqtda Xalq deputatlari kengashi raisi sifatida
faoliyat ko‘rsatishiga doir tartib bekor qilinishi lozim.
Mamlakatimizda 2019 yil 22 dekabrda navbatdagi Xalq deputatlari tuman,
viloyat va shahar Kengashlari deputatligiga saylovlar bo‘lib o‘tdi.
Ma‘lumki, so‘nggi yilarda xalq bilan muloqotning yangi tizimi yo‘lga
qo‘yildi. O‘z.R. Prezidentining 2020 yil 24 yanvarda Parlamentga Murojaatida
aytilganidek, Virtual va Xalq qabulxonalariga yiliga 1 milliondan ziyod murojaat
kelib tushayotgani xalq bilan muloqotni yangi bosqichga olib chiqishni talab etadi.
Endi 2020 yildan boshlab davlat idoralari rahbarlari va hokimlarning ushbu
murojaatlarni qay darajada hal etayotgani bo‘yicha hisobotini parlament va xalq
deputatlari kengashlarida muntazam eshitish tizimi yo‘lga qo‘yiladi.
Prezidentimizning qayd qilishicha amaldagi qonun hujjatlarida
hokimliklarning 30 ga yaqin vazifa va funksiyalari nazarda tutilgan. Shundan 175
tasi, mazmun-mohiyatiga ko‘ra, hokimlarning asosiy vazifalari toifasiga kirmaydi
va turli idoralarning funksiyalarini takrorlaydi. Bu esa, ish sifati va ijro intizomiga
salbiy ta‘sir ko‘rsatishi tabiiy.
Shu sababli hozirda hokimlarning vakolatlarini qayta ko‘rib chiqish va ularga
xos bo‘lmagan hamda bir-birini takrorlaydigan funksiyalarni tegishli organlarga
o‘tkazishni ta‘minlash bo‘yicha islog’tlar o‘tkazilmoqda.
Mahalliy byudjetlarning qo‘shimcha daromadini taqsimlash, nafaqa
oluvchilarni adolatli belgilash, ijro organlari rahbarlari ishiga baho berish bundan
buyon Xalq qabulxonalariga kelib tushayotgan murojaatlar tahlili asosida amalga
oshiriladi.
Shunday qilib, Mustaqillik yillarida markaziy, viloyat, shahar va tumanlar
darajasidagi davlat hokimiyati va boshqaruv tartiblari tubdan yangi shaklda barpo
etildi. Mahalliy davlat hokimiyatini shakllantirishda o‘zbek milliy
144

davlatchiligining tarixiy an‘analari, rivojlangan davlatlarning zamonaviy tajribalari
inobatga olindi.
O‘zbek jamiyatida jamoa bo‘lib yashashning eng oliy shakli mahalladir.
O‘zini o‘zi boshqarishning mazkur shakli asrlar osha yashab kelmoqda.
Mahalla mamlakatimizda ko‘p asrlardan buyon mavjud bo‘lsa-da,
O‘zbekiston davlat mustaqilligiga erishganidan keyingina u munosib ijtimoiy-
huquqiy maqomga ega bo‘ldi.
1992 yil 12 sentabrda birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning Farmoni bilan
Mahalla Respublika xayriya jamg’armasi tashkil etilgani, 1993 yil 2 sentabrda
"Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g’risida"gi Qonun ( O‘zbekiston
Respublikasining "Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g’risida”gi
Qonuni. O‘zbekiston Respublikasi OMning Axborotnomasi. 1999. 5-son. 110-
modda ) qabul qilinganining o‘ziyoq mahalla institutining davlat tomonidan
qo‘llab-quvvatlanayotgaligining yorqin dalilidir.
Jamiyat taraqqiyoti takomillashgan sari hamda bozor munosabatlariga o‘tish
davrida, ayniqsa, fuqarolik jamiyatini shakllantirishga oid yangi ijtimoiy
munosabatlarning vujudga kelishi bilan ushbu Qonunni ma‘lum normalar bilan
to‘ldirish ehtiyoji sezildi. Shu boisdan 1999 yil 14 aprelda O‘zbekiston
Respublikasining Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g’risida yangi
tahrirdagi Qonuni qabul qilindi
Fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatini takomillashtirishga
qaratilgan hujjatlar jumlasiga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 23
apreldagi "Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini qo‘llab-quvvatlash
to‘g’risida"gi Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi VMning 1999 yil 19 apreldagi
"Mahalla posboni" jamoat tuzilmalari va Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish
organlari huzuridagi yarashtirish komissiyalari to‘g’risidagi Nizomlarni tasdiqlash
haqida"gi qarori mamlakatimizda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari
tizimining rivojlanishida muhim rol o‘ynadi.
Yurtimizdagi tinchlik va osoyishtalikni, xalqimizning xotirjam mehnat
qilishini ta‘minlashda mahallaning xizmati katta. Fuqarolarning o‘zini o‘zi
boshqarish organlari tomonidan jamoat tartibini saqlash, jinoyatchilikka qarshi
kurash va uning oldini olishda fuqarolarning ongli ishtirok etishini maqsad qilib,
1999 yil 19 aprelda "Jazoni o‘tash joylaridan ozod qilingan shaxslarga ijtimoiy-
maishiy jihatdan va ishga joylashishda yordam ko‘rsatish bo‘yicha
Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi va hokimliklar huzuridagi
maxsus komissiyalar, "Mahalla posboni" jamoat tuzilmalari va fuqarolarning o‘zini
o‘zi boshqarish organlari huzuridagi yarashtirish komissiyalari to‘g’risida"gi
nizomlarni tasdiqlash haqida VMning qarori qabul qilinib, respublikamizning
barcha hududlarida "Mahalla posboni" jamoat tuzilmalari tashkil etildi.
Mahalla oldida turgan eng dolzarb masalalardan biri fuqarolarning ijtimoiy
faolligini oshirish, oilalarni mustahkamlash, odamlarni loqaydlik, boqimandalik
kabi illatlardan forig’ etish, aholini tom ma‘nodagi fuqarolik jamiyatini barpo
etishga safarbar qilish.
O‘zbekistonda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tomonidan
ajralishlarning oldini olish va nizolashayotgan taraflarni yarashtirish masalasida
145

qator ishlar amalga oshirilmokda. Ta‘kidlash joizki, fuqarolar yig’inlarida faoliyat
olib borayotgan Yarashtirish komissiyalarining vazifasi faqat nizoli oilalardan
kelib tushgan arizalarni ko‘rib chiqishdangina emas, balki nizoni keltirib
chiqaruvchi sabablarni atroflicha o‘rganib, oilalarda sog’lom turmush tarzini keng
targ’ib qilishdan ham iborat hisoblanadi.
Birinchi Prezidentimiz ta‘kidlaganidek, "Oilaviy kelishmovchiliklarni nari
borsa mahalla doirasida, ko‘pni ko‘rgan keksalar, faollar yordamida, hech kimga
ovoza qilmay, ortiqcha rasmiyatchilikka yo‘l qo‘ymay hal etish bu ota-bobolarimiz
amal qilib kelgan azaliy odatdir. Bunday yarashuv jarayonlarini mahallalarda
amalga oshirish uchun obro‘li oqsoqollar, ota-onalar bor, kerak bo‘lsa, jamiyatda
odob-axloq, sharmu hayo kabi fazilatlarni mustahkamlashga xizmat qiladigan
ma‘naviyat faollari, mahalla imomlari bor. Biz ularning bilim va tajribasi, kuch va
imkoniyatlarini jamiyat hayotining ustuni bo‘lgan oilani mustahkamlashga
qaratmoqchimiz. Bir so‘z bilan aytadigan bo‘lsak, biz yurtimizda erkin demokratik
jamiyat barpo etyapmiz. Lekin har bir hayotiy masalada bizning o‘z fikrimiz, o‘z
qarashimiz bor" ( Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizligimnz o‘z kuch-qudratimizga
hamjihatligimiz va qat iy irodamizga bog’liq. 12-j. - T.: O‘zbekiston, 204. B 101-‟
108. )
Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining muqaddimasida xalqlar
o‘rtasida do‘stona munosabatlarni rivojlantirishga ko‘maklashish zarurligiga
e‘tibor qaratish lozim, deb belgilangan. G’arb mamlakatlarining ayrim
siyosatchilari ham O‘zbekistondagi fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari
tizimining o‘ziga xosligini yuqori baholashgan. Jumladan, nemis siyosatchisi Artur
Faynberg: "Mahalla inson huquqlarini hurmat qilgani holda yoshlarni
tarbiyalashga, uning kamol topishiga ko‘mak beruvchi jamiyat instrumenti, deb
baho bergan. Shu bilan birga, individualizm singib ketgan G’arb mutaxassislari
uchun bu tizimning tub mohiyatini tushunish mushkulligini ham obyektiv tavsiflab
berishgan.
2017 yil 3 fevralda Mahalla institutini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g’risidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni (PF-
4944) qabul qilindi.
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, fan rivoji uchun boshlang’ich maktablar
qanday vazifani bajargan bo‘lsa, mahalla institutlari mustaqillikni mustahkamlash
uchun xuddi shunday vazifani bajaradi. Mahalla xalqqa hukuq va erkinliklardan
foydalanish yo‘lini ochadi, shuningdek, unga osoyishta hayotdan bahramand
bo‘lishni o‘rgatadi. Mahalla taqdiri mamlakat taqdiri bilan chambarchas bog’liq.
Mahalla obod bo‘lsa, yurt obod, mahalla tinch bo‘lsa, yurt tinch bo‘ladi.
4. Ko‘ppartiyaviylik tizimi. Jamiyatning demokratlashuvida siyosiy
partiyalar, nodavlat va jamoat tashkilotlarining roli.
O‘zbekiston siyosiy tizimi zamonaviy siyosiy munosabatlar shart-sharoitlari
va omillariga moslashish hamda uyg’unlashish sifatlariga ega. Mazkur jarayonning
tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan ko‘ppartiyaviylik tizimi bugungi kunda izchil
rivojlanmoqda. Siyosiy partiyalarning jamiyatni yangilash va modernizatsiya
qilish, fuqarolarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirishdagi roli va ahamiyati ortib
borayotir. Partiyalar faoliyatining tashkiliy-xuquqiy, mo-liyaviy shart-sharoitlari
146

mustahkamlanmoqda, ularning xalq orasidagi obro‘si ortib, davlat ahamiyatiga
molik qarorlar qabul qilishdagi ta‘siri tobora kuchayib bormoqda.
Siyosiy plyuralizm va ko‘ppartiyaviylik mamlakatimizda jamiyat ijtimoiy
hayotining ajralmas qismiga aylandi. Ushbu qoidaning Konstitutsiya darajasida
mustahkamlanishi siyosiy partiyalarning fuqarolik jamiyati va davlat o‘rtasidagi
vositachilik roli, Konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi oliy darajada e‘tirof
etilganligini anglatadi.
Jamiyatda siyosiy partiyalarning erkin faoliyat ko‘rsatishi demokratik huquqiy
davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etishning asosiy garovidir. Partiyalarning
demokratiyani shakllantirishdagi bevosita ta‘siri ularning jamoat tashkiloti
ekanliklaridan kelib chiqadi, ya‘ni siyosiy partiya xalq hokimiyatchiligini amalga
oshirish maqsadida aholining ijtimoiy fikrini ifodalovchi yirik ijtimoiy tashkilot
sifatida namoyon bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov
ta‘kidlaganidek, "Partiya degani bu mansab uchun, lavozim uchun kurash emas,
balki muayyan g’oya uchun, uning jamiyatda ustuvor bo‘lishi va ro‘yobga chiqishi
uchun kurash demakdir. Agar partiya ma nosini mana shu nuqtai nazardan‟
tushunar ekanmiz, qancha partiya bo‘lsa bo‘laversin, ularning faoliyatiga tegishli
sharoit yaratib beriladi " ( Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-j.T.:
O‘zbekiston. 1996. B.351. ).
O‘tgan asrning 20-yillari boshlariga kelib, mamlakatimiz hududida yakka
partiyaviylik bilan bir qatorda yakka hokimlik o‘rnatildi. Turli nom va
ko‘rinishdagi barcha partiyalarning faoliyati tugatildi. Bolsheviklar partiyasi
hamma jabhaga kirib borib, asosiy boshqaruv jilovini qo‘lga oldi. Hukmron partiya
davlat va hukumatning asosiy funksiyalari mazmun-mohiyatini belgilab beruvchi
kuchga aylana bordi. Bunday sharoitda demokratiya va uning asosiy institutlaridan
nishon ham qolmasdi. Kommunistik partiyaning g’oyasiga ko‘ra, har bir insonning
dunyoqarashi kommunistik mafkura asosida shakllanishi kerak edi. Kommunistlar
tub aholining manfaati, mentaliteti hamda davlatchilik tarixi bilan umuman
hisoblashmasdi.
Komunistik partiya faoliyatining asosiy qoidalari demokratik sentralizm deb
atalsa-da, aslida o‘taketgan markazlashuv (avtoritar, byurokratik boshqaruv)ni
anglatardi. Fikrlar xilma-xilligiga yo‘l qo‘ymaslik, siyosiy tashkilotga xos
bo‘lmagan ma‘muriy-xo‘jalik masalalari bilan shug’ullanish, davlat idoralari,
shuningdek, jamoat birlashmalari ishlariga aralashish va boshqalar partiya
faoliyatining asosini tashkil etardi.
Kompartiya butun siyosiy hokimiyat tizimi o‘zagini tashkil qilar edi: "U
rahbarlikning shunday bir qismi ediki, bu qism qolgan jamiki rahbarlikka rahbarlik
qilardi, ya‘ni oliy maqomdagi rahbariyat edi. Rahbarlikning va jamiyatni
boshqarishning barcha tizimlari bevosita partiya boshqaruvi nazorati ostida ishlar,
amalda ham uning uzviy bir davomi va bamisoli shaxobchasiday edi ( Levitin L.,
Karlayl D. Islom Karimov yangi O‘zbekiston Prezidenti. -T.: O‘zbekiston,
1996 .B. 58 ).
Ushbu partiya va uning kelajakni o‘ylamay ishlab chiqilgan xom mafkurasi
XX asrning 90-yillariga kelib siyosiy inqirozga yuz tuta boshladi. Buni har xil
147

siyosiy o‘yinlar va boshboshdoqlik hamda davlat to‘ntarishlarida ko‘rish mumkin
edi. Shunga o‘xshash turli xil siyosiy inqirozlar kompartiyaning bundan keyin
faoliyat yurita olmasligini amalda isbotladi.
Shu davrga kelib, partiya a‘zolari orasida ham mustaqillik g’oyalari kuchayib,
ular amaliy ishlarga aylana boshladi. O‘zbekistonda 1989 yilda partiya
rahbariyatiga Islom Karimov kelgandan so‘ng ichki va tashqi siyosatda jiddiy
o‘zgarishlar yuz bera boshladi. Aholining ijtimoiy ahvolini yaxshilash maqsadida
turli tadbirlar amalga oshirildi.
Oliy Kengash tomonidan 1991 yil 15 fevralda "O‘zbekiston Respublikasida
jamoat birlashmalari to‘g’risida"gi Qonunning qabul qilinishi bilan mamlakatda
jamoat birlashmalarining erkin va mustaqil faoliyat yuritishlari uchun ilk bor
mustahkam huquqiy asos yaratildi.
Sobiq ittifoqdosh respublikalarda bo‘lganidek, O‘zbekistonda ham turli xil
siyosiy guruhlar va harakatlar vujudga kela boshladi. Xususan, 1988 yil 16-
noyabrda "Birlik" xalq harakati tashkil etildi. Ushbu harakat ilk siyosiy jamoat
birlashmasi bo‘lganligi uchun o‘z faoliyatida ko‘plab xatolarga yo‘l qo‘ydi. Ular
faoliyat nuqtai nazaridan ko‘proq harakat emas, balki siyosiy partiyaga o‘xshab
ketar edi. Harakat a‘zolari o‘sha paytdagi siyosiy vaziyatdan foydalanib, turli xil
miting, namoyishlar o‘tkazish orqali o‘zlarini "xalqparvar" qilib ko‘rsatishga
hamda shu yo‘l bilan soxta obro‘ olishga harakat qilar edilar. Aslida esa ushbu
harakat Litva Respublikasida o‘sha paytda faoliyat yuritayotgan "Sayudis"
tashkilotiga taqliddan boshqa narsa emas edi.
"Birlik"chilar o‘z faoliyatlarini Boltiqbo‘yi respublikalaridan harakatlarning
dasturlarini ko‘chirishdan boshladi. Bunda ular O‘zbekistonning o‘ziga xos
xususiyatlarini mavjud sharoitni, siyosiy muhitni, kishilarning siyosiy madaniyati
darajasi va boshqa omillarni hisobga olmasdan turib, Boltiqbo‘yi
respublikalaridagi tashkilotlarning faoliyatini aynan takrorlashga harakat kildilar",
"... ular o‘tish davridagi iqtisodiy va ijtimoiy qiyinchiliklarni bartaraf qilishga
kirishgan hukumat va uning mahalliy organlariga yordam berish o‘rniga, aksincha,
ular tomonidan olib borilayotgan xayrli tadbirlarni payqamaslikka, hattoki, eng
xalqchil va ijobiy islohotlarni ham tanqid qilishga intilar edilar. Shuning uchun
ham harakat xalq ichida o‘z ildiziga ega bo‘lmadi ( Qirg’izboyev M. Fuqarolik
jamiyati: siyosiy qarashlar, mafkuralar, madaniyatlar. -T.: Sharq, 1998.-B. 116. ).
Tashkilotda ichki nizolar avj olib, siyosiy porakandalikka yuz tutildi hamda u
ikkiga bo‘linib ketdi. 1990 yil 30 aprelda "Erk" partiyasi ta‘sis qurultoyi bo‘ldi,
unda partiyaning dasturi va nizomi qabul qilindi. Ushbu tashkilotning o‘z oldiga
qo‘ygan maqsadi balandparvoz gaplar bo‘lib, uni amalga oshirish mexanizmi
ishlab chiqilmagan edi. Mazkur partiya ham "Birlik" harakati singari hissiyotga
berilish, mitinglar, inqilobiy chaqiriqlar, yolg’on va‘dalardan nariga o‘ta olmadi.
Xalqdan ajralib qolgan partiya o‘zining ayrim "siyosatchilari"dan tashqari
tarafdorlariga ham ega emas edi.
"Erk"chilar saylovda mag’lubiyatga uchraganlaridan keyin o‘zlarini
demokratiya tarafdorlari deb atasalar-da, endi g’ayridemokratik yo‘llar bilan
siyosiy hokimiyatni qo‘lga kiritishga harakat qildilar. Ular hech qanday qonunni,
hattoki Konstitutsiyani mensimaydigan jinoyatchilar guruhiga aylandilar"
148

( Azizxo‘jayev A.A. Mustaqillik: kurashlar, iztiroblar, quvonchlar. -T.: Akademiya,
201. B. 67. ).
Aniq dasturiy hujjatlarning yo‘qligi, noma‘qul qadami, o‘zaro murosasizligi,
so‘l-ekstremistik va fundamentalistik kuchlarni qo‘llab-quvvatlashi natijasida
ayrim partiya va harakatlarga nisbatan respublika rahbariyati tomonidan bu
xavfning oldini olish choralari ko‘rildi.
Shu tariqa "Erk" partiyasi 4 yildan oshiq faoliyati davomida siyosiy o‘yinlarni
qanchalik namoyish etmasin, tor manfaatlar girdobidan chiqa olmadi. Shu o‘rinda,
mazkur masala yuzasidan partiyaning o‘sha paytdagi faollaridan birining
matbuotdagi quyidagi fikrlarini keltirib o‘tish joiz: "Butun bir siyosiy partiya
bugungi kunda xususiy tashkilotga aylanib qoldi va o‘z egasiga xizmat qilmoqda.
Partiya raisi yolg’iz o‘zi partiya nomidan qarorlar va bayonotlar qabul qilmoqda,
qurultoy va plenumlarda saylanadigan shaxslarni lavozimga tayinlab, lavozimdan
olmoqda. Kommunist diktatorlar ham bunday ishlarni qilmagan edi" ( Yigitaliyev
S. Men xalq bilan birgaman // "Xalq so‘zi" gazetasi, 1993 yil 29 dekabr .).
O‘zbekistonda milliy mustaqillikning e‘lon qilinishi, Ittifoqdan mustaqil
davlat tuzilmalarining shakllanishi, sobiq kommunistik partiya tashkilotlarining
butunlay tugatilishi natijasida fuqarolik jamiyati instituglarini shakllantirish uchun
shart-sharoitlar yaratildi. Mamlakatda xalq o‘z manfaatlari va siyosiy irodasini
erkin bildirish, erkin ifoda etishi uchun huquqiy asoslar hamda munosib siyosiy
muhit yaratilishi bilan siyosiy partiyalar ham tuzila boshladi.
Hozirgi davr jahondagi demokratiyaning asosiy mezonlaridan biri
saylovlarning ko‘ppartiyaviylik asosida o‘tkazilishidir. 1991 yilning 18 noyabrida
qabul qilingan "O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g’risida"gi
Qonunda saylovning ko‘ppartiyaviylik asosida o‘tkazilishi hukuqiy jihatdan e‘tirof
etildi. Mazkur Qonunda siyosiy partiyalar mamlakat Prezidentligiga nomzodlar
ko‘rsatish huquqiga ega ekanligi bayon etildi.
"O‘zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to‘g’risidagi Qonunning
ko‘ppartiyaviylik tizimi shakllanishining huquqiy jihatlarini ta‘minlab berishi
natijasida mamlakatda yangi siyosiy partiyalarning yuzaga kelish jarayoni
boshlandi. Milliy mustaqillik davrida tashkil topgan ilk siyosiy partiya O‘zbekiston
Xalq demokratik partiyasidir. Partiyaga 1991 yil 1 noyabrda bo‘lib o‘tgan ta‘sis
qurultoyida asos solindi. Qurultoy mustaqil O‘zbekiston tarixidagi muhim siyosiy
voqea, ya‘ni O‘zbekiston XDP ta‘sis etilganligini e‘lon qilib, uning Dasturi va
Nizomini qabul qildi.
Lekin, Xalq demokratik partiyasi tashkil etilgandan so‘ng, uning rivojlanishi
bir tekisda ketdi, deb bo‘lmaydi. Xususan, XDPning ko‘pgina mahalliy kengashlari
partiya quyi bo‘g’ini tizimini tezroq shakllantirishga berilib, ular tarkibining
sifatiga, a‘zolarning umumiy soni va uyushganlik darajasiga yetarli e‘tibor
bermadilar. Oqibatda a‘zolar soni 10 kishigacha bo‘lgan boshlang’ich partiya
tashkilotlari soni ularning umumiy sonining qariyb yarmini tashkil etdi.
Mazkur partiya tashkil etilganidan hozirgi kunga qadar uch marotaba
Prezident saylovlarida hamda parlament saylovlarida ishtirok etib, o‘z
saylovchilari ishonchini qozongan holda parlamentda o‘z fraksiyasini tashkil
149

etishga erishdi. O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi bugungi kunda parlament
partiyasi sifatida faoliyat yuritmoqda.
O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylikning rivojlanish tarixida o‘z o‘rniga ega
partiyalardan yana biri O‘zbekiston "Vatan taraqqiyoti" partiyasi bo‘ldi. Ushbu
partiya 1992 yil 24 mayda bo‘lib o‘tgan ta‘sis qurultoyida tashkil topgan. Partiya
o‘z oldiga Vatan va xalq kelajagi uchun shaxsiy mas‘uliyatni o‘z zimmasiga
olishga qodir hurfikrli insonlarni tanlash, o‘zbek xalqining mustamlakachilik
davrida mamlakatimiz hududidan olib ketilgan moddiy va ma‘naviy boyliklarni
qaytarish uchun kurashish, taraqqiyotga g’ov bo‘layotgan byurokratiya,
korrupsiyaga qarshi kurashishda ularni keltirib chiqaradigan sabablarni bartaraf
qilishga, O‘zbekistondagi ekologik vaziyatga jahon jamoatchiligi e‘tiborini jalb
kilish, ilm-fan taraqqiyotining iqtisodiy omillarini qayta ko‘rib chiqish kabi
vazifalarni maqsad qilib qo‘ygan edi.
Mustaqillikning dastlabki yillarida tashkil topgan partiyalardan yana biri
O‘zbekiston "Adolat" sotsial-demokratik partiyasidir. Ushbu partiya 1995 yil 18
fevralda birinchi ta‘sis Qurultoyida tuzilgan. Ushbu Qurultoyda uning Dasturi va
Nizomi qabul qilingan. Ta‘sis qurultoyida avvalgi saylovlarda saylangan
tashabbuskor guruhning 47 deputati ishtirok etib, ular "Adolat" sotsial-demokratik
partiyasining parlamentdagi fraksiyasini tashkil etdi.
O‘zbekiston "Adolat" sotsial-demokratik partiyasi O‘zbekistonda shakllangan
ilk sotsial-demokratik partiyadir. Hozirgi kunda ko‘plab mamlakatlarda sotsial-
demokratik yo‘nalishdagi partiyalarning mavqei ancha ustun. Sotsial-demokratik
partiyalarning asosiy maqsadi jamiyatdagi ijtimoiy muammolarni hal etishga
qaratilgan bo‘ladi. Partiya shuning uchun ham rivojlangan mamlakatlardagi
sotsial-demokratik yo‘nalishdagi partiyalar bilan aloqalarni yo‘lga qo‘yishga va
xalqaro sotsial demokratik harakatlarda faol ishtirok etishga intilmoqda.
O‘zbekiston "Adolat" sotsial-demokratik partiyasi o‘rta sinf va ehtiyojmand
aholi tabaqasiga tayanadi, ularning siyosiy va ijtimoiy irodalarini ifodalashga
intiladi. Aholining kam ta‘minlangan qatlamlarini ijtimoiy muhofaza etishga
ko‘maklashadi, ijtimoiy adolat tamoyillariga qat‘iy amal qilib, ularning
manfaatlarini, haq-huquqlarini himoya qiladi.
Mustaqillik yillarida tashkil topgan partiyalardan yana biri O‘zbekiston Milliy
tiklanish demokratik partiyasidir. Ushbu partiya 1995 yil 3 iyunda birinchi ta‘sis
Qurultoyida tuzilgan.
O‘zbekiston «Milliy tiklanish» demokratik partiyasining asosiy maqsad-
vazifasi milliy an‘analar va qadriyatlarni asrashdan iborat.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov mazkur
partiya faoliyatiga baho berib quyidagi fikrlarni bildirgan edi: "Bu partiyaning,
mening nazarimda, boshqalardan farqli o‘laroq, xalqimizda milliy o‘zlikni anglash,
milliy g’urur va iftixor tuyg’ularini yuksaltirish haqida ko‘proq qayg’urishi
tabiiydir. Biz kimmiz? Kimning avlodimiz? Millatimiz nima hisobidan ulug’
bo‘lgan, dunyoga tanilgan? Bugun dunyoga chiqishning qanday imkoniyatlari bor?
Kelajagi buyuk davlat qurishni niyat qilgan ekanmiz, buning uchun qanday hayotiy
asoslar mavjud?" degan savollarga javob topish Milliy tiklanish partiyasining
asosiy faoliyat yo‘nalishiga aylanishi kerak".
150

1998-yil 28-dekabrda Fidokorlar milliy-demokratik partiyasi tashkil etiladi.
200 yil 14 aprel kuni "Vatan taraqqiyoti" partiyasi va Fidokorlar milliy-
demokratik partiyasining qo‘shma qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Unda har ikki partiya
harakati, faoliyat dasturi yakdilligi muhokama qilindi, ularning birlashib ishlashlari
maqsadga muvofiq, degan xulosaga kelindi va ikkita partiya birlashdi.
208 yil 20 iyun kuni O‘zbekiston "Fidokorlar" milliy demokratik partiyasi va
O‘zbekiston "Milliy tiklanish" demokratik partiyasining birlashuv qurultoyi bo‘ldi.
Unda asosiy masala O‘zbekiston "Milliy tiklanish" demokratik partiyasi va
"Fidokorlar" milliy demokratik partiyasini birlashtirish to‘g’risidagi masala ko‘rib
chiqilib, ikkala partiyaning birlashishi to‘g’risida qaror qabul qilindi. Qurultoyda
partiyalarning maqsadli dasturiy vazifalari mazmun-mohiyatiga ko‘ra bir-biriga
yaqin, ya‘ni, milliy tiklanish va vatanparvarlik g’oyasini ro‘yobga chiqarish, milliy
an‘ana va qadriyatlarni himoya qilish, asrab-avaylash hamda rivojlantirish ekanligi
ta‘kidlandi.
209 yilgi OM Qonunchilik palatasiga o‘tkazilgan saylovlar yakuniga ko‘ra,
Milliy tiklanish demokratik partiyasining 31 ta deputatdan iborat fraksiyasi
ro‘yxatga olingan.
O‘zbekiston siyosiy tizimida o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘lgan O‘zbekiston
Liberal-demokratik partiyasining (O‘zLiDep) Nizomi va Dasturi uning 203 yil 15
noyabrda bo‘lib o‘tgan Ta‘sis Qurultoyida tasdiqlangan. O‘zbekiston liberal-
demokratik partiyasi umummilliy siyosiy tashkilot sifatida mulkdorlar qatlami,
kichik biznes, fermerlik va dehqon xo‘jaliklari vakillari, ishlab chiqarishning
yuqori malakali mutaxassislari va boshqaruv xodimlari, ishbilarmonlar
manfaatlarini ifodalaydi va himoya qiladi. Partiya 209 yilgi saylov natijalariga
ko‘ra, OM Qonunchilik palatasida 53 ta deputatdan iborat fraksiyaga ega.
Aytish joizki, dunyoda ekologiya yo‘nalishidagi qariyb 10 ta siyosiy partiya
faoliyat yuritadi. Odatda yashillar nomi bilan yuritiluvchi bu partiyalar, parlament
orqali ekologiya sohasidagi davlat siyosati g’oyalarini ilgari suradi. Mazkur
partiyalarning yuzaga kelishining asosiy sabablaridan biri global ekologik
muammolarning dolzarblashuvi va sonining oshishidir. O‘zbekistonda ekologik
partiyani tashkil etish hayotiy zaruratdir. Shu sababli 2019 yilning 8 yanvar kuni
O‘zbekiston ekologik partiyas i ta‘sis syezdi bo‘lib o‘tdi. Ta‘sis syezdida 2018
yilning 1-17 dekabr kunlari O‘zbekiston ekologik partiyasi ta‘sis syezdiga
Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan delegatlar
saylash bo‘yicha o‘tkazilgan konferensiyalarda ekologik siyosiy partiya tuzish
bo‘yicha tashabbuskorlar, ekologiya va sog’liqni saqlash sohasida faoliyat olib
borayotgan jamoat tashkilotlari vakillari, olimlar va ekspertlar, ta‘lim muassasalari
professor-o‘qituvchilari, talabalar, OAV va keng jamoatchilik vakillari orasidan
muqobillik asosida saylab olingan 250 nafar delegatlar, ya‘ni ommaviy axborot
vositalari va umuman keng jamoatchilik vakillari ishtirok etishdi. 2019 yil 24
yanvarda Adliya vazirligi tomonidan O‘zbekiston Ekologik partiyasi davlat
ro‘yxatidan o‘tkazildi.
Yangi partiyaning asosiy maqsadi barqaror rivojlanishga, ekologik
xavfsizlikka erishish, hozirgi va kelajak avlod uchun tabiiy resurslarni saqlash va
qulay atrof muhitni yaratishga yo‘naltirilgan davlat siyosatini ro‘yobga chiqarishni
151

ta‘minlash, atrof muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslarni saqlash davlat,
jamiyat va mamlakat har bir fuqarosining vazifasi bo‘lishiga erishishga
ko‘maklashishga qaratilgan.
O‘zbekiston Respublikasining Siyosiy partiyalar to‘g’risidagi qonunining 6-
moddasiga asosan ekologik partiya tashkil etish bo‘yicha mamlakat fuqarolaridan
iborat tashabbuskorlar guruhi shakllandi.
O‘zbekiston Respublikasida siyosiy partiyalarning o‘tgan yillar davomidagi
faoliyatiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ularning rivojlanishi uchun huquqiy asos
yaratilganini ko‘ramiz. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi,
"Siyosiy partiyalar to‘g’risida"gi, "Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish
to‘g’risida"gi hamda "Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish
hamda mamlakatni modernizatsiya kilishda siyosiy partiyalarning rolini
kuchaytirish to‘g’risida"gi Konstitutsiyaviy qonuni shular jumlasidan. Tabiiyki,
siyosiy partiyalarning jamiyatda qanchalik mavqega ega ekanligini belgilovchi
asosiy mezon ularning davlat hokimiyati vakillik organlariga bo‘ladigan
saylovlarda qanday natijalarga erishganligi hisoblanadi.
204 yil 30 aprelda O‘zbekiston Respublikasining "Siyosiy partiyalarni
moliyalashtirish to‘g’risida"gi Qonuni qabul qilindi. Ushbu Qonunning maqsadi
siyosiy partiyalarni moliyalashtirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan
iborat bo‘lib, unda siyosiy partiyalarni moliyalashtirish manbalari, davlat
tomonidan moliyalashtirish tartibi, xayriya yordami olish qoidalari hamda
moliyaviy mablag’lardan belgilangan tartibda foydalanishi ustidan nazorat qilish
tartiblari mustahkamlab qo‘yilgan. Ta‘kidlash joizki, ushbu Qonunda ilk marotaba
siyosiy partiyalarni davlat tomonidan moliyalashtirish turlari belgilab qo‘yildi
Siyosiy partiyalarning jamiyat hayoti va davlat boshqaruvidagi rolini
oshirishga qaratilgan huquqiy asoslardan biri sifatida O‘zbekiston
Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan OM
Qonunchilik palatasiga kiritilgan va parlament tomonidan qabul qilingan "Davlat
boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni
modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to‘g’risida"gi
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy Qonunini ko‘rsatish mumkin.
Ushbu Qonunni qabul qilishdan asosiy maqsad siyosiy partiyalar fraksiyalarining
davlat va jamiyat qurilishi tizimidagi roli va ahamiyatini yanada kuchaytirish,
ularning funksiyalari samaradorligini oshirish, aholining manfaatlarini bevosita
fraksiyalar orqali qonunchilik darajasiga ko‘tarish va hal qilish, partiyaning
yo‘nalish hamda dasturini parlament va mahalliy Kengashlarda mustahkamlash va
barqarorlashtirish imkoniyatini shakllantirishdan iborat.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, o‘z oldiga erkin, demokratik huquqiy
davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirishni maqsad qilib qo‘ydi. Mazkur
maqsadga erishish jarayonida bosqichma-bosqich fuqarolik jamiyati institutlarini,
xususan, uning muhim bo‘g’ini hisoblangan siyosiy partiyalar, nodavlat va jamoat
tashkilotlarining jamiyat hayotidagi o‘rni va rolini mustahkamlash borasida
islohotlar amalga oshirshshb kelinmoqda.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov
ta‘kidlaganidek, "Biz uchup fuqarolik jamiyagi ijgimoiy makon. Bu makonda
152

qonun ustuvor bo‘lib, u insonning o‘z-o‘zini kamol toptirishiga monelik qilmaydi,
aksincha yordam beradi. Shaxs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari to‘la
darajada ruyobga chiqishiga yordamlashadi. Ayni vaqtda, boshqa odamlarning
huquq va erkinliklari kamsitilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Ya‘ni, erkinlik va qonunga
bo‘ysunish bir vaqtning o‘zida amal qiladi ( Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr
bo‘sag’asida: xanfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -
T.: O‘zbekiston, 1997. B. 173. ).
Mustaqillikning ilk kunlaridanoq davlatimiz O‘zbekiston Respublikasining
birinchi Prezidenti Islom Karimovning tashabbusi va bevosita rahbarligida
O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini qurish borasidagi maqsadlarga erishishda
siyosiy partiyalarning davlat va jamiyat qurilishi tizimidagi roli va ahamiyatini
tubdan kuchaytirish bo‘yicha izchil, bosqichma-bosqich islohotlar amalga
oshirilib, fuqarolik jamiyati institutlarining, shu jumladan, siyosiy partiyalar,
nodavlat va jamoat tashkilotlari faoliyatiiing hukuqiy asoslari mustahkamlab
borilmoqda.
2019 yil dekabrda Oliy Majlisga bo‘lib o‘tgan saylovlardan oldingi saylovoldi
targ’ibotlarda deputatlik o‘rinlari uchun kurashda mavjud partiyalar oldingi saylov
jarayonlariga nisbatan ancha faol, o‘zaro raqobat va demokratik kurash yo‘liga
o‘tganligini ko‘rsatdi. Vaqtli matbuot, ijtimoiy tarmoqlar va televidiniyeda partiya
raislarining jonli debatlari partiyalarning saylovchilar bilan bevosita konstruktiv
muloqot va o‘zaro raqobat muhitiga kirganligini yaqqol namoyon etdi.
5. Ommaviy axborot vositalari faoliyatining erkinlashtirilishi va rivojlantirish
istiqbollari.
Islohotlarni tadrijiy yo‘sinda amalga oshirish strategiyasi boshqa sohalar
qatori ommaviy axborot vositalari faoliyati uchun ham alohida ahamiyat kasb etdi.
Mustaqillikning ilk yillarida aksariyat hollarda matbuot erkinligi masalasiga
o‘ta jo‘n va biryoqlama munosabatda bo‘lingani sir emas. O‘sha yillarda so‘z
erkinligining sharti bitta mutlaq erkinlik berilsa bo‘ldi, olam guliston, jamiyat ham,
matbuot ham demokratlashadi-qo‘yadi degan qarashlar xukmron edi. Vaholanki,
real hayot bunday tushunchalarning tamomila aksini ko‘rsatdi. Ommaviy axborot
vositalari:
- jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayotida yetakchi o‘rin tutishi, omma bilan
hokimiyat o‘rtasida faol muloqot vositasiga aylanmog’i;
- amalda "to‘rtinchi hokimiyat" darajasiga erishmog’i va shu orqali jamiyatda
oshkoralik muhitini yaratishi, demokratik tamoyillarning keng yoyilishida
jonbozlik ko‘rsatishi, matbuotning, demakki, jurnalistning o‘rni va ahamiyatini
mustahkamlash uchun, eng avvalo, huquqiy baza, huquqiy muhit yaratilmog’i
zarur edi. O‘zbekiston bu borada jahon tajribasida sinovlardan ko‘p bor o‘tgan eng
to‘g’ri yulni tanladi.
E‘tirof etish kerakki, istiqlol yillarida mamlakatimizda milliy qonunchilik
instituti, professional Parlament tajribasi vujudga keldi, shakllandi. Buni matbuot
va ommaviy axborot vositalari, umuman, jamiyatni axborotlashtirish sohasiga doir
153

qabul qilingan qonunlar misolida ham ko‘rish mumkin. Ikkinchidan, qabul
qilingan va amaliyotga kiritilgan har qanday qonun, u qaysi sohaga daxldor
ekanidan qat‘i nazar, jurnalist faoliyatida yo bilvosita, yo bevosita ahamiyatga ega.
Chunki e‘lon qilingan har qanday yo‘nalishdagi, hajmdagi (hatto qisqa axborotning
ham) maqola-materialning salmog’ini muallifning qonunlardan boxabarlik darajasi
belgilaydi. Zero, ana shu sharoitdagina qonun ishlaydi, hayotga tatbiq etilish
ko‘lami kengaya boradi, huquqiy meyorlar kundalik turmushga singadi, nihoyat,
qonun bandlarining mumkin qadar keng targ’ib etilishi yo‘lga qo‘yiladi. Bevosita
ommaviy axborot vositalariga taalluqli turkum qonunlarga kelsak, jamiyatning
erkinlashuvini ommaviy axborot vositalari ishtirokisiz tasavvur qilib
bo‘lmaganidek, ommaviy axborot vositalari erkinlashuvining qonuniy asoslarini
yaratmay turib, matbuot so‘ziga to‘laqonli erkinlik bagishlash ham mumkin emas.
O‘zbekiston Respublikasida yaratilgan va hayotga tatbiq etilgan, bevosita
ommaviy axborot vositalari sohasiga tegishli qonunlar istiqlol davri milliy
jurnalistikasining bosqichma-bosqich zamonaviy maqomlarga ko‘tarilishida ulkan
ahamiyat kasb etdi.
Davlatimiz mustaqilligining dastlabki yillaridanoq hayot va davr har bir soxa
vakillari oldiga yangidan-yangi vazifalarni qo‘ya boshladi. Jumladan, demokratik
jamiyat qurishning asosiy masalalaridan bo‘lmish matbuotni erkinlashtirishning
o‘ziga xos xususiyatlarini, talablarini, qonuniyatlarini o‘rganish va ularni
amaliyotga tatbiq etish, umuminsoniy va milliy qadriyatlar, manfaatlar
uyg’unligiga erishish, xususan, ommaviy axborot vositalari tizimidagi islohotlarni,
chunonchi, ular faoliyatini erkinlashtirish, nomarkazlashtirish, o‘zini o‘zi
boshqarish mexanizmini yaratish, ommaviy axborot vositalarini bozor
munosabatlari sharoitida sog’lom raqobat asosida faoliyat yuritishga tayyorlashdek
jarayonlar davri kelgan, bunday serqatlam va murakkab jarayonlarni tartibli, ayni
chog’da samarali tarzda tashkil etish uchun ham, yuqorida takidlanganidek,
ommaviy axborot vositalari tizimini isloh etishning huquqiy asoslarini ishlab
chiqish zarur edi. Shu ma‘noda, 1997 yil milliy matbuotimiz tarixi sahifalariga
alohida sana sifatida kiradi. Shu yili mamlakatimiz Parlamenti tomonidan
"Axborot olish kafolatlari va erkinligi to‘g’risida"gi, "Jurnalistlik faoliyatini
himoya qilish to‘g’risida"gi hamda "Ommaviy axborot vositalari to‘g’risida"gi
Qonunlar qabul qilindi.
Matbuot jamiyatning demokratik institutlaridan biri bo‘lib, jamiyat oldida
qanday vazifa turgan bo‘lsa, matbuot oldida ham ayni shunday vazifa turadi.
Bundan anglashiladiki, turli jamiyatlarga mansub axborot vositalari matbuotning
umumiy prinsiplariga (voqealarni xolis, haqqoniy va vaqtida yoritish) rioya qilgan
holda, jamiyatning taraqqiyot darajasiga qarab, bir-biridan farq qilishi ham
mumkin. Buni rivojlangan va taraqqiy topgan mamlakatlarning matbuoti bilan
milliy rivojlanish yo‘liga endi-endi qadam qo‘yayotgan mamlakatlarning matbuoti
misolida aniq ko‘rish mumkin.
Mustaqillik davri matbuotidagi izlanishlar, jahon tajribasining ilg’or
namunalaridan ibrat olish mahsuli o‘laroq, jurnalist tekshiruvi o‘zbek matbuoti
sahifalaridan ham o‘rin oldi, jurnalist tekshiruviga ixtisoslashgan jurnalistlar
guruhi yetishib chiqdi.
154

"Jurnalistlar faoliyatini himoya qilish to‘g’risida"gi Qonun 1997 yil 26
aprelda qabul qilingan bo‘lsa, shu yilning dekabr oyida qabul qilingan "Ommaviy
axborot vositalari to‘g’risida"gi Qonunning 9-moddasi ham "Jurnalistik
tekshiruv"ga bag’ishlangani bejiz emas. Avvalgi Qonunning 9-moddasidagiga
nisbatan, yangi Qonunning 9-moddasida jurnalist tekshiruvi birmuncha kengroq
bayon etilgan, ushbu yo‘nalishga ixtisoslashayotgan jurnalistlar faoliyati uchun
yanada keng imkoniyatlar berilgan.
Mustaqillik davri matbuotining o‘ziga xos xususiyatlari ommaviy axborot
vositalari sonining ortishi, nomarkazlashuvi, mulkiy jihatdan xilma-xillashuvida,
ayniqsa, nodavlat OAVning ko‘paya borishida o‘z ifodasini topa boshladi. Bunday
holatda ommaviy axborot vositalarini tashkil etish, ular faoliyatini yuritish yoki
to‘xtatish bilan bog’liq munosabatlarga doir huquqiy meyorlarni ishlab chiqish
kechiktirib bo‘lmaydigan vazifalardan ekanligi tabiiy. 1997 yil 26 dekabrda qabul
qilingan "Ommaviy axborot vositalari to‘g’risidagi Qonun ayni shu maqsadlarga
xizmat qildi. Mazkur Qonundagi muhim yangiliklardan biri mamlakatimizda
davom etayotgan jamiyatni erkinlashtirish jarayonlariga bevosita taalluqli edi.
YA‘ni, respublikamizda yuridik shaxslar qatori jismoniy shaxslarga ham ommaviy
axborot vositalarini ta‘sis etish huquqi berilishi mutlaqo yangilik bo‘ldi.
"Ommaviy axborot vositalari to‘g’risida"gi Qonunning 3 va 4-moddalari
xalqimizning, xususan, ijodkorlarning asriy orzularini ro‘yobga chiqardi, deyish
mumkin. Chunki "Har kim ommaviy axborot vositalarida chiqish, o‘z fikri va
e‘tiqodini oshkora bayon etish huquqiga egaligi, mazkur huquqiy meyorning izchil
davomi bo‘lmish "O‘zbekiston Respublikasida ommaviy axborot vositalarini
senzura qilishga yo‘l qo‘yilmaydi. E‘lon qilinayotgan xabarlar yoki
materiallar oldindan kelishib olinishini, shuningdek, ularning matni o‘zgartirilishini
yoki butunlay nashrdan olib qolishini (efirga berilmasligini) talab qilishga hech
kimning haqqi yo‘q", deya belgilanishi axborot sohasida mustabid tuzumdan
kolgan eng katta illatga barham berdi.
Garchi "Jurnalistlik faoliyatini himoya qilish to‘g’risida"gi Qonun bandlari
jurnalistning ijod chog’idagi va undan oldingi bosqichga daxldor faoliyatiga
taalluqli bo‘lsada, uning "Jurnalistning javobgarligi" deb atalgan 15-moddasi
jurnalist asarining chop etilgandan keyingi bosqichiga ham bevosita taalluqli. Unda
jurnalistning o‘zi tayyorlagan va tarqatgan xabar va materiallarning haqqoniyligi
uchun javobgarligi belgilanganki, mazkur modda hayotga keng tatbiq etilgani
sayin "Senzuraga yo‘l qo‘yilmaydi" degan moddaning to‘la ishlashiga imkon
yaratadi. Chunki jurnalist yozayotgan so‘zi uchun shaxsiy javobgarligini
chuqurroq va amaliyroq idrok eta borishi, birinchidan, uning shaxsiy salohiyati
ortib borishiga asos yaratsa, ikkinchidan, matbuot so‘zining ta‘sirchanligi,
matbuotning jamiyatdagi nazoratchilik vazifasining sog’lomlashuvi uchun xizmat
qiladi. "Ommaviy axborot vositalari to‘g’risida"gi Qonunning "Raddiya berish va
javob qaytarshi huquqi" deb nomlangan 27-moddasi ham jurnalist so‘zining,
nuqgai nazarining puxta va mustahkam bo‘lishiga asos yaratadi.
Mamlakatimizdagi yangilanish jarayonlari zamon va global o‘zgarishlar
shiddatiga hamohang tarzda kechmoqda. Ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlar, mamlakat
hayotini modernizatsiyalash, jamiyatdagi demokratik evrilishlar, fuqarolik jamiyati
155

tayanch mezonlarining qaror topishi, jumladan, son va miqyos jihatidan kengayib
borayotgan ommaviy axborot vositalari "maydoni"ning vujudga kelishi sohaga
doir qonunlarni qayta kurib chiqish, zarurat tug’ilgan xollarda ularni yangi taxrirda
qabul qilishga ehtiyoj tug’dirdi. 207 yilning yanvar oyida yangi taxrirda qabul
qilingan "Ommaviy axborot vositalari to‘g’risida"gi Qonun ana shunday ehtiyoj
mahsuli edi.
Mazkur Qonunning amaldagi Qonunga nisbatan yangiligi nimada?
Avvalo, shuni aytish kerakki, 1997 yili amalga kiritilgan "Ommaviy axborot
vositalari to‘g’risida"gi Qonunga 202 yilning avgust oyida o‘zgartirishlar
kiritilgan edi. 207 yilning yanvar oyida esa Qonun yangi tahrirda qayta qabul
qilindi. Unda quyidagi yangiliklar bo‘ldi:
Qonun shaklan jiddiy o‘zgardi, 6 bobning har birida OAV faoliyati bilan
bog’liq alohida bosqichlar qamrab olindi va umumlashtirildi;
- "Ommaviy axborot vositalari" tushunchasi kengaydi, jumladan, elektron
OAV bilan bog’liq yangiliklar kiritildi;
- OAV muassisi va muassislari, OAV tahririyati, bosh muharrir, tahririyat
xodimi maqomi mustahkamlandi.
Milliy ommaviy axborot vositalari tizimi, birinchi navbatda, aholining
axborotga bo‘lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Fuqarolik jamiyatining
asosiy shartlaridan biri jamiyatda erkin axborot almashinuvi jarayonlari
ta‘minlanishidir. Emin-erkin axborot almashinuvi yaratilgan jamiyatgina
"axborotlashgan jamiyat" maqomiga ega bo‘ladi. Jamiyat miqyosida kechadigan
turli jarayonlar, munosabatlar an‘anaviy "matbuot" yoki "ommaviy axborot vo-
sitalari" tushunchalariga "sig’maydi", shu bois jahon tajribasida, chunonchi,
keyingi yillarda matbuotga doir ilmiy tadqiqot ishlari va amaliyotda "ommaviy
kommunikatsiya" atamasi keng ommalashmoqda. Amaliy jihatdan olganda,
mamlakatimizda ommaviy kommunikatsiya talablari va ehtiyojlari har jihatdan,
ayniqsa, huquqiy jihatdan zamonaviy talablarga javob berishini ta‘kidlash lozim.
1992 yilning yanvar oyida "Aloqa to‘g’risida"gi Qonunning qabul qilinishi
mamlakatda demokratik islohotlar boshlanayotganidan dalolat edi. Zero, aloqaning
huquqiy asoslari mohiyat-e‘tibori bilan jamiyatda ochiq axborot muhiti
shakllanishiga zamin yaratadi. "Axborotlashtirish to‘g’risida"gi Qonun (1993 yil,
may) bu yo‘nalishdagi navbatdagi muhim qadam bo‘ldi. "Fuqarolarning
murojaatlari to‘g’risida"gi Qonun (1994 yil, may) jamiyatda shaxs huquqining
mustahkamlanishi, uning o‘rni, fikri va so‘ziga e‘tiborni yanada kuchaytirishga
xizmat qildi. "O‘zbekiston Respublikasining davlat tili haqida"gi (1995 yil,
dekabr), "Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g’risida"gi (1996 yil, avgust),
"Noshirlik faoliyati to‘g’risida"gi (1996 yil, avgust), "Reklama to‘g’risida"gi (1998
yil, dekabr), "Telekommunikatsiyalar to‘g’risida"gi (1999 yil, avgust) qonunlar
ham bilvosita, ham bevosita jamiyatda demokratik qadriyatlar va talablarga javob
beradigan, axborot maydonini yaratishga xizmat qiladigan, pirovard natijada,
respublikadati hayot tarzini taraqqiy ettan davlatlar darajasiga ko‘tarishga xizmat
qiladigan hujjatlardir.
Zamonaviy taraqqiyotni axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT)siz
tasavvur qilish qiyin. Ayni chog’da, shaxs, jamiyat va davlatning axborot
156

ehtiyojini AKTsiz yo‘lga qo‘yish qiyin. Davlat boshqaruvi, iqtisodiyot, siyosat,
ilm-fan, madaniyat va san‘at, maishiy sharoit singari inson hayoti bilan bog’liq
jabhalarda sog’lom turmush tarzining qaror topishi ko‘p jihatdan AKTga
chambarchas bog’liq. Mana shunday talab va ehtiyojlardan kelib chiqqan holda,
davlatimiz rahbari axborot sohasini isloh qilish, axborot va so‘z erkinligini
ta‘minlashga qaratilgan amaldagi ayrim qonunlarga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar
kiritish, shuningdek, yaxshi qonunlar qabul qilish taklifi bilan chiqdi. Chunonchi,
Prezident tomonidan "Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining
ochiqligi to‘g’risida"gi, "Teleradioeshittirish to‘g’risida"gi, "Ommaviy axborot
vositalari faoliyatining iqtisodiy asoslari to‘g’risida"gi, "Ommaviy axborot
vositalarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash to‘g’risida"gi Qonunlarni qabul
qilish yuzasidan kiritilgan takliflar har jihatdan muhim va dolzarb ekanligini
alohida ta‘kidlash zarur.
Mamlakat hayotida muhim o‘zgarishlar yuz berayotganida, jamiyat
yangilanayotganida ommaviy axborot vositalariga bo‘lgan talab keskin oshadi.
Chunki yangi sharoitda boshqaruv tizimi, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy tamoyillari,
ma‘naviy-axloqiy qadrishlar o‘zgaradi, milliy rivojlanish va taraqqiyotning yaqin-
uzoq istiqbolga mo‘ljallangai asosiy yo‘nalishlari belgilab olinadi. Matbuot
jamiyatning faol va erkin demokratik institutlaridan biri sifatida yangi g’oyalar
targ’ibotchisiga, jamoatchilik fikrini shakllantirishniig ta‘sirchan, samarali
minbariga aylanadi. Odamlarda jamiyat hayotida, dunyoda yuz berayotgan muhim
o‘zgarishlarni matbuot orqali bilishga, ijtimoiy-siyosiy jarayonda faol ishtirok
etishga qiziqish kuchayadi.
Prezident Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilgan "Mamlakatimizda
demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish Konsepsiyasi"da (2010 yil 12 noyabr) parlament faoliyatini. siyosiy
partiyalarning rolini yanada oshirish, partiyalararo raqobatni kuchaytirish va uning
samaradorligiga erishish, fuqarolik jamiyati institutlari hamda ommaviy axborot
vositalariga doir huquqiy qonunchilikni takomillashtirish yuzasidan amalga
oshirilishi lozim bo‘lgan asosiy vazifalar belgilab berildi.
Davlatimiz rahbari mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma‘naviy
hayotida erishilgan yutuqlarni, xalqimizning dunyoqarashi va ongi-shuurida,
turmush tarzida, davlat jamiyat shaxs munosabatlarida ro‘y berayotgan
o‘zgarishlarni tahlil qilish bilan birga, davlatimizning umumiy taraqqiyotini yangi
sifat bosqichiga ko‘tarish, xalqimizning hech kimdan kam bo‘lmagan farovon
turmushini ta‘minlash, mamlakatda ijtimoiy adolat prinsiplarini to‘la qaror
toptirishga doir hayotning o‘zi kun tartibiga qo‘yayotgan masalalar yuzasidan
g’oyat muhim takliflarni o‘rtaga tashladi.
Globallapguv va raqobat dunyo miqyosida kuchayib borayotgan bir paytda
har bir mamlakat dunyo hamjamiyatida o‘zi egallab turgan o‘rnini xolis va
tanqidiy baholashi, har tomonlama chuqur o‘ylangan, ijtimoiy-iqtisodiy asoslari
puxta ishlab chiqilgan taraqqiyot dasturi hamda uni amalga oshirish strategiyasiga
ega bo‘lishi kerak. Prezidentimiz taklif etgan Konsepsiyada mamlakat ijtimoiy-
siyosiy hayotining boshqa muhim masalalari qatori axborot sohasini isloh qilish,
axborot va so‘z erkinligini ta‘minlash, ommaviy axborot vositalari faoliyatini
157

demokratlashtirish, ularning erkinligi va iqtisodiy asoslarini mustahkamlashga ham
jiddiy e‘tibor berildi.
Mustaqillik yillarida ommaviy axborot vositalarining erkin faoliyatini, so‘z
erkinligini ta‘minlaydigan, demokratik talab va standartlarga mos keladigan
mustahkam qonunchilik bazasi yaratildi. "Axborot erkinligi prinsiplari va
kafolatlari to‘g’risida"gi Qonunning qabul qilinishi odamlarning o‘zlari istagan
axborotni hech bir moneliksiz olishini, ayni chog’da, axborotni muhofaza qilish,
shaxs, jamiyat va davlatning axborot borasidagi xavfsizligini ta‘minlash imkonini
berdi. Natijada matbuotimiz sahifalarida sobiq tuzum sharoitida mutlaqo qo‘l
urilmagan, hech kim jur‘at etmagan, rasman taqiqlab qo‘yilgan ko‘plab mavzular,
chunonchi, tanqidiy mushohadalar, qiyosiy tahlillar, ijtimoiy-siyosiy sharhlar
paydo bo‘ldi. Mamlakatimizning yetakchi nashrlarida e‘lon qilinayotgan
materiallarning ta‘sirchanligi sezilarli darajada oshdi. Yangi mustaqil matbuot
biroz sustkashlik, qiyinchilik bilan bo‘lsa-da, o‘zining yangi yo‘li va maqomini
topib oldi.
Prezident OAV imkoniyatlarini yanada kengaytirish, ularning jamiyatning
siyosiy, iqtisodiy va ma‘naviy hayotidagi o‘rnini mustahkamlash, jurnalistlar
faoliyatini ijtimoiy va huquqiy jihatdan kafolatlash zarurligini yana bir bor kun
tartibiga qo‘ydi: "Ommaviy axborot vositalarining mamlakatimizda yuz
berayotgan jarayonlarga turlicha qarashlarni erkin va xolis ifodalashga qodir
bo‘lishi, hokimiyat bilan jamiyat o‘rtasida xolis vositachi bo‘lishi va, muhimi,
inson hamda jamiyat manfaatlarining faol va izchil himoyachisi bo‘lishi uchun
professional jurnalistlar va OAV xodimlarini tayyorlash jarayonini qayta ko‘rib
chiqish, axborot olish, tahlil qilish, ishlash va yetkazishning zamonaviy usullari va
vositalarini o‘zlashtirishda ularga yordam berish zarur" ( Karimov I.A. Demokratik
islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fyqapolik jamiyatini shakllantirish –
mamlakatimiz taraqqiyotining asosiy mezonidir. 19-j. -T.: O‘zbekiston, 2011. B.
70-79. ).
Islom Karimovning asarlari, nutq va ma‘ruzalari, matbuot va OAV
xodimlariga tabriklarida mustaqillik davri matbuotining bosh vazifalari aniq-lo‘nda
ifodalab berilgan. Axborot sohasini jadal rivojlantirish, ommaviy axborot vositalari
matbuot, radio-televideniye faoliyatini erkinlashtirish fuqarolik jamiyati asoslarini
barpo etish jarayonining uzviy tarkibiy qismiga aylanishi zarur. Qisqa qilib
aytganda, ommaviy axborot vositalari tom ma‘noda to‘rtinchi hokimiyat darajasiga
ko‘tarilmog’i lozim. Bu to‘g’rida gapirganda, ommaviy axborot vositalari
faoliyatiga oid bo‘lgan ba‘zi bir masalalar haqida to‘xtalib o‘tish o‘rinli deb
bilaman. Shuni ochiq aytishimiz kerakki, mamlakatimiz ommaviy axborot
vositalari uzoq vaqtlar davomida mafkuraviy va ma‘muriy nazorat ostida ishlagani
tufayli ularning hali-beri bu holatdan chiqishi, avvalo, psixologik jihatdan o‘zini
erkin his etishi qiyin kechmoqda. Shu sababli ular o‘zi uchun yangi bo‘lgan hozirgi
vaziyatda ba‘zan hali ham nima qilish yoki nima qilmaslik haqida yuqoridan
ko‘rsatma kutib o‘tirgandek ko‘rinadi. O‘ylaymanki, haqiqiy demokratik matbuot
ko‘rsatma asosida yashay olmaydi va yashashi ham mumkin emas. Erkin matbuot
real vaziyat sharoitida faoliyat ko‘rsatishi, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotning
dolzarb muammolarini dadil ko‘tarib chiqishi, odamlarni bezovta qilayotgan
158

barcha masalalarni jamoatchilik muhokamasiga havola etishi, hokimiyat va
boshqaruv tuzilmalari faoliyatiga tanqidiy, shu bilan birga, xolis baho berib borishi
kerak" (Prezident Islom Karimovning OM 202 yilgi 9-sessiyasida so‘zlagan
nutqidan).
Xalqimiz ommaviy axborot vositalaridan mamlakatimiz va xorijda sodir
bo‘layotgan voqealar to‘g’risida xolis va tezkor axborotlar olishni, shu bilan birga,
birinchi navbatda, hokimiyat organlari va boshqaruv tuzilmalari faoliyati haqidagi
tanqidiy fikrlarni, islohotlar va yangilanishlar yo‘lidan ilgari yurishimizga to‘siq
bo‘lib turgan nuqsonlar, hayotdagi dolzarb muammolar xususida oshkora,
professional tahliliy materiallarni kutadi ( Karimov I.A. O‘zbek xalqi hech qachon,
hech kimga qaram bo‘lmaydi. 13-j. -T.: O‘zbekiston, 205. -B. 403. ).
Matbuot so‘zining ta‘sirchanligi va samaradorligiga erishishda iqtisodiy
erkinlik muhim ahamiyatga ega. U yoki bu nashr iqtisodiy jihatdan mustaqil emas
ekan, bu holat uning so‘ziga salbiy ta‘sir ko‘rsatadi. Xarajatlarini qoplay
olmayotgan tahririyatlar aksariyat hollarda turli tashkilotlarga, masalan, banklarga,
tijorat yo‘nalishidagi korxonalarga, tadbirkorlarga yordam so‘rab, murojaat
qiladilar. Ular homiylik yordami ko‘rsatishlari mumkin, ammo buning uchun
gazeta sahifalarida o‘z faoliyatlariga doir quruq maqtov-targ’ibot materiallarini
e‘lon etilishini talab qilishadi. Bu esa nashr mavqeini susaytiradi.
O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.Karimovning yana bir
taklifi Ommaviy axborot vositalari faoliyatining iqtisodiy asoslari to‘g’risida
Qonun qabul qilinishi matbuotda xolislik va haqqoniylik prinsiplarining to‘la qaror
topishiga zamin yaratadi. Chunki tijorat ishlari bilan shug’ullanmaydigan ijtimoiy-
siyosiy, ma‘naviy-ma‘rifiy nashrlarning reklama materiallariga zo‘r berishi ularni
asosiy vazifadan chalg’itadi, tahririyatga moddiy yordam ko‘rsatayotgan norasmiy
homiylarning ta‘siriga tushib qolish xavfi yuzaga keladi. Mustaqillik yillarida
mamlakatimiz ommaviy axborot vositalari yangilanish va qayta shakllanish yo‘lini
bosib o‘tdi. Matbuot jamiyatda siyosiy va huquqiy madaniyatni yuksaltirishda,
jamoatchilik fikrini shakllantirish, jamiyat a‘zolarining ijtimoiy faolligiga,
xususan, amalga oshirilayotgan islohotlarning oshkoraligiga ta‘sir ko‘rsatish,
xalqimizning milliy va ma‘naviy qadriyatlarini asrab-avaylashda muhim rol
o‘ynamoqsa. OAV faoliyatini rivojlantirish va erkinlashtirishda jamoat
tashkilotlari, jumladan, Nodavlat elektron ommaviy axborot vositalari milliy
assotsiatsiyasi, O‘zbekiston mustaqil bosma ommaviy axborot vositalari va
axborot agentliklarini qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish jamoat fondi faoliyati
fikrimizga dalil bo‘la oladi.
Milliy matbuotimiz tizimida yangi tarmoqlar, jumladan, xususiy gazeta-
jurnallar, radio va televideniye, nashriyot va bosmaxonalar paydo bo‘ldi. Siyosiy
nargiyalarning nashrlari matbuotda fikr erkinligi, ijodiy raqobat, bahs-munozara
ruxini kuchaytirdi. Vazirlik va tashkilotlarning jamoatchilik bilan aloqasini
kuchaytirish maqsadida ularning matbuot xizmatlari tashkil etildi. Faol, fidoyi
ijodkorlar mehnatini qo‘llab-quvvatlash maqsadida Oltin qalam, Yilning eng faol
jurnalisti, Eng ulug’, eng aziz tanlovlari o‘tkazilmoqda. Matbuotda uzoq yillar
ishlagan fidoyilar davlatimizning yuksak mukofotlariga sazovor bo‘lishmoqda.
159

O‘zbekiston Respublikasi OM Qonunchilik palatasi deputatlari va Senat a‘zolari
tarkibida gazetalarning bosh muharrirlari ham borligi, ayniqsa, quvonarlidir.
2017 yilda Respublikamizda faoliyat olib borayotgan OAVning soni 1513,
nashriyotlar soni 122 tani tashkil etgan ( Qarang: I.Mirziyoyev. Asarlar. 2-jild.
2018. 186 bet. )
Sohani yanada rivojlantirish va zamon talablari darajasiga yetkazish
maqsadida 2018 yil 24 mayda O‘zbekiston jurnalistika va ommaviy
kommunikatsiyalar universiteti tashkil eti ldi.
Xulosa qilib aytganda, Vatanimiz mustaqilligining dastlabki davrida
o‘tkazilayotgan keng qamrovli islohotlar, hayotimizning barcha sohalari qatori
ommaviy axborot vositalari faoliyatida ham o‘zining ijobiy samarasini bermoqda.
7-mavzu. Mustaqillik yillarida O‘zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy
o‘zgarishlar
Reja:
1. Bozor iqtisodiga o‘tishning asosiy tamoyillari. O‘zbekistonning o‘ziga xos
ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish yo‘lini tanlashi.
2. B ozor iqtisodiyotiga o‘tilishi , kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning
rivojlantirilishi , mamlakatimizdagi iqtisodiy o‘sish .
3. O‘zbekiston iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligining o‘rni. Agrar islohotlar.
O‘zbekiston xalq xo‘jaligining yangi istiqbollari
4. Aholining kam ta'minlagan qatlamini qo‘llab-quvvatlash va sog’liqni
soqlash tizimidagi islohotlar. Kuchli ijtimoiy siyosatning xususiyatlari va ustuvor
yo‘nalishlari.
5. O‘zbekistonda ijtimoiy islohotlarining yangi bosqichiga ko‘tarilishi.
6. Korrupsiyaga qarshi kurash.
1. Bozor iqtisodiga o‘tishning asosiy tamoyillari. O‘zbekistonning o‘ziga xos
ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish yo‘lini tanlashi.
Bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlariga asoslangan va ularga xos
iqtisodiy qonunlar asosida ishlaydigan iqtisoddir. Bozor iqtisodiyoti qadim
zamonlardan boshlab ming yillar davomida shakllanib, takomillashib kelmoqda.
Iqtisodiy taraqqiyotda bozor munosabatlari ikki xil shaklda namoyon bo‘ldi.
Birinchisi, tartibsiz, stixiyali faoliyat yurituvchi bozor iqtisodiyoti. Bunda ishlab
chiqaruvchilar va iste’molchilar tarqoq, o‘zibo‘larchilik asosida, maqsadi va
harakati oldindan kelishilmagan holda faoliyat yuritadilar. Ikkinchisi, davlat,
iqtisodiy qonunlar va iqtisodiy vositalar bilan tartibga solinadigan, boshqariladigan
bozor iqtisodiyoti. Uning xususiyatlari:
– tovar ishlab chiqaruvchilar iqtisodiy erkin bo‘ladilar;
– kishilar mulk egasi bo‘ladi, o‘zi ishlab chiqargan mahsulot egasi bo‘lib, uni
o‘zi xohlaganicha sotishi va sotmay turishi mumkin;
– tovar oldi-sotdisi sotuvchi bilan xaridorning erkin va ixtiyoriy munosabatiga
asoslanadi;
– tovar ishlab chiqaruvchilar bozorda erkin raqobatda bo‘ladilar;
160

– bozorda ishlab chiqaruvchi emas, iste’molchi o‘z shartini qo‘yadi, chunki
pul uning qo‘lida bo‘ladi;
– bozorda nimaga talab oshsa, shu narsani ishlab chiqarish foydali bo‘ladi;
– jamiyat a’zolari o‘z daromadiga ko‘ra tabaqalanadi.
Jahon tarixi tajribasi guvohlik beradiki, insoniyat birdaniga tartibga
solinuvchi bozor iqtisodiyotini yaratolmagan, necha ming yillar davomida stixiyali
bozor iqtisodiyoti sharoitida yashab, vaqt-vaqti bilan iqtisodiy larzalarni, chuqur
iqtisodiy inqirozlarni boshidan kechirgan. XX asrda jahon sivilizatsiyasi insoniyat
manfaatlari yo‘lida yanada jadal taraqqiy etdi. Bu jarayon iqtisodiy tafakkurga
ijobiy ta’sir etib, tartibga solinuvchi bozor iqtisodiyoti g‘oyasini keltirib chiqardi.
Unga amal qilgan davlatlarda iqtisodiyot jadal o‘sa boshladi, aholi turmushi,
farovonligi yaxshilanib bordi. Shu tariqa dunyoda tartibga solinadigan bozor
munosabatlari iqtisodiyotning yetakchi shakliga aylanib bordi.
Sobiq Ittifoqda esa hokimiyat tepasida turgan kommunistlar mulkni
yoppasiga davlat ixtiyoriga olish, resurslarni markazlashtirilgan tarzda ma’muriy-
buyruqbozlik, rejalashtirish asosida boshqarish va taqsimlash yo‘li bilan ijtimoiy
adolatni qaror toptirish va xalq farovonligini oshirishga urinib ko‘rdi. 70 yil davom
etgan bu sinov o‘zini oqlamadi, ijtimoiy adolat ham qaror topmadi, xalq uchun
farovon turmush ham yaratilmadi. Aksincha, millionlab odamlar qancha-qancha
balo-qazolarga uchradi, bunday g‘ayritabiiy yo‘lga qarshi chiqqanlarning umri
xazon bo‘ldi. Oxir-oqibatda ma’muriy buyruqbozlik asosida boshqariladigan o‘ta
siyosiylashgan, mafkuralashgan iqtisodiyot tanazzulga uchradi. Mustaqillik
yillarida O‘zbekiston iqtisodiyotidagi yangilanish, tub o‘zgarishlarni o‘rganishga
kirishar ekanmiz, avvalo, mustabid sovet tuzumidan bizga qanday iqtisodiyot
meros bo‘lib qolganini tushunib, chuqur anglab yetishimiz lozim. O‘zbekiston
qaramlik davrida o‘z tabiiy boyliklariga, yer-suv, o‘rmon va boshqa resurslariga
o‘zi egalik qila olmasdi, iqtisodiy taraqqiyot yo‘lini o‘zi belgilay olmasdi.
Respublika hududida qurilgan va faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar markazga,
uning manfaatlariga bo‘ysundirilgan edi. O‘zbekiston rahbariyati, xalqi o‘z
hududida qancha mahsulot ishlab chiqarilayotganini, ular qayerda realizatsiya
qilinayotganini va qancha daromad keltirayotganidan bexabar edi.
Moliya-kredit, bank siyosati yuritishda qaram edi, o‘zining milliy valutasiga,
valuta jamg‘armasiga ega emasdi. Sobiq Ittifoqdan mo‘rt, zaif xomashyo
yetishtirishga yo‘naltirilgan, ya’ni arzon xomashyo va strategik mineral resurslar
tayyorlanadigan iqtisodiyot meros bo‘lib qolgan edi. Respublika iqtisodiyotida boy
mineral xomashyo resurslaridan ayovsiz, nazoratsiz foydalanish hukmronlik
qilardi. Umri tugagan sovet tuzumidan iqtisodiy boshqaruvning ma’muriy-
buyruqbozlik usuli, „Qayta qurish“ davrida batamom barbod bo‘lgan iqtisodiyot,
izdan chiqqan moliyaviy narx-navo tizimi, baqiriq-chaqiriq, o‘g‘rilik, buzuqlik avj
olgan ijtimoiy-iqtisodiy muhit meros bo‘lib qolgan edi. Respublika korxonalari
sobiq Ittifoq bo‘yicha boshqa korxonalar bilan bog‘langan bo‘lib, endi ular
o‘rtasidagi aloqalar uzilib, xo‘jalik yuritish murakkablashib qolgan edi. Mavjud
korxonalar chetdan keltiriladigan texnologik asbob-uskunalar va butlovchi
qismlarga butunlay qaram edi. O‘zbekiston yoqilg‘i va oziq-ovqat masalasida
markazga qaram edi. Ekin ekiladigan yerlarning paxta maydonlariga aylantirilishi,
161

paxta yakka hokimligining o‘rnatilishi natijasida O‘zbekiston un, go‘sht, sut
mahsulotlari va boshqa eng muhim oziq-ovqat mollari, xalq iste’moli tovarlari,
tayyor mahsulotlarni chetdan keltirishga mahkum etilgan edi. Paxta, oltin, rangli
metallar, strategik ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa materiallar tashib ketilar, ularni
sotishdan keladigan daromad O‘zbekiston xazinasiga tushmas edi. O‘ziga qarashli
bo‘lgan mablag‘ni markaz-dan dotatsiya sifatida so‘rab, yolvorib olishga majbur
edi. Aholi turmush darajasi bo‘yicha nochorlik, sobiq Ittifoq miqyosida eng oxirgi
o‘rinlardan biri meros bo‘lib qoldi.
Rossiya, Ukraina va Belorusiyadan farqli o‘laroq, O‘zbekiston aholisining
deyarli uchdan ikki qismi qo‘l uchida tirikchilik qilardi. Eski mustabid tuzumdan
o‘tkir ijtimoiy, ekologik muammolar meros bo‘lib qolgan edi. Aholi yerning
nihoyat darajada sho‘rlanishi, havoning va suv zaxiralarining ifloslanganligi,
radioaktiv ifloslanish, Orol dengizining qurib borishi oqibatida juda katta ekologik
xavfga duch kelib qolgan edi. Mutaxassislarning ma’lumotlariga ko‘ra, birgina
Orolning qurib qolgan tubidan yiliga bo‘ron tufayli 1575 million tonna chang-
to‘zon ko‘tarilib, uzunligi 40 km va eni 40 km maydonni ifloslantirardi, aholini
turli-tuman kasalliklarga mubtalo qilardi. „Bugun o‘sha davr to‘g‘risidagi
haqiqatni xolisona aytadigan bo‘lsak, u zamondagi hayotimizni jahon tarixi va
amaliyoti bilan taqqoslaydigan bo‘lsak, shuni ochiq aytish kerakki, u paytda
O‘zbekiston bir yoqlama iqtisodiyotga - markazga butunlay qaram, izdan chiqqan
iqtisodiyotga ega bo‘lgan yarimmustamlaka mamlakat qatoriga aylangan edi“.
(Islom Karimov. “O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda”. T., “O‘zbekiston”, 1999-,
6- bet.)
Iqtisodiy mustaqillik imkoniyatlari. Iqtisodiy mustaqillik xalqimizni iqtisodiy
zug‘um, mutelikdan ozod etdi, o‘z yeri, yer osti boyliklari, suv, o‘sim-lik va
hayvonot dunyosi va boshqa ta-biiy zaxiralarga to‘la egalik qilish huquqini berdi.
O‘z hududimizdagi barcha mulk, korxonalar O‘zbekiston tasarrufiga olindi,
mustaqil iqtisodiy siyosat yuritish, o‘z iqtisodiy taraqqiyot yo‘lini o‘zi belgilash
erkinligi qo‘lga kiritildi. Iqtisodiy mustaqillik mamlakatimizga mustaqil moliya-
kredit, bank siyosatini yuritish, o‘z davlat budjetini yaratish va unga to‘la egalik
qilish, milliy valuta, oltin zaxirasi va valuta jamg‘armasini tashkil etish va ulardan
xalqimiz farovonligi, yurtimiz obodonligi yo‘lida mustaqil foydalanish
imkoniyatini yaratdi. Iqtisodiy mustaqillik tufayli ishlab chiqarish munosabatlarini
ma’muriy buyruqbozlik, markaziy rejalashtiruvchi mexanizmdan erkin, bozor
iqtisodiyoti sharoitlariga o‘tkazish, jahon xo‘jaligi aloqalari tizimiga kirish
mumkin bo‘ldi. Davlat mustaqilligi qo‘lga kiritilgach, O‘zbekiston umumbashariy,
jahon sivilizatsiyasining katta yo‘liga tushib oldi.
O‘zbekiston bozor munosabatlarini shakllantirish, milliy an’analarga
asoslangan o‘z taraqqiyot yo‘lini tanlab oldi. Chunki turli mamlakatlardagi bozor
iqtisodiyoti, u xoh Amerika yoki Germaniyada bo‘lsin, xoh Yaponiya yoki Janubiy
Koreyada bo‘lsin, baribir umumiy qonunlar bo‘yicha rivojlanib borgan holda har
biri o‘zining o‘ziga xos xususiyatlariga ham ega bo‘lgan. Bu xususiyatlar
xo‘jalikning tuzilishi va shart-sharoitlari, tabiati va iqlimi, milliy rasm-rusumlari,
an’analari va milliy xarakteri orqali belgilanadi. O‘zbekistonda bozor
munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li ishlab chiqildi. Bu yo‘lning asosiy
162

qoidalari Prezident Islom Karimovning “ O‘zbekiston - bozor munosabatlariga
o‘tishning o‘ziga xos yo‘li ” nomli asarida, Respublika parlamentida qilgan
ma’ruza va nutqlarida, mamlakat parlamenti qabul qilgan qonunlarda bayon etib
berilgan. Bu yo‘lga, birinchidan, xalqaro tajriba asos qilib olindi. Ikkinchidan,
respublikamiz xo‘jalik imkoniyatlari, shart-sharoitlari, eski tuzumdan meros bo‘lib
qolgan muammolar hisobga olindi. Davlat qurilishi dasturining va O‘zbekiston
iqtisodini isloh etishning butun o‘zagini mamlakat Prezidenti I. A. Karimov
tomonidan ishlab chiqilgan besh asosiy tamoyil tashkil etdi. Ular quyidagilardan
iborat:
Birinchidan , iqtisodiyotni mafkuradan batamom xoli qilish. Iqtisodiyot
siyosatdan ustun turmog‘i lozim. Aynan iqtisodiyot, uni yanada rivojlantirish
muammolari davlat siyosatining asosiy mazmuniga aylandi.
Ikkinchidan , davlatning o‘zi eski tuzumdan yangi tuzumga o‘tish davrida
bosh islohotchisi bo‘lishi zarur. Davlat butun xalqning manfaatlarini ko‘zlab,
islohotlar jarayonining tashabbuskori bo‘lishi, iqtisodiy taraqqiyotining yetakchi
yo‘nalishlarini belgilashi, iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada va suveren davlatimizning
ijtimoiy-siyosiy hayotida tub o‘zgarishlarni amalga oshirish siyosatini ishlab
chiqishi va izchil ro‘yobga chiqarishi kerak.
Uchinchidan , Qonunning ustuvorligi, yangilanish va taraqqiyot jarayoni
qonunlarga asoslanmog‘i zarur. Iqtisodiy o‘zgarishlar amaliy kuchga ega bo‘lgan
qonunga tayangandagina sezilarli natija berishi mumkin.
To‘rtinchidan , bozor iqtisodiyotiga o‘tishda kuchli ijtimoiy siyosatni amalga
oshirish, davlatning aholini ijtimoiy nochor guruhlarini qo‘llab-quvvatlash
borasida mas’ul bo‘lishidir. Iqtisodiy islohotlarning barcha bosqichlarida
demografiya sohasidagi real ahvolni, aholini mavjud turmush darajasini hisobga
olgan holda odamlarni ijtimoiy himoyalash sohasida kuchli chora-tadbirlarni
oldindan amalga oshirish kerak. Ijtimoiy himoyalash mexanizmi mavjud
bo‘lganidagina ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlash mumkin.
Beshinchidan , islohotlarni, bozor munosabatlarini shakllantirishni puxta
o‘ylab, bosqichma-bosqich amalga oshirish lozim. „Bu yo‘l va andaza iqtisodiyoti
bozor munosabatlari asosiga qurilgan rivojlangan mamlakatlarning ko‘p asrlik
tajribasiga, shuningdek, O‘zbekiston xalqining milliy-tari-xiy merosi, turmush
tarzi, an’analari va ruhiyati xususiyatlariga tayanishi lozim“. (Islom Karimov.
“O‘zbekiston — bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li”. T.,
“O‘zbekiston”, 1993 -, 5- bet.)
Besh tamoyilning har biri demokratik va iqtisodiy o‘zgarishlarni
muvaffaqiyatli isloh qilib borishda birday muhim ahamiyatga egadir. Shu bilan
birga, bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish tamoyili alohida e’tiborga
loyiq. Bu yetakchi tamoyillardan biridir. Bu iqtisodiy islohotlarning butun ichki
mantiqini, rivojlanib borishi va xarakterini belgilab beradi, belgilangan
maqsadlarga erishish uchun mavjud kuchlarni va imkoniyatlarni mujassam etish,
eng muhim va birinchi o‘rindagi vazifalarni aniqlash va ularni islohotlar
muvaffaqqiyati yo‘lida xizmat qildirishga sharoit yaratadi. Bu tamoyil bozor
munosabatlarini qadam-baqadam shakllantirishni, bir bosqichini oxiriga yetkazib
va tegishli asos, zamin yaratib, keyin yangi bosqichga o‘tishni taqozo etadi.
163

O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning uzoqni ko‘zlagan quyidagi strategik
maqsadlari belgilab olindi:
– milliy boyliklarning o‘sishini, kishilar turmushi va faoliyati uchun munosib
sharoitni ta’minlaydigan kuchli va muntazam rivojlanib boruvchi tizim yaratish;
– ko‘p ukladli iqtisodiyotni vujudga keltirish, kishining mulkdan
begonalashuvini bartaraf etish, tashabbuskorlik va tadbirkorlikning har taraflama
o‘sishi uchun asos bo‘ladigan xususiy mulkchilikning davlat tomonidan himoya
qilinishini ta’minlash;
– korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish, ularning xo‘jalik
ishlariga davlatning to‘g‘ridan to‘g‘ri aralashuvidan voz kechish, iqtisodni
boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik usullarini yo‘q qilish, iqtisodiy vositalar va
rag‘batlantirishlarni keng qo‘llash;
– moddiy, tabiiy va mehnat resurslaridan unumli foydalanishni,
raqobatbardosh tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishni, jahon iqtisodiyot tizimiga
kirib borishni ta’minlaydigan chuqur iqtisodiy o‘zgarishlarni amalga oshirish;
– kishilarda yangicha iqtisodiy tafakkurni shakllantirish, ularning
dunyoqarashini o‘zgartirish, har bir kishiga o‘z mehnatini qo‘llash sohalari va
shakllarini o‘zi mustaqil belgilab olishi uchun imkoniyat yaratish.
Strategik maqsadlar asosida iqtisodiy-islohotlarning asosiy va muhim
tomonlari aniq belgilab olindi. Eng avvalo, birmuncha o‘tkir ijtimoiy-iqtisodiy
muammolarni yaqin vaqtlar ichida hal etishga yordam beradigan asosiy
tarmoqlarni rivojlantirishga e’tibor qaratildi.
O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar quyidagi yo‘nalishlarda amalga
oshirildi:
 mulkiy islohotlar;
 institutsional (muassasalar) va moliya-kredit islohotlari;
 agrar islohotlar;
 tashqi iqtisodiy faoliyat islohotlari;
 ijtimoiy sohadagi islohotlar.
Islohotlar jarayonini huquqiy jihatdan ta’minlash, qonuniy asoslarini
yaratishga alohida e’tibor berildi.
“Iqtisodiy islohotni amalga oshirishning asosiy nuqtalaridan biri bozor
iqtisodiyotining huquqiy negizini yaratishdan iborat”. (Islom Karimov. O‘zbekiston
iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. T., “O‘zbekiston”, 1995-, 29- bet.)
Davlat mustaqilligi qo‘lga kiritilgach, O‘zbekiston bozor munosabatlarini
shakllantirishni, milliy an’analarga asoslangan o‘z yo‘lini tanlab oldi. Bu yo‘lning
asosiy qoidalari Prezident Islom Karimovning “O‘zbekiston bozor
munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li” nomli asarida asoslab berildi (besh
tamoyil).
Birinchidan, iqtisodiyotni mafkuradan batamom xoli qilish, iqti-
sodiyotning siyosatdan ustunligi. Bu yo‘lda xalqaro tajriba asos qilib olindi,
xo‘jalik imkoniyatlari, shart-sharoitlari, eski tuzumdan meros bo‘lib qolgan
muammolar hisobga olindi.
Ikkinchidan, davlatning o‘zi eski tuzumdan yangi tuzumga o‘tish davrida
bosh islohotchi bo‘lishi zarur.
164

Uchincidan, qonunning ustuvorligi, yangilanish va taraqqiyot jarayoni
qonunlarga asoslanmog‘i zarur.
To‘rtinchidan, bozor iqtisodiyotiga o‘tishda kuchli ijtimoiy siyosatni
amalga oshirish.
Beshinchidan, islohotlarni, bozor munosabatlarini shakllantirishni puxta
oylab, bosqichma-bosqich amalga oshirish.
O‘zbekistonda ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish
uchun iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga kirishildi. Avvalo, iqtisodiy
islohotlarning quyidagi strategik maqsadlari belgilab olindi:
 kishilar hayoti va faoliyati uchun zarur shart-sharoitlarni ta’- minlaydigan
iqtisodiy tizimni barpo etish;
 ko‘p ukladli iqtisodiyotni yaratish;
 xususiy mulkning davlat tomonidan himoya qilinishini ta’min- lash;
 korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish;
 iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o‘zgarishlar qilish va raqobatbar- dosh
mahsulotlarni ishlab chiqarish;
 jahon iqtisodiy tizimiga qo‘shilib borish;
 kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish;
 iqtisodiy islohotlarning huquqiy negizini yaratish;
O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiy islohotlarning huquqiy negizini
yaratishga yo‘naltirilgan 40 dan ortiq qonun hujjatlari qabul qilindi va joriy etildi.
Ularni bir necha yo‘nalishlarga bo‘lish mumkin:
1. Mulkchilik munosabatlari va ko‘p ukladli iqtisodiyotni shakllantiruvchi
qonunlar. Bu yo‘nalish doirasida mulkchilik to‘g‘risida, mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida, ijara to‘g‘risida, davlat uy-joy fondini
xususiylashtirish to‘g‘risida va boshqa qonunlar qabul qilindi.
2. Xo‘jalik yuritishni tartibga soluvchi qonunlar, ya’ni xususiy korxonalar
to‘g‘risida, kooperatsiya to‘g‘risida, dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida, shirkat xo‘jaligi
to‘g‘risida qonunlar qabul qilindi. Bozor infratuzilmasini yaratuvchi va uning
faoliyatini tartibga solib turuvchi, banklar va bank faoliyati to‘g‘risida, pul tizimi
to‘g‘risida, tadbirkorlik to‘g‘risida, sug‘urta to‘g‘risida, birjalar va birja faoliyati
to‘g‘risida, qimmatli qog‘ozlar va fond birjasi to‘g‘risida va boshqa qonunlar qabul
qilindi. Korxona bilan davlat o‘rtasidagi, korxonalar o‘rtasidagi munosabatlarni
yo‘lga qo‘yuvchi qonunlar, Soliq kodeksi, Bojxona kodeksi, monopolistik
faoliyatni cheklash, korxonalarning bankrot bo‘lishi haqida qonunlar qabul qilindi,
Xo‘jalik protsessual kodeksi ishlab chiqildi, Xo‘jalik sudi tuzildi.
3. O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatini belgilab beruvchi huquqiy
normalar yaratildi. Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida qabul qilingan qonunlar,
xalqaro pakt va bitimlar, ularning O‘zbekiston tomonidan imzolanishi
mamlakatimiz tashqi aloqalarining rivojlanishi tarixida yangi sahifa ochdi.
Respublika iqtisodiyotining huquqiy asoslari Prezident farmonlarida, hukumat
qarorlari va boshqa me’yoriy hujjatlarda yanada takomillashtirib borildi. Qabul
qilingan qonunlar amalga oshirilayotgan bozor islohotlarining ortga
qaytmasligining kafolati bo‘lib xizmat qilmoqda. Iqtisodiy islohotlarning muhim
yo‘nalishlaridan biri bozor infratuzilmasini yaratishdan iboratdir.
165

„Bozor munosabatlarini shakllantirishni tegishli muhitsiz - tovar, pul
bozorlarida va mehnat resurslari bozorida xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida
o‘zaro aloqani ta’minlashi kerak bo‘lgan bozor infrastrukturasisiz tasavvur etib
bo‘lmaydi“. (Islom Karimov. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish
yo‘lida. T., “O‘zbekiston”, 1995-, 97 - bet.)
Bozor infratuzilmasi deganda bozor munosabatlarini shakllantirish va
rivojlantirishga, ularni samarali faoliyat yuritishiga xizmat qiluvchi muassasa,
tashkilot va korxonalar majmuasi tushuniladi.
Respublikamizda bozor munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirishga
xizmat qiluvchi infratuzilmaning asosiy bo‘g‘inlari - turli muassasalar, tashkilotlar
va korxonalar majmuasi yaratildi. Avvalambor, ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi
transport, aloqa, suv va energetika ta’minoti, yo‘l va ombor xo‘jaligi tuzilmalari
yaratildi. Bozor munosabatlarini shakllantirishda birjalar alohida o‘ringa ega.
Iqtisodiy islohotlarning dastlabki bosqichidayoq “Respublika ko‘chmas mulk
birjasi”, “Tovar xomashyo birjasi”, “Toshkent fond birjasi” tashkil etildi. Bu
tarmoq yanada rivojlantirildi. 1991-200 - yillarda xo‘jalik yurituvchi subyektlar
uchun xizmat qiluvchi 58 ta tovarlar va xomashyo birjalari, 24 ta biznes inkubator,
496 ta auditorlik va konsalting firmalari, ko‘plab savdo uylari, auksionlar,
tijoratchilik idoralari, reklama firmalari, savdo-sotiq va ularni nazorat qiluvchi
davlat muassasalari tashkil etildi. Bozor munosabatlarini rivojlantirishda axborot
infratuzilmasi alohida ahamiyatga ega. Shu boisdan iqtisodiy faoliyat uchun zarur
bo‘lgan axborotlar, xabarlar va ma’lumotlarni to‘plovchi, umumlashtiruvchi
vositalar, firmalar vujudga keladi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliya-
kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi infratuzilma - yangi bank tizimi, o‘z-o‘zini
kreditlash idoralari, sug‘urta kompaniyalari, moliya kompaniyalari, soliq undirish
idoralari, pul jamg‘armalari yaratildi. Bozor iqtisodiyotiga xizmat qiluvchi bank-
moliya tizimi yaratildi. “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki
to‘g‘risida”, “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonunlarda banklarning
maqomi va faoliyatining huquqiy asoslari belgilab berildi. Markaziy bank banklar
faoliyatini nazorat qiluvchi maqomga ega. Tijorat banklari ixtisoslashtirildi.
Mustaqillikning dastlabki yilida 6 ta bank faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, 2010 -
yilda 31 ta tijorat banklari, ularning 810 ta filiali aholiga xizmat ko‘rsatdi. Viloyat,
shahar va tumanlarda aholiga xizmat qiluvchi minibanklar ochildi. Minibanklar
soni 2011-yil boshlarida 400 dan oshdi. Respublika iqtisodiyotini rivojlantirishga
yo‘naltirilgan kredit qo‘yilmalari qo‘yish va chet el sarmoyalarini jalb qilishda
banklar faol qatnashmoqdalar. Tijorat banklarining iqtisodiyotning real sektoriga
kreditlar berish imkoniyati, moliya bozoridagi ishtiroki yildan yilga
mustahkamlanib bormoqda. To‘lovlarni naqd pulsiz plastik kartochkalar vositasida
amalga oshirish tizimi yaratildi. So‘mdagi plastik kartochkalar 1996- yilda paydo
bo‘ldi. 2011- yilda muomaladagi bank plastik kartochkalari soni 8 million donani
tashkil etdi. Savdo va xizmat ko‘rsatish shoxobchalarida plastik kartochkalariga
xizmat ko‘rsatadigan terminallar soni 86 mingtaga yetdi. Respublikamizda
tadbirkorlar va aholini ehtimoli bo‘lgan turli zararlardan himoya qiluvchi sug‘urta
bozori vujudga keldi.
166

Davlat ishtirokida bozor munosabatlariga xizmat qiluvchi “Kafolat”,
“Agrosug‘urta”, “O‘zbekinvest” kabi uchta yirik sug‘urta kompaniyasi tashkil
etildi. Ko‘plab xususiy sug‘urta kompaniyalari, shuningdek, xorijiy mamlakatlar
bilan hamkorlikda ishlaydigan qo‘shma sug‘urta kompaniyalari ham vujudga keldi.
202 - yilda sug‘urta kompaniyalarining soni 28 - taga yetdi, ular moliya bozorida
mamlakatimiz fuqarolari va tashkilotlariga 150 turdan ortiq yo‘nalish bo‘yicha
sug‘urta xizmati ko‘rsatmoqdalar. “ Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida “gi Qonunning
qabul qilinishi (202 ), Prezident farmoni bilan 202 - yil 1- fevralidan boshlab
sug‘urta tashkilotlarining 3 yil muddatga daromad solig‘idan ozod qilinishi
mamlakatimizda sug‘urta bozorini yanada erkinlashtirish va rivojlantirishga xizmat
qilmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida ish bilan bandlik masalasi jiddiy
muammoga aylanadi. Negaki, iqtisodiy tizim o‘zgarayotgan paytda malakasiz
kishilargagina emas, ma’lum ixtisosga ega bo‘lgan xodimlarga ham talab
cheklanadi, ishsizlar toifasi kengayadi. Bunday sharoitda ishsizlar sonining
ko‘payishiga yo‘l qo‘ymaslik tadbirlari ko‘rildi.
Respublika “Mehnat birjasi” va joylardagi 225 dan ortiq mehnat birjasini o‘z
ichiga oluvchi katta tarmoq barpo etildi. Har bir tumanda mehnat birjasi tashkil
etildi. Ishsizlarni ro‘yxatga olish, ularni kasbini o‘zgartirish mexanizmi yaratildi,
ishsizlik bo‘yicha nafaqa to‘lash yo‘lga qo‘yildi. Yangi ish o‘rinlarini tashkil
etishga e’tibor berildi. 1993 - yilda Respublikada tadbirkorlikni rivojlantirish
hisobiga 185,1 ming yangi ish o‘rinlari tashkil etilgan bo‘lsa, 1998 yilda bu
ko‘rsatkich 345,9 mingni tashkil etdi yoki 1,8 marta ko‘p yangi ish o‘rinlari
yaratildi. 200 - yilda faqat kichik va o‘rta biznes rivoji hisobiga 192,5 mingta,
201- yilda esa 372 mingta, 202 - yilda 370 mingta yangi ish o‘rinlari yaratildi.
Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidayoq, narxlar erkinlashtirildi. Bu jarayon
ijtimoiy larzalarsiz o‘tdi. Negaki, davlat turli kompensatsiya jamg‘armalari tuzdi,
bolalar uchun nafaqalar joriy etdi, eng kam ish haqi, pensiya, nafaqalar va
stipendiyalar muntazam suratda oshirib borildi. Narxni erkinlashtirish iqtisodiyotda
raqobatchilik muhitini vujudga keltirish bilan bevosita bog‘liq. 1992- yil avgust
oyida O‘zbekiston Respublikasining “Monopol faoliyatni cheklash to‘g‘risida” gi
Qonuni kuchga kiritildi. Bu qonun asosida raqobatchilikni rivojlantirishga
qaratilgan bir qator normativ hujjatlar ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Moliya
vazirligi tizimida tuzilgan Antimonopol va narx-navo siyosatini o‘tkazish bosh
boshqarmasi monopol mavqeyidagi korxonalarni belgilab, ularning mahsulotlari
bo‘yicha narxlarni va rentabellikni tartibga solib turibdi. Xulosa qilib aytganda,
O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li ishlab chiqildi va
unga amal qilinmoqda. Bozor munosabatlarini shakllantiruvchi va unga xiz-mat
qiluvchi huquqiy negizlar hamda bozor infratuzilmasi yaratildi.
2. B ozor iqtisodiyotiga o‘tilishi , kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning
rivojlantirilishi , mamlakatimizdagi iqtisodiy o‘sish.
Birinchi Prezident Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilgan mustaqil
taraqqiyot yo‘li xalqimiz tomonidan ham, xalqaro maydonda ham taraqqiyot ning
“ O ‘zbek modeli” deb qabul qilindi. O‘zbek modeli ishlab chiqishda, birinchidan,
167

xalqaro tajriba asos qilib olindi. Ikkinchidan, xo‘jalik imkoniyatlari, shart-
sharoitlari, eski tuzumdan meros bo‘lib qolgan muammolar hisobga olindi.
Ma’lumki taraqqiyotning bozor iqtisodiyotiga asoslangan yo‘lini tanlagan
O‘zbekistonda mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik – jamiyatda ham iqtisodiy, ham siyosiy vaziyatni mo‘tadillashtirishga
yordam beradigan o‘rta mulkdorlar tabaqasining paydo bo‘lishi demakdir. Bu
borada qator qonunlar qabul qilindi.
Darhaqiqat, O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan so‘ng, dastlabki
kezlarda, k ichik biznes faoli yatini shakllantirish va rivojlantirish uchun
quyidagi dastlabki normativ-huquqiy normalari va qonun hujjatlari qabul
qilindi. Bu borada ayniqsa 1991- yil 18-noyabrdagi O‘zbekiston Respublikasining
“Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida” gi qonuni
muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Unga ko‘ra mulkchilik shakllarini o‘zgartirish
sohasidagi ishlar respublika hamda hududiy maqsadga bosqichma-bosqich ishlab
chiqiladigan va tasdiqlangan maxsus dastur asosida amalga oshirilishi qat’iy
belgilab qo‘yildi. Albatta, ushbu qonunning qabul qilinishi sohani bosqichma-
bosqich rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berdi.
Qabul qilingan qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq,
xalq xo‘jaligidagi barcha soha tarmoqlarini ommaviy xususiylashtirish uchun keng
imkoniyat yaratildi, bu boradagi cheklashlar olib tashlandi. Birgina 1992-1996-
yillarda davlat mulki ob’ektlarini xususiylashtirish tufayli 1 million 7 -4 ming kishi
turar-joy egasi, 2 million kishi xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida
xususiylashtirilgan korxonalar aksiyalari, paylarining egalari, qishloq joylarida esa,
3 million kishi yordamchi xo‘jalik, 19 ming kishi ko‘chmas mulk egasi bo‘lib
qoldilar. Bu raqamlar, shubhasiz jamiyatda mulkdolar sinfini shakllantirish
yo‘lidagi muhim qadamlar qo‘yilganligini anglatar edi. Amalga oshirilgan
dastlabki islohotlar natijasida 1991-1996- yillar mobaynida iqtisodiy islohotlarning
barcha yo‘nalishlarida salmoqli institutsional o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Xususan,
turar joylar, savdo xizmat ko‘rsatish sohalari, matlubot jamiyati ob’ektlari va turli
tarmoqlarning mayda korxonalarini xususiylashtirish amalda tugallandi, o‘rta va
yirik korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayoni jadal
davom ettirildi.
Bu borada m ulkni davlat tasarrufidan chiqarish va hususiylashtirish, ko‘p
ukladli iqtisodiyotni barpo qilish, qishloq xo‘jaligida islohotlarni chuqurlashtirish,
agrar munosabatlarning yangi tipini yaratish jarayonlari amalga oshirildi. Bu
tadbirlarning natijasi o‘laroq iqtisodiyotda tub sifat o‘zgarishlari vujudga keldi.
Davlatga qarashli bo‘lmagan, nodavlat, ya’ni xususiy sektorning iqtisodiyotdagi
ulushi keskin oshdi. Bu sektor 1995- yilda sanoat mahsulotlarning 44 foizini,
qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining e sa 97 foizini berdi. Barcha kapital
mablag‘larning 44 foizdan ortiqrog‘i uning hissasiga to‘g‘ri keldi. 200 - yilgacha
xalq xo‘jaligida band bo‘lganlarning 64 foizi ana shu sektorda mehnat qilgan.
Bu esa o‘sha kezlarda bozor munosabatlariga o‘tish muammolarini
sinchkovlik bilan o‘rganib, ularni hal etishda ehtiyotkorlik bilan yondashishga
e’tibor qaratishni taqoza etar edi. Ayniqsa endigina bozor psixologiyasi odamlar
ongida shakllanib kelayotgan bir sharoitda respublikada birinchi navbatda maishiy
168

xizmat, umumiy ovqatlanish, savdo-sotiq, mahsulotni qayta ishlovchi kichik
korxonalarni ochish zarur edi.
Respublika o‘z mustaqilligining dastlabki yillarida, kichik biznesga
ko‘maklashish maqsadida respublika va hududiy miqyosda faoliyat olib boruvchi –
Xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash fondi (Biznes fond,
1995- yil iyul), «Madad» sug‘urta agentligi (1995- yil 26 -iyun), O‘zbekiston
Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi (1996- yil mart) hamda
ularning hududiy bo‘limlari tashkil etildi. Kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikning rivojlanishiga Dehqon va fermer xo‘jaliklari uyushmasi,
“Hunarmand” uyushmasi, Tadbirkor ayollar uyushmasi tashkil etildi .
Ammo o‘sha kezlarda sohada qator muammolar ham mavjud bo‘lib, ularning
mvjud holati bir necha yillar taraqqiyotga to‘siq bo‘lib keldi. Xususan, 1999- yil 1
iyunga qadar ro‘yxatdan o‘tgan korxonalar tarkibida kichik va o‘rta korxonalar
salmog‘i kommunal xo‘jalikda 42,9%, maishiy xizmat sohasida 85,0%, qurilishda
89,3%, qishloq xo‘jaligida 89,9%, sanoatda 93,5%, savdoda 95,3%, umumiy
tijoratda 96,6%ni tashkil etgan bo‘lsada, a malda esa ro‘yxatdan o‘tib, o‘z
faoliyatini davom ettirayotgan korxonalar ulushi 20% ni tashkil etgan xolos.
Qolganlari esa turli sabalar bilan yopilib ketgan bo‘lib, buni quyidagi misollar
ham tasdiqlaydi.
Agar raqamlarga murojaat qilinsa, respublika bo‘yicha 1996- yilda tashkil
qilingan 7 -40 kichik korxonadan 20%, 1998 yili esa 37 -0 ta korxonadan 7 -0%
tugatilib ketgan. Shu boisdan ko‘pgina tadbirkorlar faoliyat bilan
shug‘ullanishdan sekin-sekin uzoqlashganlar yoki ish boshlab qo‘yib, uni
oxirigacha etkazmasdan, javobgarlikni davlatga tashlab qo‘yganlar. Masalan,
2000 - yilning o‘zida faqat Toshkent shahar bo‘yicha tugatish jarayonida
turgan kichik biznes sub’ektlari 4666 ta bo‘lib, ulardan 54,7 -% yoki 25 -52
tasida ta’sischilar bo‘lmagan. Tugatilish holida turgan jami korxonalardan
tugatilganlari 25 -,6% ni tashkil qilgan yoki 1194 ta bo‘lgan.
Ushbu muammolarni to‘g‘ri anglagan va unga tanqidiy asosda yondoshgan
Prezident Shavkat Mirziyoyev 2017 - yil 22 - dekabrda Oliy Majlisga qilgan
Murojaatnomasida “Yurtimizda tadbikorlik nima uchun kutilgan darajada
rivojlanmayapti ? Chunki bu soha vakillarini asossiz ravishda tekshirish holatlari
ko‘p. Ochig‘ini aytganda tadbirkorlikning erkin rivojlanishiga o‘zimiz, davlat
idoralari yo‘l qo‘ymayapmiz. Hech kimga kerak bo‘lmagan tartib-tamoyillar
hamon saqlanib qolmoqda, joylarda ko‘pgina amaldorlar faqat o‘z shaxsiy
manfaatini o‘ylab ish ko‘rmoqda. Bundan buyon bu sohani qo‘llab-quvvatlash,
biznes sub’ektlarini jadal barqaror rivojlantirish yo‘lidagi to‘siq va g‘ovlarni
bartaraf etish bo‘yicha zarur choralar ko‘riladi”, deya qayd qilganligi bejiz emas,
albatta.
1998- yil 9- aprelda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning
“Xususiy tadbirkorlik, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishni yanada
rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni e’lon qilindi. 201- yil 22 -
avgustda esa O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi “Tadbirkorlik
sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazib va hisobga qo‘yish tizimini
takomillashtirish to‘g‘risida” qaror qabul qildi. Qarorga binoan kichik va xususiy
169

tadbirkorlikni rivojtirishni rag‘batlantirish bo‘yicha respublika muvofiqlashtiruvchi
kengashi tashkil etildi. Kichik va o‘rta biznes sub’ektlariga Respublika tovar-
xomashyo birjasi, Agrosanoat birjasi, “O‘zulgurjisavdo” orqali moddiy-texnika
resurslari sotildi.
Mustaqillik yillarida soha rivoji tahliliga ko‘ra yana raqamlarga murojaat
etilsa, 203 - yili yurtimizdagi 5 ming 630 ta aholi yashash manzilgohlarida
ko‘plab kichik va o‘rta biznes korxonalari tashkil etilib, qariyb 155 mingta yangi
ish o‘rinlari yaratilgan. Dastur doirasida aholi ga 2003 - yilda 1 milliard 20 million
so‘mlik xayriya yordami ko‘rsatilgan. Ikki yoshgacha bo‘lgan bolalar tarbiyasi
bilan shug‘ullanayotgan 40 mingdan ziyod ayolga davlat tomonidan nafaqa puli
tayinlangan. 180 ming kam ta’minlangan oilaga qariyb 4 milliard so‘m miqdorida
moddiy ko‘maklar berilgan. 2003 - yilda 25 - mingdan ziyod yolg‘iz pensioner va
nogironlarga 630 million so‘mlik moddiy yordamlar ko‘rsatilgan.
So‘ngi yillarda joylarda kichik korxonalar ochish va fermer xo‘jaliklarida ish
bilan band aholi soni ham yil sayin ortib, 207 - yildagi 2094,2 ming kishidan
2011- yilda 2338,4 ming kishiga yoki 11,6 foizga ko‘paygan. Respublikada
tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilayotgani bois, bu
sohada ish bilan band bo‘lgan aholi soni yil sayin ortib bormoqda. 207 -2011-
yillarda respublika bo‘yicha yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan, lekin
litsenziyaga ega tadbirkorlikda band bo‘lganlar soni 140,8 ming kishidan 698,4
ming kishiga yoki 4,96 marta ko‘paygan.
Mashinasozlik va avtomobilsozlik sanoati
Mustaqillik yillarida mashinasozlik sanoa ti jadal rivojlandi. 1994 -yilda barpo
etilgan O‘zbekiston – Isroil “O‘zIsmash” qo‘shma korxonasida paxta terish
mashinalarining gorizontal shpindelli yangi xili yaratildi. Bu agregat jahon
mashinasoz ligining eng yangi yutug‘i, deb e’tirof etildi.
1992-yilda Janubiy Koreya bilan hamkorlikda O‘zbekistonda avtomobil
ishlab chiqaruvchi korxona barpo etishga kelishib olin di. 1993 -1996-yillarda
Asaka shahrida “Uz-DAEWOOavto” zavo di barpo etildi va “Damas”, “Tico”,
“Nexia” rusumli avtomobillar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. 1996-yilda 25 -,3
ming, 1997 -yilda 64.9 ming, 1998-yilda 54,4 ming, 1999-yilda 58,4 ming, 204 -
yilda 7 -0 ming dona yengil avtomobil ishlab chiqarildi. “Uz-DAEWOO” zavodida
1999-203 -yillarda “Matiz”, “Lacetti” rusumli avtomo billar ishlab chiqarish
yo‘lga qo‘yildi. O‘zbekiston dunyoda avtomo bil ishlab chiqaruvchi 28 mamlakatga
aylandi. “Uz-DAEWOOavto” zavodi 10 yil (1996-206-yil iyun) davomida 57 1
580 ta avtomobil tayyorladi, ularning 198 609 tasi xorijga eksport qilindi.
Samarqandda avtobus va yuk mashinalari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan
“SamKochavto” zavodi qurildi va 1999-yilda ishga tushirildi. 200 -yilda
“SamKochavto” zavodi 483 ta avtobus, 102 ta yuk avtomobili ishlab chiqardi.
Respublikamizda avtomobillarga butlovchi qismlar ishlab chiqa- ruvchi
o‘nlab yangi korxonalar bunyod etildi. Andijon, Namangan, Farg‘ona viloyatlarida
avtomobillarga butlovchi qismlar tayyorlaydigan 61 ta qo‘shma korxonalar qurilib
ishga tushirildi. Hozirgi paytda “Uz-DAEWOO” zavodi uchun zarur bo‘lgan
butlovchi qismlarning 60 foizi O‘zbekistonda ishlab chiqarilmoqda.
207 - yilda “O‘zavtosanoat” uyushmasi bilan AQSHning General Motors
170

kompaniyasi o‘rtasida GM-Uzbekistan qo‘shma korxonasi tashkil etildi. 2012-
yilning 20-mart kuni “GM-Uzbekistan” qo‘shma korxonasida ishlab chiqarilgan
“Chevrolet Malibu” avtomobillarining taqdimoti bo‘lib o‘tdi.
209- yildan Germaniyaning “MAN Nutzfahrzeuge AG” konserni
hamkorligida “MAN Avto—Uzbekistan” qo‘shma korxonasi tash kil etilib, “MAN”
yuk mashinalari ishlab chiqilmoqda. Samarqandda barpo etilgan va ishga
tushirilgan “SamKochavto” zavodida avtobus va yuk avtomobillari ishlab
chiqarilmoqda.
Mashinasozlik sanoatining yirik korxonalari — Toshkent traktor zavodi,
O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi mashinasozligi, Toshkent va Chirchiq qishloq
xo‘jaligi mashinasozligi, Toshkent agregat zavodi va boshqa korxonalar
mustaqillikning dastlabki yillarida uchragan qiyinchiliklarni yengib o‘tdi. Birgina
Toshkent traktor zavodida 200 - yilda954 ta, 201-yilda 102 ta traktor ishlab
chiqarilgan bo‘l- sa, hozirgi paytda yiliga 3,5-4 ming donagacha traktor, minglab
tir- kamalar ishlab chiqarilmoqda.
1995-yil oktabr oyida O‘zbekiston bilan AQSHning “ABB Lummus Global”
kompa niyasi o‘rtasida Sho‘rtan gaz-kimyo majmuasini qurish bo‘yicha hamkorlik
yo‘lga qo‘yildi. Qurilish ishlari 1997 -201- yillarda amalga oshirildi, majmua
qurilishiga 1 mlrd AQSH dollari hajmida sarmoya o‘zlashlirildi. 201-yil dekabrda
Sho‘rtan gaz-kimyo majmuasi ishga tushirildi. Majmua yiliga 125 ming tonna
polietilen, 137 ming tonna suyultirilgan gaz va 126 ming tonna gaz kondensati
ishlab chiqarish quvvatiga ega.
Yengil va to‘qimachilik sanoati tez sur’atlar bilan rivojlanib bor- moqda.
Janubiy Korea ishtirokida paxtani qayta ishlovchi “Qabul—O‘zbekKO”,
“Kosonsoy-Tekmen”, “Papfen”, “Asnam tekstil”, “Karakulteks”, “Chinoz
to‘qimachi”, “Qabul—FerganaKO”, “Oqsaroy to‘qimachi” qo‘shma korxonlari
barpo etildi. Faqat 204 -yilda 17 ta yengil sanoat korxonalari qurilib ishga
tushirildi. Bu tarmoqda xalq iste’mol mollari ishlab chiqarish kengaydi, minglab
yangi ish o‘rinlari yaratildi. Agar 1991-yili respublikamizda paxta tolasini qay ta
ishlash 12 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 204 -yilda bu ko‘rsatkich 28 - foizga yetdi.
Kalava, ip, paxta va shoyi gazlamalarini eksport qilish hajmi ancha oshdi.
Mustaqillik yillarida “Zarafshan-Newmont” korxonasi, Qizilqum fosforit
kombinati, Qo‘ng‘irot soda zavodi, Quvasoy kvars zavo di, Yangiyo‘l va Andijon
spirt zavodlari, Toshloq ip yigiruv fabrikasi va boshqa ko‘plab korxonalar bunyod
etildi.
Iqtisodiyot tarkibidagi tub o‘zgarishlar, yangi korxonlalarning bunyod etilishi
sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish sohasi da samarali natijalar berdi. 1991-202 -
yillarda 1872 korxona va boshqa ishlab chiqarish muassasalari qurildi,
mahsulotning 9,5 ming dan ortiq yangi turlarini ishlab chiqarish o‘zlashtirildi. 1990
-yilda respublika bo‘yicha ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlari hajmini
10 foiz deb olsak, undan keyingi yillarda kamayib bordi. 1995-yilga kelib
makroiqtisodiyotda barqarorlikka erishildi va 1995-yildan boshlab
barqaror o‘sish ta’minlandi. 1990-yilda sanoat mahsulotlari ishlab
chiqarish hajmini 10 foiz deb olsak, 200 -yilda 123,6 foizga, 2010 -yilda
3 martaga o‘sdi. Un va un mahsulotlari, kiyim-kechak, poyabzal, shakar va
171

qand mahsulotlari ishlab chiqarish sezilarli dara- jada ko‘paydi, iste’mol
buyumlari importi kamaydi.
Yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish 1991-1995-yillarda pasayib bordi,
1996-yildan boshlab o‘sish boshlandi. Natijada O‘zbekistonda
200 -yilda ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulot (xarid qobilyati pariteti
bo‘yicha) 1990-yilga nisbatan 1,3 marta, 2010-yo‘lda esa 3,4 marta o‘sishiga
erishildi.
O‘zbekiston MDH davlatlari orasida birinchi bo‘lib iqtisodiy barqarorlikka
erishgan, iqtisodiy ko‘rsatkichlari izchil o‘sib borayot gan mamlakatdir.
O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulotning yillik o‘sish sur’atlari so‘nggi 11 yil -
205 -2015-yillar davomida 8 foiz- dan yuqori bo‘lib kelmoqda.
O‘zbekistonning umumiy eksport hajmida tayyor mahsulot va xizmatlar
ulushi oshdi, tashqi savdoda ijobiy saldoga erishildi.
Shahar va qishloqlarimizning qiyofasi o‘zgarib, aholi turmush saviyasi o‘sib
bordi. Yirik inshootlar, korxonalarning bunyod etilishi, iqtisodiyotdagi tarkibiy
o‘zgarishlar, izchil o‘sish sur’atlari odamlarning moddiy va ijtimoiy hayotini,
farovoniligini yildan yilga yaxshilanishiga xizmat qilmoqda. Aholini tabiiy gaz,
ichimlik suvi bilan ta’minlash darajasi salmoqli darajada o‘sdi. Birgina 1999-yilda
4,5 ming kilometr gaz tarmog‘i (shundan 4,3 ming kilometri qishloq joylarida), 2
ming kilometrdan ziyod ichimlik suv tarmog‘i (shundan 1,9 ming kilometri qishloq
joylarida) ishga tushirildi.
Jahondagi yetakchi kompaniyalarning havo kemalari bilan ta’- minlangan
O‘zbekiston Havo yo‘llari aviakompaniyasi dunyoning 25 - mamlakati bilan havo
aloqalarini o‘rnatgan, yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsarmoqda.
Tadbirkorlik sub’ektlarining faol qo‘llab quvvatlanishi natijasida uning
mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi ulushi yildan-yilga ortib bormoqda. Xususan,
200 - yilda yalpi ichki mahsulotning qariyb 31 - foizi iqtisodiyotning faol
rivojlanib borayotgan ushbu sektori ulushiga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, 208- yilda bu
ko‘rsatkich 48,2 foizni, 209 - yilda 50,1 foizni, 2010 - yilda 52,5 foizni, 2011-
yilda esa 54 foizni tashkil etdi yoki 200 - yilga nisbatan 23 foizga o‘sgan. 2010 -
2016- yillar davomida respublikada tadbirkorlik orqali tashkil etilgan ish o‘rinlari
soni 3,9 foizga ortgan.
2017 - yilda esa dasturga muvofiq sanoatni (5440 ta loyihada 131 - mingta ish
o‘rni bilan), qishloq xo‘jaligini (8430 loyihada 55,8 mingta ish o‘rni bilan) va
xizmat ko‘rsatishni (11 mingta loyiha 69,5 mingta ish o‘rni bilan) rivojlantirish
bo‘yicha viloyatlar, tumanlar va shaharlar hokimliklarining faoliyati kuchaytirildi.
Kelajakda mamlakatda 25 - minga yaqin investitsiya loyihalarini amalga oshirish
hisobiga, 25 -6, 4 mingdan ortiq ish o‘rinlari tashkil etishga erishiladi.
3. O‘zbekiston iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligining o‘rni. Agrar islohotlar.
Qishloq xo‘jaligida tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish jarayonida
davlat xo‘jaliklari tugatilib, jamoa, shirkat xo‘jaliklariga aylantirildi, chorvachilik,
aksariyat xo‘jaliklarning qoramolchilik fermalari xususiylashtirildi, dehqon va
chorvachilik yo‘nalishidagi fermer xo‘jaliklari tashkil etila boshlandi. Agar
mamlaktimizda fermerlik harakatining shakllanish tarixi va rivojlanishiga murojaat
172

qilinsa, fermerlikni shakllantirish chorvachilik sohasi islohotlaridan boshlangan
edi.
Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish tar- kibini takomillashtirishga e’tibor
berildi. Xo‘jaliklar ekin ekish sohasida mustaqil bo‘ldilar. Respublikada don
mustaqilligiga erishish, shakar va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlashni
tiklash yo‘li izchillik bilan amalga oshirildi. Paxta ekiladigan maydonlar
qisqartirilib, donli ekinlar maydoni kengaytirildi. Umumiy ekin maydonlarida
donli ekinlar salmog‘i 1991-yilda 18,8 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 200 -yilda 42
foizga o‘sdi.
Respublikamizda don mustaqilligiga erishish, shakar va boshqa oziq-ovqat
mahsulotlari tayyoriash yo‘li izchillik bilan amalga oshi rildi. Agar 1991-yilda
mamlakatimizda 1,9 mln tonna don tayyorlagan bo‘lsa, 2012-yilda 7 -,5 mln tonna
don yetishtirildi. 2014-yilda 8 mln 50 ming tonnalik g‘alla xirmoni tayyorlandi.
O‘zbekiston
Yaqin tariximizda bu borada chorvachilik sohasini rivojlantirish maqsadida
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 - yil 15 martdagi
“Respublika chorvachiligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish chora –
tadbirlari to‘g‘risida”gi, 1994 - yil 23 fevralda “Chorvachilikda iqtisodiy
islohotlarni takomillashtirish hamda dehqon (fermer) xujaliklari va
xususiylashtirilgan fermalar manfaatlarini himoya qilish choralari to‘g‘risida”,
1995- yil 24 - martdagi “Chorvachilikda xususiylashtirishni davom ettirish va
xususiy tadbirkorlikni qo‘llab – quvvatlash chora – tadbirlari to‘g‘risida” gi
qarorlari muhim ahamiyat kasb etdi. Bu qarorlarga ko‘ra, 1995- yilda jamoa
xo‘jaliklarining zarar bilan ishlayotgan 1499 qoramolchilik fermalari
xususiylashtirildi. Natijada respublikada ishlab chiqarilayotgan go‘sht va sutning 7
-5% ni xususiy sektor bera boshladi.
Ushbu davrda agrar soha fermerlik yo‘nalishining shakllanishida davlat
tasarrufidagi qo‘y, echki, qoramollar, yiliqi, tuya kabi hayvonlarni fermerlarga
bo‘lib berish, davlat mulkchiligini tugatish, ularni xususiylashtirishga katta e’tibor
qaratildi. Natijada 1990 - yilda respulikada bironta ham fermer xo‘jaligi faoliyat
yuritmagan bo‘lsa, qishloq xo‘jaligi ekin maydonlarining xo‘jalik shakllari
bo‘yicha taqsimlanishiga e’tibor qaratilib, 200 - yilga kelib ular tasarrufidagi erlar
632,2 ming gektarga, 2010 - yilga kelib esa 3 mln 143 ming gektarga etgan.
Vaholanki 1990 - yilda O‘zbekistonda sovxozlar, kolxozlar, yordamchi
xo‘jaliklar maxsus shirkatlar, qorako‘lchilik fermalariga tegishli er maydonlari 3
mln 974 ming gektar bo‘lgan bo‘lsa, 200 - yilga kelib ularning erlari fermer
xo‘jaliklariga bo‘lib berilib, o‘sha qishloq xo‘jalik korxonalarining yirklashtirilishi
natijasida 2010 - yilda umumiy er maydonlari qisqartirilib, zarar bilan ishlayotgan
yoki dotatsiyaga tushgan xo‘jaliklar erlari 93 ming 90 gektarga kamaytirilgan edi.
200 - yilllardan boshlab agrar sohada fermer xo‘jaliklarining tashkil etilishi
barqaror va muntazam tus oldi. Fermer xo‘jaligining yuzaga kelish asoslari
Vazirlar Mahkamasining 202 - yil 5 yanvardagi 8-sonli “Qishloq xo‘jaligi
korxonalarini fermer xo‘jaliklariga aylantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori
va 203 - yil 27 - oktyabrdagi “204 -206 yillarda fermer xo‘jaliklarini
rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi Prezident Farmonida batafsil yoritib
173

berilgan.
Agar 201- yilda respublikada faoliyat ko‘rsatayotgan fermer xo‘jaliklarining
soni 55445 birlikdan iborat bo‘lgan bo‘lsa, 206 yilga kelib 189235 birlikka etgan,
yoki 3,4 baravar oshgan. Xo‘jaliklar sonining tahlil davridagi o‘rtacha yillik o‘sishi
40,2 foizni tashkil etgan. Jami 428 - ta shirkat xo‘jaligi negizida 22 - mingdan ortiq
fermer xo‘jaliklari tashkil etiladi.
Respublikamizda fermerlikning kelgusidagi rivojlanishi va yangi
imkoniyatlaridagi o‘zgarishlar 200 - yillar oxiriga to‘g‘ri keladi. Puxta o‘ylangan
dastur asosida 208-2010 - yillar davomida o‘tkazilgan maqbullashtirish jarayoni
natijalariga ko‘ra fermer xo‘jaliklarining er maydonlari hajmi kamaytirildi. Amalga
oshirilgan maqbullashtirish jarayoni natijasida, 2011- yil yakuniga ko‘ra,
respublikamizdagi fermer xo‘jaliklarining soni 215776 tadan 66134 taga yoki 69,4
foizga kamaytirildi, bunda bir fermer xo‘jaligiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha er
maydoni hajmini 27,4 gektardan 80,1 gektargacha ko‘paytirishga erishildi.
O‘rtacha bir fermer xo‘jaligiga to‘g‘ri keladigan er maydonini tarmoqlar bo‘yicha
olib qaraydigan bo‘lsak, bu ko‘rsatkich o‘sha davrda paxtachilik va g‘allachilikda
106,3 gektarga, sabzavotchilik va polizchilikda 23,5 gektarga, bog‘dorchilik va
uzumchilikda 13,1 gektarga, chorvachilikda 205 gektarga teng bo‘lgan.
Agrar islohotlarga ustuvorlik berildi. Chunki, respublika aholisining 62%
qishloqda yashaydi, qishloq xo‘jaligida YaIMning 30 foizi, mamlakat valuta
tushumlarining 55 foizi shakllanardi. Agrar islohotlar natijasida qishloq xo‘jaligida
davlat tasarrufidagi mulk xususiylashtirildi. Qishloq xo‘jaligida nodavlat
sektorining ulushi qariyb 10 foizni tashkil qilmoqda.
Islohot yillarida odamlarga shaxsiy tomorqa uchun qo‘shim- cha ravishda 550
ming gektar sug‘oriladigan yer ajratildi va shaxsiy tomorqa uchun berilgan yer
maydoni 7 -0 ming gektarga yetdi, 9 milliondan ortiq odam ana shu yer hosilidan
foydalanmoqda.
Qishloqda xo‘jalik yuritishning maqbul shakllarini yaratishga alo hida e’tibor
berildi. Agrar islohotlarning dastlabki yillarida sovxoz va kolxozlar jamoa
xo‘jaliklariga aylantirilgan edi. Ammo ular xo‘jalik yuritishda o‘zlarini to‘la-to‘kis
oqlamaganliklari tufayli mulk paylari asosida shirkatlarga aylantirildi. 1999-yilda
898 ta, 200 -yilda 856 ta qishloq xo‘jaligi korxonalari shirkatlarga aylantirildi.
Ularning umu miy soni 202 -yilning 1-yanvar holatiga ko‘ra, ruspublika bo‘yicha
190 taga yetdi, ularda 1 mln 40 ming kishi shirkat a’zosi sifatida mehnat qildi.
Biroq shirkat xo‘jaliklari ham o‘zini oqlamadi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 203-yil 24-martdagi “ Qishloq xo‘jaligida islohotlarni
chuqurlashtirishning eng muhum yo‘nalishlari to‘grisida ”gi Farmonida agrar
islohotlarining yangi yo‘nalishlari belgilab berildi. Farmonga binoan 203 -207 -
yillar- da shirkat xo‘jaliklari tugatildi, ularning negizida fermer xo‘jalikla- ri
tashkil etildi. 207 -208-yillarda paxtachilik, sabzavotchilik, chorvachilikka
ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklarining yer maydonlari qariyb 2,5 baravarga
kengaytirildi. Fermer xo‘jaliklari qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchining asosiy
shakliga aylandi.
Qishloqlarda shaxsiy yordamchi xo‘jaliklar dehqon xo‘jaliklari sifatida qayta
shakllantirildi. Dehqon xo‘jaligi - bu oilaviy mayda tovar xo‘jaligi bo‘lib, tomorqa
174

yer uchastkasi oila boshlig‘iga umrbod meros qilib berildi, mahsulotlar oila
a’zolarining shaxsiy mehnat asosida yetishtiriladi va sotiladi. 204 -yil boshlarida
mamlakatimizda 3,5 millionga yaqin dehqon xo‘jaliklari yuridik va jismoniy shaxs
maqomida faoliyat yuritdi, ularda 8 milliondan ortiq ishga yaroqli kishilar mehnat
bilan band bo‘ldi. Dehqon va fermer xo‘jaliklari O‘zbekistonda asosiy ishlab
chiqa rish subektlariga aylandi. Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida ishlab
chiqarilayotgan yalpi mahsulotning qariyb 10 foizi dehqon va fermer
xo‘jaliklarida yetishtirilmoqda.
Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan agrar islohotlar natijasida qishloq
hayoti yangilandi, dehqon va fermerning mehnatga munosabati, dunyoqarashi
o‘zgardi. Ular yerning haqiqiy egasiga, o‘z meh nati evaziga yetishtirgan
mahsulotning egasiga aylandi.
4. O‘zbekiston xalq xo‘jaligining yangi istiqbollari
2019- yil O‘zbekistonda “Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili” ,
deb e ’lon qilindi. Bu borada Davlat Dasturiga muvofiq, mamlakatda biznes va
xususiy tadbirkorlik rivojini rag‘batlantirish, hududlar, tuman va shaharlarni
kompleks va mutanosib holda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish,
investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti
tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb etish masalalari keng
o‘rin olganligi istiqbolda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada
taraqqiy ettirish vazifasini qo‘ymoqda.
2017 - yilda esa ko‘zlangan reja ga muvofiq sanoatni (5440 ta loyihada 131 -
mingta ish o‘rni bilan), qishloq xo‘jaligini (8430 loyihada 55,8 mingta ish o‘rni
bilan) va xizmat ko‘rsatishni (11 mingta loyiha 69,5 mingta ish o‘rni bilan)
rivojlantirish bo‘yicha viloyatlar, tumanlar va shaharlar hokimliklarining faoliyati
kuchaytirildi. Kelajakda mamlakatda qishloq xo‘jalik sohasi bilan bog‘liq 25
minga yaqin investitsiya loyihalarini amalga oshirish hisobiga, 256, 4 mingdan
ortiq ish o‘rinlari tashkil etishga erishilishi ko‘zlangan .
Vaholanki, m amlakatda to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalarni jalb qilish uchun
qulay investitsiya muhitini shakllantirish maqsadida iqtisodiyotni liberallashtirish,
davlat boshqaruvini isloh qilish, tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatiga aralashuvni
cheklash, litsenziyalash va ruxsat berish tartib-tamoyillarini qisqartirish hamda
soddalashtirish maqsadida 2018- yil 1- avgustda “O‘zbekiston Respublikasida
investitsiya muhitini tubdan yaxshilash chora - tadbirlari to‘g‘risida” gi Prezident
Farmoni e’lon qilindi. Farmonda investitsiya muhitini yanada yaxshilash,
to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni jalb etishni rag‘batlantirish, investitsiyalarning
bu boradagi davlat siyosatining izchillgiga bo‘lgan ishonchini mustahkamlashga
asosiy urg‘u berilgan.
Unda shuningdek, qator yillar mobaynida sohadagi dolzarb muammolar
ko‘rsatib o‘tilgan bo‘lib, ular orasida ayniqsa joylarda, investorlarning qo‘llab-
quvvatlanmasligi, bu borada tegishli vazirlik va idoralar faoliyati aniq
muvofiqlashtirilmaganligi bilan bog‘liq byurokratik to‘siq va g‘ovlar hali ham
mavjudligi, soliq yukini kamaytirish va investorlar uchun soliqqa tortish tizimidagi
muammolar hamda ularni bartaraf etish yuzasidan aniq vazifalar belgilangan.
175

Agar raqamlarga murojaat qilsak, 2017 - yilgacha 90 dan ziyod mamlakatning
xorij mablag‘lari ishtirokidagi 4 mingdan ziyod korxonalari faoliyat yuritgan edi .
Har yili jalb qilinayotgan investitsyalarning 20 foizini xorij investitsiyalari va
kreditlari tashkil etgan . Masalan, mamlakatimizning investitsion loyihalarni
amalga oshiruvchi asosiy chet el hamkorlariga “Djeneral motors” , “Boing” ,
“Xonevell” , “ Eyrbas” , “MAN” , “Klaas” , “Knauf” , “Lemken” , “Nestle” ,
“Teknip” , “ABB” , “Maksam” , “Isuzu” , “Itochu” , “Mitsibisu” , “Xitachi” ,
“Marubeni” , “Xyunday” , “Samsung” , “ Eldji ” , “Lotte kemikal” , “Xuavey” , “Si
En Pi Si” , “SITIK” va boshqa ko‘plab kompaniyalar kiradi.
2017 - yilgacha O‘zbekiston iqtisodiyoti deyarli olti martaga, aholining real
daromadlari e sa to‘qqiz martaga yaqin o‘sdi. Aholi jon boshiga ichki yalpi
mahsulot ulushi 6,9 martagacha ortdi, bu esa, O‘zbekistonga o‘rta darajadagi
daromadli davlatlar qatoriga kirish imkonini berdi.
O‘shanda jahon banki reytingiga binoan iqtisodiy darajasiga ko‘ra,
O‘zbekiston 190 mamlakat orasida 63 o‘rinni e galladi. Butunjahon iqtisodiy forum
bahosiga ko‘ra, 2014 va 2015 yakuni va 2016-2017 - yillar o‘sish prognozlari
bo‘yicha O‘zbekiston dunyoda e ng tez rivojlanayotgan beshta davlatdan biri
hisoblanishi qayd qilingan. Iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlari aholi o‘rtasida
daromadlarni nisbatan mutanosib ravishda taqsimlanishini ta’minlagan edi .
O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgach, 202 - yilgacha respublikaga
12 mlrd AQSH dollaridan ortiq investitsiya kiritilgan. YOki xorijlik fuqarolar va
tashkilotlar tomonidan tashkil qilingan qo‘shma korxonalarga jalb qilingan
investitsiyalar ulushi 200 - yildagi 6,9 % dan 201- yilda 26,0 % ga, ya’ni 3,7 -
baravar oshgan. Respublika bo‘yicha 207 -2011- yillarda umumiy investitsiyalar
hamjmida xorijiy investitsiyalar ulushi 22 -25 -% ni tashkil qildi.
Lekin hali ham xorijiy investitsiyalarni jalb etishni ko‘ngilagidek, deb
bo‘lmaydi. Agar mustaqillik yillaridagi statistik ma’lumotlarga e’tibor qaratilsa,
j umladan, 202 - yilgacha respublikaning 31 - tumanida xorijiy investitsiyalar
ishtirokida birorta ham korxona tashkil etilmagan. Agar 200 - yilning boshida
143,5 ming korxona faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa , 202 - yilda yurtimizda 240 mingta
o‘rta va kichik korxonalar faoliyat ko‘rsatgan. SHulardan 85 mingtasi fermer
xo‘jaliklaridir. Xususiy sektor aholining 30% ni ish bilan ta’minladi. Xususiy
korxonalarni YAIMdagi ulushi 35% bo‘lgan .
T ashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki huzurida maxsus tashkil etilgan kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining eksportini qo‘llab-quvvatlash
jamg‘armasining roli esa bu borada oshib bormoqda. Jamg‘arma tomonidan
tadbirkorlik sub’ektlariga o‘z tovar va xizmatlarini tashqi bozorlarga chiqarish
bo‘yicha huquqiy, moliyaviy va tashkiliy xizmatlar ko‘rsatilgan. O‘zaro tuzilgan
shartnomalar asosida 2015-yili qiymati 840 million dollardan ziyod tovarlar
eksport qilingan 1
. Jamg‘arma ko‘magida 2016- yilda tadbirkorlik sub’ektlari
tomonidan 1 milliard 250 million dollar miqdoridagi eksport shartnomalari
tuzilgan.
1
Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигининг 25 йиллиги байрами муносабати билан “Мустақиллик
дарслари” машғулотларини ўтказиш бўйича ўқув қўлланма. Т., 2016. 52-бет.
176

Ushbu ko‘rsatkich O‘zbekistonning bugungi imkoniyatlari nuqtai nazaridan
olib qarganda albatta past. SHu boisdan, Prezident o‘zining “Tanqidiy tahlil qat’iy
tartib intizom va shaxsiy javobgarlik -har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi
bo‘lishi kerak” nomli kitobida muhim vazifalardan biri sifatida –
“O‘ztadbirkoreksport” va “O‘zsanoateksport” aksiyadorlik jamiyatlari,
shuningdek, Milliy bank huzuridagi Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
sub’ektlarining eksportini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi yo‘nalishi bo‘yicha
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari eksporti bilan bog‘liq kamida 1
milliard 50 million dollarlik eksportni ta’minlashi kerakligini uqdirgan edi 2
.
Keyingi yillarda qishloq xo‘jaligi maxsulotlari etishtirish hajmining o‘sishi
o‘rtacha 6 7 - foizdan kam bo‘lmagan. Birgina 2015 yilda dalalardan 7.3 million
tonnadan ortiq don, 12,8 mln tonnadan ziyod sabzavot va kartoshka, salkam ikki
million tonna poliz mahsulotlari, qariyb 2,8 million tonna meva, 1,5 million
tonnadan ziyod uzum mahsulotlari yig‘ishtirib olindi. Go‘sht ishlab chiqarish
hajmi 2014 yilga nisbatan 106,7 -, sut ishlab chiqarish 107 -,1 tuxum ishlab
chiqarish 111,1 foizni tashkil etdi. Bu qishloq mehnatkashlari, soha mutaxassislari
va mutasaddilarining qilgan mehnatlari samarasidir.
2017 - yilgacha yurtimizda 160 mingdan ziyod fermer ho‘jaliklari faoliyat
ko‘rsatayotgan bo‘lib, ularning 36 mingdan ortig‘i ko‘p tarmoqli yirik sub’ektlarga
aylandi. Buning quvonarli jihati shundaki, ayni paytda ular faqatgina dehqonchilik
yoki chorvachilik bilan cheklanib qolmasdan, balki zamonaviy texnalogiyalar,
ixcham qayta ishlash uskunalarini jalb etgan holda, qo‘shimcha tarmoqlarni
o‘zlashtirishga harakat qilishyapti.
O‘zbekistonda etishtirilgan meva sabzavotlariga bo‘lgan talab dunyo
miqiyosida talab ortib bormoqda. SHu bois ham, hukumat tomonidan istiqbolda
oziq ovqat ekinlari maydonlarini kengaytirishga jiddiy e’tibor qaratilmoqda.
Ayniqsa, Prezidentning 2015-yil 29 dekabrdagi “2016- 2020- yillar davrida qishloq
xo‘jaligini qayta shakllantirish va rivojlantirish chora tidbirlari to‘g‘risida”gi qarori
bu boradagi muhim dasturilamaldir. CHunki, bu hujjatda tuproq unumdorligi
nisbatan past, suv ta’minoti og‘ir, kam rentabelli ekin maydonlariga paxta va g‘alla
o‘rniga meva sabzavot, kartoshka, moyli, ozuqabop ekinlar ekish vazifasi belgilab
berildi. Ularning amalga oshirilishi natijasida yaqin besh yilda boshoqli don
etishtirish hajmini 8,5 mln tonnaga etkazish, kartoshka etishtirishni 35% ga,
sabzavotlarni 30 foizga, meva va uzumni 21,5 foizga, go‘sht etishtirishni 26,2
foizga, sutni 43,7 - foizga, tuxum etishtirishni 74,5 foizga ko‘paytirish, baliq
etishtirishni 2,5 martaga oshirish mo‘ljallanmoqda. Mamlakatimizda ishlab
chiqarilayotgan yalpi qishloq xo‘jalik mahsulotining 40 foizdan ortig‘ini
chorvachilik mahsulotlari tashkil e tadi.
Ushbu sohada ham e rkin bozor mehanizmlari shakllantirilgani, ko‘plab
imtiyozlar berilayotgani natijasida chorva mollari bosh soni va chorvachilik ishlab
chiqarish hajmi muttasil ortib boryapti. Chorvachilik fermer xo‘jaliklarini
rivojlantirish, ularda naslli qoramollar podasini ko‘paytirish maqsadida keyingi 10
2
Мирзиёев Ш. Танқидий таҳлил қатъий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик -ҳар бир раҳбар
фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Т., “Ўзбекистон”. 2017.
177

yil mobaynida Polsha, Avstriya, Gollandiya, Germaniya kabi mamlakatlardan 60
mingdan ko‘proq naslli qoramollar olib kelindi.
Bugungi kunda agrar sohada salohiyatli kadrlar tayyorlash masalasi ham
muhim hisoblanadi va hali bu borada qator muammolar borligi barchaga ayon.
Agrar sohada zamonaviy fan texnikani puxta biladigan trener-o‘qituvchilarni
tayyorlovchi maxsus kurslarning muttasil ishlab turganligiga qaramay, yuqorida
ko‘rsatilgan o‘qitish tizimlarida mahoratli, bilimli pedagog kadrlarning
etishmasligi ham dolzarb muammolardan biridir.
Shu boisdan yoshlarning agrrar sohada biznes tashabbuslari, startaplari,
g‘oyalari va loyihalarini ro‘yobga chiqarishga ko‘maklashish va qo‘llab-
quvvatlash, band bo‘lmagan yoshlarni mehnat bozorida talab yuqori bo‘lgan
mutaxassisliklar va biznes yuritish ko‘nikmalariga o‘qitish, umuman yoshlarning
ijtimoiy-iqtisodiy faolligini oshirish orqali ularning bandligini ta’minlashga
qaratilgan “ Yoshlar – kelajagimiz ” Davlat dasturi qabul qilindi.
Shuningdek, “ Har bir oila – tadbirkor ” dasturi doirasida ularning oila
a’zolariga issiqxona tashkil etish, qoramol, parranda sotib olish va tadbirkorlik
faoliyati uchun 3 yillik muddatga, 6 oylik imtiyozli davr bilan, yillik 7 - % stavkasi
miqdorida kreditlar ajratilishi o‘qituvchilarning jamiyatdagi mavqeini oshirishga
xizmat qiladi.
Aholining kam ta'minlagan qatlamini qo‘llab-quvvatlash va sog’liqni soqlash
tizimidagi islohotlar. Kuchli ijtimoiy siyosatning xususiyatlari va ustuvor
yo‘nalishlari.
O‘zbekistonda islohotlar boshlangan dastlabki paytdayoq, uning asl maqsadi
insonlarga munosib turmush va ish sharoitlarini vujudga keltirishdan iborat, deb
belgilandi. Buning sababi shundaki, odamlarning ijtimoiy muammolariga e’tibor
bermaslik barqarorlikka va milliy xavfsizlikka katta xavf tug‘diradi. Bozor
munosabatlariga o‘tishning hamma bosqichlarida aholini oldindan ijtimoiy
himoyalash davlat siyosatida ustuvor yo‘nalish mavqeyini egalladi.
“O‘zbekistonning o‘z yangilanish va taraqqiyot yo‘liga asos bo‘lgan eng
muhim qoidalaridan biri bozor iqtisodiyotiga o‘tishning barcha bosqichlarida
oldindan kuchli ijtimoiy siyosatni o‘tkazishdir”. (I. A. Karimov. O‘zbekiston: milliy
istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. Asarlar, 1-jild, 322 -bet.)
Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning dastlabki bosqichlari mulkni davlat
tasarrufidan chiqarish, narxlarni erkinlashtirish, ish haqining kamayishi, nochor
aholi qatlamining vujudga kelishi kabi holatlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Shu boisdan
O‘zbekistonda aholi daromadlari darajasini saqlashga alohida e’tibor berildi.
Birinchi navbatda, xalq iste’moli mahsulotlari narxining o‘zgarishi va pulning
keskin qadrsizlanishi sharoitida aholi daromadlari darajasini saqlash tadbirlari
ko‘rildi. Shu maqsadda 1993 - yil yanvar oyida ish haqi to‘lashning yagona tarif
setkasi joriy etildi. Bu tadbir, xodimlarning ish haqi miqdorini tarif
koeffitsiyentlari orqali, eng kam ish haqi vositasi bilan bevosita bog‘lash imkonini
berdi. Eng kam ish haqini muntazam oshirish orqali aholining o‘rtacha ish haqi,
pul daromadlari ham oshib bordi. 1994 - yilda mazkur tarif setkasiga muvofiq eng
kam ish haqi 150 so‘m bo‘lgan bo‘lsa, 1995- yilda 250 so‘m, 209 - yil 1
178

dekabrdan 37 680 so‘m, 2010 - yil 1-dekabrdan 49735 so‘m, 2012- yil 1-
avgustdan 7 2355 so‘mga yetdi. Eng kam ish haqidan kelib chiqqan holda davlat
budjetidagi tashkilot va muassasalari xodimlarining oylik maoshi tarif setkasida
ular uchun belgilangan koeffitsiyentlarga mos ravishda oshirib borildi.
Davlat tasarrufidan chiqarilgan korxonalarda, masalan, sanoat, transport,
aloqa, qurilish, axborot-hisoblash tarmoqlaridagi ishchi-xizmatchilarning maoshi
yanada yuqoriroq darajada o‘sib bordi. Pensiya, nafaqa, talabalarga to‘lanadigan
stirendiyalar miqdori ham eng kam ish haqining oshishiga mos ravishda o‘sib
bordi. Mamlakatimizning 2 mln 640 ming fuqarosi pensiya oladi, nogironlar,
mehnat qobiliyatini yo‘qotganlarga davlat nafaqasi berilmoqda. Bunday to‘lovlar
200 - yilda 187 -,8 mlrd so‘mni tashkil etdi. Oliy o‘quv yurtlari talabalariga
beriladigan stirendiyalar miqdori 1998 - 200 - yillarda 3,8 baravar ortdi. 200 -
yilda oliy o‘quv yurtlarining 142 ming talabasi 6 mlrd 60 mln so‘m stirendiya
oldi. Davlat tomonidan amalga oshirilgan bu tadbirlar natijasida aholi daromadlari
darajasining keskin pasayishining oldi olindi. Aholining turmush darajasi ichki
iste’mol bozoriga, oziq-ovqat mahsulotlari va uy-ro‘zg‘or bu-yumlari narx-
navosiga bog‘liq, albatta. Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida amalga
oshirilgan narxlarni erkinlashtirish jarayonida aholini ijtimoiy himoyalash, ichki
iste’mol bozorini davlat tomonidan nazorat qilish choralari ko‘rildi. Narxlar 1992-
yil yanvaridan boshlab bosqichma-bosqich, aholini ijtimoiy himoyalashga
qaratilgan choralarni oldindan ko‘rib qo‘ygan holda erkinlashtirila boshlandi.
Vazirlar Mahkama-sining “Narxlarni erkinlashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi
Qaroriga muvofiq 1992- yil 10 yanvardan boshlab O‘zbekistonda keng doiradagi
ishlab chiqarilayotgan sanoat mollari, texnika vositalari ayrim turdagi xalq
iste’moli mollari, bajarilgan ishlar va xizmatlarning kelishilgan (erkin) narxlari va
tariflariga o‘tildi. Hukumat aholini himoyalash maqsadida cheklangan doiradagi
oziq-ovqat va sanoat tovarlari narxlarining chegarasini, ko‘rsatiladigan ayrim
turdagi xizmatlarning eng yuqori tariflarini belgilab qo‘ydi. Shu munosabat bilan
don, bug‘doy yetishtirish uchun, un va boshqa oziq-ovqat mollarini
ishlabchiqarishga sarflanadigan xarajatlarning bir qismi respublika budjetidan
to‘landi.
O‘quvchi va talabalarga bepul nonushta va imtiyozli ovqat berishdan
ko‘rilgan zarar davlat hisobidan qoplandi, bolalarga mo‘ljallangan ayrim turdagi
tovarlarni, dori-darmonlarni ishlab chiqarishda korxonalarga davlat dotatsiyasi
berildi. 1993 - yilda qat’iy belgilangan va tartibga solib turiladigan narxlarda
sotiladigan tovarlar va ko‘rsatiladigan xizmatlarning ro‘yxati ancha qisqardi.
Kelishilgan ulgurji narxlarni davlat tomonidan tartibga solish to‘xtatildi. 1994 -
yilning oktabr-noyabr oylarida xalq iste’moli mollari asosiy turlarining narxlari
erkin qo‘yib yuborildi, transport va kommunal xizmatlarning tariflari oshirildi.
Lekin aholini ijtimoiy himoya qilish maqsadida non va unning narxlari, uy-joy,
kommunal xo‘jaligi, shahar umumiy transporti xizmatlarining haqi to‘la aholi
zimmasiga yuklanmadi, bunday xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar xarajatlarining bir
qismi davlat tomonidan beriladigan dotatsiya bilan qoplandi. Narxlarni
erkinlashtirish jarayoni ijtimoiy larzalarsiz o‘tdi. Negaki, davlat ichki iste’mol
bozorini nazorat qilib turdi. Davlat turli kompensatsiya jamg‘armalarini tuzdi,
179

bolalar uchun nafaqalar joriy etdi, aholiga kompensatsiya to‘lovlari tarzidagi pul
to‘lovlarini keng qo‘lladi.
Korxonalarning o‘z xodimlariga ijtimoiy yordam ko‘rsatish sohasidagi
xarajatlaridan bir qismi budjet mablag‘lari hisobidan qoplanib turildi. Keng
iste’mol mollari va xizmatlarining ko‘pgina turlari narxlaridagi tafovutlarning o‘rni
davlat budjeti hisobidan qoplandi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari, 2 yoshgacha
bo‘lgan bolalar uchun bepul ovqat, barcha maktab o‘quvchilari va talabalar uchun
ovqatning arzonlashtirilishi kabi imtiyozlar amal qildi. Ayrim toifadagi fuqarolarga
uy-joy bepul xususiy mulk qilib berildi. Islohotlarning birinchi bosqichi davomida
ijtimoiy himoyalash xarajatlari respublika budjetining salkam uchdan bir qismini
tashkil etdi. Davlat budjeti hisobidan aholining kam ta’minlangan tabaqalarini
ijtimoiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash choralari ko‘rildi. Bular jumlasiga
pensionerlar, nogironlar, ko‘p bolali va kam daromadli oilalar, ishsizlar, o‘quvchi
yoshlar kiradi. 1991-1994 - yillarda respublika budjeti hisobidan 30 ta soha va
yo‘nalishlar bo‘yicha ijtimoiy himoya, moddiy yordam amalga oshirildi. Maktab
muallimlari, bolalar uylari, maktabgacha va maktabdan tashqari muassasalar
tarbiyachilari, oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarining professor-o‘qituvchilari,
ilmiy, ijodiy va tibbiyot xodimlarini qo‘llab-quvvatlash maqsadida davlat
kvartiralari ularga tekin berildi, kvartira haqi va kommunal to‘lovlar sohasida
imtiyozlar berildi. Yolg‘iz pensionerlar turar joy va kommunal xizmatlar uchun
haq to‘lashdan ozod etildi, dori-darmonlar va eng zarur mollarni belgilangan
me’yorda bepul olish va jamoat transportida tekin yurish imkoniyati yaratildi.
O‘quvchi va talaba yoshlarni ijtimoiy himoyalash maqsadida ovqat narxining
bir qismini qoplaydigan qo‘shimcha to‘lovlar, maktab oshxonalari va
tamaddixonalari xarajatlarining bir qismi budjet mablag‘lari hisobidan qoplandi,
jamoat transportida arzon haq to‘lab yurish va boshqa yengilliklar joriy etildi.
Nikohdan o‘tayotgan kelin-kuyovlar uchun mebel va gilam mahsulotlari sotib
olishning imtiyozli tartibi qo‘llanildi. 1994 - yil 24 - avgustda “ Kam
ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilishni kuchaytirishga oid tadbirlar
to‘g‘risida ” Prezident farmoni e’lon qilindi. Farmonga ko‘ra, 1994 - yil oktabrdan
aholini ijtimoiy himoyalash siyosatining asosiy yo‘nalishlariga tuzatishlar kiritildi.
Negaki, ilgari faqat respublika budjeti yo‘li bilangina 30 ta turli soha va
yo‘nalishlar bo‘yicha ijtimoiy himoya amalga oshirilardi, bu mablag‘larning
sochilib ketishiga olib keldi. 1992-1994 - yillarda ko‘rilgan chora-tadbirlar yalpi
ijtimoiy himoyalashga yo‘naltirilgan bo‘lib, yordamga muhtoj bo‘lgan fuqarolarni
qo‘llab-quvvatlashda to‘la samara bermayotgan edi. 1994 - yilda ijtimoiy
himoyaning asossiz tenglashtirish tizimidan aniq maqsadli va aholining aniq
tabaqalarini qamrab oladigan tizimga o‘tildi. Mahalla orqali bolalar, keksalar va
kam daromadli oilalarga moddiy yordam beriladigan bo‘ldi. Kam ta’minlangan
oilalarga moddiy yordam, bola boquvchi oilalarga bolasi 2 yoshga to‘lgunga qadar,
shuningdek, 16 yoshgacha bolalari bo‘lgan oilalarga yagona nafaqalar berish joriy
etildi. Mahallalarda respublika va mahalliy budjet mablag‘lari, shuningdek,
korxona va tashkilotlarning, tadbirkorlik tizimlari va ayrim fuqarolarning ixtiyoriy
ravishda o‘tkazgan mablag‘lari hisobidan maxsus jamg‘armalar tuzildi. 1995- yilda
50 mingga yaqin ehtiyojmand oilalarga mahalla qo‘mitalari orqali 6 mlrd so‘m
180

nafaqa berildi. Kam ta’minlangan oilalarga ko‘rsatilayotgan yordam miqdori
yildan yilga o‘sib bormoqda. Faqat 200 - yilning o‘zida aholining kam
ta’minlangan qismiga mahallalar orqali 54,3 mlrd so‘m miqdorida nafaqa, ko‘mak
va boshqa turdagi yordamlar berildi. O‘zbekistonda yuritilayotgan ijtimoiy siyosat
jamiyatning negizi bo‘lgan oilani mustahkamlash va tinch-totuvligini ta’minlash,
oilada ayolning mavqeyini ko‘tarish maqsadi bilan uyg‘unlashgan.
Shu maqsadda mamlakatimizda 1997 -yil –“Inson manfaatlari yili”, 1998 yil
–“Oila yili”, 1999-yil “Ayollar yili”, 2000 - yil - “Sog‘lom avlod yili”, 2001- yil –
“Onalar va bolalar yili”, 2002 - yil – “Qariyalarni qadrlash yili”, 2003 - yil –
“Obod mahalla yili”, 2004 - yil – “Mehr va muruvvat yili”, 2005 - yil –“Sihat-
salomatlik yili”, 2006 yil –“Homiylar va shifokorlar yili”, 2007 - yil - “Ijtimoiy
himoya yili”, 2008- yil –“Yoshlar yili”, 2009 - yil – “Qishloq taraqqiyoti va
farovonligi yili”, 2010 - yil – “Barkamol avlod yili”, 2011- yil – “Kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik yili”, 2012- yil – “Mustahkam oila yili”, 2013- yil – “Obod
turmush yili” 2014 yil – “Sog‘lom bola yili” 2015 yil – “Keksalarni e’zozlash
yili”, 2016- yil – “Sog‘lom ona va bola” deb e’lon qilinib, bu yillarda oilani
mustahkamlash, ayollarning jamiyatdagi o‘rnini ko‘tarish, sog‘lom, oqila xotin-
qizlar avlodini voyaga yetkazish, qariyalarni e’zozlash, go‘zal diyorimizdagi
barcha mahallalar faoliyatini yanada jonlantirish yo‘lida xayrli tadbirlar amalga
oshirildi. Aholi jamg‘armalarini himoya qilish choralari ham amalga oshirildi.
Prezidentning 1995- yil 20 dekabrdagi “Aholining omonatlardagi va davlat
sug‘urta bo‘yicha pul mablag‘larini indeksatsiya qilish to‘g‘risida”gi Farmoniga
binoan, 1992- yil yanvariga qadar jamg‘arma bankiga pul qo‘ygan 3 milliondan
ortiq omonatchilarning 35 mlrd so‘mga teng bo‘lgan, qadrsizlanib qolgan
omonatlari indeksatsiya qilindi. 1996- yildan boshlab jamg‘arma bankiga pul
qo‘ygan odamlar o‘z pullarini qaytarib olish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Xulosa
qilib aytganda, tanlangan kuchli ijtimoiy siyosat tufayli islohotlar arafasida eng
noqulay boshlang‘ich shart-sharoitlarga, ijtimoiy ziddiyatlarga ega bo‘lgan
O‘zbekiston ijtimoiy mojarolarni chetlab o‘tishga muvaffaq bo‘ldi. Oldindan
ko‘rilgan oqilona ijtimoiy chora-tadbirlar mamlakatimizda ijtimoiy-siyosiy
barqarorlikni ta’minladi. Mustaqillik sharofati bilan aholiga maishiy xizmat
ko‘rsatish sohasi rivoj topdi. Maishiy xizmat ko‘rsatish korxonalari to‘liq
xususiylashtirildi, maishiy xizmat bozori vujudga keldi.
202 - yil 1 -avgust holatiga ko‘ra respublikamizda 63 mingdan ortiq xususiy-
maishiy xizmat ko‘rsatish shoxobchalari vujudga keldi. Ularda 135 ming xizmatchi
aholiga maishiy xizmat ko‘rsatmoqda. Buyurtmachilarning takliflariga binoan
ularning uylariga borib xizmat ko‘rsatish yo‘lga qo‘yildi. Qishloq aholisini
ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan ta’minlash dasturi ishlab chiqildi. Dasturni amalga
oshirish borasida ko‘rilgan tadbirlar natijasida 1991-207 - yillarda 36 ming
kilometr suv quvurlari va 7 -2 ming kilometr gaz tarmoqlari ishga tushirildi. Bu
ko‘rsatkichlar 1991- yilga qadar erishilgan natijalarga nisbatan tegishli ravishda 2
va 4 baravar ko‘p demakdir. Istiqlol yillarida qishloq aholisining tabiiy gaz bilan
ta’minlanishi darajasi 17 - foizdan 7 -8 foizgacha, ichimlik suvi bilan ta’minlanishi
esa 52 foizdan 7 -7 - foizgacha o‘sdi. Aholi uchun uy-joylar qurish ham rivojlandi.
1991-200 - yillarda 7 -0 million m2 turar joy binolari qurilib, foydalanishga
181

topshirildi. Aholi salomatligiga g‘amxo‘rlik qilish O‘zbekistonda amalga
oshirilayotgan kuchli ijtimoiy siyosat-ning tarkibiy qismidir.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, “OITS bilan kasallanishning
oldini olish to‘g‘risida” (1991- yil), “Davlat sanitariya nazorati to‘g‘risida” (1992-
yil), “Fuqarolar salomatligini muhofaza qilish to‘g‘risida” (1996- yil 29 avgust),
“Dori vositalari va farmatsevtika faoliyati to‘g‘risi da”gi (1997 - yil) Qonunlari
aholi salomatligini saqlashning huquqiy kafolati bo‘lib xizmat qilmoqda. Bozor
iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida tibbiyot muassasalarini xususiylashtirish tadbirlari
amalga oshirildi. 1991-1996- yillarda 249 ta tish protezlash muassasalari va
stomatologik poliklinikalar, 28 ta xo‘jalik hisobidagi tibbiy ko‘rik poliklinikalar,
jami 342 ta tibbiyot muassasalari, 1999-201- yilda 154 ta tibbiyot subyektlari
xususiylashtirildi. Shaxsiy tibbiy xizmat ko‘rsatuvchi subyektlar ham vujudga
keldi. 201- yilda Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan faoliyat yuritish uchun
litsenziya (ruxsatnoma) olgan nodavlat muassasalar va firmalar soni 170 taga,
shaxsiy tibbiy xizmat ko‘rsatuvchi subyektlar soni 400 taga yetdi. Aholiga tibbiy
xizmat ko‘rsatish ishlariga respublika Sog‘liqni saqlash vazirligi, uning viloyatlar
va Toshkent shahar boshqarmalari, shahar va tumanlari bo‘limlari bosh-qosh
bo‘lmoqdalar. O‘zbekiston kasaba uyushmalari federatsiyasi, Qizil Yarimoy
jamiyati, “Sog‘lom avlod uchun”, “Mehr-shafqat”, “Sog‘lomlashtirish va sport”,
nogironlar respublika jamg‘armalari sog‘liqni saqlash tarmoqlarini rivojlantirishga
ko‘maklashmoqdalar. Respublikamizda onalar va bolalar salomatligini muhofaza
qilishga alohida e’tibor berilmoqda.
Hukumat topshirig‘i bilan “Homilador ayollarni va bolalar salomatligini
mustahkamlash bo‘yicha Milliy dastur”, “Yosh avlodni sog‘lomlashtirish
kompleks dasturi” ishlab chiqildi. Ularning hayotga tatbiq etilishi ijobiy natijalar
berdi. Barcha shahar va tumanlarda “Ona va bola” markazlari tashkil etildi. Nukus,
Namangan, Qarshi, Jizzax shaharlarida Respublika akusherlik va ginekologiya
ilmiy tekshirish institutining filiallari ochildi. Minglab bolalar poliklinikalari,
akusherlik-ginekologiya kabinetlari, tug‘uruqxonalar, “Nikoh va oila” hamda
tibbiy-genetik konsultatsiya punktlari onalar va bolalarga tibbiy xizmat
ko‘rsatmoqdalar. Yosh oilalarni mustahkamlash maqsadida 311646 ta yosh oila
tibbiy patronaj nazoratiga olindi, 102390 nafar turmush qurayotgan yoshlar tibbiy
ko‘rikdan o‘tkazildi, 89125 - nafar yoshlar oila va nikoh asoslari bo‘yicha o‘qitildi.
Onalar va bolalarga ko‘rsatilgan g‘amxo‘rlik natijasida tug‘ilish jarayonida bolalar
va onalar o‘limi keskin kamaydi. 1991- yilda bolalar o‘limi har 100 ta tug‘ilgan
bolaga 51,4 tani tashkil etgan bo‘lsa, 1999- yilda bu ko‘rsatkich 20,2 taga yoki 2,5
baravarga kamaydi. Shu yillarda onalar o‘limi har 10 ming tirik bolaga nisbatan
65,3 tadan 31 - taga yoki 2,1 marta kamaydi.
Yetim bolalar va farzandsiz oilalar to‘g‘risida g‘amxo‘rlik “ Kinderdorf ”
(bolalar mahallalari) Avstriya loyihasining O‘zbekistondagi sa’y-harakatlari
natijasida yetim bolalar va farzandsiz oilalarning ko‘pchiligi uy-joyli va bus-butun
oila bo‘lib yashash baxtiga muyassar bo‘lmoqdalar. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 1998 yil 10 noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasida sog‘liqni
saqlash tizimini isloh qilish Davlat dasturi to‘g‘risida”gi Farmoni va mazkur
farmonning ijrosini ta’minlash yuzasidan qabul qilingan hukumat qarori aholiga
182

tibbiy xizmat ko‘rsatish sifatini yaxshilashda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
Belgilangan Davlat dasturini hayotga tatbiq etish borasida katta tadbirlar amalga
oshirildi. 201- yil mart oyida Sog‘liqni saqlash vazirligiga qarashli 1-klinik
shifoxona negizida Respublika shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatish ilmiy markazi
barpo etildi. Qurilish ishlariga 4 mlrd so‘m sarflandi. Markazda 760 o‘rinli 8 ta
jarrohlik markazi aholiga kecha-kunduz shoshilinch tibbiy xizmat ko‘rsatmoqda.
Davlat dasturiga binoan Qoraqalpog‘iston Respublikasi va barcha viloyatlarda
Respublika shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatish markazining filiallari, 171 ta
tuman markaziy shifoxonalarida bo‘limlar tashkil etildi va faoliyat
ko‘rsatmoqdalar. Markaz va uning filiallari rivojlangan mamlakatlarda
tayyorlangan eng zamonaviy tibbiy asbob-uskunalar bilan jihozlandi. Ularni sotib
olish uchun Ispaniya hukumati tomonidan 10 mln yevro kredit, Yaponiya
hukumati tomonidan 7 - mln dollar grant berildi. Shuningdek, Germaniya, AQSH,
Isroil davlatlari ham kreditlar va grantlar ajratmoqdalar. AQSH, Germaniya va
boshqa davlatlar tibbiyot uskunalari, dori-darmonlar bilan beg‘araz yordam
bermoqdalar.
Mustaqillik yillarida aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatishning rivojlangan tizimi
bunyod etildi. 1991- - 201- yillarda 19,5 ming o‘rinli shifoxonalar, 95,7 - ming
tashrifli poliklinikalar qurilib, foydalanishga topshirildi. 1991- yilda shifoxonalar
soni 130 tani tashkil etgan bo‘lsa, 201- yilda ularning soni 150 tadan ortdi.
Ambulatoriya-poliklinikalarning soni esa 1990 - yilda 3139 tani tashkil etgan
bo‘lsa, 2010 - yilda qariyb 2 baravar ko‘payib, 5886 taga yetdi. 200 -2010 -
yillarda qishloq joylarida 3208 ta qishloq vrachlik punkti tashkil etildi.
Respublikamizda shifokorlarning malakasini oshirish va qayta tayyorlashga, yosh
shifokorlarni tayyorlash ishlariga alohida e’tibor berildi. Bu borada 7 - ta oliy
tibbiy o‘quv yurtlari, o‘rta tibbiy bilim yurtlari va kollejlar faoliyat ko‘rsatmoqda.
Aholiga turli ixtisosliklar bo‘yicha tibbiy xizmat ko‘rsatuvchi mutaxassis-
shifokorlar soni ming nafarga ko‘paydi. O‘zbekistonda bir shifokorga o‘rta hisobda
30 ga yaqin kishi to‘g‘ri keladi, bu ko‘rsatkich ko‘pgina mamlakatlarga nisbatan
ancha yuqoridir. Mustaqillikning dastlabki yillarida aholini dori-darmon bilan
ta’minlashda katta qiyinchiliklar mavjud bo‘lib, ikkitagina korxona dori-darmon
ishlab chiqarar edi. Ular aholining dori-darmon vositalariga bo‘lgan ehtiyojini 1-
1,5 foizgagina qondirardi, xolos. Shu boisdan farmatsevtika sanoatini tez sur’atlar
bilan rivojlantirish dolzarb vazifalardan edi.
1993 - yilda Prezident I.A. Karimov farmoni bilan “ O‘zfarmsanoat ” davlat
aksionerlik konserni tuzildi, unga aholini o‘zimizda ishlab chiqarilgan dori-
darmonlar bilan ta’minlash vazifasi yuklandi. 1994 -202 - yillarda farmatsevtika
tarmog‘ini rivojlantirish uchun 50 mln AQSH dollari jalb qilindi. Shvetsiya, Buyuk
Britaniya, Germaniya, Chexiya, Rossiya, Hindiston va boshqa mamlakatlar
sarmoyadorlari ishtirokida qo‘shma korxonalar barpo etildi. 202 - yilda
respublikada dori-darmon ishlab chiqaruvchi korxonalar va qo‘shma korxonalar
soni 61 taga yetdi. Farmatsevtika korxonalari 1994 - yilda 47 -,2 mln so‘mlik 34
xil mahsulot ishlab chiqargan bo‘lsa, 201- yilda 12 mlrd so‘mlik 340 xil mahsulot
ishlab chiqardi. 1994 - yilda aholining dori-darmonga bo‘lgan ehtiyoji
respublikada ishlab chiqarilgan mahsulot hisobiga bor-yo‘g‘i 4,5 foizga
183

qondirilgan bo‘lsa, 201- yilda bu ko‘rsatkich 25 - foizgacha o‘sdi. 50 dan ortiq
davlatdan dori-darmon keltirilmoqda. 201- yildan boshlab chetdan dori vositalari
keltiruvchi tashkilotlar qo‘shimcha qiymat solig‘idan ozod etilgan. Aholini dori-
darmonlar bilan ta’minlashda dorixonalarning o‘rni kattadir. 1994 - yilda “Dori-
darmon” davlat aksionerlik uyushmasi tashkil etildi. Davlat tasarrufidagi 25 -25 -
ta dorixonalarning ko‘pchiligi xususiylashtirildi. 201- yilda xususiy dorixonalar
soni 27 -22 - taga yetdi. Dorixona muassasalari soni 1990 - yilda 835 tani tashkil
etgan bo‘lsa, 2010 - yilda 4837 - taga yetdi, qariyb 6 baravar ko‘paydi. Istiqlol
yillarida aholining keng qatlamlariga tibbiy xizmat ko‘rsatish yo‘lga qo‘yildi,
tibbiy xizmat ko‘rsatish sifati oshdi.
Davlatimiz rahbari qurilish va obodonlashtirish ishlarini izchil davom ettirish,
shahar qiyofasini yanada yaxshilash, aholining dam olishi uchun bundanda ko‘proq
qulayliklar yaratish bo‘yicha zarur tavsiyalar berdi.
Jamiyatning mahalliy shart-sharoitlari hamda milliy o‘ziga xosligidan kelib
chiqib, kam ta’minlangan va ko‘p bolali oilalarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashni
to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish muhim ahamiyat kasb etadi. Aynan shu maqsadda 1994 - yil
28 - avgustda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Kam
ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilishni tashkil etish masalalari to‘g‘risida”
gi qarori qabul qilindi. Ushbu qaror asosida “ Kam ta’minlangan oilalarni
hisobga olish, ularga moddiy yordam tayinlash va to‘lash tartibi to‘g‘risida ”
gi Nizom qabul qilinadi.
Aholining ijtimoiy muhofazaga eng muhtoj qatlamlaridan biri – bu kam
ta’minlangan oilalardir. Kam ta’minlangan oilalarning ijtimoiy himoyasini
ta’minlash maqsadida qator me’yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Jumladan,
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 - yil 24 - avgustdagi
“Kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilishni tashkil etish masalalari
to‘g‘risida”gi 434-sonli qarori muhim ahamiyat kasb qildi. Bu borada minglab
oilalar davlatdan ijtimoiy yordamlar olgan.
Ammo ijtimoiy himoya mexanizimining amal qilish tajribasini o‘rganish
natijasida shu narsa aniqlandiki, bu tizimda ko‘pgina muammolar, jumladan,
qurilish, obodonlashtirish, aholini ijtimoiy himoya qilish, aholini toza ichimlik
suvi, elektr toki, tabiiy gaz bilan ta’minlash kabi sohalarda ko‘plab muamolarga
duch kelingan. Ayniqsa, aholiga ijtimoiy yordam ko‘rsatishda xato va
kamchiliklarga yo‘l qo‘yilgan. Masalan, 1996- yilda Moliya vazirligi tomonidan
o‘tkazilgan tekshirish natijasida respublika bo‘yicha 26 mahallada 262 ming so‘m
mablag‘ qing‘ir yo‘llar bilan boshqa maqsadlarga o‘zlashtirilgani aniqlangan.
1998 yildagi tekshirishlar esa shuni ko‘rsatganki, kam ta’minlangan va ko‘p
bolali oilalarga nafaqa belgilash va to‘lash tizimida quyidagi kamchiliklar eng ko‘p
uchragan. Haqiqatdan ham muhtoj oilalarga moddiy yordam ko‘rsatishni asossiz
rad etish va aksincha, nafaqa olishga asosi bo‘lmagan oilalarga qarindoshlik
belgisi, fuqarolar o‘z o‘zini boshqarish yig‘inlarida egallagan mansabi yoki boshqa
sabablarga ko‘ra nafaqa belgilash va to‘lashda lavozimini suiiste’mol qilish (bu
ko‘rsatkich respublika bo‘yicha 0,3 1,4% darajasida); muhtoj oilalarga ijtimoiy
yordam ko‘rsatish uchun ajratilgan mablag‘larning ko‘zda tutilgan boshqa
184

maqsadlarida (talabalar stipendiyasi, sug‘urta to‘lovlari, hatto jamoat binolarining
qurilishiga) ishlatilishi va hokazolar shular jumlasidandir.
1997 -1998 yillarda kam ta’minlangan oilalarga nafaqalar tayinlash bo‘yicha
Qashqadaryo viloyatida 629 ta oilaga 2 mln. so‘m, Buxoro viloyatida 567 - ta
oilaga 1,5 mln so‘m, Samarqand viloyatida 194 oilaga 992 ming so‘m,
Namanganda 24 -9 ta oilaga 423 ming so‘m, Xorazm viloyatida 82 ta oilaga 304,6
ming so‘m pul mablag‘lari moddiy yordam tariqasida noqonuniy to‘langan.
Vaholanki, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza
qilish vazirligining Ijtimoiy yordam va qo‘llab-quvvatlashni tashkil etish
Boshqarmasi hisobotida davlat byudjetidan ajratilgan mablag‘larning o‘z egalariga
etkazilishi 1997 - yilda 93,1 % ga, 1998 yilda 98,3 % ga, 201- yilda esa 99,0 % ga
bajarilgan, deb ko‘rsatilgan 3
.
Albatta o‘sha kezlarda ayrim yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni bugungi kunda
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev rahbarligida tanqidiy tahlil aosida ko‘rib
chiqilib, muammolarni ro‘y rost aytish vaqti kelganligi ko‘p bora takidlanmoqda.
Zero, Yurtboshimiz o‘z chiqishlarida va ma’ruzalarida, rahbarlar, xalq faollari,
deputatlar yoki oddiy xalq bilan bo‘layotgan uchrashuvlarda, qarsakbozliklar davri
e ndi o‘tdi, biz “Xalq davlat idoralariga emas, balki davlat idoralari xalqimizga
xizmat qilishi kerak”, degan tamoyilni amalda qaror toptirish imiz lozimligini
uqdirmoqdalar.
Bugungi kunda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tomonidan
ijtimoiy nafaqalar tayinlash va to‘lashning manzilliligini oshirish maqsadida
quyidagilar amalga oshirilmoqda:
- O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi tomonidan fuqarolarning
o‘zini o‘zi boshqarish organlarining taqdimnomalariga ko‘ra nafaqalar va moddiy
yordam olish uchun oila a’zolarining daromadlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarning
ishonchliligi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tekshirilmoqda;
- Respublika “Mahalla” jamg‘armasi O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va
aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, Moliya vazirligi hamda Iqtisodiyot
vazirligi bilan birgalikda aholi o‘rtasida ehtiyojmand oilalarga nafaqa va moddiy
yordam tayinlash uchun o‘rtacha oylikning jami daromad miqdorini hisoblab
chiqish tartibi to‘g‘risida keng tushuntirish ishlarini amalga oshirmoqda.
Bundan tashqari, kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilish
darajasini oshirish va manzilli yordamni kuchaytirishga quyidagilar hisobidan
erishish rejalashtirilgan:
- amal qilayotgan imtiyozlar va nafaqa to‘lovlari tizimini tartibga solish,
manzilli xarakterga ega bo‘lmagan imtiyozlarni, avvalambor, ayrim professional
guruhlarga taqdim etiladigan imtiyozlarni bosqichma-bosqich kamaytirib borish va
shuning hisobidan ko‘proq ehtiyoj sezayotgan oilalarga imtiyozlar hajmini
oshirish;
- natural ko‘rinishda beriladigan imtiyozlarni tegishli pul to‘lovlari bilan
almashtirish jarayonini tugallash;
3
2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича
Ҳаракатлар стратегиясини “Халқ билан мулоқот ва инсон манфаатлари йили” да амалга оширишга оид
Давлат дастурини ўрганиш бўйича илмий-услубий рисола. Т., 2017. 167-бет.
185

- norasmiy sektorda tadbirkorlik faoliyatidan, shuningdek pul o‘tkazmalari
hisobidan daromad olayotgan oilalarni chiqarib tashlash yo‘li bilan moddiy
yordamga muhtojlik sezayotgan oilalarni aniqlash usulini takomillashtirish. Tejab
qolingan mablag‘lar eng muhtoj oilalarga moddiy yordam ko‘rsatish uchun qayta
yo‘naltiriladi;
- joylarda muhtojlarga qo‘shimcha yordam ko‘rsatish, shuningdek,
mablag‘larni ijtimoiy himoyaning ayrim moddalari o‘rtasida qayta taqsimlash
bo‘yicha qarorlar qabul qilishda davlat organlari mustaqilligini kengaytirish;
- o‘zini o‘zi boshqarish organlarida kam ta’minlangan oilalarga nafaqa
to‘lovlari to‘lashni tashkil qilish bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar tayyorlash
darajasini oshirish;
- aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlarini moliyalashtirish uchun
byudjetdan tashqari mablag‘lar, jumladan, xayriya tashkilotlari va homiylarning
mablag‘larini jalb qilish, bu kam ta’minlangan oilalarga ijtimoiy to‘lovlar hajmi va
qamrovini oshirishga imkon beradi;
- ayrim nafaqa to‘lovlari va imtiyozlarni tugatish natijasida bo‘shagan
mablag‘larni muhtoj oilalarga manzilli nafaqa to‘lovlarini moliyalashtirish hajmini
oshirishga yo‘naltirish;
- minimal ijtimoiy standartlarni, jumladan, mintaqaviy xususiyatlarni hisobga
olgan holda, hisob-kitob qilish usulini takomillashtirish;
- oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun aholining ijtimoiy zaif guruhlari,
avvalambor, talab qilinmagan mehnat salohiyatiga ega, kam ta’minlangan oilalarni
kredit resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini ta’minlashga yo‘naltirilgan
mikromoliyalashtirish institutlarini kengaytirish.
Aholi farovonligini oshirishda bandlik masalasining o‘rni katta. Bugungi
kunda mehnatga layoqatli aholining bandligini ta’minlash maqsadida yangi ish
o‘rinlari yaratayotgan ish beruvchilar rag‘batlantirilmoqda, ularga soliq, kredit va
boshqa masalalarda imtiyozlar berilmoqda; mehnat bozorida ishchi kuchi sifati va
raqobatdoshligini oshirish chora-tadbirlari ko‘rilmoqda; aholini ish bilan
ta’minlashning eng samarali vositalari bo‘lgan kichik biznes, xususiy tadbirkorlik,
kasanachilik, xizmat ko‘rsatish va servis sohasi yanada jadal sur’atlarda
rivojlantirilmoqda; aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lgan toifalari moddiy
qo‘llab-quvvatlanmoqda, ular uchun ish o‘rinlarini kvotalash tartibi yo‘lga
qo‘yildi; davlat va mahalliy byudjet mablag‘lari hisobidan vaqtinchalik va jamoat
ishlari tashkil etilmoqda; tashqi va ichki migratsiyani tartibga solishga e’tibor
kuchaytirilmoqda.
Mamlakatimizda mehnatga layoqatli aholi bandligini ta’minlash maqsadida har
yili yangi ish o‘rinlari yaratilmoqda. Jumladan, 2013- yilda 97 -2,7 - mingta yangi ish
o‘rni tashkil eti lgan . Bu ish o‘rinlari yangi yirik sanoat ob’ektlarini ishga tushirish,
ishlab turgan korxonalarni rekonstruksiya qilish va kengaytirish, kichik biznes,
xususiy va oilaviy tadbirkorlikni, xizmat ko‘rsatish va servis sohalarini
rivojlantirishni bundan buyon ham rag‘batlantirish, kasanachilik imkoniyatlarini, shu
jumladan, yirik korxonalar bilan kooperatsiyalashgan kasanachilik imkoniyatlarini
kuchaytirish hisobidan tashkil etiladi.
186

Ishlab chiqarish va ijtimoiy soha etarli darajada rivojlanmagan, ishsizlik darajasi
nisbatan yuqori bo‘lgan tog‘li, chegara hududlarda joylashgan 28 - ta olis tumanga
alohida e’tibor beriladi. 2013- yilda bu hududlarda kamida 126 mingta yangi ish o‘rni
yoki 2012- yildagidan besh foiz ko‘p ish o‘rni tashkil eti lgan.
O‘zbekistonda ijtimoiy islohotlarining yangi bosqichiga ko‘tarilishi.
2016- yil 4 dekabrda bo‘lib o‘tgan Prezident saylovlarida Shavkat Mirziyoyev
O‘zbekiston Respublikasining yangi Prezidenti etib saylandi. Ushbu siyosiy voqea
davlatimiz tarixida yangi davrni boshlab berdi. O‘zbekiston va uning xalqi
demokratik, ochiq fuqarolik jamiyatini barpo etishning mutlaqo yangi davriga
qadam qo‘ydi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev o‘z rahbarlik faoliyatini xalq bilan muloqot va
inson manfaatlariga e’tibor berishdan boshladi. Ayniqsa uzoq yillar mobaynida
etilib qolgan ko‘plab muammolarni hal qilish, xususan korrupsiya, rahbarlar
faoliyatiga tanqidiy tahlil asosida yondashish, har bir rahbarning shaxsiy
javobgarligini kuchaytirish, xalqning dardu- tashvishlari bilan yashash, oddiy
insonlar murojaatlari bilan ishlash tizimini shakllantirish, inson omiliga e’tibor
masalalari shular jumlasidandir . Ayniqsa joylarda xalq bilan ishlashning eng
ta’sirchan mexanizmi, ya’ni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xalq
qabulxonalari”, “O‘zbekiston Respublikasi Prezidetining Virtual
qabulxonalari” tashkil etildi. 2017 - yil mamlakatimizda “Xalq bilan muloqot va
inson manfaatlari yili”, deb e’lon qilindi. “Xalq davlat idoralariga emas, balki
davlat idoralari xalqimizga xizmat qilishi kerak” degan g‘oya kundalik ish
mezonimizga aylandi 4
.
2017 - yilning 7 - fevral kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi farmoni imzolandi. Farmonda
belgilangan strategiya loyihasi va unda ko‘zda tutilgan muhim strategik
masalalar respublikamiz ekspertlari hamda keng jamoatchilik
muhokamasidan o‘tdi.
Strategiya loyihasi o‘ta dolzarb, ya’ni aholinining turmush tarzini
yanada yaxshilash masalalarini kompleks o‘rganish, davlat boshqaruv
tizimini isloh qilish, mamlakatda qonunchilik, huquqni muhofaza qilish
amaliyoti va xorijiy tajribani tahlil qilish yakunlari bo‘yicha ishlab chiqilgan
edi. Harakatlar strategiyasini kelajakda beshta ustuvor yo‘nalish bo‘yicha
amalga oshirish ko‘zda tutildi. Ular quyidagilar:
Birinchi ustuvor yo‘nalish da davlat va jamiyat qurilish tizimini
takomillashtirish, xususan demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va
mamlakatni modernizatsiya qilishda Oliy Majlis palatalari, siyosiy
partiyalarning rolini yanada kuchaytirish;
Ikkinchi ustuvor yo‘nalish da qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-
huquq tizimini yanada isloh qilish;
4
Мирзиёев Ш. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар
фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Т., 2017 й.
187

Uchinchi ustuvor yo‘nalish da iqtisodiyotni rivojlantirish va
liberallashtirish;
To‘rtinchi ustuvor yo‘nalish da mamlakatda ijtimoiy sohani
rivojlantirish;
Beshinchi ustuvor yo‘nalish da xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy
bag‘rikenglikni ta’minlash hamda chuqur o‘ylangan, o‘zaro manfaatli va
amaliy tashqi siyosat sohasidagi muhim vazifalar belgilandi.
Ma’lumki so‘ngi yillarda amalga oshirilgan keng ko‘lamli islohotlar
milliy davlatchilik va suverenitetni mustahkamlash, xavfsizlik va huquq-
tartibotni, davlatimiz chegaralari daxlsizligini, jamiyatda qonun ustuvorligini,
inson huquq va erkinliklarini, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglik
muhitini ta’minlash uchun muhim poydevor bo‘ldi. Xalqimizning munosib
hayot kechirishi, fuqarolarimizning bunyodkorlik salohiyatini ro‘yobga
chiqarish uchun zarur shart-sharoitlar yaratdi.
Inson va uning manfaatlarini ko‘zlab ishlab chiqilgan Harakatlar
strategiyasining birinchi ustuvor yo‘nalishi bu, davlat va jamiyat qurilishini
takomillashtirishga yo‘naltirilgan demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va
mamlakatni modernizatsiya qilishda parlamentning hamda siyosiy
partiyalarning rolini yanada kuchaytirishga qaratilganligi bilan ahamiyatlidir.
YA’ni davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish, davlat xizmatining tashkiliy-
huquqiy asoslarini rivojlantirish, davlat xizmatlari sifati va samarasini
oshirish, jamoatchilik nazorati mexanizmlarini amalda tatbiq etish, fuqarolik
jamiyati institutlari hamda ommaviy axborot vositalari rolini kuchaytirishga
e’tibor qaratdi.
Harakatlar strategiyasida qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq
tizimini yanada isloh qilishga yo‘naltirilgan dastur bu ikkinchi yo‘nalish
hisoblanadi. Ya’ni sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini hamda
fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini
mustahkamlash, ma’muriy, jinoyat, fuqarolik va xo‘jalik qonunchiligini,
jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarliklarning oldini olish tizimi
samarasini oshirish belgilab berildi. Uning muhimligi shuningdek sud
tizimini isloh qilish, yuridik yordam va huquqiy xizmatlar sifatini tubdan
yaxshilashga yo‘naltirilganligi bilan ahamiyatlidir.
Uchinchi ustuvor yo‘nalish, strategik dasturning yana muhim ustuvor
jabhasi bu, iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishga
yo‘naltirilgan makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va yuqori
iqtisodiy o‘sish sur’atlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotning
raqobatbardoshligini oshirish, qishloq xo‘jaligini modernizatsiya qilish va
jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirishni ko‘zlaydi.
Strategiyada xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini
yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini
rag‘batlantirish, hududlar, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib
holda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish, investitsiyaviy muhitni yaxshilash
orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy
sarmoyalarni faol jalb etish masalalari ham keng o‘rin olgan.
188

To‘rtinchi muhim ustuvor yo‘nalish etib belgilangan keyingi masalalar
ijtimoiy sohani rivojlantirishga yo‘naltirilganligi aholi bandligi va real
daromadlarini izchil oshirib borish, ijtimoiy himoya va sog‘liqni saqlash
tizimini takomillashtirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini
oshirish, arzon uy-joylar barpo etish, yo‘l-transport, muhandislik-
kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilmalarni rivojlantirish inson
manfaatlariga yo‘naltirilganligi bilan muhim ahamiyat kasb etdi. Una barcha
ijtimoiy sohalarni modernizatsiya qilish bo‘yicha maqsadli dasturlarni amalga
oshirish, ta’lim, madaniyat, ilm-fan, adabiyot, san’at va sport sohalarini
rivojlantirish, yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish ham
belgilandi.
Beshinchi ustuvor yo‘nalish bu, davlatimiz xavfsizlik tizimi,
millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglikni ta’minlash, chuqur o‘ylangan,
o‘zaro manfaatli va amaliy ruhdagi tashqi siyosat yuritishga yo‘naltirilgan
davlatimiz mustaqilligi va suverenitetini mustahkamlash, O‘zbekistonning
yon-atrofida xavfsizlik, barqarorlik va ahil qo‘shnichilik muhitini
shakllantirish, mamlakatimizning xalqaro nufuzini mustahkamlash beshinchi
ustuvor yo‘nalishda belgilab berildi.
2017 - yil dan e’tiboran barcha sohalarda davlatimiz taraqqiyotning yangi
bosqichiga qadam qo‘ydi. Barcha sohalarda keng ko‘lamli qayta qurish va
islohotlarning yangi davri boshlandi. O‘zbekiston tubdan yangilana boshladi.
Barcha rahbarlar faoliyati qaytadan ko‘rib chiqildi, tanqidiy tahlil qilindi, ularga
xalq oldida shaxsiy javobgarlik yuklandi. Asosiy e’tibor ancha yillar mobaynida
etilib qolgan masalalarni hal qilish, xalq manfaatlari va muammolarini hal qilishga
qaratildi.
Ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi yangicha islohotlar va taraqqiyot omillari .
2017 - yildan boshlab O‘zbekiston islohotlar va taraqqiyotning yangi bosqichiga
kirdi. CHunki, bu davr yutuqlarni sarhisob qilish, yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni
tahlil qilish hamda mamlkat taraqqiyotining strategik omillarini belgilab bergan
davr sifatida tarixga kirdi. Agar raqamlarga murojaat qilinsa, 2017 - yilning
“”Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” deb e ’lon qilinishi natijasida,
shu yilning iyul-dekabr oylari davomida Prezidentimiz tashabbusi bilan joriy
etilgan xalq bilan faol muloqot olib borish, jismoniy va yuridik shaxslarning
murojaatlari bilan ishlash tizimini yanada takomillashtirish maqsadida
respublikamiz shahar va qishloqlariga “Sayyor qabullar” uyushtirilgan.
Ochiq muloqotlarda 58 mingdan ortiq fuqaro va tadbirkorlardan turli
masalalarga oid 32 ming 17 -6 shikoyat, ariza va takliflar o‘rganilgan. E’tiborli
tomoni shundaki, murojaatlarning eng ko‘pi, ya’ni 8 mingdan ziyodi, yoki 25 - %
asosan tadbirkorlarning bank kreditlari bilan bog‘liq muammolardir. Huquqni
muhofaza qilish sohasi bilan bog‘liq muammolar 7 - mingdan ortiq-22 -%, bandlik
va ish haqi to‘lovlari 3 ming 97 -3 ta-12 %, tadbirkorlik faoliyatiga to‘siq
bo‘layotgan muammolar 3 ming 350 ta-10%, odamlarga uchastka va uy joy
ajratish 2 ming 47 -3 ta-8 % ni tashkil etgan.
2018- yilning “Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oya va texnologiyalarni
qo‘llab quvvatlash” deb e’lon qilinishi natijasida mamlakat farovonligi va
189

taraqqiyotining asosi bo‘lgan tadbirkorlik sohalariga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Jumladan, h ozirgacha tadbirkorlarga tegishli murojatlarning 96 foizi, ya’ni 30
ming 87 -6 tasi hal etilgan. Ulardan 8 ming 326 tasi sohalar faoliyatiga oid taklif va
tavsiyalardan iborat.
Masalan, mamlakat miqyosida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
yo‘nalishlariga ajratilgan kreditlar hajmi 2017 - yilning 1 aprel holatida 4,6 trln
so‘mni tashkil etmoqda va bu ko‘rsatkich 2016- yilning xuddi shu davriga nisbatan
1,3 barobar ko‘p. Uning 1 trln so‘mini mikrokreditlar tashkil etadi, bu ko‘rsatkich
ham o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 1,3 barobar ko‘p bo‘lgan.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish uchun qulay
ishbilarmonlik muhitini yaratish, xizmat ko‘rsatish sohalarini traqqiy ettirish,
fermerlikni qo‘llab quvvatlash va rivojlantirish, tadbirkorlik tuzilmalarining
faoliyatiga davlat, huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat idoralari tomonidan
noqonuniy aralashuvlarning qat’iy oldini olish masalalari 2017 -2021- yillarda
O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha
Harakatlar strategiyasida ko‘rsatib berilganligi ushbu sohalar rivojiga davlat
ahamiyati darajasida e’tibor qaratilayotganligining tasdig‘idir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning bevosita
tashabbusi bilan mamlakatda “Obod qishloq” dasturi to‘g‘risida”gi qaroriga
ko‘ra uzoq yillar og‘ir ahvolga tushib qolgan, hatto yashash uchun oddiy sharoitlar
ham bo‘lmagan qishloqlarni tubdan yangilashga kirishildi. Xususan, 2018- yil
fevraldan boshlab Jizzax viloyati, Dstlik tumanidagi “Manas”, Sirdaryo viloyati
Xovos tumanidagi, “Xovosobod”, Samraqand viloyati Kattaqo‘rg‘on tumanidagi
“Jom” qishloq fuqarolar yig‘inlarida keng ko‘lamli yangitadan qurilish va
bunyodkorlik ishlari tufayli aholiga topshirildi. Ular namunali qishloqlar sifatida
yangilangandan so‘ng, ushbu tajriba respublikaning har bir tumanida har yili 2 va 3
tadan qishloqlar “Obod qishloq dasturi” asosida yangilandi. Ushbu tajriba asosida
2018- yil iyun oyidan e’tiboran “Obod mahalla dasturi” Toshkent shahri misolida
ommalashtirla boshlandi.
“Obod qishloq dasturi” doirasida 2018- yilda mamlakatimizning 17 -4 ta
tumanidagi 368 ta mahalla fuqarolar yig‘ini hududlarini kompleks ravishda
yangilash ko‘zda tutilgan. Belgilangan ishlarga 3 trillion 40 milliard so‘mdan
ziyod mablag‘ yo‘naltiriladi. Shu yilning 1 aprelidan boshlab har bir tumanda 2
tadan, 2019 yildan esa 3 tadan mahalla tubdan yangilanadi.
2018- yil 1 apreligacha Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Respublika
“Jamoatchilik nazorati ishchi guruhi” vakillari joylarda ijtimoiy holatni
o‘rganish maqsadida Namangan viloyati Pop, Kosonsoy tumanlarida, Surxondaryo
viloyati Qumqo‘rg‘on va Sariosiyo tumanlarida, Farg‘ona shahri va Quva
tumanida, Andijon viloyati Qo‘rg‘ontepa tumanida, Navoiy, Buxoro, Xorazm
viloyatlari va Jizzax shaharlarida bo‘lishib, aholini qiynayotgan va “Xalq
qabulxona”lariga kelib tushayotgan shikoyatlar echimi yuzasidan sayyor reydlar
uyushtirilib ko‘pgina muammolar o‘sha erlarning o‘zida hal etilgan.
2017 - yilda esa respublikada 7 -89,5 mingta ish o‘rni yaratish ko‘zda tutilgan
bo‘lsada, bu borada hali echimini kutayotgan muammolar mavjudligi Prezident
Shavkat Mirziyoyevning “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
190

javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”
nomli risolada o‘z aksini topdi. Unda qayd etilishicha yurtimizda yiliga 1,5 million
odamni ishga joylashtirishga ehtiyoj bo‘lsa-da, 2016- yili Bandlikka ko‘maklashish
markazlari atigi 248 ming kishini yoki 16,5 foizini ishga joylashtirgan. Buning
asosiy sabablari ish faoliyatidagi eskirgan shakl va usullar hamda bandlik
muammolarini hal etishdagi rasmiyatchilik bilan bog‘liq bo‘lgan deya uqdiradi
Prezident.
Qayd etib o‘tilgan ijtimoiy himoyaga oid masalalar orasida aholini uy-joy
bilan ta’minlash ham dolzarb masalalar sifatida e’tirof etiladi. Shu boisdan
Prezident Shavkat Mirziyoyev “... faqat raqamlar ortidan quvish oqibatida bu
boradagi ishlarni ham hali ko‘ngildagidek, deb bo‘lmaydi, deya qayd etadi.
Aholimizni, ayniqsa, byudjet sohasi xodimlarini, kam ta’minlangan oilalarni
uy-joy muammosi ko‘pdan buyon qiynab kelardi. Bu og‘ir ijtimoiy
muammoga biz deyarli e’tibor bermay kelganimiz ham bor gap. Xalqimizning
talab va istaklarini inobatga olib, biz joriy yilda imtiyozli ipoteka kreditlari
asosida arzon uy-joylar qurish loyihasini amalga oshirishga kirishdik”, deydi.
SHahar va qishloqlarimizda jami 3,5 million kvadrat metrdan ziyod namunaviy
uylar va ko‘p qavatli uy-joylar barpo etildi. Bu raqamni avvalgi yillarga
taqqoslaydigan bo‘lsak, 207 - yilga nisbatan 20 barobar, namunaviy uy-joylar
qurish dasturi boshlangan 2010 - yilga nisbatan 3,5 barobar, 2014 yilga nisbatan
esa 2 barobar ko‘p uy-joy qurilganini ko‘ramiz.
2017 - yil 22 - dekabrda Prezident Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasida qayd etilganidek “biz keyingi 25 - yil davomida birinchi marta
aholi uchun arzon, barcha qulayliklarga ega bo‘lgan ko‘pqavatli uy-joylar qurishni
boshladik. 2017 - yilning o‘zida 80 ming kvadrat metrdan ziyod ana Shunday uy-
joylar qurib foydalanishga topshirildi. Birgina Toshkent shahrining o‘zida joriy
yilda 420 ming kvadrat metr ko‘pqavatli uy-joy fondi foydalanishga topshirildi. Bu
o‘tgan yilga nisbatan qariyb 3 barobar ko‘pdir. Aholi, ayniqsa, yosh oilalar, eski
uylarda yashayotgan va boshqa toifadagi fuqarolarning ehtiyojini hisobga olib, biz
arzon va sifatli uy-joylar qurish bo‘yicha ishlarni izchil davom ettiramiz, deya o‘z
fikrini bayon etadi Prezident.
Shu maqsadda 2018- yilda namunaviy va arzon uy-joylar qurish ko‘lamini
joriy yilga nisbatan 1,5 barobar ko‘paytirish bo‘yicha aniq rejalar ishlab
chiqilgan” 5
. Demak, b u borada joylardagi o‘zini o‘zi boshqarish organlari o‘z
navbatida yosh oilalar bilan ishlash tizimini kuchaytirishlari maqsadga muvofiq.
Mahalliy hokimliklar huzurida “Obod qishloq” maqsadli jamg‘armalari
tuzilib, byudjet, tarmoq korxonalari, xalqaro moliya institutlari va xorijiy davlatlar
grantlari, tashabbuskor tadbirkorlar mablag‘lari, xasharlar va xayriya tadbirlari
aynan Shunga yo‘naltiriladi. “Obod mahalla” dasturi doirasida 2018- yil barcha
manbalar hisobidan 3 trillion 40 milliarda so‘mdan ziyod mablag‘ ishonchli va
muntazam rashishda yo‘naltiril gan . Ushbu loyihalarning me’moriy va texnik
jihatdan puxta ishlab chiqilishini ta’minlash maqsadida 190 ga yaqin tajribali va
malakali loyiha institutlar jalb etilishi belgilanib, arzon, sifatli qurilish
5
?
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. “Халқ
сўзи”. 2017 йил. 23 декабр.
191

materiaallari, ishlab chiqaruvchilar uchun elektr energiyasi va gaz etkazib berishda
pereferensiyalar nazarda tutildi 6
.
Aholini ijtimoiy himoya qilish sohasini tubdan isloh qilish borasida Prezident
Shavkat Mirziyoyev 2018- yil 28 - dekabrda Oliy Majlisga Murojaatnomasida
qayd qilganidek, “I qtisodiy rivojlanish va ijtimoiy himoya o‘zaro uzviy bog‘liq
tuShunchalar bo‘lib, ularni bir-biridan ajralgan holda tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Przident Shavkat Mirziyoyev ta’biri bilan aytganda “...endi bironta
fuqaro qalbaki dalillar, tuhmat va bo‘htonlar asosida javobgarlikka
tortilmasligi shart. Konstitutsiya va qonun normalari so‘zsiz ishlashi uchun
ishonchli kafolatlar yaratishimiz zarur” 7
.
Prezidentimiz sud, milliy xavfsizlik va boshqa huquqni muhofaza qiluvchi
idoralar ishiga faqat va faqat xalqimizning o‘zi baho berishini, ular uchun yagona
va eng qattiq talab – bu fuqarolarning qonuniy manfaatlariga xizmat qilish va
ularning huquqlarini har qanday holatda ham himoya qilishdan iboratligi aytildi.
Eng asosiysi, biz bir idora qo‘lida barcha vakolat va resurslar to‘planib qolishiga,
o‘zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanati prinsipi buzilishiga yo‘l
qo‘ymasligimiz zarurligi uqdirildi.
Inson omiliga e’tibor, ularning huquqlarini ta’minlash borasida birgina Inson
omiliga e’tibor, ularning huquqlarini ta’minlash borasida 2017 - yilda yurtimizda
yashab kelayotgan, lekin fuqaroligi bo‘lmagan 1100 dan ortiq shaxsga
O‘zbekiston fuqaroligi berildi, mamlakatimzning so‘ngi 26 yillik tarixida ilk
bor 27 -00 ga yaqin fuqarolar Prezidentimiz Farmoniga muvofiq avf etildi.
2017 - yilning 22 - dekabrida Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat
Mirziyoyev Parlamentga qilgan Murojaatnomada, b iz mamlakat hayotiga doir
har bir qarorni xalqimiz bilan maslahatlashib, bevosita muloqot asosida qabul
qilmoqdamiz. “Xalq davlat idoralariga emas, balki davlat idoralari xalqimizga
xizmat qilishi kerak” degan g‘oya bu borada faoliyatimiz mezoniga aylandi.
Davlat xodimlari, avvalo, birinchi rahbarlar faqat kabinetda o‘tirmasdan,
joylarga borib, aholini bezovta qilayotgan eng dolzarb muammolarning amaliy
echimi bilan Shug‘ullanishi zarur.
Shu ma’noda 2017 - yil xalq bilan yaqindan muloqot qilish, uning dardu
tashvishlari, hayotiy muammolarini samarali hal etish bo‘yicha yangi tizim
yaratilgan yil bo‘ldi. Bu tizimning asosi bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining Xalq qabulxonalari va Virtual qabulxonasi fuqarolarning
murojaatlari bilan ishlashning o‘ziga xos demokratik instituti sifatida amalda o‘zini
oqlamoqda, degan edi Prezidentimiz . YU rtimizda so‘nggi yillarda qonun
ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq sohasini takomillashtirish bo‘yicha keng
ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda.
Bu o‘zgarishlar inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash, odil sudlovga
erishish, huquqni muhofaza qilish idoralari faoliyatini takomillashtirishga
qaratilgan. 2018- yilda ushbu yo‘nalishda ko‘pgina ishlar qilindi. Jumladan, soha
xodimlari uchun munosib mehnat va turmush sharoitlarini yaratish maqsadida
6
Мирзиёев Ш. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар
фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Т., 2017 й.
7
Президент Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 22 декабрда Олий Мажлисга Мурожаатномаси. Т., 2018 йил
192

profilaktika inspektorlari uchun 6 yarim mingdan ziyod xizmat uylari, 1 ming 10
ta shaxsiy uy-joy, 7 - mingta shaxsiy avtomobil berildi. Shu bilan birga, Milliy
gvardiya xodimlari uchun ham 1 ming 80 ta uy-joy quriladi. 2018- yilda 3 ming
205 ta mahallada bironta ham jinoyat sodir etilmagan, deya qayd qiladi
Prezidentimiz 2018- yil 28 - dekabrda qilgan Oliy Majlisga Murojaatnomasida.
So‘ngi uch yil ichida Mahalla va Fuqarolar yig‘inlari tizimida ham ulkan
islohotlar boshlandi. Ayniqsa ushbu tuzilmalar 2018- yildan e’tiboran o‘z
faoliyatining yangi davriga qadam qo‘ydi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Vaholanki,
mahallaning fuqarolik jamiyati qurish sharoitidagi o‘rni, Shubhasiz uning
jamoatchilik tuzilmalari bilan faol hamkorligidir. 2018- yil 15-fevralda
Hukumatning “Mahalla institutining yanada samarali faoliyat yuritishini
ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi qarori ga ko‘ra endilikda mahalla
fuqarolari yig‘inlari huzuridagi “Yarashtirish komissiyasi” ga O‘zbekiston Xotin-
qizlar qo‘mitasi, Ichki ishlar vazirligi, O‘zbekiston mumsulmonlari idorasi,
“Ma’rifat va ma’naviyat masalalari bo‘yicha komissiya”siga Respublika
Ma’naviyat va ma’rifat markazi, Madaniyat vazirligi biriktirildi.
Mahalla fuqarolar yig‘inlarining “Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash komissiyasi”ga
Sog‘liqni saqlash vazirligi, Bandlik va mehnat munosabatlari hamda Moliya
vazirligi, Kasaba uyushmalari federatsiyasi, “Nuroniy” jamg‘armasi, “Xotin-qizlar
bilan ishlash komissiyasi”ga O‘zbekiston Xotin-qizlar qo‘mitasi, “Voyaga
etmaganlar, yoshlar va sport masalalari bo‘yicha komissiya”ga O‘zbekiston
YOshlar ittifoqi, Ichki ishlar va Xalq ta’limi vazirliklari, jismoniy tarbiya va sport
Davlat qo‘mitasi, “Tadbirkorlik faoliyati va oilaviy biznesni rivojlantirish
masalalari bo‘yicha komissiyasi” ga Savdo sanoat palatasi, Adliya vazirligi,
O‘zbekiston fermer, dehqon xo‘jaliklari va tomorqa er egalari kengashi hamda
tijorat banklari, “Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish, obodonlashtirish va
ko‘kalamzorlashtirish bo‘yicha komissiyasiga” Ekologiya va atrof-muhitni
muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, O‘zbekiston ekologiya harakati, “Jamoatchilik
nazorati va iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish bo‘yicha komissiyasi”
O‘zbekiston xotin-qizlar qo‘mitasi, xususiylashtirilgan korxonalarga
ko‘maklashish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi, Iste’molchilar
huquqlarini himoya qilish jamiyatlari federatsiyasi yaqindan ko‘mak beradi.
Fuqarolar yig‘inlari tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga ko‘maklashish
bo‘yicha maslahat kengashiga Savdo sanoat palatasi, Adliya vazirligi, Davlat soliq
qo‘mitasi, “Hunarmand uyushmasi” va tijorat banklari biriktirilgan. “Ota-onalar
universiteti” ga O‘zbekiston Xotin-qizlar qo‘mitasi, Respublika Ma’naviyat va
ma’rifat markazi, Sog‘liqni saqlash vazirligi, “Nuroniylar jamoatchilik kengashi”
ga Respublika “Nuroniy” jamg‘armasi, “Qaynonalar kengashi” ga O‘zbekiston
xotin-qizlar qo‘mitasi, “Mahalla posboni” jamoatchilik tuzilmasiga ichki ishlar
vazirligi amaliy ko‘mak berishi belgilangan.
Bugungi demokratik jamiyat qurish sharoitida f uqarolik jamiyati
institutlarining o‘rni ham katta bo‘lmoqda. Hozirgi kunda yurtimizda 9 mingdan
ortiq nodavlat notijorat tashkiloti mavjud, 29 ta xalqaro va xorijiy nohukumat
tashkilotlarining filial va vakolatxonalari faoliyat yuritmoqda. 2017 - yilda
“Nuroniy” jamg‘armasi, Yoshlar ittifoqi, O‘zbekiston fermer, dehqon xo‘jaliklari
193

va tomorqa er egalari kengashi, Savdo-sanoat palatasi, o‘zini o‘zi boshqarish
organlari faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘yicha Respublika kengashi kabi nodavlat
notijorat tashkilotlari faoliyatini takomillashtirish, ularni qo‘llab-quvvatlashga
qaratilgan alohida farmon va qarorlar qabul qilindi.
Yoshlarni kitob o‘qishga qiziqish uyg‘otish, ularning bo‘sh vaqtlarini
mazmunli tashkil etish, uyushmagan yoshlar bilan ishlash tizimini kuchaytirish,
“Ta’lim oluvchi”, “Davomat” kabi tezkor tadbirlar, “Futbolimiz kelajagi”, “Ota
onam va men-sportchilar oilasi” kabi tadbirlar, “Har bir oila tadbirkor” tamoyilini
keng joriy etish borasida ham talay muammolar mavjud. Ushbu muaammolarni hal
etishda ayniqsa O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning
2017 - yil 12 yanvardagi “Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini
rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda
targ‘ibot qilish bo‘yicha komissiya tuzish to‘g‘risida” gi farmoyishi va 2017 -
yil 13 sentyabrdagi “Kitob mahsulotlarini nashr etish va tarqatish tizimini
rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda
targ‘ib qilish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida” gi qarori
xalqimiz, ayniqsa yoshlar o‘rtasida kitob o‘qishni har tomonlama rivojlantirishga
xizmat qildi 8
.
Shu maqsadda dastlab mahallalarda, so‘ngra tuman va viloyatlar miqyosida
“Men sevib o‘qigan kitob”, “Eng yaxshi kitobxon” tanlovlari o‘tkazildi. Buning
uchun byudjetdan tashqari mablag‘lar va xayriya mablag‘lari hisobidan 160
million so‘m ajratish ko‘zda tutildi 9
. Aholi, ayniqsa yoshlarning intellektual va
ma’naviy ehtiyojlarini yanada to‘laroq qondirish maqsadida Respublika “Kitob
bayrami” o‘tkazila boshlandi.
3. O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurash va “Korrupsiyaga qarshi
kurash to‘g’risida qonun”
Prezident Shavkat Mirziyoyevning tashabbusi bilan O‘zbekiston
Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurash to‘g‘risida”gi Qonuni qabul qilindi
va u 2017 - yil 4 yanvardan boshlab kuchga kirdi. Mazkur Qonundan ko‘zlangan
asosy maqsad korrupsiyaga qarshi kurash sohasidagi munosabatlarni tartibga
solishdan iborat bo‘ldi. Unda “korrupsiya”, “korrupsion huquqbuzarlik” va
“manfaatlar to‘qnaShuvi” kabi tuShunchalarga izohlar berildi.
Qonunning 3-moddasida korrupsiyaga doir asosiy tuShunchalarga doir
quyidagi ta’riflar ifodalandi:
korrupsiya – shaxsning o‘z mansab yoki xizmat mavqeidan shaxsiy
manfaatlarini yoxud o‘zga shaxslarning manfaatlarini ko‘zlab moddiy yoki
nomoddiy naf olish maqsadida qonunga xilof ravishda foydalanishi, xuddi
Shuningdek bunday nafni qonunga xilof ravishda taqdim etish;
korrupsiyaga oid huquqbuzarlik – korrupsiya alomatlariga ega bo‘lgan,
sodir etilganligi uchun qonun hujjatlarida javobgarlik nazarda tutilgan qilmish;
8
Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, Т., 2017 январ, сентябр.
9
?
2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича
Ҳаракатлар стратегиясини “Халқ билан мулоқот ва инсон манфаатлари йили” да амалга оширишга оид
Давлат дастурини ўрганиш бўйича илмий-услубий рисола. Т., 2017. 349-бет.
194

manfaatlar to‘qnashuvi – shaxsiy (bevosita yoki bilvosita) manfaatdorlik
shaxsning mansab yoki xizmat majburiyatlarini lozim darajada bajarishiga ta’sir
ko‘rsatayotgan yoxud ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan hamda shaxsiy
manfaatdorlik bilan fuqarolarning, tashkilotlarning, jamiyatning yoki davlatning
huquqlari va qonuniy manfaatlari o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga kelayotgan
yoki yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan vaziyat.
Qonunda korrupsiyaga qarshi kurash sohasida davlat siyosatining asosiy
yo‘nalishlari sifatida quyidagilar belgilab qo‘yildi :
 aholining huquqiy savodxonligi va huquqiy madaniyatini oshirish,
jamiyatda korrupsiyaga nisbatan toqatsizlikni shakllantirish;
 davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarida korrupsiyadan
ogohlantirish bo‘yicha choralarni amalga oshirish; 
korrupsion huquqbuzarliklarni o‘z vaqtida aniqlash, ular oqibatlari,
sabablari va keltirib chiqargan sharoitlarni bartaraf etish hamda korrupsion
huquqbuzarliklar sodir etilgani uchun muqarrar jazolash tamoyilini tadbiq etish 10
.
Qonunning 5-moddasiga binoan , korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi
davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari quyidagicha belgilandi:
- aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirish, jamiyatda
korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirish;
- davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarida korrupsiyaning oldini olishga
doir chora-tadbirlarni amalga oshirish;
- korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarni o‘z vaqtida aniqlash, ularga chek
qo‘yish, ularning oqibatlarini, ularga imkon beruvchi sabablar va shart-sharoitlarni
bartaraf etish, korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarni sodir etganlik uchun
javobgarlikning muqarrarligi prinsipini ta’minlash.
Qonunning 7 -moddasiga binoan korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha
faoliyatni amalga oshiruvchi davlat organlari sirasiga quyidagilar kiritildi:
 Bosh prokuratura;
 Davlat xavfsizlik xizmati;
 Ichki ishlar vazirligi;
 Adliya vazirligi;
 O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Soliq, valyutaga
oid jinoyatlarga va jinoiy daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish
departamenti; Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha faoliyatni qonun
hujjatlariga muvofiq boshqa davlat organlari ham amalga oshiradi.
Mazkur Qonunning 12, 16, 18 va 20-moddalari bevosita ta’lim tizimi
jarayonida qo‘llanilishi mo‘ljallandi. Qonunning 16-moddasiga asosan davlat
organlari va boshqa tashkilotlar korrupsiyaga qarshi kurashish maqsadida
aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirish, jamiyatda
korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirish bo‘yicha zarur chora-
tadbirlarni ko‘rib borishlari lozim.
Shuningdek, Qonunda davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaning oldini
olishga doir quyidagi chora-tadbirlar belgilandi:
10
O‘zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi Qonuni // O‘zbekiston Respublikasi
qonun hujjatlari to‘plami, 2017 - y., 1-son, 2-modda.
195

- davlat organlari faoliyatining ochiqligini va ularning hisobdorligini
ta’minlash, davlat boshqaruvi tizimining samaradorligini oshirish, davlat
organlarining, ular mansabdor shaxslarining mas’uliyatini kuchaytirish;
- korrupsiyaga qarshi kurashish sohasida davlat organlarining faoliyati ustidan
parlament va jamoatchilik nazoratini amalga oshirish.
Prezident Sh.M.Mirziyoyevning 2017 - yil 7 - fevraldagi farmoni bilan
tasdiqlangan “2017 -2021- yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”da mamlakatda
korupsiyaga qarshi kurashni samarali tashkil etish bo‘yicha vazifalar qo‘yildi.
Uning 2-yo‘nalishi qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada
isloh qilish vazifalarini o‘z ichiga olib, uning 4-bandida jinoyatchilikka qarshi
kurashish va huquqbuzarliklarning oldini olish tizimini takomillashtirish vazifalari
qo‘yildi.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 15 mayda
qabul qilingan farmonini ijro etish maqsadida Bosh prokuratura huzurida
fuqarolarning, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining murojaatlarini
kechayu kunduz qabul qiladigan elektron tizim yaratildi va samarali faoliyat
ko‘rsatmoqda. Murojaatlarni ko‘rib chiqish tezligini ta’minlash maqsadida ushbu
tizimga 34 ta idora, prokuratura organlarining viloyat va tuman bo‘linmalari
ulandi. Har bir murojaatning o‘z vaqtida ko‘rib chiqilishi on-layn rejimda nazorat
qilinmoqda.
2016- yilning so‘nggi choragidan boshlab mamlakatda korrupsiyaga barham
berish sohasida katta ishlar amalga oshirildi. 2017 - yil 2 fevralda O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi qonunining qoidalarini amalga oshirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PQ-27 -52-sonli qarori mamlakatda korrupsiyaga barham berish va
unga qarshi kurashda muhim ahamiyat kasb etdi.
“2017 -2018- yillarga mo‘ljallangan korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha
davlat dasturi tasdiqlandi, Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha respublika
idoralararo komissiyasi tashkil etildi. Bu komissiyaning asosiy vazifalpri sifatida
quyidagilar belgilandi:
- korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi davlat dasturlarining va boshqa
dasturlarning ishlab chiqilishi hamda amalga oshirilishini tashkil etish;
- korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi va
unda ishtirok etuvchi organlar hamda tashkilotlarning faoliyatini muvofiqlashtirish
va hamkorligini ta’minlash;
- aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirishga, jamiyatda
korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirishga doir chora-
tadbirlarning ishlab chiqilishi hamda amalga oshirilishini tashkil etish;
- korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarning oldini olishga, ularni aniqlashga,
ularga chek qo‘yishga, ularning oqibatlarini, Shuningdek ularga imkon beruvchi
sabablar va shart-sharoitlarni bartaraf etishga doir chora-tadbirlar samaradorligi
oshirilishini ta’minlash;
- korrupsiyaning holati va tendensiyalari to‘g‘risidagi axborotni yig‘ish
hamda tahlil etish;
196

- korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilishi
yuzasidan monitoringni amalga oshirish, ushbu sohadagi mavjud tashkiliy-amaliy
va huquqiy mexanizmlarning samaradorligini baholash;
- korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini
takomillashtirish va ushbu sohadagi ishlarni yaxshilash yuzasidan takliflar
tayyorlash;
- korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha hududiy idoralararo komissiyalar
faoliyatini muvofiqlashtirish.
Prezident Sh.M.Mirziyoyev tomonidan 2016- yilning oxiridan boshlab davlat
organlarining korrupsiyaga qarshi kurashining tizimli faoliyatini yo‘lga qo‘yilishi,
uning tashabbusi bilan “Korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi Qonun qabul
qilinishi, prokratura va sud-huquq tizimini isloh etilishi, Prezident va Xalq
qabulxonalariga kelib tushayotgan murojjatlarni tahlil etib borish qoidalarini
o‘rnatilishi, mansabdorlar xizmatini oxirgi natijalariga qarab baholanishi
qoidalarini o‘rnatilishi kabi chora-tadbirlar o‘z natijasini bera boshladi.
2017 - yilning birinchi yarmida 1566 ta mansabdor shaxsga nisbatan 1130 ta
jinoi ish qo‘g‘atilib, ulardan 954 tasi (84,4 foizi) sudga oshirilgan. Lekin, bu
davrda 2016- yilning birinchi yarmiga nisbatan sudga oshirilgan jinoi ishlar 22 -
foizga kamaydi. Korrupsiyaviy faoliyat tufayli keltirilgan zararning 7 -7 - foizi
undirildi. 37 -4 ta guruhlar tomonidan sodir etilgan korrupsiyaviy jinoyatlar ochib
tashlandi, 1330 ta korrupsiyaviy jinoyatlar aniqlandi.
2018- yil 19-fevralda O‘zbekiston ichki ishlar vazirining bergan
ma’lumotlariga binoan 2017 - yilda 1426 ta korrupsiyaviy jinoyatlar fosh etilib,
undan 17 -1 tasi poraxo‘rlik, 109 tasi tovlamachilik, 517 - tasi firibgarlik, 125 - tasi
noqonuniy valyuta aylanmasini amalga oshirish, 19 tasi soxta pullarni ishlab
chiqish, 190 tasi davlat mulkini o‘g‘irlash va unga kamomad keltirish kabi jinoyat
turlarini tashkil etdi. 2017 - yilda jinoiy harakat qilganligi uchun 230 ta ichki ishlar
organlari xodimlari ustidan jinoiy ish qo‘zg‘atildi, 800 ta xodim intizomiy
javobgarlikka tortildi. Lekin, 2017 - yilda 73.692 ta jinoiy ishlar fosh etilib, bu
2016- yilga nisbatan 15,7 - foizga kamaygani ham qayd etildi.
Xulosa qilib aytganda, so‘ngi yillarda O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi
kurashning zamonaviy huquqiy asoslari ishlab chiqildi, ular amaliyotda qo‘llana
boshlandi. Muhimi, aholining Prezident va Xalq qabulxonalari vositasida yuz
berayotgan korrupsiyaviy jinoyatlarni davlat hokimiyati organlariga to‘g‘ridan-
to‘g‘ri etkazish imkoniyati yaratildi
8.Mavzu: MUSTAQILLIK YILLARIDA O‘ZBEKISTONDAGI
MA’NAVIY VA MADANIY TARAQQIYOT
Reja:
1. Milliy urf-odatlar, qadriyatlar va an’analarning qayta tiklanishi
2. Mustaqillik yillarida buyuk ajdodlarimiz xotirasiga bo‘lgan e’tibor va
tarixiy shaharlarimiz yubileylarining xalqaro miqyosda nishonlanishi
3. Madaniyat va san’at sohasining rivojlanishi
4. Mustaqillik yillarida sport sohasi taraqqiyoti
5. O‘zbekistonda millatlararo va dinlararo davlat siyosati
197

1. Milliy urf-odatlar, qadriyatlar va an’analarning qayta tiklanishi
Jamiyat ma’naviyati mamlakat barqarorligi taraqqiyotining muhim sharti va
kafolatidir. Biron-bir mamlakat o‘z ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida
ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay, xalqning milliy ruhini uyg‘otmay
va mustahkamlamay turib, yuksak taraqqiyot darajasiga ko‘tarila olmaydi.
Ma’naviyat insonni ruhiy poklanish va yuksalishga da’vat etadigan, uning ichki
olamini boyitadigan, iymon-irodasini, e’tiqodini mustahkamlaydigan, vijdonini
uyg‘otadigan qudratli kuchdir. Òarix guvohlik beradiki, mamlakatimiz bir necha
bor ajnabiy bosqinchilar hujumiga duchor bo‘lgan, qaramlik zulmi ostida qolgan
davrlar ham bo‘ldi. Buning oqibatida xalqimizning boy ma’naviy merosi, urf-
odatlarini qadrsizlantirishga urinishlar bo‘ldi. Ayniqsa, so‘nggi mustamlakachilik,
sovetlar tuzumi davrida milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz oyoqosti qilindi.
Ona tilimiz, boy ma’naviy merosimiz qadrsizlantirildi, ko‘plab masjid-madrasalar,
milliy maktablar, tarixiy yodgorliklar buzildi, qarovsiz qoldi. Avlodlarimiz
yetishtirgan allomalarimiz idealist degan yorliq bilan qoralandi, asarlarini unutish,
yo‘qotish siyosati yuritildi. Islom dini qadriyatlari, musulmonlarning e’tiqodlari
oyoqosti qilindi, ruhoniylar quvg‘in ostiga olindi. Mustabid tuzum hukmdorlari
madaniy inqilob shiori ostida o‘zbek xalqining yuzlab iqtidorli, milliy-ozodlik
uchun kurashgan vatanparvar ziyolilarini, istiqlolchi farzandlarini siyosiy qatag‘on
qildi, ularning nomlarini xalqimiz xotirasidan o‘chirib tashlashga harakat qilar edi.
O‘zbek xalqining o‘ziga xos milliy qadriyatlari bor. Milliy qadriyat deganda
millat uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan xususiyatlari, an’analari,
marosimlarini tuShunamiz. O‘zbek xalqining shakllanishi qancha uzoq tarixiy
jarayonda sodir bo‘lgan bo‘lsa, uning milliy qadriyatlari ham Shuncha uzoq tarixiy
jarayon davomida shakllangan. Qadriyatlar dastlab mahalliy mazmunda, ya’ni
Xorazm, Surxondaryo, Buxoro, Samarqand, Toshkent, Farg‘ona va hokazo
hududlarda yashovchi elatlarga xos urf-odatlar, rasmrusumlar, marosimlar tarzida
shakllanadi. So‘ngra ularning eng yaxshilari asrlar davomida saralanib umummilliy
qadriyatlar darajasiga ko‘tariladi. Òurli mamlakatlarga xos eng yaxshi qadriyatlar
saralanib umuminsoniy qadriyatlarga aylanadi. Shu boisdan ham har bir inson
uchun o‘z milliy qadriyatlarini, Shuningdek umuminsoniy qadriyatlarni bilish ham
farz, ham qarzdir.
O‘zbek xalqiga xos quyidagi jihatlar uning milliy qadriyatlari sifatida boshqa
xalqlar tomonidan e’tirof etilgan:
 tug‘ilgan makon va ona yurtiga ehtirom;
 avlodlar xotirasiga sadoqat;
 kattalarga hurmat, kichiklarga izzat;
 mehmondo‘stlik;
 bolajonlik;
 ma’naviyat-axloq-odob-ma’rifat;
 muomalada mulozamat, hayo, andishalilik;
 og‘ir kunlarda vazminlik, sabr-toqat va hokazo.
Mustaqillik yillarida xalqimizning milliy qadriyatlarini tiklash, yangi ma’no-
mazmun bilan boyitish yo‘lida bir qator xayrli ishlar amalga oshirildi.
198

Xalqimizning azaliy qadriyatlaridan biri „Navro‘z“ bayramidir. Qaramlik
davrida mana Shu ardoqli bayramni nishonlash ham taqiqlangan edi. 1991-yildan
boshlab O‘zbekiston hukumatining qarori bilan 21- Mart „Navro‘z“ milliy xalq
bayrami kuni sifatida belgilanib, dam olish kuni deb e’lon qilindi. Xalqimiz
Navro‘z kunlarida hasharlar uyushtirib, dalalarga ko‘chatlar ekish, ko‘chalarni
tozalash tadbirlarini, turli ommaviy o‘yinlar, poyga musobaqalari, sayllar
uyushtiradilar, yetim-yesirlarga va nogironlarga yordam berib, marhumlar
qabrlarini ziyorat qiladilar.
1994 - yil 23- apreldagi Prezident farmoni asosida tashkil etilgan Respublika
“Ma’naviyat va ma’rifat” jamoatchilik markazi o‘zbek xalqining ma’naviy-
madaniy merosini tiklash, millat kelajagini belgilaydigan g‘oyalarni yuzaga
chiqarish, yuksak iste’dod va tafakkur sohiblarining aqliy-ijodiy salohiyatini Vatan
ravnaqi sari yo‘naltirishga qaratilgan muhim tadbirlar, anjumanlar, ko‘rgazmalar
tashkil etishni yo‘lga qo‘ydi. Markaz tomonidan aholi orasida o‘tkazilgan
sotsiologik tadqiqotlar, so‘rovlar asosida ishlab chiqilgan ma’naviy-ma’rifiy
ishlarni tashkil etish bo‘yicha tavsiyalar jamoat birlashmalari, ilmiyijodiy muassasa
va tashkilotlar, ommaviy-axborot vositalarining ma’naviy-tarbiyaviy faoliyati
saviyasini yaxshilashda muhim ahamiyat kasb etdi. 1996- yil 9- sentabrda qabul
qilingan “Ma’naviyat va ma’rifat” jamoatchilik markazi ishini yanada
takomillashtirish to‘g‘risida“ gi Prezident farmoni jamiyat ma’naviyatini
yuksaltirishga xizmat qilmoqda. 1996- yil yanvarda Respublika „Ma’naviyat va
ma’rifat“ jamoatchilik markazi huzurida „Oltin meros“ xalqaro xayriya
jamg‘armasi tuzildi. 1996- yil 27 - sentabrda Respublika Vazirlar Mahkamasining
“Oltin meros” xayriya jamg‘armasini qo‘llabquvvatlash to‘g‘risida“ gi qaroriga
binoan mazkur jamg‘arma davlat tomonidan moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlandi.
„Oltin meros“ xayriya jamg‘armasi “Xalq merosi durdonalari” ilmiy anjumanlarini,
xorijdan izlab topilgan qo‘lyozmalar, tarixiy hujjatlar, xalq hunarmandchiligi
amaliy san’at namunalari, yodgorliklarini tahlil qilish, ko‘rik tanlovlar o‘tkazish
bilan shug‘ullanmoqda. 1996-202 - yillarda “Oltin meros” jamg‘armasi sa’y-
harakatlari natijasida buyuk allomalarimiz yaratgan ko‘plab madaniy-ma’naviy
meros namunalari mamlakatimizdan va xorijiy davlatlardan izlab topildi, jamlandi
hamda kutubxona va muzeylarga joylashtirildi. Shuningdek, u xalqimizning rasm-
rusumlarini, urf-odatlarini, marosimlarini o‘rganish, tiklash, xalqimizga qaytarish,
ularning ma’no-mohiyatini, hozirgi kundagi ahamiyatini keng ommaga tuShuntirish
ishiga katta hissa qo‘shmoqda.
2. Mustaqillik yillarida buyuk ajdodlarimiz xotirasiga bo‘lgan e’tibor va
tarixiy shaharlarimiz yubileylarining xalqaro miqyosda nishonlanishi
Istiqlol tufayli milliy madaniyatimiz, jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga bebaho
hissa qo‘shgan buyuk bobokalonlarimizning ma’naviy merosi qaytadan o‘rganildi
va tiklandi. Xalqimiz ulardan bahramand bo‘lishga muyassar bo‘ldi.
Mustaqillik yillarida xalqimiz ma’naviyatining yulduzlari bo‘lgan buyuk
allomalarimizning tavallud topgan sanalari YUNESKO bilan hamkorlikda
mamlakatimizda va xalqaro miqyosda keng nishonland i:
• 1991-yil — Alisher Navoiy tavalludining 550 yilligi;
199

• 1992-yil — Boborahim Mashrab tavalludining 350 yilligi;
• 1993 -yil — Zahiriddin Muhammad Bobur tavalludining 510 yilligi;
• 1994 -yil — Mirzo Ulug‘bek tavalludining 60 yilligi;
• 1996-yil — Amir Temur tavalludining 660 yilligi;
• 1997-yil — Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cho‘lpon tavalludining 100 yilligi;
• 1998-yil — Ahmad al-Farg‘oniy tavalludining 120 yilligi;
• 1999-yil — „Alpomish“ dostonining 100 yilligi;
• 200 -yil — Burhoniddin Marg‘inoniy tavalludining 910 yilligi;
• 200 -yil — Kamoliddin Behzod tavalludining 545 yilligi;
• 201-yil — „Avesto“ yaratilganligining 27 00 yilligi.
Buyuk allomalarimiz, mutafakkirlarimiz yubileylari munosabati bilan ularning
o‘nlab nodir va noyob asarlari o‘zbek, ingliz, fransuz, nemis, yapon va boshqa
tillarda nashr etildi, haykallar o‘rnatildi, ziyoratgoh maydonlari, bog‘lar yaratildi.
1991-yilda buyuk bobomiz Alisher Navoiy tavalludining 550 yilligi keng
nishonlandi. Shu yili O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Adabiyot institutiga Alisher
Navoiy nomi berildi, Alisher Navoiy nomidagi Davlat mukofoti ta’sis etildi.
Yubiley yilida “Lison ut-tayr”, “Sab’ayi sayyor”, “Farhod va Shirin”, “Layli va
Majnun”, “Hayrat-ul Abror” asarlari nashr qilindi, kinofilmlar va sahna asarlari
yaratildi. 1991- yil 28 - sentabr kuni Toshkent shahrida barpo etilgan Nizomiddin
Mir Alisher Navoiy haykali va Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy
bog‘ining ochilish marosimi bo‘lib o‘tdi.
1994-yil oktabr oyida Mirzo Ulug‘bek tavalludining 600 yillik yubileyi
tantanalari bo‘lib o‘tdi. Ulug‘bek madrasasi, Ulug‘bek yashagan davrdagi
astronomik asboblar, Toshkentdagi Ulug‘bek haykali aks ettirilgan pochta
markalari muomalaga chiqarildi. Shu yil 24 - oktabrda Parijda YUNESKOning
majlislar zalida “Ulug‘bek va temuriylar davri” mavzusida Xalqaro konferensiya
hamda “Ulug‘bek va an’anaviy san’at” ko‘rgazmasi bo‘lib o‘tdi. Bu tadbirlar Mirzo
Ulug‘bek qoldirgan ilmiy merosning umuminsoniy qadriyatga aylanishiga
ko‘maklashdi.
1998- yil 23- oktabrda Farg‘ona shahrida buyuk alloma Ahmad al-
Farg‘oniyning 1200 yillik yubileyi nishonlandi. Uning noyob ilmiy merosi
xalqimizga qaytarildi. Farg‘ona shahrida Al-Farg‘oniy nomi bilan bog‘ yaratildi va
buyuk allomaga haykal o‘rnatildi.
Jamiyat ma’naviyatini yuksaltirishda tarixiy xotira, ajdodlar tarixini bilishning,
milliy-axloqiy qadriyat hamda an’analarning, muqaddas dinimizning o‘rni va
ahamiyati katta. Biron-bir xalq o‘z tarixini bilmay, asrlar osha yaratilgan ma’naviy
merosga tayanmay va uni yanada rivojlantirmay turib o‘z kelajagini tasavvur eta
olmaydi. Shu boisdan mustabid tuzum davrida soxtalashtirilgan xalqimiz tarixini
xolisona, haqqoniy yoritish, barcha o‘quv maskanlarida Vatan tarixini o‘qitish
borasida muhim tadbirlar amalga oshirildi.
1996-yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat
qurilishi akademiyasi qoshida “O‘zbekistonning yangi tarix markazi” tashkil etildi.
O‘zbek xalqi va O‘zbek davlatchiligi tarixini, tariximizning boshqa sahifalarini
xolisona ilmiy asosda yoritish vazifalari Prezident I. A. Karimovning bir guruh
tarixchilar bilan 1998-yil iyun oyida bo‘lgan suhbatida, Vazirlar Mahkamasining
20

1998-yil 27-iyulda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi
tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarorida belgilab berildi.
Mustaqillik yillarida Vatanimiz tarixini yoritish va o‘rganish masalalari
partiyaviylik, sinfiylik yondaShuvlaridan, hukmron kommunistik mafkuraga
xizmatkor bo‘lishdan xalos etildi. Necha 10 yillar davomida buzib ko‘rsatilgan yoki
so‘z ochilmay kelgan tarixiy voqealarni xolislik, tarixiylik, haqqoniylik tamoyillari
asosida yoritilgan qator ilmiy asarlar, darsliklar va o‘quv adabiyotlari yaratildi.
Mamlakatimiz Xitoy, Hindiston, Eron, Misr kabi qadimiy davlatlar qatorida turadi.
Milliy davlatchiligimiz qadimiy, diyorimiz yirik davlat arboblari bilan mashhur.
Bobomiz Amir Temur mamlakatimizni jahondagi eng qudratli davlat darajasiga
ko‘targan. Sobiq Ittifoq davrida ko‘hna tariximizning ana Shu qirralari berkitilgan
bo‘lsa, mustaqillik davrida o‘zining asl bahosini oldi. Milliy davlatchiligimiz
tajribasi, Amir Temur tuzuklari, Forobiy, Alisher Navoiylarning odil davlat qurish
haqidagi dono fikr-mulohazalari mustaqillik davrida demokratik huquqiy davlat
qurilishida katta madad berdi. Prezident Farmoni bilan 1996-yil Amir Temur yili
deb e’lon qilindi. Shu yili mashhur davlat arbobi va sarkarda Amir Temur
tavalludining 660 yilligi mamlakatimizda va jahon miqyosida Amir Temur yili
sifatida keng nishonlandi. YUNESKO qarori bilan 1996-yil aprelda Parijda
mashhur davlat arbobi Amir Temur tavalludining 660 yilligiga bag‘ishlangan bir
haftalik xalqaro tantanalar bo‘lib o‘tdi. Toshkent shahrida Amir Temurga haykal
o‘rnatildi, Temuriylar tarixi davlat muzeyi tashkil etildi. Amir Temurning shaxsi
butun ma’rifiy insoniyatning boyligi ekanligi tan olindi.
Amir Temur yubileyi munosabati bilan Samarqand va Shahrisabzda o‘nlab
tarixiy obidalar ta’mirlanib, qayta tiklandi, yangi inshootlar qurildi, bog‘lar
yaratildi. Samarqand va Shahrisabz shaharlari markazida ko‘rkam Amir Temur
maydoni barpo etildi va ulug‘vor haykal o‘rnatildi. Bu shaharlarga „Amir Temur“
ordeni topshirildi.
Vatanimiz ozodligi yo‘lida shahid ketgan Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat,
Usmon Nosir va boshqa xalq jigarbandlarining nomi, izzat-ikromi, hurmati o‘z
joyiga qo‘yildi, asarlari nashr etildi. Prezident Islom Karimov tashabbusi bilan
Toshkent shahrining Bo‘zsuv kanali bo‘yida qatag‘on davri qurbonlari xotirasini
abadiylashtirish maqsadida “Shahidlar xotirasi” yodgorlik majmuyi bunyod etildi
va uning ochilish marosimi
200 - yil 12- may kuni bo‘lib o‘tdi. Mazkur majmua qoshida “Qatag‘on
qurbonlari xotirasi“ muzeyi qurilib, 2002-yil 27 -avgust kuni foydalanishga
topshirildi.
“Shahidlar xotirasi” yodgorlik majmuasi, “Qatag‘on qurbonlari xotirasi”
muzeyining tarixiy, siyosiy ahamiyati Shundaki, u bugungi va kelgusi avlodlar
uchun qaramlik davrida xalqimiz qanday ayanchli kunlarni boshidan kechirgani,
mustaqillik tufayli yurtimizda adolat, shahid ketganlarning xotirasi tiklanganligi
to‘g‘risida tarixiy xotira, saboq bo‘lib xizmat qiladi.
1999-yilda Toshkent shahrida Ikkinchi jahon urushi yillarida fashizmga qarshi
Vatan ozodligi uchun jon fido etgan xalqimizning farzandlari xotirasini
abadiylashtirish maqsadida “Xotira maydoni” majmuasi barpo etildi va Shu yili 9-
May kuni uning ochilish marosimi bo‘lib o‘tdi. Respublika “Nuroniy” jamg‘armasi
201

tashabbusi bilan janglarda halok bo‘lgan 40 mingga yaqin vatandoshlarimiz
haqida 34 jildlik “Xotira” kitobi tayyorlandi va nashr etildi. Har yili 9 May kuni
“Xotira va qadrlash kuni” sifatida nishonlanmoqda. Mustaqillik yillarida amalga
oshirilgan bu tadbirlar xalqimizning o‘zligini anglashiga, tarixiy xotirasini tiklashga
xizmat qilmoqda. Buyuk ajdodlarimiz xotirasiga bag‘ishlab barpo etilgan yodgorlik
majmualari jamiyat ma’naviyatini yuksaltirishga, milliy ong va milliy g‘ururni
ko‘tarishga hamda xalqimiz, ayniqsa, yoshlar ongida milliy istiqlol g‘oyalarini
shakllantirishga ko‘maklashmoqda.
Prezident Shavkat Mirziyoyevning e’tibori bilan el-u yurtga mehnati singgan
insonlarning hurmatini joyiga qo‘yish an’anasi davom ettirilmoqda. 2017 -yilning
o‘zida bu borada ulkan ishlar amalga oshirildi. Toshkent va Samarqandda Islom
Karimov (2018-yil Qarshida), Namangan viloyatida Is’hoqxon Ibrat, Xorazm
viloyatida Komiljon Otaniyozov, Qoraqalpog‘istonda Ibroyim Yusupov,
Farg‘onada Erkin Vohidov, Qashqadaryoda Abdulla Oripov, Andijonda
Muhammad Yusuf xotiralarini abadiylashtirish bo‘yicha yirik tadbirlar o‘tkazildi.
Ularning nomi bilan ataladigan markazlar, ijodiy maktablar tashkil etildi. Jizzax
shahrida Hamid Olimjon va Zulfiya xotirasiga bag‘ishlab barpo etilgan yodgorlik
majmuasi ochildi. Yurtimiz taraqqiyoti yo‘lida fidokorona xizmat qilgan, milliy
adabiyotimiz va madaniyatimiz rivojiga ulkan hissa qo‘shgan atoqli davlat arbobi,
taniqli yozuvchi Sharof Rashidov tavalludining 100 yilligi nishonlanishi xalqimizni
quvontirdi. O‘zbekiston Prezidentining 2017 -yil 27 -martdagi “Atoqli davlat arbobi
va yozuvchi Sharof Rashidov tavalludining 10 yilligini nishonlash to‘g‘risida”gi
qarori asosida 2017 -yil 6-noyabr – Sharof Rashidov tug‘ilgan kuni Jizzaxda
tantanali tadbirlar bo‘lib o‘tdi. Jizzax shahridagi tadbirda O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ishtirok etib, nutq so‘zladi. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2017-yil 25-yanvardagi “O‘zbekiston
Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Abdug‘aniyevich Karimovning
xotirasini abadiylashtirish to‘g‘risida”gi qaroriga ko‘ra, Islom Karimov haykallari
O‘zbekiston poytaxti Toshkent shahriga, Islom Karimov tug‘ilib o‘sgan Samarqand
shahriga va Islom Karimov birinchi rahbar bo‘lib ishlagan Qashqadaryo
viloyatining Qarshi shahriga o‘rnatildi. Bundan tashqari, 2018-yilda Shavkat
Mirziyoyev tashabbusi va rahnamoligida Samarqand shahrida, Islom Karimov dafn
etilgan hududda yodgorlik majmuasi barpo etildi. Islom Karimov ko‘p yillar
davomida faoliyat olib borgan Toshkent shahridagi Oqsaroy qarorgohida Islom
Karimov nomidagi ilmiy-ma’rifi y yodgorlik majmuasi tashkil etildi. Shuningdek,
bir qator ko‘chalar va yirik ob’yektlarga Islom Karimov nomi berildi. Prezident
farmoni bilan 2018-yil 30-yanvarda Islom Karimov tavalludining 80 yilligi keng
nishonlandi, 24 -martda esa Samarqandda xalqaro konferensiya o‘tkazildi.
Mustaqillik yillarimizda yurtimizdagi qadimiy shaharlarning yubileylari
respublika va xalqaro doirada keng miqyosda nishonlanadi. Bu shaharlarda ulkan
obodonlashtirish ishlariolib boriladi.
 1997 -yil Xiva va Byxoro shaharlarining 250 yillik yubileyi
nishonlandi. 202 yil – Termiz shahrining 250 yillik yubileyi nishonlandi.
 202 -yil – Shahrisabz shahrining 2700 yilligi nishonlandi.
202

 203 - yil – Nukus shahrining 7 -0 yilligi nishonlandi va shahar
“Do‘stlik” ordeni bilan mukofotlandi.
 206-yil – Qarshi shahrining 27 -00 yilligi nishonlandi.
 206-yil – Xorazm Ma’mun akademiyasining 100 yilligi nishonlandi.
 207 -yil – Samarqand shahrining 2750 yillik yubileyi o‘tkazildi.
 207 -yil – Marg‘ilon shahrining 200 - yillik yubileyi o‘tkazildi.
 209 -yil – O‘zbekiston Respublikasi poytaxti Toshkent shahrining
2200 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosim o‘tkazildi.
3. Madaniyat va san’at sohasining rivojlanishi
Mustaqillik sharofati bilan badiiy ijodiyot, badiiy adabiyot sinfiylik,
partiyaviylik, kommunistik mafkuraviylik kabi aqida hukmronligidan, illatlardan
ozod bo‘ldi. Badiiy adabiyotda milliylik, mingyillik tarixiy ijodiy an’analar,
umuminsoniy qadriyatlar, erkin fikr yuritish tamoyillari tiklandi. Ijodiy faoliyatda
mustaqillikni asrab-avaylash, demokratik davlat va ochiq fuqarolik jamiyati qurish,
har tomonlama barkamol insonni tarbiyalash, milliy o‘zlikni anglash,
yurtdoshlarimiz ongida milliy istiqlol g‘oyalarini shakllantirish kabi masalalar bosh
mavzu sifatida o‘rin egalladi. Jadidchilik harakati namoyandalarining, sovet davrida
qatag‘on qilingan millatparvar yozuvchi va shoirlarning asarlari, Qur’on va hadislar
nashr etildi va keng kitobxonlarga yetib bordi. Milliy adabiyot rivojiga H. S.
Karomatovning “Qur’on va o‘zbek adabiyoti”, O. Sharafiddinovning “Cho‘lponni
anglash”, B. Qosimovning “Maslakdoshlar” asarlari ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.
Abdulla Oripov, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, Xurshid Davron, Òo‘ra
Mirzo kabi ijodkorlarimizning tarixiy roman, pyesa va qissalarida ulug‘
bobokalonlarimiz, sohibqiron Amir Òemur, Mirzo Ulug‘bek, Zahiriddin
Muhammad Bobur va boshqa buyuk zotlar siymolari yangicha badiiy-falsafiy
nuqtayi nazardan yoritildi. Shukrulloning “Kafansiz ko‘milganlar” romanida,
To‘lepbergen Qayipbergenovning “U dunyoga, bobomga xat” asarida, Nazar
Eshonqulovning “Qora kitob” povestida, O‘tkir Hoshimovning “Tushda kechgan
umrlar” romanida, Xudoyberdi To‘xtaboyevning “Qasoskorning oltin boshi”
romanida, Oygul Muhammad qizining “Jannat qushi” romanida, Òog‘ay
Murodning “Otamdan qolgan dalalar” romanida mustabid sovet davrida yuritilgan
shovinistik siyosatning qatag‘onlik, zo‘ravonlikka asoslangan mohiyati, xalq
boshiga solingan tashvish-u kulfatlar, g‘am-g‘ussa alamlari tasvirlangan. Òohir
Malikning “Shaytanat” (4 kitob), Hojiakbar Shayxovning “Tutash olamlar”
asarlarida insonni iymon va vijdondan ozdirishga, razolat va qabohat ummoniga
botirishga urinuvchi yomonlik dunyosi, mafiya olami shaytonlari fosh qilinadi,
ularga nisbatan nafratlanish tuyg‘ulari o‘z aksini topgan. Omon Muxtorning “To‘rt
tomon qibla” nomli trilogiyasi, Barat Boyqobulovning “O‘zbeknoma” tarixiy-
falsafiy va ma’naviy-ma’rifiy dostoni, Abduqahhor Ibrohimovning “Biz kim,
o‘zbeklar” asari, Azim Suyunning “Oq va qora”, A. Qutbiddinning “Izohsiz lug‘at”
she’rlari zamonaviy o‘zbek adabiyotining yorqin ifodasidir. O‘zbekiston Prezidenti,
respublika hukumati ijod ahliga katta g‘amxo‘rlik qilmoqda. Iste’dodli adiblar
faxriy unvonlar, orden va medallar bilan taqdirlanmoqda. Abdulla Oripov, Said
Ahmad, Erkin Vohidov, Ozod Sharafiddinov, To‘lepbergen Qayipbergenovlar
203

mamlakatimizning oliy mukofoti — “O‘zbekiston Qahramoni” unvoni bilan
taqdirlandilar. Ko‘plab shoir va yozuvchilar yuksak saviyadagi badiiy asarlar uchun
o‘tkazilgan tanlovlarning sovrindorlari bo‘ldilar.
Mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan ma’naviy-ma’rifiy islohotlar
jarayonida teatr san’ati ham rivojlandi. 1993 -yilda foydalanishga topshirilgan
“Turkiston” saroyi Vatanimizning va xorijlik atoqli teatr arboblarining, ijodiy
guruhlarning sahna asarlari namoyish etiladigan dargohga aylandi. Andijonda
jamoatchilik asosida faoliyat ko‘rsatayotgan yoshlar teatri davlat tasarrufiga olinib,
Abbos Bakirov nomli yoshlar va bolalar teatriga aylantirildi. Respublika
Prezidentining 1995-yil 20-oktabrdagi “O‘zbekistonda teatr va musiqa san’atini
yanada rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi, 1998- yil 26- martdagi “O‘zbekistonda teatr san’atini rivojlantirish
to‘g‘risida“gi farmonlari asosida teatrlar davlat budjeti hisobiga qo‘llab-
quvvatlandi. Farmonga binoan Madaniyat ishlari vazirligi tizimida va teatr ijodiy
xodimlari uyushmasi qoshida 1998-yilda “O‘zbekteatr” ijodiy-ishlab chiqarish
birlashmasi tashkil etildi. Birlashma teatr jamoalariga xalqimizning boy ma’naviy
olamini, uning madaniy merosi, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat
hissini uyg‘otuvchi spektakllar yaratishda, iste’dodli yoshlarni teatrga jalb qilishda,
teatrlarning moddiy-texnikaviy bazasini mustahkamlashda, ijodiy xodimlarni
ijtimoiy himoya qilishda ko‘maklashdi. “O‘zbekteatr” birlashmasi va barcha teatrlar
5 yilga barcha turdagi soliqlardan ozod qilindi. Murakkab o‘tish davri
qiyinchiliklariga qaramasdan bironta teatrning yopilishiga yo‘l qo‘yilmadi. Teatr
binolari ta’mirlandi, ichki jihozlari yangilandi. Alisher Navoiy nomli davlat
akademik katta opera va balet teatri Yaponiya tomonidan 1995-yilda bepul
ajratilgan 47 - mln iyen (150 ming AQSH dollari) qiymatiga teng yangi uskunalar
bilan jihozlandi. Respublikamizda 36 ta professional teatr faoliyat ko‘rsatmoqda.
Har bir viloyatda qo‘g‘irchoq teatrlari bolalarga xizmat ko‘rsatmoqda.
1996-yilda Toshkentda Koreya drama va estrada milliy teatri tashkil etildi va
Shu yilning dekabr oyida o‘z faoliyatini boshladi. Davlat akademik rus drama teatri
1999-yilda hozirgi zamon talablari darajasida tubdan qayta qurilgan muhtasham
binoga ko‘chirildi va o‘zining 64 teatr mavsumini yangi binoda boshladi. 201-
yilda respublika teatr san’atida muhim tarixiy voqea sodir bo‘ldi. Hamza nomidagi
O‘zbek akademik drama teatri binosi muhtasham koshona shaklida qayta qurildi,
zamonaviy teatr uskunalari va mebellar bilan jihozlandi. 201- yil 21- sentabrda
Prezident farmoni bilan unga Milliy teatr maqomi berildi, O‘zbekiston Milliy
akademik drama teatri deb ataldi. Respublika teatrlari Vatan tarixini sahna asarlari
orqali yoritishga alohida e’tibor berdilar. Milliy akademik drama teatri va
Qashqadaryo musiqali drama teatri jamoalari “Sohibqiron“, Xorazm viloyati
musiqali drama va komediya teatri “Jaloliddin Manguberdi“, Abror Hidoyatov
nomli O‘zbek davlat teatri “Buyuk ipak yo‘li“ kabi tarixiy dramalarni sahnaga
qo‘ydi. O‘zbekistonda Respublika va xalqaro teatr festivallari bo‘lib o‘tdi. 1992-yil
mart—aprel oylarida bo‘lib o‘tgan “Navro‘z“ mintaqaviy festivalda Markaziy
Osiyo mamlakatlari teatrlarining eng yaxshi sahna asarlari namoyish etildi. 1997 --
yil oktabrda Toshkentda bo‘lib o‘tgan “Teatr: Sharq-G’arb“ xalqaro festivalda
Yaponiya, Hindiston, Syangan, Turkiya, Rossiya, Buyuk Britaniya teatr
204

san’atkorlarining chiqishlari bo‘ldi. Amir Temur tavalludining 660 yilligiga
bag‘ishlangan festivalda O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston teatrlarining 15 ta
eng yaxshi tarixiy sahna asarlari namoyish etildi. O‘zbekiston teatr ustalari
Germaniya, Fransiya, Slovakiya, Hindiston, AQSH, Belgiya, Misr, Rossiya teatr
festivallarida qiziqarli spektakllar bilan ishtirok etdilar. Teatr san’atining rivojiga,
iste’dodli aktyorlarni izlab topishiga talabalarning “Nihol“ respublika festivali,
“aktyor mahorati“ festivallari, yoshlar teatrlarining “Humo“ festivallari ijobiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Muxtasar aytganda, respublikamiz teatr san’ati xalqimiz, ayniqsa,
yoshlarimiz ma’naviyatini boyitish, ular ongiga milliy istiqlol g‘oyasini singdira
borish, vatanparvarlik tuyg‘ularini kuchaytirish, axloqiy, estetik tarbiya maktabi
bo‘lib xizmat qilmoqda.
Mustaqillik yillarida kino san’ati ham rivojlandi. Kino san’atining ijodkor
ustalari — Shuhrat Abbosov, Yo‘ldosh A’zamov, Elyor Eshmuhamedov, Ali
Hamrayev, Rashid Malikov, Jahongir Fayziyev, Sharof Boshbekov va boshqalar
zamonaviy kinofilmlar yaratish ishlarida peshqadamlik qildilar. Bozor
iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida xususiy kinostudiyalar vujudga keldi. 1992-yil
fevralda Latif Fayziyevning dastlabki xususiy kinostudiyasi “Fayzifilm” ro‘yxatga
olindi. 1996- yilda “O‘zbekfilm” tasarrufida 8 ta studiya, Shuningdek 30 ga yaqin
mustaqil ijodiy studiyalar faoliyat yuritdi. 1996-yil 29- aprelda e’lon qilingan
„O‘zbekkino davlat aksionerlik kompaniyasini tuzish to‘g‘risida“gi Prezident
farmoni milliy kino san’atining rivojida muhim bosqich bo‘ldi. Farmonning ijrosini
ta’minlash maqsadida Respublika Vazirlar Mahkamasi “O‘zbekkino” davlat
aksionerlik kompaniyasini tashkil etish va uning faoliyati masalalari to‘g‘risida”
qaror qabul qildi. Qarorga binoan “O‘zbekkino” davlat aksionerlik kompaniyasi
tuzildi. Mazkur kompaniya Davlat mulk qo‘mitasi, Tashqi iqtisodiy aloqalar
vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar milliy banki tomonidan moliyaviy jihatdan
qo‘llab-quvvatlandi. „O‘zbekkino“ kompaniyasi qoshida Respublika kino arboblari
ijodiy assotsiatsiyasi ta’sis etildi. Kino tarmog‘i tashkilotlariga davlat budjetidan
ajratiladigan har yillik dotatsiyalar 200 -yilgacha saqlab qolindi. Kino sohasining
iqtidorli yoshlari uchun xorijiy kino akademiyalari va o‘quv markazlarida o‘qish,
malakasini oshirish ishlari amalga oshirildi. 1991-202 - yillarda O‘zbekiston
kinostudiyalarida 60 ga yaqin badiiy filmlar suratga olindi. “Temir xotin”,
“Ko‘zlarim yo‘lingda”, “Dallol”, “Sharif va Ma’rif”, “Tilla bola”, “Buyuk Amir
Temur”, “Yulduzingni ber, osmon”, “Kenja singil”, “Voiz”, “O‘tgan kunlar”,
“Piyoda odam” va boshqa filmlarda milliylik va yangi, zamonaviy ijodiy
erkinlikning an’anaviy badiiy uslub bilan uyg‘unligi yaqqol namoyon bo‘ldi. 1997 -
yilning 22 -29-may kunlari Toshkentda jahonning 32 ta davlati va 8 ta xalqaro
tashkilotning madaniyat va san’at arboblari ishtirokidagi “Umuminsoniy qadriyatlar
va milliy taraqqiyot” shiori ostida XII Xalqaro Toshkent kinofestivali bo‘lib o‘tdi.
“Buyuk Amir Temur” filmini yaratishdagi operatorlik mahorati uchun Rifqat
Ibrohimovga xalqaro jyurining maxsus mukofoti — “Neksiya” avtomashinasi
berildi. Mustaqillik yillarida o‘nlab hujjatli kinofilmlar yaratildi. “O‘zbekiston
bahori” (rej. Sh.Qurbonboyev, E.Xachaturov), “Mustaqillikning besh yilligi”
(“O‘zbekiston havo yo‘llari” milliy kompaniyasining faoliyati haqida), “Ulkan
odim” (“O‘zDAEWOOavto” zavodi haqida) Shular jumlasidandir. Milliy
205

ma’naviyat, ma’rifat namoyandalari faoliyatiga bag‘ishlangan “Istiqlol fidoyilari”
ruknidagi hujjatli filmlar, XX asrning 20-yillarida Germaniyada ta’lim olgan
iste’dodli yoshlarimizga bag‘ishlangan “Ular Germaniyada o‘qigan edilar” filmlari
yaratildi. Prezident Islom Karimovning “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida” nomli
asari asosida yaratilgan beshta videofilm, “O‘zbekiston Qahramonlari” ruknidagi
kinoocherklar, “Umid qaldirg‘ochlari” hujjatli filmi va boshqalar bugungi
hayotimizni, istiqlol tufayli erishgan yutuqlarimizni teran anglab olishga
ko‘maklashmoqda.
Istiqlol yillarida tasviriy san’at ham rivojlandi, rassomchilik yangi ma’no-
mazmun bilan boyidi. 1997 - yilda Prezident farmoniga muvofiq O‘zbekiston
Badiiy akademiyasining tashkil etilishi va “Tasviriy oyina” respublika ijodiy
uyushmasining tuzilishi, ularni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi tasviriy
san’at rivojida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Iste’dodli yoshlarni izlab topish,
yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash ishlari yo‘lga qo‘yildi. O‘zbekiston xalq
rassomlari Malik Nabiyev, Bahodir Jalolov, qobiliyatli mo‘yqalam sohibi
Zayniddin Faxriddinov va boshqalar xalqimiz ongida milliy g‘urur, istiqlol va
Vatanga sadoqat tuyg‘ularini uyg‘otuvchi qator san’at asarlarini yaratdilar. Amir
Temur, Mirzo Ulug‘bek, Zahiriddin Muhammad Bobur, fan va ma’naviy-ma’rifiy
sohada dunyoga mashhur bobokalonlarimizning portretlari yaratildi. Tasviriy san’at
ustalarining sa’y-harakatlari bilan Vatanimizda qadimdan shakllangan nafis san’at
maktablarining noyob an’analari, tasviriy va miniatura san’atining nodir
durdonalari qaytadan o‘rganildi, boyitildi, dunyo uzra namoyish qilindi. AQSH,
Fransiya, Germaniya, Yaponiya, Janubiy Koreya va boshqa mamlakatlarda o‘zbek
rassomlarining ko‘rgazmalari bo‘lib o‘tdi. Yetakchi rassom-dizaynerlar — L.
Sadriddinov, F. Toshmuhamedov, K. Tursunov, T. Turg‘unov, T. Qo‘ziyev o‘z
asarlari bilan Hindiston, Xitoy, Portugaliya, Bolgariya, Gretsiya, Avstraliya kabi
mamlakatlarda o‘tkazilgan badiiy ko‘rgazmalarida qatnashdilar. 1999-yil avgust
oyida Badiiy akademiyaning Markaziy ko‘rgazma zalida O‘zbekiston
mustaqilligining 8 yilligiga bag‘ishlab “Eng ulug‘, eng aziz“ mavzusida o‘tkazilgan
respublika badiiy ko‘rgazmada Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xorazm, Farg‘ona
vodiysi va boshqa viloyatlar san’at ustalarining 600 dan ortiq rasmlari, grafikalari
(bo‘yoqsiz rasm), dizaynlari, haykaltaroshlik asarlari, xalq hunarmandchiligi va
amaliydekorativ san’at namunalari namoyish etildi. Shahar ko‘chalariga bugungi
hayotimizni tasvirlovchi rasmlar o‘rnatildi, muhtasham binolarning devorlari
naqshlar bilan bezatildiki, bular odamlarga huzur-halovat, zavq bag‘ishlaydi.
1992- yilda “O‘zbekdavlatsirk” respublika birlashmasining tashkil etilishi
sirk san’atining rivojlanishida, yosh iste’dodli ijrochilarni qo‘llab-quvvatlashda
muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Toshkent sirki zamonaviy talablar asosida qayta
ta’mirlandi, unga dorbozlar sulolasi asoschisi, O‘zbekiston xalq artisti Toshkenboy
Egamberdiyev nomi berildi. An’anaviy sirk san’atining unutilgan turlari tiklandi va
rivojlandi. Iste’dodli yoshlarga amaliy yordam berish maqsadida 1996- yilda
estrada-sirk kolleji ochildi. Respublika shaharlarida faoliyat yuritayotgan sirk
guruhlari soni ko‘paydi. Agar 1990 -yilda 7 - ta an’anaviy sirk guruhi faoliyat
yuritgan bo‘lsa, 2001-yilda ularning soni 20 tadan oshdi, sirkchilarning ijrochilik
mahoratlari o‘sdi. O‘zbekiston sirk ustalarining chet ellarga gastrol safarlari
206

uyushtirildi. Misr, Iordaniya, Falastin, Pokiston, Malayziya, Hindiston, Xitoy,
Suriya, Livan, Eron, Birlashgan Arab Amirligida gastrol safarlarida bo‘lgan
respublikamiz sirk ustalari O‘zbek milliy sirk san’atini namoyish etdilar. Olimjon
Òoshkenboyev rahbarligidagi „O‘zbekiston dorbozlari“ guruhi 1996-yildan boshlab
Yevropa mamlakatlarida gastrol safarida bo‘lib, 200 - dan ziyod tomosha
ko‘rsatdilar. 15 yoshli Karima Zaripova 1997 -yil yanvarda Parijdagi Buglion
sirkida bo‘lgan yosh sirk artistlarining xalqaro festivalida qatnashib “Plastik etyud”
(besuyak o‘yini) janrida festivalning eng oliy mukofoti — oltin medalni qo‘lga
kiritdi. 1998-yilda Toshkent sirkida Karima Zaripova rahbarligida iste’dodli
yoshlarga ko‘maklaShuvchi bolalar studiyasi ochildi. Studiya bolalarga sirk sirlarini
o‘rgatib, katta manejga yo‘llaydi. O‘zbek sirkchilari 1999-yilda Birlashgan Arab
Amirligining Dubay shahrida bo‘lib o‘tgan xalqaro festivalda, 1999-yilda Saratov
shahrida bo‘lib o‘tgan Butunrossiya sirk festivalida, 200 -yilda Xitoyning Uxan
shahrida bo‘lib o‘tgan xalqaro sirk festivalida, 201-yil yanvarda Belgiyaning Lyej
shahrida bo‘lib o‘tgan Yevropa sirklarining 10-festivalida muvaffaqiyatli qatnashib,
sovrinli o‘rinlarni egalladilar. Sirkchilarimizning sa’yharakatlari natijasida o‘zbek
sirkiga xos turli nomer va attraksionlar xalqaro sirk dasturlaridan o‘rin egalladi.
1993 -yilda Toshkentda yangi “Hayvonot bog‘i” ochildi.
Mustaqillik yillarida milliy musiqa va qo‘shiqchilik san’ati rivojlandi.
Respublika Madaniyat ishlari vazirligi, 1992-yilda tashkil etilgan „Xalq ijodi va
madaniy-ma’rifiy ishlar respublika markazi“, markazning viloyatlardagi bo‘limlari
musiqa va qo‘shiqchilik san’atini, havaskorlik va folklor jamoalari faoliyatini
rivojlantirish, unutilgan xalq ohanglarini tiklash maqsadida turli xil ko‘rik-
tanlovlar, festivallar tashkil etmoqda. 1992-yilda Toshkentda “Asrlarga tengdosh
navolar” va “Boqiy ovozlar”, Xorazm viloyatida folklor jamoalari, askiya, qiziqchi
va masxarabozlarning, Qo‘qonda katta ashula, lapar va yalla ijrochilarining ko‘rik-
tanlovlarini o‘tkazdi. 1994 -yil may oyida Parijda bo‘lib o‘tgan „Sharq musiqasi“
festivalida Munojot Yo‘lchiyeva va Shavkat Mirzayevlar ishtirok etib, o‘zbek
milliy qo‘shiqchilik san’atini jahonga namoyish etdilar. 1996-yil aprel oyida
Òurkiston saroyi, Bahor majmuasi va boshqa ijodiy konsert tashkilotlari negizida
tashkil etilgan “O‘zbeknavo” gastrol-konsert birlashmasi xalq orasidan iste’dodli
qo‘shiqchilarni izlab topish va ko‘rik-tanlovlarga jalb etish, musiqa va qo‘shiqchilik
san’ati bo‘yicha xalqaro hamkorlikni rivojlantirish kabi tadbirlarni amalga oshirdi.
Musiqa-raqs san’atini rivojlantirish davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlandi.
Respublika Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 5-dekabrdagi “O‘zbekiston —
Vatanim manim” qo‘shiqlar bayrami to‘g‘risida”gi farmoni qo‘shiqchilik san’atini
rivojlantirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. 1996-yil ko‘rik tanlovini o‘tkazish barcha
viloyat, shahar va tumanlarida “O‘zbekiston – Vatanim manim” qo‘shiq tanlovining
birinchi bosqichi bo‘lib o‘tdi, unda 54 mingdan ziyod qo‘shiqchilar qatnashdi.
Òanlovning yakunlovchi bosqichi avgust oyida o‘tdi. 70 ta qo‘shiqchi qatnashdi,
ulardan 10 tasi mukofotlandi. O‘zbekiston Prezidentining 1996-yil 27 -avgustdagi
farmoni bilan bunday ko‘rik tanlov har yili avgust oyida o‘tkaziladigan bo‘ldi va
avgust oyining uchinchi yakshanba kuni “O‘zbekiston – Vatanim manim” qo‘shiq
bayrami kuni deb belgilandi. Bu tanlov jarayonida yuzlab Vatan, mustaqillikni
e’zozlovchi yangi qo‘shiqlar yaratildi. “O‘zbekiston – Vatanim manim”, “Men seni
207

sevaman – O‘zbekiston”, “Vatan yagonadir”, “Mustaqillik gullari”, “Ona yurtim”,
“O‘zbekiston askarlari” qo‘shiqlari Shular jumlasidandir. 1997 - yil 11- martda
qabul qilingan Respublika hukumatining “Sharq taronalari” Xalqaro musiqa
festivalini o‘tkazish to‘g‘risida“ qarori musiqa san’atining noyob namunalarini
keng targ‘ib qilish, rivojlantirishda dasturulamal bo‘lib xizmat qildi. 1997 - yil 25 -
avgust – 2- sentabr kunlari Samarqandda bo‘lib o‘tgan „Sharq taronalari“ birinchi
Xalqaro festivalida dunyoning 40 dan ortiq mamlakatidan ijrochilar,
san’atShunoslar, jamoat arboblari ishtirok etdilar, festivalda yangragan o‘zbek
ohanglari, kuy-qo‘shiqlari jahon uzra aks-sado berdi. Ozarbayjonlik Simara
Imonova oliy mukofot – Granpriga sazovor bo‘ldi. 1- o‘rin Munojot Yo‘lchiyeva va
hindistonlik Shainu Khulanaga nasib etdi. Har ikki yilda Samarqandda “Sharq
taronalari” Xalqaro festivalini o‘tkazish an’anaga aylandi.
Jamiyat madaniy-ma’rifiy hayotida, aholida tarixiy xotirani tiklash va
mustahkamlashda muzeylarning ahamiyati katta. Shu boisdan ham mustaqillik
yillarida mavjud muzeylarni ta’mirlash, ularni yangi eksponatlar bilan boyitish,
yangi muzeylar barpo etishga alohida e’tibor berildi. 1992-yilda Namanganda ulug‘
o‘zbek shoiri Boborahim Mashrab muzeyi, Xorazmda hofiz Hojixon Boltaboyev
nomli maqomchilar muzeyi, Urganchda Xorazm amaliy san’ati va tarixi muzeyi,
Buxoroda temirchilik muzeyi, Samarqand viloyatining Oqtosh shahrida xalq
baxshisi Islom shoir Nazar o‘g‘lining uy-muzeyi, 1993 - yilda Toshkentda o‘zbek
ayollari orasidan chiqqan birinchi huquqShunos olima Hadicha Sulaymonova
muzeyi, O‘zbek raqqosasi Mukarrama Turg‘unboyeva muzeyi, Navoiy viloyatining
Tomdi tumanida mashhur cho‘pon, ikki marta Mehnat Qahramoni Jaboy
Bashmanov muzeyi, 1994 - yilda Toshkentda xalq rassomi Usta Muhiddin
Rahimov muzeyi, 1996- yilda O‘zbekiston Gidrometeorologiya muzeyi, 1997 -
yilda Buxoroda mashhur zarb qiluvchi Salim Hamidov muzeyi, Shuningdek oliy
ta’lim muassasalarida ko‘plab muzeylar ochildi. 1996- yil 1- sentabr kuni
Toshkentda Osiyoda yagona bo‘lgan Olimpiya shon-Shuhrat muzeyi ochildi. Bu
muzey o‘zbekistonlik sportchilarning xalqaro musobaqalaridagi muvaffaqiyatlarini
namoyish etadigan, mamlakatimizda sport harakatining rivojini rag‘batlantiradigan
markaz bo‘lib qoldi. 1996- yil 18- oktabrda Toshkentda Temuriylar tarixi davlat
muzeyi ochildi. Muzey temuriylar davri ruhini aks ettiruvchi o‘sha davrga xos
tarixiy jihozlar, qurol-aslahalar, lashkarboshilar va oddiy jangchilarning kiyim-
boshlari, oltindan yasalgan uy-buyum ashyolari, musiqa asboblari, Amir Temur,
Bobur qo‘lyozmalari, Ulug‘bekning astronomik qurilmalari va boshqa 200 - dan
ortiqroq tarixiy, madaniy yodgorliklar bilan jihozlangan. Temuriylar tarixi davlat
muzeyi O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan madaniy, ma’naviy, ma’rifiy ishlar,
ilmiy tafakkur markaziga aylandi. O‘zbekiston tarixi davlat muzeyi yangi binoga
ko‘chirildi hamda ajdodlarimizning ko‘p ming yillik hayoti va madaniyatini ilmiy,
xolisona aks ettiruvchi yangi eksponatlar bilan qayta jihozlandi. O‘zbekiston davlat
san’at muzeyi Yaponiya hukumati tomonidan beg‘araz ajratilgan 38,8 mln iyen pul
mablag‘i hisobiga ta’mirlandi, yangi muzey jihozlari, asbob-uskunalari bilan
yanada boyidi. O‘zbekiston Prezidentining 1998-yil 12-yanvardagi “Muzeylar
faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risida“ gi farmoni va uning
bajarilishini ta’minlashga qaratilgan respublika hukumatining “Muzeylar faoliyatini
208

qo‘llab-quvvatlash masalalari to‘g‘risida” gi qarori mamlakatimizda muzey ishini
rivojlantirish istiqbollarini belgilab berdi. Madaniyat ishlari vazirligi, “Oltin meros”
jamg‘armasi, Badiiy akademiya, Moliya vazirligi, Mehnat vazirligi muzeylar
rahbariyati bilan hamkorlikda muzeylarning rivojlanishi va moliyaviy ta’minoti
bo‘yicha dastur ishlab chiqildi. Muzeylar davlat muhofazasiga olindi, ularni
ta’mirlash, muzey eksponatlarini boyitish davlat budjeti hisobidan moliyaviy
jihatdan qo‘llab-quvvatlandi. Muzeylar faoliyatini muvofiqlashtirish, ilmiy-uslubiy
yordam ko‘rsatish, moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash maqsadida 1998-yilda
“ O‘zbekmuzey ” Respublika jamg‘armasi tuzildi.
Aholining muzeyshunoslik madaniyatini oshirishga ko‘maklaShuvchi
“Moziydan sado” jurnali ta’sis etildi va u 1999-yildan boshlab o‘zbek, rus va ingliz
tillarida nashr etila boshlandi. Faqat 1999- yilda muzeylarning asosiy fondi 7544 ta
tarixiy va madaniy yodgorliklar bilan boyidi. O‘zbekistonda umumiy maydoni 137
-150 kv m ni tashkil etadigan 510 ta muzey faoliyat ko‘rsatmoqda. Ularda 1,3
milliondan ortiq ajdodlarimiz tarixi, betakror madaniyatini aks ettiruvchi nodir
buyumlar-eksponatlar saqlanmoqda va aholiga namoyish etilmoqda.
Mamlakatimizning me’moriy yodgorliklarga boy 10 ta shahri tarixiy shaharlar
ro‘yxatiga kiritilgan. 2500 ta me’moriy obida, 270 ta arxeologik yodgorlik, 180
monumental san’at asari davlat muhofazasiga olingan. Buxoro, Samarqand va Xiva
shaharlaridagi 3 ta muzey-qo‘riqxonalarida butun dunyoda eng nodir tarixiy
yodgorliklar, me’moriy obidalar, monumental san’at asarlari saqlanib qolgan,
davlat muhofazasida yangidan chiroy ochayotgan muzeylar sifatida e’tirof etilgan.
Mustaqillik sharofati bilan Samarqand muzey-qo‘riqxonasining Registon maydoni
yodgorliklari, Shohizinda, Bibixonim me’moriy majmuasi, Amir Temur maqbarasi,
Afrosiyob muzeyi, Ruhobod majmuasi, Buxorodagi Kalon minorasi va masjidi,
Mir-Arab madrasasi, Savdo gumbazlari, Sitorayi Mohi Xosa ansambli, Bahouddin
Naqshband majmuasi, Xivaning Ichan qal’asidagi Ko‘hna ark, Muhammad
Aminxon madrasasi va masjidi, Islomxo‘ja minorasi, Toshhovli saroyi, Jome
masjidi, Shahrisabzdagi Dor-us-saodat, Dor-ust-tilovat ansambllari, Amir
Temurning Oq saroyi, Termizdagi Hakim at-Termiziy, Imom Termiziy, Sulton
Saodat, Qirqqiz me’moriy yodgorlik majmualari qayta ta’mirlandi. Samarqand,
Buxoro, Xiva va Shahrisabzdagi betakror me’moriy yodgorliklar Jahon xalqaro
madaniy meros ro‘yxatiga kiritilgan.
4. Mustaqillik yillarida sport sohasi taraqqiyoti
Mustaqillik yillarida sport O‘zbekiston milliy madaniyatining tarkibiy qismi
sifatida rivojlantirildi. Sport aholini, xususan yoshlarni jismoniy va axloqiy
tarbiyalashning, xalqlar o‘rtasida do‘stlikni mustahkamlash va mamlakatimiz
ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyotining muhim omilidir. 1992- yil 5- fevralda qabul
qilingan O‘zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida”gi
Qonuni sportni ommaviy ravishda rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar yaratdi.
46 mingdan ortiq sport inshootlari – sport sog‘lomlashtirish klublari, bolalar,
o‘smirlar sport maktablari, olimpiya o‘rinbosarlari bilim yurtlari, oliy sport
mahorati maktablari, o‘yingohlar, sport zallari, maydonlari, hovuzlar barpo etildi va
ta’mirlandi. Ularda 7 - mln kishi jismoniy tarbiya va sport bilan Shug‘ullanish
209

imkoniyatiga ega bo‘ldi. 1992- yil yanvarda O‘zbekiston Milliy olimpiya qo‘mitasi
tuzildi va 1993 - yil sentabrda xalqaro olimpiya qo‘mitasining 101 sessiyasida
rasmiy e’tirof etildi. 1996-yil 14-avgustda Toshkentda olimpiya muzeyi ochildi.
1992-yili Barselonada o‘tkazilgan olimpiya o‘yinlarida O‘zbekiston sportchilari 3
ta oltin, 2 ta kumush, 1 ta bronza medallarini qo‘lga kiritdilar. Sportning boks turi
jadal o‘sdi. Artur Grigoryan, Muhammadqodir Abdullayev kabi o‘zbekistonlik
bokschilarning nomi jahonga mashhurdir. 1999-yil avgust oyida Amerikaning
Xyuston shahrida o‘tkazilgan X Jahon chempionatida O‘zbekiston boks komandasi
83 mamlakat o‘rtasida AQSH va Kuba komandalaridan keyin faxrli uchinchi
o‘rinni egalladi. Bokschilarimiz M.Abdullayev va O‘.Haydarovlar oltin, T.
Turg‘unov kumush medali sohibi bo‘lishdi. 200 - yili Avstraliyaning Sidney
shahrida o‘tkazilgan 27 -yozgi Olimpiada o‘yinlarida bokschilar M. Abdullayev
oltin, Sergey Mixaylov va Rustam Saidovlar bronza medallarini, kurashchi Artur
Taymazov kumush medalni qo‘lga kiritib, O‘zbekiston bokschilari Shuhratini
olamga namoyon qildilar. O‘zbek bokschisi Ruslan Chagayev 207 - yil 14- aprel
kuni Germaniyaning Shtutgart shahrida professional boksning WBA yo‘nalishi
bo‘yicha jahon chempioni N. Valuyev bilan bo‘lgan bellaShuvda g‘alaba qozonib,
o‘ta og‘ir vazn toifasi bo‘yicha jahon chempioni unvonini qo‘lga kiritdi.
Vatanimizda sportning tennis turi rivojlandi. 168 ta tennis korti, eng
zamonaviy Yunusobod tennis majmuasi barpo etildi. Yunusobod tennis saroyida
1994 -202 -yillarda O‘zbekiston Prezidenti kubogi uchun 9 marta xalqaro tennis
musobaqalari o‘tkazildi. 1999-yilning iyul oyida Londonda o‘tgan tennis bo‘yicha
yoshlar xalqaro turnirida toshkentlik sportchi Iroda To‘laganova Uimbldon
turnirida g‘olib chiqib, kumush kubokning kichraytirilgan nusxasini qo‘lga kiritdi.
1998- yil may oyida mamlakatimiz alpinistlari Himolay tog‘ining eng baland
„Everest“ cho‘qqisiga chiqib, O‘zbekiston dovrug‘ini dunyoga taratdilar. 1994 -
yilda Xirosimada o‘tkazilgan Osiyo o‘yinlarida o‘zbekistonlik yengil atletikachilar,
merganlar, kurashchilar, dzyudochilar, bokschilar, futbolchilar jami 40 ta,
jumladan, 10 ta oltin medal sohibi bo‘ldilar. 1999-yilda Germaniyada yoshlar
o‘rtasida bo‘lib o‘tgan karate bo‘yicha xalqaro turnirda 20 mamlakatdan 90 nafar
sportchilar qatnashdi. Unda ishtirok etgan O‘zbekiston komandasi faxrli uchinchi
o‘rinni egalladi. 2002 -yil 29-sentabr 14- oktabr kunlari Janubiy Koreyaning Pusan
shahrida bo‘lib o‘tgan Osiyo o‘yinlarida o‘zbekistonlik sportchilar sportning 24 -
turi bo‘yicha muvaffaqiyat bilan qatnashib, 15 ta oltin, 12 ta kumush, 24 - ta bronza
medallarini qo‘lga kiritib, qirqdan ortiq mamlakatlar orasida faxrli beshinchi o‘rinni
egalladilar. Mustaqillik sharofati bilan milliy o‘zbek kurashi tiklandi. 1992-yilda
Termiz va Shahrisabz shaharlarida dastlabki milliy kurash bo‘yicha xalqaro
musobaqa o‘tkazildi. Milliy kurashimizning nazariy jihatlari va qoidalari ishlab
chiqildi va xalqaro ekspertlar tomonidan e’tirof etildi, xalqaro sport turlari
qatoridan o‘rin oldi.
1999-yil may oyida Toshkentda dunyoning 50 dan ortiq mamlakatlaridan
kelgan sportchilar ishtirokida kurash bo‘yicha birinchi jahon chempionati bo‘lib
o‘tdi. Unda o‘zbekistonlik kurashchilar 3 ta oltin, 3 ta kumush, 3 ta bronza
medallarini qo‘lga kiritdilar. Akobir polvon, Kamol polvon, Toshtemir polvonlar
nomi butun jahonga taraldi. Xalqaro kurash assotsiatsiyasi tuzildi, uning faxriy
210

Prezidenti etib Islom Karimov saylandi. 200 -2002 - yillarda Bedford shahrida 3
marta Islom Karimov nomi bilan ataluvchi xalqaro turnir bo‘lib o‘tdi. 202 -yil
oktabrda Xalqaro kurash assotsiatsiyasi Xalqaro sport federatsiyasi a’zoligiga qabul
qilindi. O‘zbek milliy kurashi xalqaro sport turi sifatida butun dunyoda e’tirof
etildi. 204 - yilda Liviya poytaxti Tripoli shahrida bo‘lib o‘tgan shaxmat bo‘yicha
jahon chempionatida 56 mamlakatdan 128 - nafar shaxmatchi qatnashdi. Ular
orasida hamyurtimiz, xalqaro grossmeyster Rustam Qosimjonov ham bor edi.
Rustam Qosimjonov barcha da’vogarlar ustidan g‘alaba qozonib, jahon chempioni
degan yuksak unvonni qo‘lga kiritdi. Bu g‘alaba butun xalqimizga cheksiz quvonch
va g‘urur-iftixor bag‘ishladi
2016-yilgi Rio-de-Janeyro shahrida (Braziliya) bo‘lib o‘tgan XXXI yozgi
Olimpiada mamlakatimiz tarixidagi eng sermahsul musobaqa bo‘ldi. Ushbu
Olimpiadada eng ko‘p medalni bokschilarimiz qo‘lga kiritishdi. Charm qo‘lqop
ustalarimizning 7 - nafari Riodan medal bilan qaytishga muvaffaq bo‘ldilar. Ular:
Hasanboy Do‘stmatov, Shahobiddin Zoirov, Fazliddin G‘oyibnazarov (oltin),
Shahram G‘iyosov, Bektemir Meliqo‘ziyev (kumush), Rustam To‘laganov
(bronza), Murodjon Ahmadaliyev (bronza). Ushbu natija Olimpiadadagi boks
musobaqalaridagi eng yuqori natijadir. Sportning ushbu turida medal jamg‘arish
bo‘yicha ular Kuba, Qozog‘iston va Rossiyadan tashrif buyurgan raqiblarini ortda
qoldirib, mazkur sport turida birinchilikka erishdilar. Og‘ir atletikachimiz Ruslan
Nuriddinov Olimpiada rekordini qayd etgan holda, oltin medal sohibiga aylandi.
Futbol . Mustaqillik yillarida sportning eng ommaviy turi – futbolga e’tibor
davlat siyosatiga ko‘tarildi. Vazirlar Mahkamasi O‘zbekistonda ommaviy va
professional futbolni yanada rivojlantirish, uning moddiy bazasini mustahkamlash,
futbolchilarning yangi avlodini tayyorlash va tarbiyalash, Vatanimiz futbolining
xalqaro nufuzini oshirish maqsadida 1993 -yilda “O‘zbekiston Respublikasi
futbolni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi, 1996-yilda
“O‘zbekistonda futbolni rivojlantirishning tashkiliy asoslari va prinsiplarini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi, 206-yilda “O‘zbekistonda futbolni
rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining qarori muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Dunyoga
O‘zbekiston sportchilarining salohiyati va qudratini namoyon etayotgan o‘zbek
hakami Ravshan Ermatov O‘zbekiston futbol federatsiyasining xalqaro toifadagi
hakami, 203 -yildan FIFA hakami statusini olgan. 208-, 2009 -, 2010 -, 2011- va
2014-yillarda besh marotaba Osiyoning eng yaxshi hakami deb e’tirof etildi.
Xalqaro futbol uyushmalari federatsiyasi uni 2011-yilda “Dunyoning eng yaxshi
hakami” sifatida tan oldi. U o‘z faoliyati davomida futbol bo‘yicha jahon
chempionatlari fi nal bosqichida eng ko‘p – 9 uchraShuvni boshqarib (2014-yilga
qadar), dunyo rekordini o‘rnatdi. Ravshan Ermatov Prezident farmonlariga muvofiq
2010 -yili “O‘zbekiston iftixori” faxriy unvoni, 2014-yilda “El-yurt hurmati”
ordeni, Shuningdek, 2015-yilda “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni, hamda “Malibu”
avtomobili bilan mukofotlandi. O‘zbekiston futbol terma jamoasi xalqaro
turnirlarda uch marta bosh mukofotni qo‘lga kiritgan. Birinchisi, 1994 -yilgi Osiyo
o‘yinlarida olimpiya terma jamoasi, 2012-yil 17 - yoshgacha bo‘lgan o‘smirlar
Osiyo chempionati g‘olibi, 2018-yilda 23 yoshgacha bo‘lgan olimpiya terma
211

jamoasi Osiyo chempioni unvoniga sazavor bo‘ldi.2018-yil Xitoyda o‘tkazilgan 23-
yoshgacha bo‘lganlar o‘rtasida o‘tka- zilgan Osiyo chempionatida O‘zbekiston
terma jamoasi g‘oliblikni qo‘lga kiritdi. Prezident Shavkat Mirziyoyevning
topshirig‘i bilan Osiyo chempionatida zafar quchgan O‘zbekiston olimpiya terma
jamoasi a’zolarini tantanali taqdirlash marosimi bo‘lib o‘tdi. Qit’a
chempionlarining har biriga Prezident sovg‘asi – bittadan yangi Chevrolet Malibu
avtomobili topshirildi.
5. O‘zbekistonda millatlararo va dinlararo davlat siyosati
Bugun O‘zbekistonda 138 ta milliy-madaniy markazlar millatlararo totuvlik
g‘oyasini hayotga tatbiq etmoqda. Ruslarning “Maslennitsa”, tatar-
boshqirdlarining “Sabanto‘y”, uyg‘urlarning “Sayil” bayramlari, xitoylarning
“Chunuze” yangi yili, koreyslarning “Soller” va “Ovol – tano” bayramlari
nishonlanmoqda. Har yili res-publikamiz miqyosida “Biz yagona oila
farzandlarimiz”, “Vatan yagonadir, Vatan bittadir”, “O‘zbekiston umumiy uyimiz”
shiori ostidagi festivallar o‘tkazilmoqda. O‘zbekiston aholisining 80 % ini o‘zbek,
4,9 % ini tojik, 3,8 % ini rus, 3,6 % ini qozoq va 7 -,7 - % ini boshqa turli
millatlarga mansub kishilar tashkil etadi. O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 4-moddasida ko‘rsatilganidek, O‘zbekiston Respublikasi o‘z
hududida istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlarning tillari, urf-odatlari va
an’analari hurmat qilinishini ta’min-laydi, ularning rivojlanishi uchun sha-roit
yaratadi.
O‘zbekistonda yashovchi turli millat vakillarining madaniy ehtiyojlarini
qondirish uchun milliy-madaniy markazlari (MMM) faoliyat yuritadi. Dastlabki
milliy-madaniy markazlar koreyslar, qozoqlar, yahudiylar, armanlar tomonidan
respublika viloyatlarida 1989 -yilda tashkil etilgan. Bu markazlarning chinakam
rivojlanishi va ravnaq topishi O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin
boshlandi. Bu davrda ularning samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun keng
imkoniyatlar yaratildi. Natijada ularning soni yil sayin ortib bordi.
Agar 1992-yilda 10 ta milliy-madaniy markazlar ish olib borgan bo‘lsa,
hozirga kelib esa, mamlakatda 138 ta milliy-madaniyat markazlari faoliyat
yuritmoqda. 1992-yil tashkil etilgan Respublika Baynalmilal madaniyat markazi
esa ushbu milliy madaniyat markazlar faoliyatini muvofi qlashtirib, ularga
tashkiliy va uslubiy yordam ko‘rsatib keldi.
Bugungi kunda respublikadagi barcha oliy o‘quv yurtlarida turli millatga
mansub talabalar tahsil oladi. Dunyoning kamdan-kam mamlakatlarida
kuzatiladigan yana bir holat Shuki, O‘zbekistonda ta’lim 7 - tilda olib boriladi.
Bular sirasiga o‘zbek va qoraqalpoq tillaridan tashqari rus, qozoq, turkman, tojik
va qirg‘iz tillarini kiritish mumkin. Teleradio ko‘rsatuv va eshittirishlar 12 tilda
efirga uzatilmoqda, gazeta va jurnallar 10 dan ortiq tillarda chop etilmoqda. Bu
O‘zbekistonda millatlararo totuvlikni yanada mustahkamlashga xizmat qiladi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan qabul qilingan 2017 -–
2021--yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning besh ustuvor
yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida mamlakatimizda millatlararo
totuvlikni ta’minlash masalasiga alohida e’tibor qaratilgan. Mamlakatimizda tinch-
212

lik niyanada mustahkamlash, millatlararo barqarorlikni yuksaltirish maqsadida
2017 -yil 19-mayda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Millatlararo muno-
sabatlar va xorijiy mamlakatlar bilan do‘stlik aloqalarini yanada takomillash- tirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni qabul qilindi. Farmonga muvofiq, Baynal-
milal madaniyat markazi negizida Millatlararo munosabatlar va xorijiy
mamlakatlar bilan do‘stlik aloqalari qo‘mitasi tashkil etildi. Bu esa, o‘z navbatida,
mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan milliy madaniy markazlar hamda do‘stlik
jamiyatlarini qo‘llab-quvvatlash, ularning samarali faoliyat yuritishida davlat
idoralari Millatlararo munosabatlar va xorijiy mamlakatlar bilan do‘stlik aloqalari
qo‘mitasi tashkil etildi. Bu esa, o‘z navbatida, mamlakatimizda faoliyat
yuritayotgan milliy madaniy markazlar hamda do‘stlik jamiyatlarini qo‘llab-
quvvatlash, ularning samarali faoliyat yuritishida davlat idoralari va jamoat
tashkilotlari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni kuchaytirishda mustahkam tayanch
bo‘ladi.
O‘zbekiston hali sovetlar qaramog‘ida turgan og‘ir kunlarda Islom Karimov
xalq xohish-irodasiga quloq tutib, unutilmas tarixiy hujjatga imzo chekdi. 1990 -yil
2-iyun kuni “Musulmonlarning Saudiya Arabistoniga haj qilishi to‘g‘risida”gi
farmonini e’lon qildi. Mamlakatda Islom dini omilidan unumli foydalanish, uning
boy ma’naviy va madaniy qadriyat sifatidagi imkoniyatlarini kengaytirish choralari
ko‘rildi. Jumladan, 1992-yilda O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi
huzurida din ishlari bo‘yicha qo‘mita tashkil etildi. 1992-yil 27 -martda
O‘zbekiston Prezidentining “Ro‘za hayitini dam olish kuni, deb e’lon qilish
to‘g‘risida” farmoniga ko‘ra, musulmonlar hayotidagi qutlug‘ sanalar – Qurbon va
Ramazon hayit kunlarini doimiy ravishda bayram qilish va ularni dam olish kunlari,
deb e’lon qilinishi ham aynan xalqimiz ko‘nglidagi ish bo‘ldi.
SSSR davrida O‘zbekistonda 89 masjid, 2 ta madrasa bo‘lgan, 2017 -yilga
qadar esa 2033 ta masjid, Islom universiteti, Islom instituti, 16 ta diniy
konfessiyalar faoliyat yuritib keldi. O‘zbekiston aholisining 88 foizi islom diniga,
10 foizidan ziyodi boshqa dinlarga e’tiqod qiladi, 1,8 foizi hech qaysi dinga e’tiqod
qilmaydi. Ramazon hayiti, Qurbon hayiti respublika miqyosida nishonlanyapti,
diniy jurnal va gazetalar nashr etilib, televideniye va radioda diniy mavzularda
maxsus ko‘rsatuv va eshittirishlar olib borilyapti. O‘zbekistonda din davlatdan,
siyosatdan ajratilgan, ammo xalqdan ajratilgan emas. Vazirlar Mahkamasi
huzuridagi “Din ishlari bo‘yicha qo‘mita” dindorlar ehtiyojlarini qondirishga
ko‘maklashib kelmoqda. 207 -yilda Islom Hamkorligi tashkilotining ta’lim, fan va
madaniyat masalalar bo‘yicha tuzilmasi – AYSESKO tomonidan “Toshkent –
Islom madaniyati poytaxti” deb e’lon qilindi. Bu O‘zbekiston davlatini dinga
bo‘lgan munosabatining natijasidir. Aholisi ko‘p millatli bo‘lgan O‘zbekistonda
islomdan tashqari xristianlik, yahudiylik, buddaviylik va boshqa konfessiyalarga
e’tiqod qiluvchi kishilar ham bor. Ko‘p millatli va ko‘p konfessiyali mamlakatda
millatlararo hamjihatlik va diniy bag‘rikenglik sohasida olib borilayotgan izchil
davlat siyosati turli millat hamda barcha diniy konfessiya vakillarining emin-erkin
yashashlari uchun mustahkam asos yaratdi. 1991-yil davlatning vijdon erkinligi va
dinga oid siyosatini belgilab beruvchi “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar
213

to‘g‘risida”gi qonuni qabul qilindi. Uning qabul qilinishi islom diniga va boshqa
dinlarga e’tiqod qiluvchi fuqarolarning hayotida muhim o‘rin egalladi.
1992-yil O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoniga binoan
Vazirlar Mahkamasi huzurida Din ishlari bo‘yicha qo‘mita tashkil etildi. Qo‘mita
tarkibida diniy konfessiyalar bilan ishlash uchun maxsus tashkil etilgan sho‘ba ish
boshlaganidan so‘ng, respublika hududida joylashgan va diniy faoliyat yuritayotgan
barcha tashkilotlar haqida ma’lumotlar to‘plana boshlandi. 1998-yil O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar
to‘g‘risida”gi qonunning yangi tahriri qabul qilindi. Mazkur qonunda fuqarolarning
vijdon va e’tiqod erkinligi bilan bog‘liq huquq hamda burchlari aniq-ravshan
belgilab qo‘yildi.
“Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq,
“Davlat diniy konfessiyalar o‘rtasidagi tinchlik va totuvlikni qo‘llabquvvatlaydi.
Bir diniy konfessiyadagi dindorlarni boshqasiga kiritishga qaratilgan xatti-
harakatlar (prozelitizm), Shuningdek, boshqa har qanday missionerlik faoliyati man
etiladi. Ushbu qoidaning buzilishiga aybdor bo‘lgan shaxslar qonun hujjatlarida
belgilangan javobgarlikka tortiladilar”. O‘zbekiston kabi ko‘p konfessiyali davlatda
millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglik ijtimoiy-siyosiy barqarorlik va
taraqqiyotni ta’minlashning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. Zero, diniy
bag‘rikenglik mamlakatda qurilayotgan demokratik jamiyatning asosiy
tamoyillaridan biri bo‘lib, 16 diniy konfessiya o‘zaro totuvlikda faoliyat
ko‘rsatmoqda.
Ilmiy manbalar o‘lkamizda qadim zamonlardanoq zardushtiylik, buddaviylik,
yahudiylik, nasroniylik kabi murakkab ideologik tizimga ega dinlar tinch-totuv
faoliyat olib borganliklaridan dalolat beradi. Bunday holatni hozirgi
O‘zbekistondagi islom, xristian, yahudiy dinlari va boshqa konfessiyalarning o‘zaro
munosabatlari misolida ham ko‘rish mumkin. Umuman, O‘zbekistonda faoliyat olib
borayotgan noislomik konfessiyalari turli e’tiqodda bo‘lgan fuqarolar o‘rtasida
totuvlik va do‘stlik rishtalarini mustahkamlashda muayyan mavqega ega. Ayni
paytda O‘zbekistonda islom dini bilan bir qatorda pravoslavlar, baptistlar,
yahudiylar, adventistlar, katoliklar, lyuteranlar, krishnaitlar, buddistlar,
pyatidesyatniklar, Iegova xudosi shohidlari, yangi havvoriylar, xristian-
nresvitorianlar singari bir qancha din va mazhablar mavjud. Ulardan har birining
o‘ziga xos mafkurasi, talab va ehtiyojlari mavjud. O‘rta Osiyodagi musulmon va
boshqa konfessiyalarga mansublar o‘rtasidagi munosabatlar ham siyosiy, ham
maishiy darajada ikki asosiy xususiyatga asoslangan, bular o‘zaro hurmat va
bag‘rikenglikdir. Bu munosabat har xil dinlar vakillarining murakkab tarixiy
jarayonlar sinovlarini mardonavor yengib o‘tishlari natijasida shakllangan.
Mamlakatda tinchlik, taraq- qiyot va farovonlik bo‘lishidan barcha din vakillari
manfaatdor bo‘lib, ba’zi konfessiyalar vakillari O‘zbekistonda va xorijda tashkil
etilayotgan ma’naviy va ma’rifiy tadbirlardagi ma’ruzala- rida respublikada diniy
bag‘rikenglik va ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlash borasida amalga
oshirilayotgan islohotlarni qo‘llab-quvvatlashlarini bildirmoqdalar. Bunday
munosabat davlat tomonidan ham taqdirlanmoqda. Mitropolit Vladimirning
“Do‘stlik” ordeni bilan mukofotlangani buning yorqin dalilidir. Respublikada diniy
214

bag‘rikenglik va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda konfessiyalarning ham
muayyan o‘rni bor. Birinchidan, ular o‘z faoliyatlari davomida aholida diniy
bag‘rikenglik madaniyatini kamol toptirish yo‘lida ma’naviy-ma’rifi y tadbirlar
tashkil etib keladilar. Ikkinchidan, mamlakatda dinlararo totuvlikni qo‘llab-
quvvatlash hamda turli nizo va murakkabliklarni keltirib chiqaruvchi missionerlik
kabi xatti-harakatlarga qarshi amalga oshirilayotgan tadbirlarda faol qatnashadilar.
Mustaqillik sharofati bilan “Islom nuri” haftanomasi, “Hidoyat” jurnali
dunyoga keldi, ko‘plab diniy-axloqiy adabiyotlar chop etila boshlandi. Jumladan,
Imom Buxoriyning to‘rt jilddan iborat, Imom Termiziyning bir jildli hadis kitoblari,
boshqa allomalarning qator asarlari yuz minglab nusxalarda chop etildi. Qur’oni
Karim sakkiz marta, jami bir million nusxada nashr etildi. Bu muqaddas kitob
yurtimizda ilk bor 1992-yil Alouddin Mansur tomonidan o‘zbek tiliga tarjima
qilindi va uch marta, jami 30 ming nusxada bosmadan chiqarildi. 204 -yili esa
Toshkent Islom universitetida Qur’oni Karimning shayx Abdulaziz Mansur
tarjimasida izohli nashri tayyorlandi hamda chop etildi. O‘zbekiston musulmonlari
erkinlik va imkoniyatlarga ega bo‘lmoqdalar. Ular bevosita hukumat yordamida har
yili muqaddas haj va umra amallarini ado etish imkoniyatiga erishdilar. Agar sovet
davrida mamlakatimiz fuqarolaridan 3-4 kishigina haj safarini ado etgan bo‘lsa,
2016-yilga qadar har yili 500 dan ortiq fuqarolarimiz hoji bo‘lib qaytishdi.
Tabiiyki, ma’naviy-ruhiy poklanish, qadriyatlarning tiklanishi bir kunda bo‘ladigan
jarayon emas, balki u bizdan muntazam ravishda izchillik bilan ish olib
borishimizni talab etadi. “Imom Abu Mansur al-Moturidiy tavalludining 1130
yilligini nishonlash to‘g’risida“gi, “Burhoniddin al-Marg‘inoniy tavalludining hijriy
sana bo‘yicha 910 yilligini nishonlash to‘g’risida“gi O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining qarorlari fikrimizning yaqqol isbotidir. 2003 -yili esa
naqshbandiya tariqatining asoschisi Abduxoliq G‘ijduvoniy tavalludining 900
yilligi keng nishonlandi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan aholi sonining va so‘nggi
yillarda haj ziyoratiga borish istagini bildirganlar sonining oshib borayotgani
e’tiborga olinib, 2017 -yildan o‘zbekistonlik fuqarolar uchun haj kvotasi soni 520
dan 7200 nafarga ko‘paytirildi.
Bugun respublikada 16 ta diniy konfessiyaga mansub 2238 ta diniy tashkilot –
Imom Buxoriy nomidagi Toshkent islom instituti, 9 ta o‘rta maxsus islom bilim
yurti, pravoslav va protestant seminariyalari faoliyat olib bormoqda. Ularda
talabalar diniy ilmlar bilan bir qatorda dunyoviy ilmlarni olish imkoniyatiga ham
ega.
1999-yilda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning
tashabbusi bilan Markaziy Osiyoda yagona bo‘lgan Toshkent islom universitetiga
asos solindi. Prezident Shavkat Mirziyoyevning BMT Bosh Assambleyasining 7 -2-
sessiyasidagi nutqi nafaqat mamlakatimizda, balki Markaziy Osiyo va butun
dunyoda hamjihatlikka erishish, dinlararo totuvlik, tinchlikni saqlash yo‘lida
muhim dasturilamal bo‘layotganini, bu jihatlar O‘zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasida ham
o‘z aksini topganini e’tirof etdi. Prezidentning 2017 -yil 27 –martdagi “O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida Imom Buxoriy xalqaro ilmiy-tadqiqot
215

markazini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g’risida“gi qaroriga muvofi q
Samarqandda ilmiy-tadqiqot markazi tashkil etildi. Uning tarkibida hadisShunoslik
oliy maktabi, hadis, kalom va qiroat ilmini o‘rganishga mo‘ljallangan xonalar,
qo‘lyozmalar kutubxonasi, muzey tashkil etildi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017 -yil 23-iyundagi “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi huzurida O‘zbekistondagi Islom madaniyati markazini tashkil etish
chora-tadbirlari to‘g’risida“gi qarori asosida Toshkentda Islom madaniyati markazi
hamda Prezidentning 2017 -yil 15-dekabrdagi farmoni asosida O‘zbekiston Islom
akademiyasi tashkil etildi.
9-mavzu. MUSTAQILLIK YILLARIDA QORAQALPOG‘ISTON
RESPUBLIKASI
REJA.
1. Mustaqil Qoraqalpog‘iston Respublikasi ning tashkil topishi va undagi
davlat boshqaruvi
2. O`zbekiston Respublikasi tarkibidagi suveren Qoraqalpog`iston
Respublikasining huquqiy holati .
3. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog’iston Respublikasi iqtisodiyoti
4 Qoraqalpog‘iston Respublikasi m a’naviy-madaniy va ta’lim sohadagi
yangilanishlar.
5. Qoraqalpog‘iston Respublikasida ekologik ahvol. Orol fojiasi. Ekologik
holatni yaxshilash borasidagi davlat siyosati.
Tayanch iboralar: Qoraqalpog’iston. Jo‘qorg’i kengesi. Nukus. To‘rtlo‘l.
Chimboy. Xo‘jayli. Orol fojeasi.
1. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog‘iston Respublikasi ijtimoiy-iqtisodiy va
siyosiy hayotida amalga oshirilgan islohotlar.
1990 -yil 14-dekabrda Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy Kengashi o‘zining
XV sessiyasida “O‘zbekiston Respublikasi tarkibida Qoraqalpog‘iston
Respublikasi Davlat suvereniteti to‘g’risidagi” Deklaratsiyani qabul kildi. Mazkur
Deklaratsiya 1991-yil 31 -avgustda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi
davlat mustaqilligi asoslari to‘g’risidagi” qonunda ham o‘zining huquqiy asosini
topib, 1 va 17 -moddalarida Qoraqalpog’istonning hududiy yaxlitligi va
mustaqilligi e’tirof etildi. Har ikki respublika o‘rtasidagi siyosiy, iqtisodiy va
madaniy munosabatlar O‘zbekiston Respublikasining 1992-yil 8-dekabrda qabul
qilingan Konstitutsiyasida (7 -0-7 -5 moddalar) ham o‘z aksini topdi.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida Qoraqalpog`iston Respublikasi
maqomi alohida bobda mustahkamlangan (XVII bob). O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 7 -0-moddasida “Suveren Qoraqalpog`iston Respublikasi
O`zbekiston Respublikasi tarkibiga kiradi. Qoraqalpog`iston Respublikasining
suvereniteti O`zbekiston Respublikasi tomonidan muhofaza etiladi» deyiladi.
Shuningdek, Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasining 1-moddasida
“Qoraqalpog`iston - O`zbekiston Respublikasi tarkibiga kiruvchi suveren
demokratik respublikadir” deb mustahkamlangan.
216

Suveren Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingan kun
xalq bayrami sifatida e'lon qilindi. Qoraqalpog`iston Respublikasi
Konstitutsiyasining ahamiyati quyidagilarda o`z aksini topgan :
- Qoraqalpog`iston Respublikasi O`zbekiston Respublikasi tarkibiga kirishi
hamda ular o`rtasidagi o`zaro do`stona munosabatlarning huquqiy asosi;
- Qoraqalpog`iston Respublikasi o`z davlat ramzlariga ega ekanligini
belgilaydi;
- suveren hamda mustaqil davlat ekanligining kafili;
- davlat va ma'muriy hududiy tuzilish masalalarini mustaqil hal qilishi;
Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasining 70-moddasining 15-
bandida “O`zbekiston Respublikasining Oliy davlat hokimiyati va boshqaruvi
organlari hujjatlarining O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaga muvofiqligi
haqida O`zbekiston Konstitutsiyaviy sudiga taklif kiritish” huquqi belgilangan. 81-
moddasida esa “Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi raisining
vakolatlari jumlasiga, O`zbekiston Respublikasi qonunlarini va Oliy Majlisning
boshqa qarorlari, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari va boshqa
hujjatlarini hayotga tatbiq etishni tashkil qiladi” deyilgan.
Ushbu konstitutsiyaviy normalardan xulosa qilib aytish mumkinki,
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga zid kelsa, O`zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari amalda bo`ladi. Qoraqalpog`iston
Respublikasida O`zbekiston va Qoraqalpog`iston Respublikasining
Konstitutsiyalari va qonunlarining ustunligi so`zsiz tan olinadi. O`zbekiston
fuqarolari uchun majburiy bo`lgan qonunlar uning tarkibiga kiruvchi
Qoraqalpog`iston hududida ham majburiydir.
Qoraqalpog`iston Respublikasining ma'muriy-hududiy tuzilishini uning o`zi
ko`rib chiqadi, davlat hokimiyati organlari va boshqaruv tizimini belgilaydi.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 73-moddasida “ Qoraqalpog`iston
Respublikasining hududi va chegaralari uning roziligisiz o`zgartirilishi mumkin
emas. Qoraqalpog`iston Respublikasi o`z ma'muriy-hududiy tuzilishi
masalalarini mustaqil hal qiladi ”. Qoraqalpog`iston Respublikasi tumanlardan,
shaharlardan, shaharchalardan, ovullardar iborat. O`zbekiston Respublikasi davlat
siyosatiga mos holda o`z siyosatini yurgizadi. Qoraqalpog`iston Respublikasining
hududi bo`linmas va daxlsizdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 71-moddasida,
Qoraqalpog`iston Respublikasining o`z Konstitutsiyasiga ega bo`lishligi, uning
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga zid bo`lmasligi ko`rsatilgan. Shuni
ta'kidlash joizki sobiq Ittifoq davrida Avtonom Respublikalarning Konstitutsiyalari
ular qaysi Respublikalar tarkibiga kiritilgan bo`lsa o`sha davlat hokimiyatining
oliy organlari tomonidan tasdiqlanishi shart edi. O`zbekiston o`z mustaqilligini
qo`lga kiritib bu adolatsizlikka chek qo`ydi. Qoraqalpog`iston suveren
Respublikasi bilan mustaqil O`zbekiston Respublikasining bir-butun yaxlitligi
mustahkamlangan Qoraqalpog’iston Respublikasi Oliy Kengashi o‘zining XII
sessiyasida (1993 -yil 9-aprelda) Qoraqalpog’iston Respublikasi
Konstitutsiyasini qabul qildi. Qoraqalpoq milliy davlatchiligi o‘z taraqqiyoti
tarixida birinchi marta insonparvar, adolatli, demokratik imtiyozlarga ega bo‘ldi.
217

Ayni paytda u suveren respublikaning barcha atributlariga ega. Jumladan,
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Oliy Majlisining 1992-yil 14-dekabrda bo‘lib
o‘tgan XI sessiyasida Qoraqalpog’iston Davlat bayrog’i, 1993 -yil 9-aprelda bo‘lib
o‘tgan XII sessiyasida Davlat gerbi, 1993 -yil 4-dekabrda bo‘lib o‘tgan XIV
sessiyasida Davlat madhiyasi tasdiqlandi.
Qoraqalpog’iston Respublikasi parlamenti - Jo‘qorg’i Kengesi hisoblanadi. 86
deputatdan iborat. Xususan, Jo‘qorg’i Kengesida 1991-1992-yillarda Dauletbay
Shamshetov, 1992-1997 -yillarda Ubbiniyaz Ashirbekov, 1997 -202 -yillarda
Timur Kamalov hamda 202 -yil 2-maydan e’tiboran bu lavozimda Musa
Tajetdinovich Erniyozov rais sifatida faoliyat olib bormoqda. Avvalgi Oliy
Kengashdan farqi Jo‘qorg’i Kengashga savlov ko‘ppartiyaviylik asosida
o‘tkaziladi. Avvalgi saylovlarda Oliy Kengashni shakllantirish jarayonida ishchilar
sinfi, kolxozchi dehqonlar, xalq ziyolilarining o‘rni va soni oldindan belgilab
qo‘yilar edi. Buning ustiga Parlamentda vazifasi bo‘yicha albatta deputat bo‘luvchi
o‘rinlar xam mavjud edi. Keyingi saylovlarda bunday yondoShuvdan voz kechildi.
Deputatlarning o‘z saylovchilari bilan kundalik munosabati, yaqin muloqoti yo‘lga
qo‘yildi. Avvalgi parlamentda bu masalaga uncha e’tibor berilmagan edi.
Qoraqalpog`iston Respublikasi o`z Konstitutsiyaviy nazorat organiga ega
bo`lib, uni Qoraqalpog`iston Respublikasining Konstitutsiyaviy nazorat qo`mitasi
amalga oshiradi. Konstitutsiyaviy nazorat qo`mitasi Qoraqalpog`iston Respublikasi
Jo`qorg`i Kengesi tomonidan tarkibi saylanadi. Konstitutsiyaviy nazorat
qo`mitasiga saylangan sudyalarning vakolat muddati 5 yildir. Konstitutsiyaviy
nazorat qo`mitasiga saylangan shaxslar o`z vazifalarini bajarishda daxilsizdirlar va
faqat Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasiga bo`ysunadilar. Uni tashkil
etish va ish tartibini belgilash Qoraqalpog`iston Respublikasining
“Konstitutsiyaviy nazorat qo`mitasi to`g`risida”gi qonuni bilan belgilangan.
Qoraqalpog`iston Respublikasining sud tizimi besh yil muddatga
saylanadigan Qoraqalpog`iston Respublikasining Oliy Sudi, Xo`jalik sudi, Shu
muddatga tayinlanadigan tuman, shahar sudlaridan iborat. Ular O`zbekiston
Respublikasining “Sudlar to`g`risida”gi qonuniga muvofiq o`z faoliyatini olib
boradilar. Ushbu qonunda jumladan, “Qoraqalpog`iston Respublikasi Oliy sudi,
fuqarolik va jinoyat ishlari bo`yicha, fuqarolik ishlari bo`yicha tumanlararo sudlari,
Qoraqalpog`iston Respublikasi xo`jalik sudi faoliyat ko`rsatadi” deb belgilangan.
Ular faoliyatining tashkil etilishi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining
vakolatlari jumlasiga kirib unga ko`ra, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti roziligi
bilan Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesida, Qoraqalpog`iston
Respublikasi Oliy sudi raisi va a'zolari, Shuningdek, tuman, shahar sudlarining
sudyalari, lavozimlariga nomzodlarni tavsiya qiladi. Qoraqalpog`iston
Respublikasi Oliy sudi jinoiy, fuqaroviy va ma'muriy sud ishlarini yuritish
borasida, sud hokimiyatining oliy organi hisoblanadi. Tuman, shahar sudlarining
sudlov faoliyati ustidan nazoratni olib boradi.
Ijroiya organi -Vazirlar Ministrlar Kengashi hisoblanadi. Quyidagi davlat
arboblari Ministrlar Kengashi raislari bo‘lib ishladi: Amin Tojiev (1989 -1992-),
Radjapboy Yo‘ldashev (1992-1995-), Baxram Jumaniyazov (1995-1996-),
Saparbay Avezmatov (1996-1998), Amin Tojiev (1998-202 -), Tursunbay
218

Tangirbergenov (202 -206). Hozirgi kunda Ministrlar Kengashi raisi bo‘lib
Baxadir Yangibaev ishlaydi.
2. O`zbekiston Respublikasi tarkibidagi suveren Qoraqalpog`iston
Respublikasining huquqiy holati .
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida Qoraqalpog`iston Respublikasi
maqomi alohida bobda mustahkamlangan (XVII bob). O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 70-moddasida “Suveren Qoraqalpog`iston Respublikasi
O`zbekiston Respublikasi tarkibiga kiradi. Qoraqalpog`iston
Respublikasining suvereniteti O`zbekiston Respublikasi tomonidan muhofaza
etiladi” deyiladi. Shuningdek, Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasining
1-moddasida “ Qoraqalpog`iston - O`zbekiston Respublikasi tarkibiga kiruvchi
suveren demokratik respublikadir” deb mustahkamlangan.
1992- yil 9- yanvarda Qoraqalpog`iston Respublikasi tashkil topdi hamda
1993 -yil 9-aprelda o`zining Konstitutsiyasini qabul qildi. Suveren
Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingan kun xalq bayrami
sifatida e'lon qilindi. Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasining ahamiyati
quyidagilarda o`z aksini topgan:
- Qoraqalpog`iston Respublikasi O`zbekiston Respublikasi tarkibiga kirishi
hamda ular o`rtasidagi o`zaro do`stona munosabatlarning huquqiy asosi;
- Qoraqalpog`iston Respublikasi o`z davlat ramzlariga ega ekanligini
belgilaydi;
- suveren hamda mustaqil davlat ekanligining kafili;
- davlat va ma'muriy hududiy tuzilish masalalarini mustaqil hal qilishi ;
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 7 -1-moddasida,
Qoraqalpog`iston Respublikasining o`z Konstitutsiyasiga ega bo`lishligi, uning
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga zid bo`lmasligi ko`rsatilgan. Shuni
ta'kidlash joizki sobiq Ittifoq davrida Avtonom Respublikalarning Konstitutsiyalari
ular qaysi Respublikalar tarkibiga kiritilgan bo`lsa o`sha davlat hokimiyatining
oliy organlari tomonidan tasdiqlanishi shart edi. O`zbekiston o`z mustaqilligini
qo`lga kiritib bu adolatsizlikka chek qo`ydi. Qoraqalpog`iston suveren
Respublikasi bilan mustaqil O`zbekiston Respublikasining bir-butun yaxlitligi
mustahkamlangan. 1[30]
Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasining 7 -0-moddasining 15-
bandida “O`zbekiston Respublikasining Oliy davlat hokimiyati va boshqaruvi
organlari hujjatlarining O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaga
muvofiqligi haqida O`zbekiston Konstitutsiyaviy sudiga taklif kiritish” huquqi
belgilangan. 81-moddasida esa “Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i
Kengesi raisining vakolatlari jumlasiga, O`zbekiston Respublikasi
qonunlarini va Oliy Majlisning boshqa qarorlari, O`zbekiston Respublikasi
Prezidentining farmonlari va boshqa hujjatlarini hayotga tatbiq etishni
tashkil qiladi” deyilgan.
Ushbu konstitutsiyaviy normalardan xulosa qilib aytish mumkinki,
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga zid kelsa, O`zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari amalda bo`ladi. Qoraqalpog`iston
219

Respublikasida O`zbekiston va Qoraqalpog`iston Respublikasining
Konstitutsiyalari va qonunlarining ustunligi so`zsiz tan olinadi. O`zbekiston
fuqarolari uchun majburiy bo`lgan qonunlar uning tarkibiga kiruvchi
Qoraqalpog`iston hududida ham majburiydir. 2[31 -]

Qoraqalpog`iston Respublikasining ma'muriy-hududiy tuzilishini uning o`zi
ko`rib chiqadi, davlat hokimiyati organlari va boshqaruv tizimini belgilaydi.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 73-moddasida “Qoraqalpog`iston
Respublikasining hududi va chegaralari uning roziligisiz o`zgartirilishi
mumkin emas. Qoraqalpog`iston Respublikasi o`z ma'muriy-hududiy tuzilishi
masalalarini mustaqil hal qiladi” . Qoraqalpog`iston Respublikasi tumanlardan ,
shaharlardan, shaharchalardan, ovullardar iborat. O`zbekiston Respublikasi davlat
siyosatiga mos holda o`z siyosatini yurgizadi. Qoraqalpog`iston Respublikasining
hududi bo`linmas va daxlsizdir.
Qoraqalpog`istonda davlat tili - qoraqalpoq va o`zbek tillardir.
Qoraqalpog`iston Respublikasi hududida iste'qomat qiluvchi barcha millat va
ellatlarning tillari, urf-odatlari va an'analari hurmat qilinishi ta'minlanadi hamda
davlat organlari hamda mansabdor shaxslarning jamiyat va fuqarolar oldida
javobgar ekanligi qayd etiladi.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 7-4-moddasida
Qoraqalpog`iston Respublikasi uchun g`oyat muhim siyosiy mazmun kasb etadi
demokratik qoida belgilangan. Unda “Qoraqalpog`iston Respublikasi
O`zbekiston Respublikasi tarkibidan Qoraqalpog`iston Respublikasi
xalqining umumiy referendumi asosida ajralib chiqish huquqiga ega” ligi
mustahkamlangan. Bu konstitutsiyaviy norma Qoraqalpog`iston Respublikasi
Konstitutsiyasining 9-moddasida: “Jamiyat va davlat hayotining eng muhim
masalalari xalq muhokamasiga taqdim etiladi , umumiy ovozga, ya'ni
referendumga qo`yiladi. Referendum o`tkazish tartibi qonun bilan
belgilanadi” deb ko`rsatilgan.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 7-5-moddasida va
Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasining 1-moddasining 2-bandida ular
o`rtasidagi munosabatlar mustahkamlangan bo`lib, unda jumladan Shunday
deyiladi: “ O`zbekiston Respublikasi bilan Qoraqalpog`iston Respublikasining
o`zaro munosabatlari O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi doirasida va
ular o`rtasida tuzilgan shartnomalar va bitimlar orqali” tartibga solinadi.
Hozirgi kunda dolzarb bo`lib turgan masalalardan biri- O`zbekiston bilan
Qoraqalpog`iston Respublikalari o`rtasidagi turli sohalarda ayniqsa iqtisodiy
masalalarda o`zaro munosabatlarni keng tarmoqli rivojlantirishga erishishdir.
O`zbek xalqi bilan qoraqalpoq xalqi azaldan do`st, birodar, qon-qarindosh va
muruvatlidir. Ularning ma'naviyat birligi va xo`jalik yuritish usul va shakllarining
yakdilligi, har ikki xalq o`rtasida qardoshlik rishtalarini yanada mustahkamladi va
bu holat o`zining konstitutsiyaviy ifodasini topdi. O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi 21-moddasining 3-bandiga ko`ra Qoraqalpog`iston
Respublikasining fuqarosi ayni vaqtda O`zbekiston Respublikasining fuqarosi
hisoblanadi, 68-moddasida esa Qoraqalpog`iston Respublikasi O`zbekiston
220

Respublikasining ma'muriy, hududiy birliklari qatoriga kiritilishi, bu ikki xalqning
munosabatlari do`stona rishtalarga asoslanganligini anglatadi.
Qoraqalpog`iston Respublikasida fuqarolarning huquq va erkinliklariga
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etilishining kafili
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti hisoblanadi.
Qoraqalpog`iston Respublikasi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining
ustivorligini tan oladi. Bu birinchi navbatda Qoraqalpog`iston Konstitutsiyasi va
qonunlarini tamoyil va moddalari mos kelishi kerakligini anglatadi.
Qoraqalpog`iston Respublikasi Konstitutsiyasi , O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasiga mos kelishi O`zbekiston va Qoraqalpog`iston o`rtasidagi davlat-
huquqiy munosabatlari bilan chambarchas bog`liq. O`zbekiston Respublikasi
qonunlari Qoraqalpog`iston Respublikasi hududida ham amal qilishi majburiydir.
Qoraqalpog`iston xalqini, millatidan qat'iy nazar, Qoraqalpog`iston
Respublikasining fuqarolari tashkil etadi. Qoraqalpog`iston xalqi nomidan faqat u
saylagan Oliy hokimiyat organi Jo`qorg`i Kengesi ish olib boradi. Uning davlat
hokimiyati tizimi qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo`linish
tamoyillariga asoslanadi.
O`zbekiston va Qoraqalpog`iston Respublikalarining barcha fuqarolari bir xil
huquq va erkinliklarga ega bo`lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib
chiqishi, e'tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat'iy nazar qonun oldida
tengdirlar.
3. Mustaqillik yillarida Qoraqalpog’iston Respublikasi iqtisodiyoti
Bugungi kunda O‘zbekiston markaziy byudjetidan Qoraqalpog’istonga
berilayotgan subvensiya, ya’ni moliyaviy yordam miqdori 9 milliarddan oshiq
so‘mni, yoki butun Qoraqalpog’iston byudjeti xarajatlarining 7 -5 %ni tashkil
etmoqda. O‘zbekiston hukumatining amaliy yordami qoraqalpoq xalqining fidoiy
mehnati tufayli keyingi yillarda Qoraqalpog’istonda aholi turmush sharoitini
yaxshilash, tub iqtisodiy isloxotlarni amalga oshirish borasida qator ijobiy
natijalarga erishildi. Eng avvalo, elda tinchlik va barqarorlik mustahkamlandi.
Hamjihatlik bilan yurt istiqboli yo‘lida mehnat kilishga sharoit yaratildi.
Respublikada mulkchilikning yangi shakllari paydo bo‘la boshladi. Ishlab
chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohasida nodavlat sektorning xissasi oshib bordi.
Sanoat, qishloq xo‘jaligi va savdoda nodavlat sektori xissasi 80-90 %ni tashkil
etmoqda. Respublika iqtisodiyotining boshqa yo‘nalishlarida ham islohotlar izchil
amalga oshirila boshlandi. Jumladan, bank tizimida xam jiddiy islohotlar amalga
oshirildi. Bu yerda davlat banklar bilan birga tijorat va xususiy banklari ham
faoliyat ko‘rsatmoqda. Agrosanoat banki va sanoat-qurilish banki
ixtisoslashtirilgan hissadorlik tijorat banklariga aylantirildi. “Tadbirkorbank”,
“Asakabank”, “Aloqabank”, “Sabzavotbank”, “Zaminbank”, “Turanbank”,
“Savdogarbank”, “G’allabank” kabilarning Qoraqalpog’iston bo‘limlari tashkil
etildi.
Qoraqalpog’iston tarixida birinchi marta Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki
tashkil etildi. Qoraqalpog’istonda ulgurji va birja savdosi bilan Shug‘ullanuvchi
xissadorlik uyushmalari keng faoliyat ko‘rsatmoqda. Tovar ishlab chiqaruvchilar,
221

iste’molchilar va ishbilarmonlarning butun imkoniyatlarini ishga solish maqsadida
ularning erkinligi va teng huquqligini ta’minlash choralari ko‘rildi.
Qoraqalpog’istonda 51 ta mayda ulgurji tizim, Shu jumladan 4 ta savdo uyi,
35 ta mayda ulgurji savdo do‘konlari va omborlar, 32 ta ko‘tara savdo bazasi
xamda O‘zbekiston tovar xom ashyo birjasining Qoraqalpog’iston bo‘limi, 19 ta
supermarket do‘konlari faoliyati yo‘lga qo‘yildi. 1999-yilning 1-yanvarigacha
bo‘lgan ma’lumotlarga qaraganda xususiylashtirishdan tushgan mablag‘larning
umumiy xajmi 650 million so‘mni tashkil etdi. Uning 20% respublika ijtimoiy
taraqqiyotiga ajratildi. 50% esa tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida
imtiyozli kreditlar ajratishga sarflandi. Shu bilan birga Qoraqalpog’iston
Respublikasi davlat mulkini xususiylashtirish qo‘mitasi xususiylashtirilgan
korxonalar va tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida 13,8 million so‘m
kredit ajratdi. 200 -yilga kelib 2932 ta sanoat korxonasi xususiylashtirildi. Bozor
fondining faoliyati sezilarli ravishda faollashdi. 200 -yilga kelib respublika fond
birjalari filiallarida 958 million so‘mlik aksiyalar sotildi. Respublikada 7 807 - ta
kichik va o‘rta ishbilarmon korxonalari, 8977 ta yakka tartibdagi tadbirkorlar
ro‘yxatga olindi. 1996-yil yakunlariga ko‘ra ishlab chiqarilgan mahsulot xajmi 10
mlrd 355,7 mln so‘mni tashkil etdi. Jami sanoat ishlab chiqarish hajmida nodavlat
korxonalarining ulushi 90% ga o‘sdi. Respublikada 1996-yilda amaldagi narxlarda
10 mlrd 7 54,4 mln so‘mlik sanoat mahsuloti ishlab chikarildi.
1991-2010 -yillarda hududda gaz va gaz kondensati, shisha, kungaboqar
yog‘i, kalsiylashtirilgan soda, vermikulit konsentrati, talkomagnezit, glitserrizin
ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi.
Paxtadan ip ishlab chiqarish, ip gazlamalari, tayyor trikotaj buyumlar,
iste’mol mahsulotlaridan un, makaron, mineral suvlar ishlab chiqarish ko‘paydi.
Yigma temir-beton konstruksiyalari va detallari, toshdan bezakli materiallar
tayyorlash, qandolatchilik mahsulotlari, o‘simlik yog’i, uzum vinosi, salqin
ichimliklar, osh tuzi ishlab chiqarish sohalari o‘sdi. Sanoatda bir qator ijobiy
o‘zgarishlar yuz berdi. Jumladan, 1995-yilda Xo‘jayli shahrida shisha idishlar
zavodi qurilib foydalanishga topshirildi. 1996-yilda Qo‘ng‘irotda “Urga” gaz
sanoati korxonasida gaz kondensati va tabiiy gaz qazib chiqarilishi boshlab
yuborildi. Aholini gaz bilan ta’minlash darajasi 83% ga etdi. “Qoraqalpoqqurilish”
aksionerlik jamiyatida Italiya firmalarining yuqori sifatli jihozlari bilan
ta’minlangan, yiliga 60 ming kv.m. marmar bloklari va plitalari ishlab
chiqaradigan yangi mramor sexi ochildi. “Nukusun” zavodida esa spirt ishlab
chiqaradigan yangi sex qurildi. Yengil sanoat ishlab chiqarishning bazasi kengaya
bordi. 1993 -yili Nukusda “Kateks” to‘qimachilik majmuasi, 1995-yili Ellikqal’a
tumanida “Elteks” to‘qimachilik majmuasi foydalanishga topshirildi.
Nukus va Qo‘ng‘irot un kombinatlari, To‘rtko‘lda 3 mln shartli banka
konserva mahsulotlari ishlab chiqaradigan zavod, Ellikkal’a tumanida esa Shunday
quvvatga ega konserva sexi foydalanishga topshirildi. 1995-yilda Qo‘ng‘irot
tumanida Markaziy Osiyoda yagona 60 mln dollarga qiymatga ega yiliga 190
ming tonna kalsiyli soda ishlab chiqaradigan zavod qurilishi boshlandi. Zavod
tarkibida kimyoviy yo‘l bilan ekologik toza va energiya sarflanmaydigan kaustik
soda ishlab chiqarish ham ko‘zda tutilgan edi.
222

Qoraqalpog‘iston Respublikasida yengil sanoatni rivojlantirish, jumladan,
paxta yetishtirishda zamonaviy texnologiyalarni, madaniy o‘simliklarning yangi
navlarini sohaga joriy etish asosida ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlashga
alohida e’tibor qaratilayotir. 2016-yilda bu yo‘nalishda uchta yangi korxona tashkil
etilib, to‘rttasi modernizatsiya qilinadi.
200 -yili Nukus shahrini Xo‘jayli tumani bilan bog‘laydigan ulkan ko‘prik,
201-yilda 345 kilometrlik Nukus-Sultonuvaystog‘-Miskin-Uchquduq-Tinchlik-
Navoiy temir yo‘li ishga tushirildi. Yuzlab kilometr avtomobil yo‘llari
rekonstruksiya qilindi. Bu ravon yo‘llarning uzunligi 4 ming 10 kilometrdan
oshib ketdi. Bu yo‘nalishdagi ishlar izchil davom ettirilmoqda.
Yer osti boyliklarini izlash, qazib olish va ulardan samarali foydalanishga
ham alohida e’tibor qaratilmoqda. Xorijlik sheriklar bilan “Jel”, “G‘arbiy Orol”
kabi istiqbolli konlar ochildi. “Ustyurt va Orol dengizi atroflarida geofizika
ishlarini amalga oshirishni kuchaytirish” dasturiishlab chiqildi. Unga ko‘ra,
Ustyurt kengliklarida seysmik tadqiqotlar jadal olib borilmoqda. Ayniqsa,
“O‘zbekgeofizika” aksiyadorlik jamiyatining “Ustyurt geofizika ekspeditsiyasi”
filiali jamoasining sa’y-harakatlari tahsinga munosib. Hozir kuniga 45 ming
kubometr gaz berayotgan “Tillali”, “Sayxun”, “In’om”, “Arslon” singari yangi
konlar ana Shu ekspeditsiya izlanishlarining samarasidir.
Bugun dunyo xalqlarining e’tiborini tortayotgan, havasli, hayratli nigohlariga
sabab bo‘layotgan Ustyurt gaz-kimyo majmuasi Prezidentimiz tashabbusi bilan
barpo etildi. Asrlar osha qaqrab yotgan bepoyon dashtda ulkan ishlab chiqarish
quvvati qad rostladi. Korxona jahonning nufuzli nashrlari tomonidan 2012-yilning
eng yaxshi loyihasi, deb topildi. 2014-yili nufuzli “Infrastructure Journal” xalqaro
nashri mazkur loyiha qurilishini “2014-yilning neft-gaz sohasidagi eng yirik
bitimi”, deb e’lon qildi. Umumiy qiymati 4 milliard AQSh dollarini tashkil etgan
bu mashhur loyiha amalga oshirilishi mamlakatimiz sanoati rivojini yangi
bosqichga ko‘tarishi Shubhasiz. Hozir bu yerda yiliga 4,5 milliard kub metr gaz
qayta ishlanmoqda. Buning samarasida xalqimiz ehtiyoji va eksport uchun 3,7
milliard kub metr gaz, 387 ming tonna polietilen, 83 ming tonna polipropilen, 102
ming tonna piroliz distillyati va boshqa qimmatbaho mahsulotlar ishlab
chiqarilmoqda.
Qoraqolpog’istonda 1991-200 - yillar orasida mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirish natijasida 144 ta sanoat korxonasidan 113 tasi
mulkchilikning turli shakllariga o‘tib ishlay boshladi. Lekin ko‘p sanoat
korxonalarining asosiyishlab chiqarish fondlari (dastgohlar, mexanizmlar) holati
eskirganligi sezilib qoldi. Ularning eskirish darajasi 35 %dan yuqori edi. Eng
avvalo, yigiruv-tikuv fabrikalari, go‘sht-sut va oziq-ovqat sanoati korxonalari
(konserva zavodi, vino zavodi) ishlab chiqarish parklarini yangilash talab etildi.
Qoraqalpog’istonda mehnatga layoqatli aholining asosiy qismi qishloqda
istiqomat qiladi. Agrar sektorda ham iqtisodiy qayta qurish, bozor munosabatlariga
o‘tish ro‘y berdi. Xususan, 1997 -yil 1-yanvar holatiga respublikada 263 ta qishloq
xo‘jalik korxonasi faoliyat ko‘rsatardi. Nodavlat sektorning jami ishlab chiqarilgan
mahsulotdagi ulushi 98,3% ni tashkil etdi. Paxta yetishtirishda nodavlat
korxonalarning xissasi 97 -,8% ni, donchilikda 98,1% ni, kartoshkachilikda 99,7 -
223

% ni, sabzavotchilikda 98,8% ni, polizchilikda 95,1% ni, bog‘dorchilikda 98,5%
ni, pillachilikda 10% ni, go‘sht yetishtirishda 98,9% ni, sut va tuxum ishlab
chiqarishda 99,4% ni, qoraqul teri va jun yetishtirishda 10% ni tashkil etdi.
De h qonchilikda ekin maydonlarining tarkibi o‘ zgardi. G‘ alla maydonlari ekin
maydonlarining 35,8% ni tashkil etdi. Bug‘doy va kartoshka yetishtirish 3 marta,
uzum etishtirish 4 martaga k o‘ paydi. Qoraqalpog’istonda dehkon fermer
xo‘jaliklari tashkil etish bo‘yicha yetarli tajriba to‘plandi. 1998-yilga kelib 1686 ta
fermer shirkatlar uyushmalari tashkil etildi. Ellikqal’a tumanida mavjud 14 ta
jamoa xo‘jaliklari dehqon-fermer xo‘jaliklari uyushmasiga aylantirildi.
Dehqonlarga meros qilib qoldirish huquqi bilan yerlar uzoq muddatga ijaraga
berildi. Lekin Qoraqalpog’istonda ana Shu tajribani ommalashtirishga mutlaqo
e’tibor berilmadi.
1992-yili Qoraqalpog’iston Respublikasi Tashki iqtisodiy aloqalar vazirligi
tashkil etildi. 1992-200 -yillarda Jahon banki, Yevropa taraqqiyot banki va
boshqa moliyaviy tashkilotlar bilan 10 ortiq shartnomalar tuzildi. Respublikada
303dan ortiq qo‘shma korxonalar faoliyat ko‘rsatmoqda. Qoraqalpog’iston
Respublikasining tashqi savdodagi asosiy sheriklari Rossiya, AQSH, Janubiy
Koreya, Shveysariya, Niderlandiya hisoblanadi. Asosan paxta tolasi, toladan
olinadigan mahsulotlar, qayta ishlangan neft mahsulotlari sotiladi. Eksport qilingan
tovarlar hajmi 1996-yilda 122 -,9 mln dollarga teng bo‘ldi. G’arb mamlakatlariga
eksport qilingan xom ashyo 113,6 mln dollarni tashkil etdi. Paxta tolasi jami
eksport mahsulotlarining 95% ni tashkil etdi. Tashqi savdo aylanmasida
importning salmog‘i 1996-yilda 46,2% ni tashkil kildi. Import mahsulotlari
tarkibiga asosan xalq iste’mol mollari, qora va rangli metallar, oziq-ovqat
mahsulotlari kiradi. Yaqin xorijiy mamlakatlardan asosan shakar, bug‘doy,
mashina va jihozlar, agregatlar va ularning ehtiyot qismlari, quvurlar,
avtomashinalar, ishlab chiqarishni komplektlovchi materiallar keltirildi. Lekin
respublikaning imkoniyatlaridan to‘la foydalanilmayapti. Masalan, 1999-yili
respublika hududida 70 ga yaqin foydali qazilma konlari aniqlandi.
Mustaqillik yillarida respublikada ijtimoiy sohalar rivojlanishiga e’tibor
kuchaydi. Respublika aholisi 1,5 mln kishiga ko‘paydi. O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi 1992-yili 2-sentyabrda “Qoraqalpog‘iston Respublikasi
hududidagi tabiiy ofatlar oqibatlarini bartaraf etish, ijtimoiy va ekologik
muammolarni yechishni jadallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 405-sonli
qarorini qabul qildi. Qoraqalpog’iston Respublikasi aholi punktlarini
elektrlashtirish to‘la hal qilindi. Aholini toza ichimlik suvi bilan ta’minlash
darajasi 59,5% ga etdi. 1992-1996- yillarda Tuyamo‘yin suv omboridan respublika
aholi punktlariga 2 ming 885 km vodoprovod tarmog‘i olib kelindi. 4057,5 km gaz
tarmoqlari yetkizildi va tabiiy gaz bilan ta’minlash 85,4% ni, Shu jumladan,
shaharda 99,4% ni, qishloqda 7 2,4% ni tashkil etdi. Ko‘plab sog’liqni saqlash
ob’ektlari, kasalxonalar, poliklinikalar, tug‘ruqxonalar va turar-joy binolari qurildi.
Mamlakatimizning shimoliy mintaqasi – Qoraqalpog‘iston Respublikasida
ham mustaqillik yillarida keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirildi. Hududni
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, aholi farovonligini yuksaltirishga qaratilgan
alohida e’tibor yuksak samaralar berdi. Puxta o‘ylangan, boqichma-bosqich
224

amalga oshirilayotgan izchil islohotlar tufayli Qoraqalpog‘iston Respublikasi
oddiy agrar o‘lkadan zamonaviy ishlab chiqarish va ijtimoiy-iqtisodiy
infratuzilmasi, transport-kommunikatsiya tarmoqlari rivojlangan mintaqaga
aylandi.
Mustaqillik yillarida bu zaminda amalga oshirilgan ulkan bunyodkorlik
ishlari, ro‘y bergan o‘zgarish va yangilanishlar haqida uzoq gapirish mumkin.
Markaziy Osiyoda yagona, sahro bag‘ridagi mo‘jiza –Qo‘ng‘irot soda zavodi,
Xo‘jayli shisha zavodi, “Markaziy Osiyo bezak toshlari” qo‘shma korxonasi,
Qo‘ng‘irot karbid, Nukus marmar va kabel zavodlari, O‘rga gaz koni, “Elteks” va
“Kateks” kabi zamonaviy ishlab chiqarish obyektlari, Qoraqalpog‘iston
Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, Toshkent axborot texnologiyalari
universititetining Nukus filiali, Olimpiya zaxiralari kolleji binolari, o‘nlab
umumta’lim maktablari, litsey va kollejlar, bolalar sporti, bolalar musiqa va san’at
maktablari... Bunday muhtasham inshootlar istiqlol sharofati tufayli barpo bo‘ldi.
Istiqlolning dastlabki yilidayoq minglab aholini ichimlik suvi bilan
ta’minlagan 24 -3 kilometrlik Tuyamo‘yin-Nukus-Chimboy-Taxtako‘pir suv
tarmog‘i ishga tushirildi. 1991-2010 -yillarda hududda gaz va gaz kondensati,
shisha, kungaboqar yog‘i, kalsiylashtirilgan soda, vermikulit konsentrati,
talkomagnezit, glitserrizin ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi.
Xalqimizning uzog‘ini yaqin, og‘irini yengil qilish borasida amalga oshirilgan
ulkan bunyodkorlik ishlari eng savobli ishlardan bo‘ldi. Bu sohada ham islohot
islohot uchun emas, avvalo, inson uchun, uning manfaatlari uchun degan ezgu
g‘oya doimiy ustuvor vazifa bo‘lib kelmoqda.
200 -yili Nukus shahrini Xo‘jayli tumani bilan bog‘laydigan ulkan ko‘prik,
201-yilda 345 kilometrlik Nukus-Sultonuvaystog‘-Miskin-Uchquduq-Tinchlik-
Navoiy temir yo‘li ishga tushirildi. Yuzlab kilometr avtomobil yo‘llari
rekonstruksiya qilindi. Bu ravon yo‘llarning uzunligi 4 ming 10 kilometrdan
oshib ketdi. Bu yo‘nalishdagi ishlar izchil davom ettirilmoqda.
Er osti boyliklarini izlash, qazib olish va ulardan samarali foydalanishga ham
alohida e’tibor qaratilmoqda. Xorijlik sheriklar bilan “Jel”, “G‘arbiy Orol” kabi
istiqbolli konlar ochildi. “Ustyurt va Orol dengizi atroflarida geofizika ishlarini
amalga oshirishni kuchaytirish” dasturiishlab chiqildi. Unga ko‘ra, Ustyurt
kengliklarida seysmik tadqiqotlar jadal olib borilmoqda. Ayniqsa,
“O‘zbekgeofizika” aksiyadorlik jamiyatining “Ustyurt geofizika ekspeditsiyasi”
filiali jamoasining sa’y-harakatlari tahsinga munosib. Hozir kuniga 45 ming
kubometr gaz berayotgan “Tillali”, “Sayxun”, “In’om”, “Arslon” singari yangi
konlar ana Shu ekspeditsiya izlanishlarining samarasidir.
Bugun dunyo xalqlarining e’tiborini tortayotgan, havasli, hayratli nigohlariga
sabab bo‘layotgan Ustyurt gaz-kimyo majmuasi Prezidentimiz tashabbusi bilan
barpo etildi. Asrlar osha qaqrab yotgan bepoyon dashtda ulkan ishlab chiqarish
quvvati qad rostladi. Korxona jahonning nufuzli nashrlari tomonidan 2012-yilning
eng yaxshi loyihasi, deb topildi.
2014-yili nufuzli “Infrastructure Journal” xalqaro nashri mazkur loyiha
qurilishini “2014-yilning neft-gaz sohasidagi eng yirik bitimi”, deb e’lon qildi.
Umumiy qiymati 4 milliard AQSh dollarini tashkil etgan bu mashhur loyiha
225

amalga oshirilishi mamlakatimiz sanoati rivojini yangi bosqichga ko‘tarishi
Shubhasiz. Hozir bu yerda yiliga 4,5 milliard kub metr gaz qayta ishlanmoqda.
Buning samarasida xalqimiz ehtiyoji va eksport uchun 3,7 - milliard kub metr gaz,
387 - ming tonna polietilen, 83 ming tonna polipropilen, 102 ming tonna piroliz
distillyati va boshqa qimmatbaho mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda.
Qoraqalpog‘iston Respublikasida yengil sanoatni rivojlantirish, jumladan,
paxta yetishtirishda zamonaviy texnologiyalarni, madaniy o‘simliklarning yangi
navlarini sohaga joriy etish asosida ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlashga
alohida e’tibor qaratilayotir. 2016-yilda bu yo‘nalishda uchta yangi korxona tashkil
etilib, to‘rttasi modernizatsiya qilinadi.
Shu yilning ikkinchi choragida momiq ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan
“Bunyodbek-Xo‘jayli” oilaviy korxonasi foydalanishga topshiriladi. Yil oxirigacha
“Yoqubova Gavhar” fermer xo‘jaligi kalava ip ishlab chiqara boshlaydi.
Ellikqal’ada “Global national-tex” sho‘ba korxonasida jinsi mato ishlab chiqarish
yo‘lga qo‘yiladi. Amudaryo tumanidagi “Kameks-KK” korxonasida momiq,
Kegeyli tumanidagi “Avto Qayip mayshi” mas’uliyati cheklangan jamiyatida oyiga
50 ming juft paypoq ishlab chiqariladi. “To‘rtko‘l omad tekstil” mas’uliyati
cheklangan jamiyatida zamonaviy texnologiyalar joriy etilib, yangi ish o‘rinlari
yaratilmoqda. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin.
Mustaqillik yillarida qishloq xo‘jaligi sohasida mutlaqo yangi va samarali
iqtisodiy munosabatlar joriy etildi. Yer o‘z egasini topdi. Bugun Qoraqalpog‘iston
fermerlari qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining asosiy qismini yetkazib berish bilan
birga, qishloq taraqqiyotida hal qiluvchi ijtimoiy-siyosiy kuchga aylanib
bormoqda.
Mamlakatimizning barcha hududlarida bo‘lgani kabi Qoraqalpog‘iston
Respublikasida ham Prezidentimiz tashabbusi bilan barpo etilayotgan namunaviy
loyihalar asosidagi uy-joylarga talabgorlar tobora ko‘paymoqda. Barcha
sharoitlarga ega bunday zamonaviy uylarda minglab oilalar baxtli hayot
kechirmoqda. Uy to‘ylariga kelin to‘ylari ulanib ketayotir.
Yosh avlodning hech kimdan kam bo‘lmagan sharoitlarda ta’lim-tarbiya
olishi, iste’dod va salohiyatini yuzaga chiqarishi uchun zarur sharoit yaratish
davlatimiz siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. O‘tgan davr mobaynida
hududda zamonaviy sharoitlar yaratilgan 99 kasb-hunar kolleji, 9 akademik litsey
foydalanishga topshirildi. 2015-yilda 9 ming 70 o‘rinli 22 ta zamonaviy maktab
binosi barpo etildi. Ayni paytda hududdagi 370 umumta’lim va ixtisoslashtirilgan
maktablarda 170 mingdan ziyod o‘g‘il-qizlar zamonaviy bilimlarni o‘rganmoqda.
O‘tgan yili Nukus shahri markazida 2,5 milliard so‘mlik loyiha asosida
bunyod etilgan va barcha qulayliklarga ega “Baxt uyi” foydalanishga topshirildi.
Inson baxt uchun dunyoga keladi. Bu borada mamlakatimizda yoshlarga doimiy
g‘amxo‘rlik ko‘rsatilmoqda. Prezidentimizning 2014-yil 6-fevraldagi “O‘zbekiston
Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirishga qaratilgan
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori ijrosi doirasida Nukus shahri,
Amudaryo, Ellikqal’a, Beruniy, Xo‘jayli tumanlarida ijtimoiy hayotda faol bo‘lgan
yuzlab yosh oilalarga “Kamolot” uylari topshirildi.
226

Nukus shahrida ham keng ko‘lamli bunyodkorlik va obodonlashtirish ishlari
amalga oshirildi va bu boradagi ishlar izchil davom ettirilmoqda. Temir yo‘l
vokzali, I.Savitskiy nomidagi san’at muzeyi tanib bo‘lmas darajada zamonaviy
qiyofa kasb etdi. Shaharning Qoraqalpog‘iston, Amir Temur, To‘lepbergen
Qaipbergenov ko‘chalarida qad rostlagan ko‘p qavatli zamonaviy uylarga ko‘chib
o‘tgan yuzlab oilalar hayotiga o‘zgacha Shukuh kirdi. Shahar markazidan oqib
o‘tuvchi Do‘stlik kanalining ikki qirg‘og‘i bo‘ylab 2,5 kilometr masofada ko‘plab
ko‘ngilochar, dam olish obyektlari ishga tushirildi.
Mintaqada ekologik barqarorlikni ta’minlash masalasi davlatimiz rahbarining
doimiy e’tiborida bo‘lib kelmoqda. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq
Prezidentimiz Islom Karimov bu masalaga jahon hamjamiyati e’tiborini qaratdi.
Xalqaro Orolni qutqarish jamg‘armasi ana Shunday olijanob sa’y-harakatlar
samarasida tashkil etildi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Atrof-muhitni muhofaza
qilish bo‘yicha 2013-2017 -yillarga mo‘ljallangan dasturi bu boradagi ishlarni
yangi bosqichda davom ettirishda muhim ahamiyat kasb etayotir. Dasturda
Orolbo‘yini ekologik sog‘lomlashtirish ishlariga alohida e’tibor qaratilgan.
Xususan, cho‘llanishning oldini olish, Orol dengizining qurigan hududlarida sun’iy
o‘rmonlar barpoetish uchun keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Dasturga ko‘ra,
mazkur ishlarga 89,39 milliard so‘m, 1635,55 million AQSh dollari va 57 -,63
million yevro mablag‘ yo‘naltirish ko‘zda tutilgan.
Xalqaro Orolni qutqarish jamg‘armasi Nukus filiali tomonidan 2014-yilda
Mo‘ynoq tumanida, Orol dengizining Axantay qismida 150, Oqqum qismida 34
gektarlik saksovulzor – sun’iy o‘rmon barpo etildi.
Ayni paytda xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda 90 million AQSh dollari
miqdoridagi loyiha asosida Orol dengizining qurigan qismida cho‘llanishdan
himoyalovchi mitti o‘rmonlar bunyod etishga kirishilayotgani ham hudud aholisi
turmush farovonligini yuksaltirish borasidagi ezgu ishlarning davomidir.
Mustaqillik inshootlaridan yana biri Qo‘ng‘irot soda zavodidir. Ko‘plab
sohalar uchun zarur xomashyo – kalsiylashtirilgan soda ishlab chiqarayotgan
ushbu yirik korxona o‘z mahsulotining aksariyatini eksportga yo‘naltirmoqda.
O‘tgan yili korxona xorijlik buyurtmachilarga 24 - ming tonna mahsulot yetkazib
berdi. Ichki bozorda “Kvars”, “Asl oyna” aksiyadorlik jamiyatlari,
“O‘zkimyosanoat” aksiyadorlik jamiyati, “O‘zbekneftgaz” milliy xolding
kompaniyasi Qo‘ng‘irot soda zavodining asosiy buyurtmachilaridir.
Mamlakatimiz sog‘liqni saqlash tizimida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli
islohotlar samarasida aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatish sifati va samaradorligi
tubdan yaxshilandi. Bugun olis ovullar aholisi ham zamonaviy tibbiy xizmatdan
bahramand bo‘layotir.
Chekka tuman va qishloqlardagi tibbiy muassasalarning ham moddiy-texnik
bazasi mustahkamlandi. Bu biz, mutaxassislarni ham yanada samarali ishlashga
undamoqda, – deydi Mo‘ynoq tumani tibbiyot birlashmasi bosh shifokori
o‘rinbosari J.Davletova. – Bugun oddiy qishloq shifokori ham bemorga to‘g‘ri
tashxis qo‘yib, zamonaviy uskunalar yordamida samarali davolay oladi. Bularning
227

barchasi Prezidentimiz rahnamoligida aholi salomatligini muhofaza qilishga
qaratilayotgan doimiy e’tibor samarasidir.
“Sog‘lom ona va bola yili” Davlat dasturi ijrosi doirasida oilani, onalik va
bolalikni muhofaza qilish, aholi salomatligini mustahkamlash bo‘yicha amalga
oshirilayotgan keng ko‘lamli ishlar mustaqilligimizning birinchi kunlaridan
belgilab olingan eng muhim vazifalarning izchil davomidir.
Bugun Qoraqalpog‘iston shifokorlarining Buyuk Britaniya, Yaponiya,
Janubiy Koreya, Polsha va boshqa ko‘plab xorijiy mamlakatlarda malaka oshirishi,
ilg‘or tajribalarni qo‘llashi oddiy holga aylandi.
Prezidentimiz rahnamoligida amalga oshirilayotgan bunday keng ko‘lamli
islohotlar iqtisodiyotimizning barqaror rivojlanishi, xalqimiz farovonligini
yuksaltirishga mustahkam zamin bo‘lib xizmat qilmoqda. Mustabid tuzum davrida
chekka hudud sifatida mutlaqo e’tibordan chetda qolgan Qoraqalpog‘iston
Respublikasi bugun ana Shunday taraqqiyot yo‘lidan dadil bormoqda. Bugunidan
mamnun va ertangi kuniga ishonchi qat’iy bo‘lgan Qoraqalpog‘iston xalqi
Vatanimiz mustaqilligining 25 -yillik bayramini munosib kutib olishga hozirlik
ko‘rmoqda. Bu ularning Shukronalarida, mamnun chehralarida yaqqol aks
etmoqda.
4. Qoraqalpog‘iston Respublikasi m a’naviy-madaniy va ta’lim sohadagi
yangilanishlar.
Mustaqillik yillarida Qoraqalpog’iston Respublikasida barcha sohalarda
bo‘lganidek madaniy-ma’naviy sohalarda ham sezilarli o‘zgarishlar bo‘ldi.
Xususan, bu davrda Nukus shahrining 60 va 70 yilligi, To‘rtko‘l shahrining 120
yilligi, Ajiniyoz Kasiboy o‘g’li va Berdaq Qarg’aboy o‘g’lining 170 yilligi, Nukus
pedagogika institutining 60 va 70 yilligi, Qoraqalpoq Davlat universitetining 25 -
yilligi, Allayor Do‘stnazarovning 10 yilligi, Ernazar Alakozning 20 yilligi,
I.Yusupov va T.Kaipbergenovlarning 70 yilligi keng nishonlandi. Qoraqalpoq
xalqining atoqli farzandlarini nomini abadiylashtirish maqsadida Nukus pedagogik
institutiga Ajiniyoz shoir nomi, Qoraqalpoq universitetiga Berdaq nomi berildi.
Berdaq va Ajiniyoz, Ulug’bek haykallari o‘rnatildi, Berdaq muzeyi, Amet va
Aimxon Shamuratovlar muzeyi tashkil etildi.
1994 -yili Qoraqalpog’istonda “Ma’naviyat, madaniyat va ma’rifat markazi”
tashkil etildi. Dastlab markaz raisi sifatida - Ibroxim Yusupov tayinlangan bo‘lsa,
hozirda Ulmambet Xo‘janazarov faoliyat olib bormoqda. Shuningdek “Oltin
meros”, “Amir Temur”, “Nuroniy”, “Navro‘z” fondlari tashkil etildi.
Qoraqalpog’iston Respublikasining fidoyi farzandlari Allaniyoz Uteniyozov,
Agitoy Adilov, Onesya Saitova, Tulepbergen Qaipbergenov, Ibroxim Yusupovlar
“O‘zbekiston Qaxramoni” yuksak unvoniga sazovor bo‘ldilar.
1993 -yili respublika Ministrlar Kengashi qoraqalpoq tilidan yangi lotin
yozuviga o‘tish hakida qaror qabul qiladi. “Bilim” nashriyotidan 1996-1997 -
yillarning o‘zida 65 bosmada darsliklar lotin yozuvi asosida chop etildi. 1993 -yili
Nukusda turk-qoraqalpoq litseyi tashkil etildi. 1996-yili respublikada 743 ta
umumta’lim maktabi faoliyat ko‘rsatdi. Hozir Qoraqalpog‘istonda 6 ta gimnaziya,
13 ta litsey, 19 ta kollej, 18 ta maktab-litsey, 6 ta bank-klass va biznes-maktablar
228

faoliyat ko‘rsatmoqda. Respublikadagi 22 ta o‘rta maxsus o‘quv yurtlarining
kunduzgi bo‘limlarida 11,8 ming o‘quvchi ta’lim olmoqda. 1990 -yili Qoraqalpoq
universiteti uchta fakulteti va ikkita bo‘limi asosida Nukus davlat pedagogik
instituti qayta tashkil etildi. 1991-yili universitetning tibbiyot fakulteti asosida
Toshkent pediatriya tibbiyot instituti Nukus filiali tashkil etildi. Unda talabalar
soni 201-yili 100 taga yetdi. 1995-yili yana universitetning qishloq xo‘jaligi va
iqtisodiyot fakultetlari asosida Toshkent agrar universiteti Nukus filiali, Toshkent
arxitektura-qurilish instituti Nukus filiallari tashkil etildi. 205 -yili Toshkent
informatsion texnologiyalar universiteti Nukus filiali tashkil etildi. Beshta oliy
o‘quv yurtlarida 9 ming nafar talaba o‘qimoqda.
Yosh avlodning hech kimdan kam bo‘lmagan sharoitlarda ta’lim-tarbiya
olishi, iste’dod va salohiyatini yuzaga chiqarishi uchun zarur sharoit yaratish
davlatimiz siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. O‘tgan davr mobaynida
hududda zamonaviy sharoitlar yaratilgan 99 kasb-hunar kolleji, 9 akademik litsey
foydalanishga topshirildi. 2015-yilda 9 ming 7 0 o‘rinli 22 ta zamonaviy maktab
binosi barpo etildi. Ayni paytda hududdagi 370 umumta’lim va ixtisoslashtirilgan
maktablarda 170 mingdan ziyod o‘g‘il-qizlar zamonaviy bilimlarni o‘rganmoqda.
1991-yilda O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Qoraqalpog’iston
filiali bo‘lim statusiga ega bo‘ldi. Bo‘lim tarkibida Tarix, arxeologiya va
etnografiya instituti, Bioekologiya, Orolbo‘yi ijtimoiy-iqtisodiy muammolar
instituti tashkil etilib, mustaqillikdan avvalo uchta institut bo‘lsa, endi 6 ta institut
tashkil etildi. Bo‘limni akademik S.Kamalovdan keyin akademiklar Ch.Abdirov,
T.Eshanovlar boshqardilar. Hozirgi vaqtda bo‘lim raisi bo‘lib professor Nagmet
Aimbetov ishlaydi.
Shuningdek, O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi ilmiy markazi Qoraqalpog’iston
bo‘limi tashkil etilib, tarkibiga Shamurat Musaev nomidagi Chimboy dehqonchilik
instituti, “Sholi” uyushmasi, Oltinko‘l stansiyasi, molchilik, bog’chilik, uzumchilik
muassasalari kirdi. Qishloq xo‘jaligi va iqtisodiyot sohalari bo‘yicha
J.Mambetullaev va B.Mambetnazarov kabi akademiklarimiz mavjud. Bugungi
kuni Qoraqalpog’istonda 65 fan doktori, 60 dan ortiq fan nomzodi faoliyat
ko‘rsatmoqda, Shu jumladan 60% fan doktori va 40% fan nomzodlari mustaqillik
davrida ilmiy unvonga ega bo‘ldi. Ilgari O‘zbekiston Fanlar akademiyasi haqiqiy
a’zoligiga saylangan S.Kamalov (197 -9), Ch.Abdirovlar (1989 -) qatoriga 1994 -
200 - yillari J.Bazarbaev, A.Baxiev, T.Eshanov, A.Dauletov, H.Hamidov ham
qabul qilindilar. 1997 -yili esa ikki nafar rassom J.Izentaev va J.Qulmuratov
O‘zbekiston Respublikasi Badiiy akademiyasining akademikligiga saylandi.
TilShunos olimlar M.Kalenderov, R.Esemuratova, A.Turabaev, K.Dauletbaevlar,
faylasuf Po‘lat Seitov O‘zbekiston Respublikasi Beruniy nomidagi davlat
mukofatini oldilar. Qoraqalpog’iston Respublikasi Berdaq nomidagi davlat
mukofatini A.Baxiev, R.Reimov, L.Konstantinova, J.Bazarbaev, K.Dauletova,
M.Ametov, J.Sapar-niyazov, T.Eshanov, M.Ajibekov, S.Kamalov,
K.Allambergenovlar oldilar. Ginekolog Oral Ataniyazova xalqaro “Goldman”
nomidagi ekologik mukofatiga sazovor bo‘ladi. Qoraqalpoq davlat universiteti
qoshida qoraqalpoq tili va adabiyoti bo‘yicha doktorlik va nomzodlik, UzFA
Qoraqalpog’iston bo‘limi tarix, arxeologiya va enografiya instituti yonida tarix
229

bo‘yicha nomzodlik dissertatsiyalarni himoya qiluvchi ixtisoslashgan kengashlar
tashkil etilib fan doktorlari va nomzodlari o‘zimizda himoya qiladigan bo‘ldi.
Tarix fanidan hozirgacha 51 fan nomzodi himoya qildilar.
Respublika olimlari mustaqillik yillarida chet el mutaxassislari bilan
hamkorlikda ilmiy izlanishlar olib bormoqda. Bioekologiya instituti olimlari
Germaniya olimlari bilan birgalikda 1993 -yildan beri Orolbo‘yi ekologiyasi
muammolari bo‘yicha tadqiqotlar olib borishmoqda. 1995-yili Mo‘ynoqda
Germaniya yordamida bioekologiya institutining xalqaro ekologiya stansiyasi
ochildi. Tarix, arxeologiya va etnografiya instituti olimlari Avstraliyaning Sidney
universiteti olimlari va fransuz arxeologlari bilan birgalikda ekspeditsiyalar tashkil
etmoqda. Tarixchilar Qoraqalpog’iston hududida turizmni targ’ibot qilish
maqsadida “Oltin marshrut”-ni ishlab chiqib, unga Mizdaxkon, Ellikal’a
yodgorliklarini kirgizdilar. 1997 -yili sentyabrda Nukusda “Qirqqiz” dostoni va
turkiy folklorni tadqiq etish muammolariga bag’ishlangan xalqaro ilmiy anjuman
bo‘lib o‘tdi. Mustaqil O‘zbekiston va Qoraqalpog’iston dolzarb masalalari
respublika shoir va yozuvchilari ijodida katta o‘rin egallaydi. O‘zbekiston
qahramonlari, O‘zbekiston va Qoraqalpog’iston xalq shoiri Ibroxim Yusupov,
O‘zbekiston va Qoraqalpog’iston xalq yozuvchisi Tulepbergan Qaipbergenovlar
qatoriga Tolibay Kabulov, Xalmurat Saparov, Gulaysha Esemuratova, Kengesbay
Raxmonov, Uzakbay Abduraxmanov, Murotbay Nizonov, Kengesbay Reimov,
Saginbay Ibroximov, Kengesbay Karimov, Xalila Dauletnazarov, Jiyanbay
Izbaskanov, Baktiyar Genjemuratov, SHarapatdin Ayapov, Gulistan Matyakupova,
Nabiyra Toreshova, Munayxan Jumanazarova, Gulnara Nurlepesova, Abdimurat
Atajanov, Xurliman Utemuratova, Sharigul Payzullaeva, Saylaubay Jumagulov,
Bazarbay Kazakbaev va boshqalar kelib qo‘shildi.
1993 -yili yanvarda Toshkentda Qoraqalpog’iston madaniyati kunlari,
noyabrda esa Qoraqalpog’istonda Toshkent madaniyati kunlari o‘tkazildi. 1993 -
yili Toshkent konservatoriyasida milliy “Ajiniyoz” operasi ijro etildi. 1996-yili
qoraqalpoq xoreografiyasi tarixida birinchi marta “Oyjamol” nomli balet
sahnalashtirildi. Kompozitorlardan N.Muxammaddinov, K.Zaretdinov,
G.Amaniyazov, Sh.Paxratdinov, T.Esirkepov va boshqalar mustaqillik yillari
yaxshi faoliyat ko‘rsatmoqda.
Muyassar Razzakova, Kegesbay Serjanov, Mirzagul Sapaeva, Gulxatiysha
Aimbetova, Roza Kutekeeva, Makset Xo‘janiyozov, Makset O‘temuratov, Gulnara
Utepova, Eleonora Qutlipulatova, Anifa Artikova, Gulnara Allambergenova va
boshqa qo‘shiqchilarimiz butun O‘zbekiston va Markaziy Osiyoga taniqli bo‘ldi.
Jumabay jirov Bazarov, Baxtiyar jirov Esemuratov, baxshilar Turg’unbay
Qurbanov, Ziyada Sharipova, Zulfiya Arzыmbetova, Jarilkagan Eshanov, Tenel
Kalliev va boshqalar Germaniya, Fransiya va boshqa davlatlarda qoraqalpoq
dostonlari va she’rlarini ijro etib, butun dunyoga tanildi. Qoraqalpoq universiteti
“Xurliman” ansambli 200 -yili Toshkentda “O‘zbekiston - Vatanim manim”
konkusida 1-o‘rinni egalladi. Mustaqillik yillari Savitskiy nomidagi Qoraqalpoq
milliy san’at muzeyi va Qoraqalpoq o‘lkaShunoslik muzeyi, Berdaq muzeyi milliy
o‘zligimizni targ’ibot qilishda katta faoliyat ko‘rsatmoqda.
230

202-yili may oyidan boshlab milliy televideniyada “Assalom
Qoraqalpog’iston” tonggi ko‘rsatuvi tashkil etildi. Shuningdek, “Mavrit”, “Tarix
va taqdir”, “Boyterek”, “Shanarak”, Yoshlar kanali” ko‘rsatuvlari tashkil etildi.
Prezidentimiz Erkin Kutibaev, Alisher Avazbayev, Baxtiyar Nurullaev, Muratbay
Baltaniyazov, F.Orazimbetov va boshqalarning sport sohasidagi mardliklarini tan
oldi. Mustaqillikning o‘tgan davri - tarix uchun bir lahzadir. Lekin Shu muddatda
Qoraqalpog’istonda amalga oshirilgan ishlar salmog’i va ko‘lami bilan bir necha
un yilliklarga teng keladi. Tarixan qisqa davrda mamlakatimiz hayotida ham,
odamlar turmushida ham keskin burilish yasaldi.
5. Qoraqalpog‘iston Respublikasida ekologik ahvol. Orol fojiasi.
Mintaqada ekologik barqarorlikni ta’minlash masalasi davlat rahbarlariining
doimiy e’tiborida bo‘lib kelmoqda. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq
yurtboshimiz Islom Karimov bu masalaga jahon hamjamiyati e’tiborini qaratdi.
Xalqaro Orolni qutqarish jamg‘armasi ana Shunday olijanob sa’y-harakatlar
samarasida tashkil etildi.
Qoraqalpog’iston Respublikasi xalqi O‘zbekiston Respublikasi Birinchi
Prezidenti I.Karimovning BMT minbaridan turib dunyo mamlakatlarini Orol
dengizini saqlab qolishga qarata chaqirig‘ini katta quvonch bilan kutib oldi. Uning
tashabbusi bilan 1994 -yili 14-yanvarda Nukusda Markaziy Osiyoning beshta
davlat Prezidentlari hamda Rossiya Federatsiyasining vakillari ishtirokida
o‘tkazilgan uchraShuvda Orolga va Orolbo‘yi aholisiga amaliy yordam berish
masalasi muhokama etildi. 1995-yili xalqaro konferensiyada “Nukus
Deklaratsiyasi” qabul qilinib, unda butun dunyo jamoatchiligi e’tibori Orol
muammosiga qaratildi. Deklaratsiyada ovul va o‘rmon xo‘jaliklarin ilmiy tizimga
o‘tkazish, suv resurslarin foydalanishning iqtisodiy usullari va texnologiyasi ishlab
chiqish, hududning tabiiy resurslarini boshqarish tartibini yengillashtirish, ushbu
hududda yashovchi odamlarning turmush darajasini yaxshilash masalalari kun
tartibiga qo‘yildi. 1995-yili 24 -oktyabrda BMTning 50 yilligiga bag’ishlangan
Bosh Assambleya majlisida O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti
I.A.Karimov “Bugungi kunda xalqaro moliya tizimlari bilan rivojlangan davlatlar
qo‘llab-quvvatlashisiz, BMTning tashkiliy rolisiz bu muammoni yechish mumkin
emas” deb aytdi.
Orolni qutqarish fondi Nukus filiali tashkil etildi va Markaziy Osiyo
davlatlari o‘z kuchlari va chet el donorlari yordami bilan 2 mlrd 686 mln dollar
investitsiya to‘plab, Shundan 856,25 - ming dollar 1997 -yili yuqoridagi
muammolarni yechishga to‘g’ridan-to‘g’ri yo‘naltirildi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Atrof-muhitni muhofaza
qilish bo‘yicha 2013-2017 -yillarga mo‘ljallangan dasturi bu boradagi ishlarni
yangi bosqichda davom ettirishda muhim ahamiyat kasb etayotir. Dasturda
Orolbo‘yini ekologik sog‘lomlashtirish ishlariga alohida e’tibor qaratilgan.
Xususan, cho‘llanishning oldini olish, Orol dengizining qurigan hududlarida sun’iy
o‘rmonlar barpoetish uchun keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Dasturga ko‘ra,
mazkur ishlarga 89,39 milliard so‘m, 1635,55 million AQSh dollari va 57 -,63
million yevro mablag‘ yo‘naltirish ko‘zda tutilgan.
231

Xalqaro Orolni qutqarish jamg‘armasi Nukus filiali tomonidan 2014-yilda
Mo‘ynoq tumanida, Orol dengizining Axantay qismida 150, Oqqum qismida 34
gektarlik saksovulzor – sun’iy o‘rmon barpo etildi.
Ayni paytda xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda 90 million AQSh dollari
miqdoridagi loyiha asosida Orol dengizining qurigan qismida cho‘llanishdan
himoyalovchi mitti o‘rmonlar bunyod etishga kirishilayotgani ham hudud aholisi
turmush farovonligini yuksaltirish borasidagi ezgu ishlarning davomidir.
O‘zbekiston Respeblikasining Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2017 -yil 19-
sentabrda BMTning 72-sessiyasida so‘zlagan nutqida Orol fojeasi masalasida yana
bir bor jahon jamoatchiligiga yuzlandi.
“Bugungi kunning eng o‘tkir ekologik muammolaridan biri – Orol xalokatiga
yana bir bor e’tiboringizni qaratmoqchiman. Mana, mening qo‘limda Orol fojeasi
aks etgan xarita. O‘ylaymanki, bunga ortiqcha izohga xojat yo‘q.
Dengizning qurishi bilan bog’liq oqibatlarni bartaraf etish xalqaro miqyosdagi
say-harakatlarni faol birlashtirishni taqazo etmoqda. Biz BMT tomonidan Orol
fojeasidan jabr ko‘rgan aholiga amaliy yordam ko‘rsatish bo‘yicha Shu yil maxsus
dastur to‘liq amalga oshirilishi tarafdorimiz”.
10-mavzu. O‘zbekiston va jahon hamjamiyati
REJA.
1 . O‘zbekistonning jahon hamjamiyati tomonidan tan olinishi va xalqaro
tashkilotlar bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yishi
2. O‘zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy-siyosiy aloqalarining
yo‘lga qo‘yilishi.
3. O‘zbekistonning Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi va Markaziy Osiyo
davlatlari bilan hamkorligi
4. Faol tashqi siyosat: O‘zbekistonnning jahon hamjamiyatiga tobora
integratsiyalaShuvi va rivojlanish startegiyasi.
Tayanch iboralar: Tashqi siyosat, BMT, MDH, SHHT, Yevropa Ittifoqi,
Markaziy Osiyo, Integratsiya, Tashqi siyosiy faoliyat konsepsiyasi
1. O‘zbekistonning jahon hamjamiyati tomonidan tan olinishi va xalqaro
tashkilotlar bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yishi
Mustaqillik yillarida mamlakatimiz chet davlatlar va xalqaro tashkilotlar
bilan teng huquqlilik asosida diplomatik, savdo, iqtisodiy, madaniy, ijtimoiy
hamkorlik qilish yo‘lini tutdi. Xususan 2010 - yilgacha bo‘lgan davrda
O‘zbekiston dunyoning 120 dan ortiq davlati bilan diplomatik aloqalari o‘rnatdi.
Toshkentda 42 ta davlat elchixonasi, 1 ta bosh konsulxona, 9 ta faxriy konsullik,
10 ta xalqaro tashkilot vakolatxonasi, 5 ta xalqaro moliyaviy tashkilot
vakolatxonasi, 3 ta savdo tashkiloti vakolatxonalari faoliyat yuritmoqda.
Eng muhim voqealardan biri 1992- yil 2-martda O‘zbekiston xalqaro
munosabatlarning to‘la huquqli sub’ekti sifatida Birlashgan Millatlar Tashkilotiga
a’zo bo‘ldi. 1993 - yil BMT Bosh Assambliyasining 48-sessiyasi da Prezident
I.A.Karimov ma’ruza qildilar. 1995- yil BMTning 50 yilligi munosabati bilan
232

Bosh Assambleyaning tantanali yig‘ilishida asosiy e’tibor bu tashkilotning
faoliyatini yanada kengaytirish bilan bir qatorda, yana mintaqaviy xavfsizlik va
barqarorlik, ekstremizm, terrorizm, narkobiznesga qarshi kurash masalalariga
qaratildi. Shu bilan birga Markaziy Osiyo mintaqasi xalqlari uchun o‘ta dolzarb
masala Orol muammosining ko‘tarilishi muhim ahamiyat kasb etdi.
Shu bilan birga O‘zbekiston jahon jamoatchiligini tashvishga solayotgan
xalqaro muammolardan biri bo‘lgan terrorizm, uyushgan jinoyatchilikka qarshi
birgalikda kurashish, diniy ekstremizm masalalariga o‘z e’tiborini qaratdi.
Davlatimiz rahbari o‘tgan vaqt davomida dunyoning ko‘pgina notinch
mintaqalarida, jumladan, Afg‘oniston hududida ildiz otgan diniy aqidaparastlik
va terrorizm xavfidan jahon jamoatchiligini birinchilardan bo‘lib ogoh etdi.
1993 - yil Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 48-
sessiyasida, 1995- yil 2 -martida Kopengagendagi xalqaro konferensiyasida bu
borada o‘z takliflari bilan chiqdi.
1995- yil 15-sentyabrda Markaziy Osiyoda xavfsizlik va hamkorlik
masalalariga bag‘ishlangan Toshkent seminar kengashida, 1995- yil 24 -
oktyabrda BMTning 50 yilligiga bag‘ishlangan maxsus tantanali yig‘ilishda,
1999- yil 18-noyabrda EXHT ning Istanbul sammitida, 2000 - yili BMT Bosh
Assambleyasining sammitida va boshqa nufuzli anjumanlardagi chiqishlarida
O‘zbekiston rahbari I.A.Karimov Afg‘onistonning dahshatli vayronkorlik
kuchiga ega xalqaro terrorizm o‘chog‘iga aylanib qolganidan dunyo
jamoatchiligini ogohlantirdi. Bu xatarning oldini olish bo‘yicha ko‘plab amaliy
choralarni taklif qildi.
Birinchi galda xalqaro terrorizmga qarshi kurashda barcha davlatlarni
birlashishga da’vat etdi. Aynan ushbu g‘oyaning amaliy natijasi o‘laroq 2001-
yil 28 - sentyabrda BMT Xavfsizlik kengashi doirasida terrorchilikka qarshi
kurash qo‘mitasining tashkil etilishi bilan u amalda o‘z ifodasini topdi.
Afg‘oniston mintaqa va xalqaro xavfsizligiga eng katta xavflarddan biri
ekanligini ta’kidlab, uzoq yilladan buyon ushbu masala yuzsidan ilgari surilib
kelinayotgan 6+2 dasturi ni 6+3 ga aylantirish tashabbusi bilan chiqdi. Ushbu
tashabbusi I. Karimovning 2008- yil 3-4 aprel kunlari NATO ning
Buxaristdagi samitida ilgari surildi.
O‘zbekiston Respublikasi NATO ning kollektiv xavfsizlikni ta’minlashga
qaratilgan “Tinchlik yo‘lida hamkorlik” loyihasini 1994 - yilning iyulida imzoladi
hamda 1995- yilning iyul oyida ushbu dasturga qo‘shildi. 1995-201- yillar
mobaynida “Tinchlik yo‘lida hamkorlik” dasturi doirasida o‘tkazilgan harbiy
o‘quv mashqlarida O‘zbekiston Qurolli Kuchlari bo‘linmasining tinchlikni saqlash
kuchlari o‘ndan ortiq harbiy o‘quv mashqlarida qatnashdilar.
O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimovning 1999- yil 23-25 - aprel kunlari
AQSH ga hamda NATO ning 50 yilligiga bag‘ishlab o‘tkazilgan tadbirda ishtirok
etishi mamlakatimizning ertangi kuni uchun muhim ahamiyat kasb etdi.
O‘zbekiston - NATO munosabatlariga va uning “Tinchlik yo‘lida hamkorlik”
dasturida hamkorlik qilish, bu NATOga a’zo bo‘lish emas. O‘zbekiston - NATO
munosabatlarining asl mohiyati davlatimizning xavfsizligi va tinchligini
233

ta’minlash, qolaversa mintaqada barqarorlikni qaror toptirish uchun shart-sharoitni
imkon qadar kengaytirish va mustahkamlashdan iborat ekanligini ta’kidlandi.
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonning “Tinchlik yo‘lida hamkorlik” Dasturida
ishtiroki Markaziy Osiyo mintaqasida kollektiv xavfsizlik va barqarorlikning keng
tizimini vujudga keltirishni rejalashtirishda O‘zbekistonning ishtirokini kafolatladi.
Prezidentimiz ta’biri bilan aytganda, “NATO bilan hamkorlik qilish harbiy-siyosiy
voqealardan xabardor bo‘lib turish, bu uyushma doirasida amalga oshirilayotgan
tadqiqotlar va ishlanmalardan bahramand bo‘lish uchun imkon beradi”. NATO
Bosh kotibi X.Solana va AQSHning NATOdagi doimiy vakili R.Xanterning
O‘zbekistonga tashriflari O‘zbekiston va mazkur tashkilot o‘rtasidagi tinchlik
yo‘lidagi siyosatining hamohang ekanligini ham ko‘rsatdi.
1992- yil 26 fevralda O‘zbekiston yana bir nufuzli tashkilot EXHT ga a’zo
bo‘ldi. Shu bois 1994 - yildan O‘zbekistonning EXHTdagi vakolatxonasi Venada,
1995- yildan esa EXHTning Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan aloqalari bo‘yicha
byurosi Toshkentda faoliyat yuritmoqda. 1999- yilda ushbu byuroga EXHTning
mintaqadagi markazi maqom berildi. Markaz faoliyati nazariy jihatdan siyosiy-
harbiy, iqtisodiy-ekologik va inson xuquqlari kabi sohalarda O‘zbekistonda amalga
oshirilayotgan tub islohotlarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan.
O‘zbekistonning 1996- yil Lissabon Sammitida ishtiroki respublika
rahbariyatining xavfsizlik doirasiga kiruvchi qarashlarini bayon etishga ham imkon
berdi. Anjumanda O‘zbekiston xavfsizlik muammosiga doir o‘z qarashlarini bayon
etish huquqiga ega bo‘ldi. Markaziy Osiyo mintaqasini yadro qurolidan xoli zona
deb e’lon qildi. 1999-yil 18-19-noyabr kunlari mazkur tashkilotga a’zo 54
mamlakat rahbarlari uchun Turkiyaning Istambul shahrida Oliy darajadagi
uchraShuvda Prezident xalqaro terorrizmga qarshi markazini tuzish taklifi bilan
chiqdi.
1996- yilning boshlarida O‘zbekistonda Britaniya Kengashi bo‘limining ish
boshlashi hamkorlikni mustahkamlash va kengaytarish yo‘lidagi yangi qadam
bo‘ldi. O‘zbekistonning Niderlandiya, Finlyandiya, Avstriya, Belgiya,
SHveysariya, Italiya, Ispaniya, Gretsiya, Polsha, Vengriya, CHexiya, Slovakiya,
Xorvatiya, Bolgariya kabi Evropa mamlakatlari bilan siyosiy, diplomatik, iqtisodiy
va madaniy aloqalari o‘rnatildi va kengayib bormoqda. Shveysariyaning Altendorf
shahrida O‘zbekiston Savdo uyining ochilishi muhim voqea bo‘ldi. Bu maskan
bugungi kunda savdo uyigina bo‘lib qolmay, O‘zbekistonning Evropa va jahonda
biznes va savdo markazi hisoblanadigan mamlakat - Shveysariyadagi
vakolatxonasiga ham aylandi. 1995- yil oktyabrda Jenevada “O‘zbekistonda
xususiylashtirish: hamkorlik uchun imkoniyatlar” mavzusida konferensiya bo‘lib
o‘tdi. Shu yil noyabr oyida esa Londonda o‘tgan “O‘zbekistonda biznes”
konferensiyasida iqtisodiy islohotlarning xususiyatlari muhokama qilindi.
O‘zbekiston jahon iqtisodiyotida integratsiyalashish yo‘lidan borib, Jahon
banki, Xalqaro Valyuta fondi, Xalqaro moliya korporatsiyasi, Iqtisodiy
taraqqiyotga ko‘maklaShuv tashkiloti va boshqa moliyaviy, iqtisodiy tashkilotlarga
a’zo bo‘lib kirdi va ular bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘ydi. Shu bilan birga
O‘zbekiston BMT doirasidagi ixtisoslashgan muassasalar Jahon sog‘liqni saqlash
tashkiloti, Xalqaro Mehnat tashkiloti, Jahon intellektual mulk tashkiloti, BMT ning
234

bolalar fondi, Xalqaro pochta ittifoqi, Elektr aloqasi bo‘yicha xalqaro ittifoq,
Jahon meteorologiya tashkiloti, Xalqaro olimpiya qo‘mitasi kabi yana bir qancha
tashkilotlarga a’zo bo‘ldi.
O‘zbekiston 201- yilning iyun oyida “Shanxay xalqaro hamkorlik
tashkiloti” ga a’zo bo‘ldi. Unga Xitoy, Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘izston va
Tojikiston Respublikalari ham doimiy a’zodirlar. Bugungi kunda izchil faoliyat
ko‘rsatayotgan xalqaro siyosiy-iqtisodiy tashkilotlar xaqida so‘z yuritilganda,
Shubhasiz, birinchi navbatda Shanxay Hamkorlik Tashkiloti tilga olinmoqda.
Dastlab “Shanxay beshligi” deb nomlangan bu tashkilotga 201- yilda O‘zbekiston
Respublikasi a’zo bo‘lib qo‘shilgach, “Shanxay Hamkorlik Tashkiloti” deb
ataladigan bo‘ldi. Ayni paytda unga Rossiya Federatsiyasi, Xitoy Xalq
Respublikasi, O‘zbekiston, Qozog‘iston, Tojikiston va Qirg‘izston Respublikalari
rasman a’zodirlar.
Tashkilotning “Terrorizm, separatizm va ekstremizmga qarshi kurash
to‘g‘risida Shanxay konvensiyasi” imzolangan bo‘lib, 202 - yil iyulida Sankt-
Peterburgda u yanada mustahkamlandi. 203 - yil may oyida Moskva SHXTning
tashkiliy organlari, ramzlari tasdiqlanib, O‘zbekiston Tashkilotining yangi raisi
etib belgilandi. 203 - yil sentyabrda Pekinda “SHHTga a’zo davlatlarning 20
yilga mo‘ljallangan savdo-iqtisodiy hamkorlik dasturi” qabul qilinib, mahsulot,
kapital, xizmat va texnologiyalar erkin aylanishi shartlari belgilab olindi,
SHHTning moliyaviy byudjeti ko‘rildi. 204 - yil iyundan Tashkilot to‘la ravishda
ishga kirishdi. 205 - yil iyulida Ostona sammitida Mongoliya, Hindiston,
Pokiston va Eron kuzatuvchi maqomiga ega bo‘ldi. 2010 - yilda Toshkentda
o‘tkazilgan navbatdagi anjuman a’zo davlatlar tashqi siyosatida muhim voqea
bo‘ldi.
O‘zbekiston mustaqillikning dastlabki kunlarida boshlab chet mamlakatlar
bilan teng huquqli hamkorlik aloqalarini yo‘lga qo‘ydi. Mustaqillikning dastlabki
kunlaridan e’tiboran mamlakatimiz jahon hamjamiyatiga kirishga intila boshladi.
Jumladan mamlakatimiz mustaqilligini birinchi bo‘lib tan olgan mamlakat bu
Turkiya respublikasi edi. 1991- yil 16-19-dekabr kunlari O‘zbekiston davlat
delegatsiyasi Turkiyada bo‘ldi. Safar chog‘ida O‘zbekiston Respublikasi bilan
Turkiya jumhuriyati o‘rtasidagi davlatlararo munosabatlarning asoslari va
maqsadlari to‘g‘risida shartnoma, konsullik vakolatxonalarini ayirboshlash
to‘g‘risida Protokol, iqtisodiy va savdo sohasidagi hamkorlik to‘g‘risida bitim,
madaniyat, fan, ta’lim, sog‘liqni saqlash, sport va turizm sohasidagi o‘zaro
hamkorlik to‘g‘risida bitim, transport va kommunikatsiyalar sohasidagi hamkorlik
to‘g‘risida bitim, axborot ayirboshlash, televidenie va radio eshittirish bo‘yicha
hamkorlik qilish haqida protokollar va boshqa hujjatlar imzolanadi.
2. O‘zbekistonning xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy-siyosiy aloqalarining
yo‘lga qo‘yilishi.
O‘zbekiston Respublikasi o‘zining tashqi siyosatdagi yo‘nalishlarini
demokratik prinsiplarga asoslangan holda olib borar ekan, 1991- yil dekabrdan
1992- yil iyul oyigacha bo‘lgan davr ichida respublikani 111 davlat, hozirgi kunga
qadar esa O‘zbekiston mustaqilligini 180 dan ortiq davlat tan oldi. Ularning 10
235

dan ortig‘i bilan diplomatik, siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy
aloqalar o‘rnatildi. Dastlab Toshkentda AQSH, Turkiya, Germaniya, Fransiya,
Buyuk Britaniya, Xitoy, Hindiston, Pokiston, Malayziya va boshqa rivojlangan
mamlakatlarning elchixonalari ochildi. Shuningdek, O‘zbekistonda 88 ta xorijiy
mamlakatlar va xalqaro tashkilotlarning, 24 ta hukumatlararo va 13 ta nohukumat
tashkilotlarning vakolatxonalari ochildi. O‘z navbatida O‘zbekistonning
elchixonalari dunyodagi 20 dan ortiq yirik davlatlarda faoliyat ko‘rsatib turibdi.
Mamlkatimiz har tomonlama diplomatik, siyosiy, iqtisodiy aloqalarni toboro
kengaytirib bormoqda. 1992- yil 27 -28 - iyun kunlari Pokiston Islom
Respublikasi Bosh vaziri Muhammad Navoz SHarifning O‘zbekistonga rasmiy
davlat tashrifi asosida ikki davlat o‘rtasidagi aloqalarga asos solindi. 1992- yil 24 -
25 - noyabr kunlari respublikamiz rahbarining Eron Islom Jumhuriyatiga rasmiy
davlat tashrifi O‘zbekiston va Eron o‘rtasida davlatlararo aloqalarga asos soldi.
Shu yili O‘zbekiston davlat delegatsiyasi rasmiy tashrif bilan Saudiya Arabistoni,
Misr da bo‘ldi va ular bilan davlatlararo munosabatlarning asoslari to‘g‘risida
shartnomalar imzolandi. 1992- yil 6 fevralda O‘zbekiston Pokiston, Eron va
Turkiya tomonidan tuzilgan iqtisodiy hamkorlik tashkiloti (EKO)ga a’zo bo‘lidi.
Mustaqil O‘zbekistonni Osiyodagi yirik davlat - Hindiston bilan aloqalari
yildan-yilga kengayib bormoqda. Bunga 1992- yil 12-13 oktyabr kunlari Hindiston
tashqi ishlar vaziri R.L. Bxatiya davlat tashrifi bilan O‘zbekistonga kelishi
diplomatik aloqalarga asos soldi. Mustaqillik yillarida respublikamizda 25 - dan
ortiq hind-o‘zbek qo‘shma korxonalari samarali ish olib bormoqda. Masalan,
Farmatsevtika, qurilish, to‘qimachilik, servis xizmati jabhalarida tashkil etilgan
“Surxon Adjanta farma”, “Tata Projekts LTD”, “Gufik Avitsenna” va boshqalar.
O‘zbekiston Yaponiya bilan o‘zaro manfaatli hamkorlikni rivojlanishiga
1994 - yil 16-19 may kunlari Respublikamiz davlat delegatsiyasining Yaponiyada
bo‘lishi o‘zaro munosabatlarimizni rivojlanishiga keng yo‘l ochdi.
Respublikamizda Yaponiyaning dunyoga mashhur “Mitsui va KOLTD”,
“Mitsubisi korporeyshn”, “Sumitoto korporeyshn”, “Chori" va boshqa ko‘plab
kompaniya firmalari samarali faoliyat ko‘rsatmoqda. Yaponiya davlati
Respublikamizdagi Ko‘kdumaloq neft-gaz kondensati konini o‘zlashtirishda,
Toshg‘uzor-Boysun-Qumqo‘rg‘on temir yo‘l tarmog‘ini barpo etishda, Buxoro,
Farg‘ona neftni qayta ishlash zavodlarini qurish va ta’mirlashda, telealoqa
tarmoqlarini ta’minlashda o‘z sarmoyalari bilan faol qatnashmoqda.
O‘zbekiston Sharqning yana bir rivojlangan davlati Janubiy Koreya davlati
o‘rtasidagi diplomatik aloqalar 1992- yil yo‘lga qo‘yilgan. 1992- yil 19 iyunda
iqtisodiy, savdo, transport, elektronika, telekommunikatsiya, aloqa, to‘qimachilik,
maorif, ommaviy axborot, sport aloqalarining rivojlanishiga asos solindi.
Shuningdek bu ikki davlat o‘rtasida o‘zaro hamkorlik munosabatlarining uzoq
muddatga mo‘ljallangan rejalari belgilab olindi. Janubiy Koreyaning olamga
mashhur “Samsung”, “DEU” korporatsiyalari bilan hamkorlikda Asaka shahrida
“O‘zDEUavto” O‘zbekiston-Koreya qo‘shma avtomobil zavodining 1996- yil 25 -
martda qurib ishga tushirilishi, uning yiliga 20.00 ming zamonaviy “Tiko”,
“Damas” va “Neksiya” rusumli avtomobillar ishlab chiqarila boshlandi. Bugungi
236

kunga kelib, mamlakatimizda Janubiy Koreya davlati bilan hamkorlikda tuzilgan
80 dan ortiq qo‘shma korxonalar keng faoliyat ko‘rsatmoqda.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach dunyodagi rivojlangan mamlakatlar
qatoridan o‘rin egallagan Malayziya va Indoneziya davlatlari bilan davlatlararo
aloqalar o‘rnatildi. Yurtboshimiz I.A.Karimovning 1992- yil 19-23-iyun kunlari bu
ikki davlatga safari diplomatik aloqalar boshlanishida muhim ahamiyatga molik
bo‘ldi. Ushbu davlatlar bilan savdo-iqtisodiy, madaniy va ma’rifiy sohalardagi
aloqalar tobora kengayib bormoqda.
Xitoy Xalq Respublikasi va O‘zbekiston. O‘zbekiston Respublikasi va
XXR o‘rtasidagi ikki tomonlama hamkorlik tizimida o‘zaro munosabatlar muhim
rol o‘ynaydi. Xitoy O‘zbekiston mustaqilligini 1991- yil 27 - dekabrda tan olgan.
1992- yil 2 - yanvarda ushbu mamlakt bilan diplomatik aloqalar o‘rnatilgan. H ar
ikki mamlakat o‘rtasida hamkorlik aloqalari o‘rnatilgandan keyin iqtisodiyot,
savdo, fan va texnika, madaniyat va san’at sohasida o‘zaro manfaatli hamkorlik
jadal rivojlanishi uchun ko‘pdan ko‘p imkoniyatlar vujudga keldi. O‘ tgan yillar
maboynida ikki davlat o‘rtasida sheriklik munosabatlari va hamkorlikni yanada
rivojlantirish to‘g‘risida bir qancha deklaratsiyalar, memorandumlar va boshqa
hamkorlikka oid bitimlar imzolangan.
Agar raqamlarga murojaat qilinsa, 1992- yildan to 209 - yilga qadar
O‘zbekiston va XXR o‘rtasida o‘zaro tovar aylanmasi o‘sha davrga nisbatan 6
barobarga oshgan bo‘lsa, 208-yilda dunyoda kechayotgan moliyaviy inqiroz
tufayli bu ko‘rsatkich 1.20 mln. dollarni tashkil qilgan va 207 -yilga nisbatan
o‘zaro tovar aylanmasi 25 -% ga kamaygan. 208- yilga qadar O‘zbekistonga
kiritilgan Xitoy investitsiyalari hajmi 11 mlrd. dollarni tashkil qilgan.
Kiritilayotgan investitsiyalar nafaqat neft-gaz sohasiga, balki transport,
telekommunikatsiya, gidroenergetika, engil sanoat kabi sohalarga ham jalb
qilinmoqda.
O‘zbekiston Xitoyga energiya resurslari, neft va neft kimyosi mahsulotlari,
paxta tolasi, ipak, o‘g‘it, meva-sabzavot kabi mahsulotlar eksport qiladi. Xitoydan
esa mamlakatimizga mexanik va elektron uskunalar, optik apparatlar, dori-darmon,
to‘qimachilik mahsulotlari, plastmassa va plastmassa buyumlar, rangli va qora
metallar, yog‘och va yog‘ochdan tayyorlangan mahsulotlar import qilinadi.
Agar raqamlarga murojaat qilinsa, 2016- yilgacha O‘zbekistonda Xitoy
sarmoyasi ishtirokida tuzilgan 7 -0 dan ortiq qo‘shma korxona mavjud bo‘lgan.
Ular asosan engil sanoat, to‘qimachilik, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta
ishlash, axborot texnologiyalari kabi sohalarda ish olib boradi. Toshkent shahrida
faoliyat ko‘rsatib kelayotgan “Elektron hisoblagich” O‘zbekiston - Xitoy qo‘shma
korxonasi bunga misol bo‘la oladi.
204 - yildan buyon faoliyat yuritayotgan “Elektron hisoblagich” qo‘shma
korxonasi “O‘zbekenergo” aksiyadorlik jamiyati hamda Xitoydagi “Holley Group”
korporatsiyasi hamkorligining amaliy natijasidir. Mazkur korxona sarmoyasining
40 % O‘zbekistonga, 60 % Xitoyga tegishlidir. Qo‘shma korxona elektr energiyasi
sarfini hisoblaydigan turli xil va o‘lchamdagi bir fazali va uch fazali elektron
hisoblagichlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Korxonada ilg‘or texnologiyalar
asosida tayyorlanayotgan mahsulotlar xonadonlar va tashkilotlar uchun
237

mo‘ljallangan bo‘lib, yuqori sifati, qulayligi, xalqaro andozalarga mosligi bilan
ajralib turadi .
O‘zbekistonda Xitoyning foizsiz (12 million AQSH dollari) va imtiyozli
(36,3 million AQSH dollari) kreditlari asosida qator ijtimoiy loyihalar ham amalga
oshirilmoqda. Bundan tashqari, Xitoy “Eksimbanki” O‘zbekistonga 30 million
dollarlik eksport krediti ajratgan. O‘zbekiston Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy
banki bilan Xitoy Eksimbanki o‘rtasida telekommunikatsiya tarmoqlarini
rivojlantirish hamda To‘polang GES iga agregat o‘rnatish bo‘yicha loyihalarni
moliyalashtirish to‘g‘risida ikkita kredit bitimi, “Farg‘onaazot” OAJ bilan
“Grinkul” kompaniyasi o‘rtasida qo‘shma korxona tuzish to‘g‘risida ta’sis
hujjatlari, “Motor zavodi” da “Grinkul” kompaniyasi ishtirokida dvigatellar ishlab
chiqarishni yo‘lga qo‘yish to‘g‘risida hamkorlik memorandumi imzolangan.
So‘nggi yillarda ikki mamlakat hamkorligida mobil telefon apparatlari ishlab
chiqarish bo‘yicha hamkorlik memorandumi, “Markazsanoateksport” kompaniyasi
tomonidan Xitoyga mis etkazib berish to‘g‘risida bitim ham olib borilayotgan
amaliy ishlar natijasidir. Shuningdek “O‘zsanoatmashimpeks” kompaniyasi
tomonidan Xitoyga paxta etkazib berish to‘g‘risida bitim, “O‘zkimyosanoat”
kompaniyasi bilan “Luyang Lanbin” kompaniyasi o‘rtasida anglaShuv protokoli,
“O‘zkimyosanoat” kompaniyasi bilan “Grinkul” kompaniyasi o‘rtasida qo‘shma
korxona tashkil etish to‘g‘risida bitim imzolangan.
Bundan tashqari, tomonlar o‘rtasida yana bir qator muhim bitimlar bo‘lib,
ular ikki tomonlama iqtisodiy hamkorlik rivojiga asos bo‘lmoqda. Jumladan,
“Xitoy va O‘zbekiston hukumatlari o‘rtasida savdo-iqtisodiy bitim”, “Ikki
tomonlama soliq solinishiga yo‘l qo‘ymaslik to‘g‘risida” bitim, “Xitoy va
O‘zbekiston o‘rtasida investitsiyalarni himoya qilish to‘g‘risida”gi bitim “Savdo-
iqtisodiy, investitsion va moliyaviy hamkorlikni kengaytirish to‘g‘risida”
memorandum Shular jumlasidandir.
Ikki tarafning umumiy sa’y-harakatlari bilan hozirgi vaqtda iqtisodiy
hamkorlikning shartnomaviy - huquqiy negizi shakllantirilgan, o‘zaro savdo hajmi
faol o‘sib bormoqda, investitsiyalar sohasida, Shu jumladan, iqtisodiyotning neft-
gaz tarmog‘ida hamkorlik faol rivojlanmoqda, Shuningdek, transport -
kommunikatsiya jabhasida ham yangi imkoniyatlar paydo bo‘lmoqda. Xususan,
209 -yilda ikki mamlakat o‘rtasida imzolangan ikkitaraflama shartnomalar
doirasida O‘zbekistonga jami 1,5 mlrd. AQSH dollari miqdorida Xitoy
investitsiyalari jalb qilingan. Mazkur mablag‘lar energetika, kimyo sanoati,
geologiya qidiruv, kommunal xo‘jalik, ta’lim, sog‘liqni saqlash kabi sohalarda
loyihalarni amalga oshirishga yo‘naltirilmoqda .
XXR kompaniyalari bilan investitsion hamkorlikning muhim yo‘nalishi
hisoblangan neft-gaz sektorini alohida qayd etish lozim. Mazkur tarmoq bo‘yicha
hamkorlik ham o‘zining evolyusiyasiga ega. Masalan, bu borada 205 -yilda
“O‘zbekneftegaz” kompaniyasi va Xitoy milliy neft-gaz korporatsiyasi (NP)
o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar kiritish bo‘yicha hajmi taxminan 60
mln. AQSH dollari bo‘lgan qo‘shma korxona tashkil etish to‘g‘risida bitim
imzolandi. 206-yilda O‘zbekistonda Xitoyning kapitali ulushi 10% bo‘lgan “NP
Silk Road” sho‘ba kompaniyasi tashkil etilib, u hozirgi vaqtda O‘zbekistondagi
238

Buxoro, Xiva, Farg‘ona va Ustyurt neft-gaz mintaqalarida beshta investitsion
blokda geologiya - qidiruv ishlarini amalga oshirishga kirishdi. Bunda Xitoy
korporatsiyasi O‘zbekistondagi geologiya-qidiruv ishlariga 5 yil mobaynida 208,5
mln. AQSH dollari miqdoridagi mablag‘larni investitsiya qiladi.
Birinchi Prezident Islom Karimovning 205 -yil Xitoyga tashrifi chog‘ida
“O‘zbekneftegaz” va Xitoy milliy neft-gaz korporatsiyasi o‘rtasidagi o‘zaro
kelishuvga asosan Buxoro viloyatining Jondor tumanidan boshlanadigan
O‘zbekiston - Xitoy gaz quvurini qurilishi 208-yilning iyun oyidan boshlandi.
Ushbu loyihaning umumiy qiymati 2 mlrd. AQSH dollarini tashkil etadi va 50
kilometrlik ikkita liniyani qurilishini o‘z ichiga oladi. Ushbu liniyalarning
birinchisi 209 -yilning dekabrida, ikkinchisi 2011 -yilda qurib bitkazildi .
Davlatlararo iqtisodiy aloqalarda Buyuk Ipak Yo‘lini tiklash strategiyasi
doirasida O‘zbekiston - Qirg‘iziston - Xitoy temir yo‘lini qurish va avtomobil
magistralini qayta ta’mirlash loyihasi yaxshi imkoniyatlarga ega. Tranzit
imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish istiqbollari ham Xitoy - Qirg‘iziston -
O‘zbekiston temir yo‘li (Qoshg‘ar - Irkishtom - O‘sh - Andijon -Toshkent)
loyihasini amalga oshirish bilan bog‘liq. Loyihaning dastlabki qiymati 1,2 -1,5
mlrd. AQSH dollarini tashkil etadi. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko‘ra,
dastlabki bosqichning o‘zida tashiladigan yuklar hajmi yiliga 5 mln. tonnani
tashkil etadi, keyinchalik esa, 17 -20 mln. tonnani tashkil etishi mumkin. Bu yo‘l
tovarlarni transportda tashish vaqti va masofasini ilgari mavjud bo‘lgan yo‘llarga
taqqoslaganda tegishli ravishda 7 -8 kun va 90 km ga kamaytirish imkonini
beradi, bu esa yuk tashish qiymatini kamaytiradi.
Ikki davlat o‘rtasidagi do‘stlik o‘zaro ishonch va siyosiy hamjihatlik savdo-
iqtisodiy aloqalar rivojida, hamkorlikda ko‘plab qo‘shma biznes loyihalarini
hayotga tatbiq etishda kuchli rag‘batlantiruvchi omil bo‘lmoqda. O‘zaro tovar
ayirboshlash ko‘rsatkichi 208-yilda 1,2 milliard AQSH dollarini tashkil etgan
bo‘lsa, 2011-yilda 2,6 milliard AQSH dollariga etdi. Bu borada savdo-iqtisodiy
sohadagi o‘zaro hamkorlik tobora o‘sib bormoqda. 203 - yilda ikki tomon tovar
ayirboshlash xajmi 216 mln AQSH dollariga teng bo‘ldi. O‘zbekistonning Xitoyga
qilgan eksport 53 mln, import 163 mln AQSH dollarini tashkil etdi. 201-204 -
yillarda Xitoy bilan tovar aylanish hajmi to‘rt marotaba oshdi.
O‘zbekistonda Xitoy investorlari ishtirokida tuzilgan 122 - korxona
ro‘yxatdan o‘tgan. Shulardan 102 tasi qo‘shma korxona, 20 tasi 10% Xitoy
sarmoyasi hisobidan Xitoy kompaniyalarining 23 ta korxonasi faoliyat
ko‘rsatmoqda. 2017 - yilga kelib Xitoyning O‘zbekistonga kiritilgan sarmoyasi
xajmi 435 mln AQSH dollarini tashkil etadi.
2011-2017 - yillarda o‘zaro tovar ayirboshlash hajmi qariyb to‘rt barobar
oshgan. 2017 - yilning birinchi yarmida o‘zaro savdo yanada jadallashib, 59 foiz
o‘sdi va 2,3 milliard dollarni tashkil etdi. Davom etayotgan global moliyaviy-
iqtisodiy inqiroz oqibatida jahon iqtisodiyotidagi umumiy pasayishga va
muammolarga qaramay, mamlakatlarimiz o‘rtasidagi savdo barqaror sur’atlarda
o‘sayotganini alohida ta’kidlash joiz.
Investitsiyaviy hamkorlik- O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi o‘zaro
hamkorlikning eng muhim yo‘nalishidir. Ushbu hamkorlik ayni paytda har ikki
239

tomon uchun ustuvor loyihalar xisobidan kengayib, eng muhim barcha yo‘nalishlar
bo‘yicha sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarildi.
Xitoy O‘zbek iston iqtisodiyotiga eng ko‘p investitsiya kiritayotgan yirik
sarmoyadorlardan biridir. O‘zlashtirilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar hajmi
6,7 - milliard dollardan oshdi. Bular qatorida Qo‘ng‘irot soda zavodi, Dehqonobod
kaliyli o‘g‘itlar zavodini qurish va ishga tushirish, Yangi Angren issiqlik elektr
stansiyasi va Angren ko‘mir konini texnik qayta jihozlash, Xitoy kompaniyalari
bilan hamkorlikda neft, gaz hamda uran konlarini qidirish, razvedka qilish va
o‘zlashtirishga oid qator qo‘shma loyihalar bunday o‘zaro manfaatli investitsiyaviy
hamkorlikning yaqqol dalillaridir.
2013- yildan boshlab O‘zbekistonda “Jizzax” maxsus industrial zonasi tashkil
etilib, investorlar uchun misli ko‘rilmagan imtiyoz va preferensiyalar joriy qilindi.
Bugungi kunda “Jizzax” maxsus industrial zonasida mobil telefonlar, zamonaviy
qurilish materaillari va boshqa yuqori texnologiyali mahsulotlar ishlab
chiqarilmoqda.
O‘zbekistonning yirik mamlakat - Xindiston bilan musaqil aloqalariga 1993 -
yilda asos solinadi. 1992- yil 10 mayda Ashgabadda O‘zbekiston, Qozog‘iston,
Qirg‘iziston, Turkmaniston, Eron, Turkiya, Pokiston davlat va hukumat
rahbarlarining uchraShuvi bo‘ldi. UchraShuvda TransOsiyo temir yo‘lini vujudga
keltirish maqsadida Tajan-Seraxs-Mashhad temir yo‘li qurish haqida bitimni,
bojxona xizmatini tashkil etish, Shu soha uchun mutaxassislar tayyorlash haqida
hujjatlar imzolandi.
O‘zbekiston rahbariyatining 1995- yil AQSH vitse-prezidenti Albert Gor
bilan uchraShuvi davomida O‘zbekiston va AQSH o‘rtasida teng huquqli va o‘zaro
manfaatli aloqalar rivojiga hamda MDHdagi xavfsizlikka daxldor masalalar hal
etildi. Ayni paytda AQSH O‘zbekistonning Markaziy Osiyoda tinchlik va
barqarorlikni ta’minlashdagi etakchilik rolini tan olib, respublikamiz bilan
terrorizm, narkobiznesga qarshi kurash, mintaqaviy xavfsizlik va I.Karimovning
AQSHga tashrifi chog‘ida muhokama etilgan boshqa masalalar sohasida teng
huquqli hamkorlikni rivojlantirish niyatida ekanligini ma’lum qildi. O‘zbekiston
rahbarining 1996- yil iyun oyida AQSHga qilgan tashrifi dan so‘ng O‘zbekiston
tashqi siyosatida AQSH o‘ziga xos o‘rin tutdi. Mazkur tashrif davomida
O‘zbekiston va AQSH o‘rtasidagi aloqalarni rivojlantirish, hamkorlikning huquqiy
asoslarini kengaytirish, Markaziy Osiyoda barqarorlik va xavfsizlik masalalarida
fikr yuritildi. O‘zbekiston Respublikasi bilan Amerika Qo‘shma Shtatlari o‘rtasida
mintaqa xavsizligi, ijtimoiy-iqtisodiy aloqalarga oid masalalarni muh im rol
o‘ynaydi.
3. O‘zbekistonning Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi va Markaziy Osiyo
davlatlari bilan hamkorligi
1991- yil 8 - dekabrda Belorusiyaning Belovejskoe Pushche qarorgohida uch
davlat Rossiya, Ukraina, Belorusiya Mustaqil Davlatlar hamdo‘stligini tuzish
to‘g‘risidagi shartnomani imzoladilar. SHartnomada SSSRning mavjudligi va
SSSR Konstitutsiyasi to‘xtatiladi, deb e’lon qilindi. 1991- yil 21-dekabrda
Almatida Rossiya, Ukraina, Belorus, Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘izisgon,
240

Tojikiston, Turkmaniston, Ozarbayjon, Armaniston, Moldaviya davlat
boshliqlarining kengashida ushbu davlatlarning MDH ga a’zo bo‘lganligi
to‘g‘risidagi bayonot qabul qilindi.
1992- yil 15-may kuni Toshkentda MDH mamlakatlari rahbarlarining
navbatdagi kengashi bo‘lib o‘tdi. Toshkent Kengashida bir qator hujjatlar
imzolanadi. 1993 - yil yanvarda Minskda MDH davlatlari boshliqlarining
uchraShuvi bo‘ldi. Unda MDH ning Nizomi imzolanadi va MDHning huquqiy
rasmiylashtirish jarayoni yakunlandi. 1993 - yil 24 - sentyabrda Moskvada MDH
davlatlari boshliqlarining Kengashi bo‘lib o‘tdi. Unda MDH doirasida iqtisodiy
ittifoq barpo etish masalasi muhokama etildi va iqtisodiy ittifoqfni tuzish haqidagi
shartnoma imzolandi. 1994 - yil 21-oktyabrda Moskvada MDH davlat
boshliqlarining Kengashi bo‘lib o‘tdi. Kengashda Iqtisodiy ittifoqning Davlatlararo
iqtisodiy qo‘mitasi (DIQ) tuzildi.
Shuni qayd etish zarurki 1991-201- yillarda MDH davlat boshliqlarining 30
ga yaqin kengashi bo‘lib, ularda hammasi bo‘lib iqtisodiy, ijtimoiy, harbiy-siyosiy,
tashkiliy va umumiy sohalarga oid 130 ga yaqin masalalar muhokama etilib,
tegishli hujjatlar imzolandi. 1993 - yil MDH davlatlari bilan imzolangan «Iqtisodiy
ittifoq» haqidagi shartnoma ham bu davlatlarning iqtisodiy taraqqiyoti va o‘zaro
hamkorliklarining yanada mustahkamlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
Shuningdek O‘zbekistonning Ukraina, Ozarbayjon, Gruziya, Moldova ,
Belorussiya, Rossiya Federatsiyasi bilan mustaqillik yillarida o‘zaro manfaatli va
teng huquqli hamkorlik yaxshi samara bermoqda. Mamlakatimiz Boltiq bo‘yi
davlatlari bilan har tomonlama aloqalarni rivojlantirish tarafdori. Bu davlatlar
o‘rtasidagi muammolar, ularni echish uchun ushbu mamlakat rahbarlari
davlatlararo kengashlar o‘tkazib, muhim masalalarni ya’ni do‘stlik va hamkorlik
to‘g‘risida shartnoma, diplomatik munosabatlar o‘rnatish to‘g‘risida protokol va
savdo-iqtisodiy hamkorlik bitimlari imzolangan.
Mustaqillik yillarida Prezidentimiz I.A.Karimov Ukrainaga bir necha bor
safar qildi. O‘tgan davrlar mobaynida O‘zbekiston bilan Ukraina o‘rtasida siyosiy,
iqtisodiy, texnikaviy, madaniy aloqalar yo‘lga qo‘yildi. Ikki davlat o‘rtasidagi
tovar ayirboshlash hajmi yildan-yilga oshib bormoqda. Hozirgi kunda
O‘zbekistonda 20 dan ortiq o‘zbek-ukraina qo‘shma korxonalari faoliyat
ko‘rsatmoqda. O‘zbekiston - Belorus Respublikasi o‘rtasida davlatlararo
munosabatlarning asoslari to‘g‘risida shartnomalar asosida 1991- yildan boshlab
ish yuritmoqda. Ikki davlat o‘rtasida daromad va mulklardan ikki tomonlama
o‘zaro soliq olmaslik, avtomobil, temir yo‘l, havo yo‘li va pochta aloqasi bo‘yicha
hamkorligini chuqurlashtirishda yangi bosqich bo‘ldi.
O‘zbekistonning Gruziya, Moldova davlatlari bilan ikki tomonlama davlat
aloqalari yo‘lga qo‘yilgan. Respublikamiz bilan Gruziya o‘rtasidagi qadimiy
aloqalarni tiklash muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Ikki mustaqil davlat o‘rtasida
do‘stlik va hamkorlik, sarmoyalarni o‘zaro himoya qilish va rag‘batlantirish, fan-
texnika, bank, qishloq xo‘jaligi, bojxona, xalqaro transport aloqalari, erkin savdo
va ishlab chiqarish, maorif, madaniyat, sport, sog‘liqni saqlash, sayyohlik, atrof-
muhit muhofazasi, pochta aloqasi, soliq, bojxona tizimi, jinoyatchilikka qarshi
241

kurash kabi 30 dan ortiq hukumatlararo va muassasalararo bitim va hujjatlar
imzolangan.
O‘zbekistonning Boltiq bo‘yi davlatlari bilan o‘zaro hamkorligi katta
ahamiyatga ega. Bunga O‘zbekiston bilan Litva, Latviya va Estoniya
Respublikalari o‘rtasidagi ikki tomonlama hamkorlikni rivojlantirish va
chuqurlashtirish to‘g‘risidagi qo‘shma Deklaratsiyasining imzolanishi bu davlatlar
bilan bundan keyingi aloqalarni rivojlanishini yangi bosqichga ko‘tardi.
O‘zbekiston bu davlatlarga rangli metallar, ipak paxta, neft va boshqa mahsulotlar
eksport qiladi. Respublikamiz Litva, Latviya va Estoniyadan elektr mashinalari,
ularning ehtiyot qismlari, shakar, efir moyi, qora metal, sut mahsulotlari, mebel
sanoati mahsulotlarini sotib oladi. O‘zaro hamkorlikka asosan Toshkentda bu
davlatlarning qo‘shma korxonalari ish yuritmoqda.
Ayniqsa O‘zbekiston va Rossiya o‘rtasidagi 1992- yil o‘rnatilgan diplomatik
aloqalardan so‘ng siyosiy, iqtisodiy sohalarda 150 dan ortiq shartnomalar
imzolangan. Rossiya Federatsiyasi bosh vaziri V.CHernomirdin, keyinroq
E.Primakov 1998 yil Rossiya Federatsiyasi prezidenti B.F.lsin, 1999-yil dekabr va
200 - yil may oyida prezident V.V.Putinning O‘zbekistonga qilgan tashriflari
Rossiya va O‘zbekistonning o‘zaro iqtisodiy hamkorliklarini yo‘lga qo‘yishda
yangi davrni boshlab berdi. 203 -204 - yllarda Rossiya va O‘zbekiston
o‘rtasidagi munosabatlar yana ham mustahkamlandi. Jumladan, Rossiya davlati
xavfsizlik kengashining raisi, Mudofaa, Tashqi ishlar, Transport vazirlari
o‘zbekistonlik davlat rahbarlari bilan muhim masalalar bo‘yicha bitimlar tuzdi. 16
iyun kuni strategik hamkorlik to‘g‘risida bitim tuzildi.
V. Putinning Rossiya Prezidenti etib saylanishi Rossiya va O‘zbekiston
o‘rtasidagi hamkorlikni yangi bosqichga ko‘tardi. V. Putin qisqa muddatda
O‘zbekistonda ikki marta – 1999- yil 10-11- dekabrda va 200 - yil 18-19- may
kunlarida davlat tashrifi bilan keldi. Tashrif davomida ikki mamlakat Prezidentlari
va rasmiy delegatsiyalari o‘rtasida savdo iqtisodiy aloqalarni yanada kengaytirish
xarbiy va xarbiy texnikaviy hamkorlik, xavfsizlik, jumladan, Afg‘anistondagi
vaziyatni barqarorlashtirish, xalqaro terrorchilikka qarshi birgalikda kurashish va
boshqa masalalar muxokama etildi.
O‘zbekiston bilan Rossiya o‘rtasidagi tovar ayirboshlash xajmi 200 - yilda
bir milliard AQSH dollarini tashkil etdi. O‘zbekistonda 520 ta O‘zbekiston-
Rossiya qo‘shma korxonasi, Shuningdek, Rossiya Fereratsiyasi firma va
kompaniyalari ro‘yxatga olingan. Rossiyada esa O‘zbekiston sarmoyasi ishtirokida
tushilgan 25 -0 ga yaqin qo‘shma korxona mavjud. O‘zbekiston Rossiyadan
mashinalar va jixozlar, kimyo mahsulotlari va plastmassa, qora metal va boshqa
tovarlar sotib olib, Rossiyaga turli mashina va jixozlar, paxta tolasi, oziq-ovqat
mollarini eksport qiladi.
O‘zbekiston Prezidenti I.Karimovning 201- yil 3-5 may kunlari, 204 - yil
aprel oyida Rossiyaga tashrifi va Rossiya Prezidenti V. Putinning 204 - yil iyun
oyida O‘zbekistonga tashrifi ikki davlat o‘rtasidagi hamkorlikni yangi tog‘onaga
ko‘tardi. 201- yili MDH tashkil topganligining 10 yilligiga bag‘ishlangan
yig‘ilishda savdo, iqtisodiy, ta’lim, madaniyat, soliq, bojxona sohalarida Rossiya
bilan shartnomalar imzolanadi. Bugungi kunda MDH davlatlari, xususan Ukraina,
242

Belorussiya, Moldova, Boltiq bo‘yi respublikalari ham O‘zbekiston bilan teng
sherikchilik asosida o‘zaro hamkorlik qilmoqdalar.
204 - yil 16- iyunda O‘zbekiston Respublikasi va Rossiya Federatsiyasi
o‘rtasida strategik sherikchilik to‘g‘risida bitim imzolanadi. Mazkur 205 - yil 14-
noyabrda ittifoqchilik munosabatlari to‘g‘risida shartnoma xujjatlari o‘zaro
xavfsizlikni ta’minlash, global taxdidlarga qarshi xarakat qilish, siyosiy, iqtisodiy
va gumanitar sohalardagi hamkorlikni kengaytirishga qaratilgan mustaxkam
poydevor bo‘lib xizmat qiladi. “ O‘zbekneftegaz” milliy xolding kompaniyasi
bilan “ Lukoyl” neft kompaniyasi OAJ xamda “Gazprom OAJ” o‘rtasida mahsulot
taqsimotiga oid bitim imzolandi. Bu xujjat Rossiya tomonidan O‘zbekiston
yoqilg‘i- energetikasi sohasiga 2.5 milliard AQSH dollari miqdorida investitsiya
kiritishni nazarda tutadi. Ikki davlat o‘rtasidagi savdo xajmi 204 - yilda 1 milliard
642 million AQSH dollarini tashkil etdi.
208- yil 5-6- fevral kunlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom
Karimov 5-6 fevral kunlari rasmiy tashrif bilan Rossiya Federatsiyasida bo‘ldi.
Muzokaralar yakunida O‘zbekiston Respublikasi va Rossiya Federatsiyasi
Prezidentlarining qo‘shma bayonoti, O‘zbekiston Respublikasi hukumati bilan
Rossiya Federatsiyasi hukumati o‘rtasida 208-2012- yillarga mo‘ljallangan
iqtisodiy hamkorlik dasturi hamda Aviasozlik sohasida hamkorlik to‘g‘risidagi
bitim, O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi bilan Rossiya Federatsiyasi
Tashqi ishlar vazirligi o‘rtasida 208- yilga mo‘ljallangan hamkorlik dasturi
imzolandi.
O‘zbekistonning Markaziy Osiyo respublikalari bilan olib borayotgan o‘zaro
hamkorligi yanada diqqatga sazovordir. Xususan O‘zbekiston va Qozog‘iston
davlatlari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik mustaqillik yillarida yanada kengaygan.
Jumladan 1994 - yil yanvar oyida Qozog‘iston Prezdenti N.Nazarboevning
O‘zbekistonga tashrifi natijasida “ Yagona iqtisodiy hudud” to‘g‘risidagi
shartnomaga imzo chekdilar. Bu shartnomaga keyinchalik Qirg‘iziston va
Tojikistonning ham kirishi Markaziy Osiyo mintaqasida iqtisodiy integratsiya
jarayonining chuqurlashuviga katta imkoniyat yaratdi.
Markaziy Osiyo mintaqasida xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlash uchun
O‘zbekiston davlati rahbariyati qat’iyat bilan harakat qilib kelmoqdalar. Masalan,
Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining 1993 - yil 4 yanvar Toshkentdagi tarixiy
uchraShuvi ushbu davlatlar hayotida muhim voqea bo‘ldi. UchraShuvda mintaqa
taqdiriga taalluqli masalalar birinchi marta muhokamaga qo‘yildi. Orol dengizini
saqlab qolish bo‘yicha xalqaro jamg‘arma tuzish to‘g‘risida qaror qabul qilindi.
Shunday uchraShuvlar bir yilda ikki marta (1993 - yil, mart, Qizil-O‘rda, 1994 -
yil, yanvar. Nukus; 1994 - yil, aprel. C h o‘lpon-ota, 1995- yil, mart. Tashhovuz;
1996- yil, yanvar. Ko‘kchatov; 1997 - yil, yanvar, Bishkek; 1997 - yil dekabr,
Oqmola; 1998 yil mart Toshkent) kengashlarida mintaqadagi ijtimoiy-iqtisodiy,
siyosiy va harbiy masalalar to‘g‘risida shartnomalar, bitimlar imzolandi.
Birgina Qozog‘iston Respublikasi bilan hamkorlik misolida oladigan bo‘lsak,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov 208- yil 22 - -24 - aprel
kunlari rasmiy tashrif bilan Qozog‘iston Respublikasida bo‘lishi mamlakatlar
yangi tarixida o‘ziga xos davrni boshlab berdi. O‘zbekiston bilan Qozog‘iston
243

o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarda 1997 - yilda imzolangan Erkin savdo to‘g‘risidagi
bitimga amal qilinar edi. So‘nggi yillarda o‘zaro tovar ayirboshlash ko‘rsatkichi
jadal o‘sib bormoqda. Xususan, 206 yilda 39,1 foizlik o‘sish qayd etilgan bo‘lsa,
207 - yilda o‘zaro savdo hajmi 63,3 foiz yuksalib, 1 milliard 193,3 million AQSH
dollarini tashkil etdi. YA’ni, 207 - yilda mamlakatlarimiz ilk bor 1 milliardlik
dovondan oshdi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, bunda O‘zbekistonning ijobiy
saldosi 129,5 million AQSH dollaridan iborat bo‘lgan.
208- yil 22 -24 - aprel kunlari bo‘lib o‘tgan uchraShuvlar paytida
mamlakatlar o‘rtasida 206-2010 - yillarga mo‘ljallangan Iqtisodiy hamkorlik
dasturi va 207 -2016- yillarga mo‘ljallangan Iqtisodiy hamkorlik strategiyasi
qabul qilingan. Mazkur hujjatlar savdo, suv-energetika majmui, sarmoya, moliya,
transport, kommunikatsiyalar, bojxona va innovatsiya borasida ikki tomonlama
hamkorlikning istiqbolli yo‘nalishlarini o‘zida mujassam etgan.
Islom Karimovning 207 - yil oktabr oyida Ashxobodda bo‘lib o‘tgan
uchrashuvlar va imzolangan hujjatlar O‘zbekiston bilan Turkmaniston o‘rtasidagi
yangicha munosabatlarni qaror toptirish, uni sifat jihatidan yangi pog‘onaga
ko‘tarish uchun poydevor bo‘ldi. 208-2012- yillarga mo‘ljallangan iqtisodiy
hamkorlik to‘g‘risidagi bitim va dastur ushbu sohadagi istiqbolli vazifalarning ijro
etilishini ta’minlashiga shubha yo‘q.
Shu bilan birga Markaziy Osiyo mintaqasida Orol dengizi suvidan oqiloana
foydalanish, mintaqada ekologik vaziyatni asrashga qaratilgan pozitsiyamiz so‘ngi
20 yil mobaynida jahon jamoatchiligining diqqat e’tiborida bo‘lib kelmoqda. 209
- yil 28 - aprel kuni Qozog‘iston Respublikasining Olmaota shahrida Orolni
qutqarish xalqaro jamg‘armasi ta’sischi davlatlari rahbarlarining uchrashuvida u
yana bir bor o‘z aksini topdi. Sammit ishida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Islom Karimov ishtirok etdi va ushbu masala yuzasidan o‘zining qat’iy fikr-
mulohazalarini bildirdi.
Mintaqa davlatlarning tarixiy taqdirlari va geosiyosiy holatlarining
mushtarakligi, ularning iqtisodiy, savdo-sotiq, siyosiy va ma’naviy hamkorligini
kengaytirish, inqirozli holatlardan tezroq chiqib olish, MDH muammolari bo‘yicha
o‘z vaziyatlarini belgilash yo‘llarini axtarishga intilayotganligini anglash lozim. Bu
ayniqsa, Tojikistondagi fuqarolar urushini tezroq tinch, keliShuv yo‘li bilan
bartaraf etish bo‘yicha O‘zbekistonning sa’y-harakatlari BMT hamda Evropa
Xavfsizlik va hamkorlik tashkilotiga a’zo mamlakatlar davlat va hukumat
boshliqlarining oliy darajadagi anjumanlarida so‘zlagan nutqlarida o‘z aksini topdi.
Keyinchalik ushbu tashkilot EvrAzES nomi bilan yuritila boshlandi va
“Markaziy Osiyo hamkorligi” tashkiloti ayni bir hil maqsad hamda vazifalarni o‘z
oldilariga qo‘yganini ko‘zda tutib, bu tashkilot faoliyati osonlashtirildi, xarajatlar
kamaytirildi. EvrAZES – iqtisodiy hamkorlikning yangi sharoitlarida yangi shakl
va yangi yo‘nalishlarni topishning ijobiy misollaridan biri ekanligi ma’lum
bo‘lmoqda. Masalan: 206 yil davomidayoq boj tariflarini unifikatsiyalash,
uchinchi mamlakatlardan kiritilayotgan mahsulotlarga boj olish masalalari
hozirning o‘zidayoq 60 foizga bajarilganligi buning dalilidir.
Markaziy Osiyo respublikalarining diqqat markazida turgan xalqaro
terrorizmga qarshi jipslashish masalasi mintaqadagi respublikalar rahbarlarining
244

200 - yil 20-23 aprel kunlari Toshkentda bo‘lib o‘tgan uchraShuvda yana yuzaga
chiqdi. Xalqaro terrorizmga qarshi kurash Xalqaro markazi tuzish haqidagi
tashabbusini qo‘llab-quvvatladilar. To‘rt davlat rahbarlari mintaqada xalqaro
terrorizm, siyosiy va diniy ekstremizm va boshqa tahdidlarga qarshi birgalikda
harakat olib borish haqida hujjatni imzoladilar. Shuningdek, uchraShuvda ikki
davlat Qozog‘iston va O‘zbekiston respublikasi prezidentlari chegaralar
masalasida ikkala davlat orasida erkin harakatlanish to‘g‘risida, yo‘lovchi va yuk
tashish transportlarini kengaytirish to‘g‘risida kelishib olindi.
Ushbu mamlakatlarni birlashtirib turgan muhim muammolar qatorida Orol
dengizi masalasi katta o‘rin tutadi. Shu bois bu masalani to‘la qonli hal etish
mintaqadagi davlatlarning global muammolari qatoriga kiradi. Prezidentimiz so‘zi
bilan aytganda “Orol bo‘yining barcha ne’matlarini “yagona sovet xalqi” bilan
baham ko‘rilgan” bo‘lsa, “uning achchiq mevasi Orol bo‘yi fojiasidan qutulish
Markaziy Osiyo xalqlarining ishi bo‘lib qoldi.” 202 - yil 28 - fevral -1 mart
kunlari Almati shahrida Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining uchraShuvida
“Markaziy Osiyo hamkorligi” tashkilotini tuzish to‘g‘risidagi shartnomaga imzo
chekildi.
Afg‘onistondagi vaziyat yuzasidan mamlakat Birinchi Prezidenti
I.Karimov tomonidan 2008- yilning aprel oyida Buxarestda bo‘lib o‘tgan
NATO samitidagi ma’ruzasida ilgari surilgan takliflari mohiyatan o‘ta dolzarb
edi. Unda faqat Afg‘oniston emas balki butun musulmon olamida og‘ir vaziyat
va keskinlikka sabab bo‘layotgan islom diniga nisbatan mutlaqo asossiz xuruj
va bo‘htonlarga yo‘l qo‘ymaslik muhimligi uqdiriladi. Shu o‘rinda
mamlakatimiz prezidentining 2001- yilgacha faoliyat ko‘rsatgan “6+2”
muloqot guruhini NATO vakolatxonasi ham albatta ishtirok etishini nazarda
tutib, “6+2”ni “6+3” guruhiga aylantirish zarurligi haqidagi tashabbuslari keng
jamoatchilik tomonidan iliq kutib olinadi. Jumladan Shu munosabat bilan
O‘zbekiston tashabbusi bilan 1998 yilda tashkil topgan 6  2 guruhining
Afg‘oniston masalasini hal qilishda va Toshkent Deklaratsiyasining ahamiyati
muhim edi.
Markaziy Osiyo davlatlari hududida diniy ekstremizm va xalqaro
terrorizmning xavfi yanada xatarli ekanligi ko‘p bora qayd etiladi. Uning ildizlari
1990 - yilda Namangan va Andijonda, 1990 -1996- yillarda Tojikistondagi
fuqarolar urushi va mojarolar davomida, 1999- yil 19 fevralda Toshkent shahrida,
1999-201- yillari Qirg‘izistonning Botkent, O‘zbekistonning Surxondaryo va
Toshkent viloyatida, 204 - yil mart-aprel oylarida Toshkent shahri va Buxoro
viloyatida 205 - yil 12-13 may kunlari Andijon shahrida, 2010 - yil
Qirg‘izistonning Osh, Jalolobod viloyatlarida amalga oshirilgan terrorchilik
harakatlari, millatlararo nizolar timsolida o‘zini ko‘rsatdi. Ammo, mamlakat
Prezidentining olib borgan oqilona ichki va tashqi siyosati tufayli millatlararo
nizolarning oldi olindi, qardosh o‘zbek va qirg‘iz xalqlari orasiga rahna solishga
intilgan ayrim qora niyatli kuchlarning intilishlari asossiz ekanligi namoyon bo‘ldi
3. Faol tashqi siyosat: O‘zbekistonnning jahon hamjamiyatiga tobora
integratsiyalaShuvi va rivojlanish startegiyasi.
245

O‘zbekiston o‘z mustaqilligiga erishgandan so‘ng jahon hamjamiyati orasida
munosib o‘rin egallashga qarakat qilmoqda. O‘zbekistonning o‘z taraqqiyot
istiqbollari uchun qulay jo‘g‘rofiy-siyosiy imkoniyatlarga ega ekanligi ham
mustaqil tashqi siyosat yuritish, jahon hamjamiyatidan munosib o‘rin olish uchun
imkon bermoqda.
Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Prezidentligiga saylanishi
mamlakatning faol tashqi siyosat borasidagi imkoniyatlarini yanada kengaytirdi.
Xususan, avvalombor yaqin qo‘shni davlatdlar bilan barcha sohalarda hamkorlik
aloqalarini yo‘lga qo‘yilishi muhim voqea bo‘ldi. Jumladan, Turkmaniston,
Qirg‘iziston, Tojikiston, Qozog‘iston kabi davlatlar bilan uzoq yillar mobaynida
yopilgan chegaralar ochildi. Mazkur davlatlar aholisining chegaradan bemalol
o‘tib qaytishi uchun keng imkoniyatlar yaratildi.
O‘zbekiston tashqi siyosatinining asosiy yo‘nalishlaridan biri Markaziy Osiyo
mintaqasida tinchlik, xavfsizlik, barqarorlikni ta’minlashdir. Ayniqsa qo‘shni
Afg‘oniston Respublikasida siyosiy barqarorlikka erishish uchun sa’y harakat olib
borish, asosiy o‘rinda turadi.
Biz xalqaro hamjamiyatni Afg‘oniston hukumati rahbarligida tinchlik
muzokaralarini boshlash zaruratini qo‘llab-quvvatlashga da’vat etdik, dedi
Prezidentimiz. Shu munosabat bilan 2018- yilning mart oyida Afg‘oniston
bo‘yicha o‘tkazilgan yuqori darajadagi Toshkent konferensiyasi zamonaviy
Afg‘oniston tarixida xalqaro miqyosdagi eng qamrovli anjuman bo‘lganini
ta’kidlash lozim. Konferensiya yakuni bo‘yicha qabul qilingan, uning barcha
qatnashchilarining yakdil pozitsiyasi ifoda etilgan “Toshkent deklaratsiyasi”
Afg‘onistonda tinchlik o‘rnatish bo‘yicha o‘ziga xos dastur bo‘ldi. Aynan ushbu
konferensiyadan so‘ng Afg‘onistondagi barcha siyosiy kuchlar, jumladan,
“Tolibon” harakati ishtirokida muzokaralar jarayonini boshlashga qaratilgan
xalqaro harakatlar yanada faollashdi.
O‘zbekiston Afg‘oniston rahbariyati va mamlakatning etakchi siyosiy
kuchlari, jumladan “Tolibon” harakati vakillari bilan bir qator muhim muzokaralar
o‘tkazdi. Ushbu siyosiy kuchlar afg‘on muammosini hal qilishda O‘zbekiston
samarali vositachi bo‘la olishi mumkinligini e’tirof etdi. Biz uchun eng muhim
pirovard natija – Afg‘onistonda tinchlik muzokaralarini boshlash va milliy
yaraShuvga erishishdan iborat.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining yalpi majlisi
tomonidan muhim bir hujjat – “Ma’rifat va diniy bag‘rikenglik” rezolyusiyasi
qabul qilindi. Ushbu rezolyusiyani qabul qilish tashabbusi 2017 - yil sentyabr
oyida Bosh Assambleyaning 72-sessiyasida O‘zbekiston tomonidan ilgari
surilgan edi. Bizning taklifimizni Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a’zo bo‘lgan
193 ta davlat keng qo‘llab-quvvatlagani jahon hamjamiyati tomonidan
O‘zbekistonning sa’yharakatlariga berilgan yuksak baho va e’tirof sifatida
barchamizga katta mamnuniyat va g‘urur-iftixor bag‘ishlaydi. 2018- yilda
jahonning etakchi davlatlari bilan ham o‘zaro manfaatlari aloqalar sezilarli
darajada jadallashdi.
Qisqa vaqt ichida O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning tashriflari
va xorijiy davlatlar rahbarlari bilan muzokaralari natijasida Rossiya, Belarus,
246

AQSH, Xitoy, Fransiya va boshqa Evropa Ittifoqi mamlakatlari, Turkiya, Misr,
hamda Osiyo-Tinch okeani mintaqasi va yaqin sharq davlatlari bilan strategik
sheriklik munosabatlari sifat jihatdan yangi bosqichga ko‘tarildi.
Rossiya Federatsiyasi Prezidenti Vladimir Putinning yurtimizga amalga
oshirgan davlat tashrifi (2018- yil 19–20- oktyabr) davomida o‘tkazilgan
muhokamalar yakunlari bo‘yicha yadro energetikasi va kosmos sohalaridagi
hamkorlikni o‘z ichiga olgan turli yo‘nalishlarda umumiy qiymati 26 milliard
dollarlik investitsiya loyihalarini amalga oshirish bo‘yicha 20 ta hukumatlararo
hujjat imzolandi. Bu tashrif asosida tuzilgan shartnomalar asosida 7 -9 ta
O‘zbekiston–Rossiya qo‘shma korxonalari, 23 ta yangi savdo uylari, 20 ta ulgurji
va chakana savdo markazlari ochilishi rejalashtirilgan. Turkiya Prezidentining
O‘zbekistonga amalga oshirgan davlat tashrifi doirasida (2018- yil 29 aprel – 1
may) oliy darajadagi O‘zbek–Turk strategik hamkorlik kengashi tashkil etildi.
Tomonlar yaqin yillarda o‘zaro tovar ayraboshlash hajmini 5 milliard dollarga
etkazish bo‘yicha aniq tadbirlar yuzasidan kelishib olishdi.
Prezidentimizning AQSHga rasmiy tashrifi (2018- yil 15–16 may)
O‘zbekiston – Amerika strategik hamkorligini rivojlantirishga kuchli turtki berdi.
Tarixiy tashrif davomida savdo, fan, qishloq xo‘jaligi, energetika va boshqa
sohalarda o‘zaro manfaatli aloqalarni har tomonlama mustahkamlashga qaratilgan
qator hujjatlar imzolandi. Ikki mamlakat kompaniyalari qiymati 4,8 milliard
dollarlik 20 dan ortiq yirik shartnomalarni imzolashdi. Misr Arab Respublikasi
Prezidenti Abdulfattoh Said Husayn Halil as-Sisi 2018-yil 4–5-sentyabr kunlari
rasmiy tashrif bilan mamlakatimizda bo‘ldi.
Davlatlarimiz o‘rtasida yoshlar, sport, investtitsiya, qishloq xo‘jaligi
sohalarida hamkorlik to‘g‘risida AnglaShuv memorandumlari, ta’lim, turizm,
arxeologiya, madaniy meros va muzeyShunoslik sohalarida hamkorlikni yo‘lga
qo‘yish va rivojlantirishga doir bitimlar, ikki mamlakat tashqi ishlar vazirliklari
o‘rtasida 2019-2020- yillarga mo‘ljallangan hamkorlik dasturi va adliya vazirliklari
o‘rtasida hamkorlik memorandumi singari jami 12 ta hujjat imzolandi.1 Belarus
Prezidenti Aleksandr Lukashenkoning O‘zbekistonga rasmiy tashrifi davomida
(2018- yil 12–14 sentyabr) 19 ta keliShuv va umumiy qiymati 263 million dollarlik
56 ta savdo shartnomasi imzolandi.2 Prezidentimizning Hindistonga davlat tashrifi
davomida (2018- yil 30-sentyabr – 1- oktyabr) 20 dan ziyod hukumatlararo
hujjatlar va qiymati 3 milliard 20 million dollarlik shartnomalar imzolandi.
Prezidentimizning Fransiyaga rasmiy tashrifi (2018- yil 8–9 oktyabr) O‘zbekiston
rahbari Shavkat Mirziyoyev Evropa Ittifoqi davlatlariga qilgan birinchi safari
bo‘ldi.
Tashrif yakunida 10 ta hukumatlararo shartnoma va umumiy qiymati 5
milliard evroga teng bo‘lgan investitsiyaviy loyihalar bo‘yicha bitimlar imzolandi.
Umuman olganda, 2018- yil mobaynida 30 dan ortiq davlatlararo va halqaro
tuzilmalar rahbarlari bilan oliy darajadagi muzokaralar olib borildi, 180 ta ikki
tomonlama shartnoma hamda keliShuvlar tuzildi.
Shuningdek, hukumat, vazirlik, idoralar va xalqaro tashkilotlar rahbarlari
darajasida 360 ta tashrif amalga oshirildi. O‘zbekiston diplomatiyasining
yutuqlaridan biri o‘zbekistonlik taniqli diplomat Vladimir Norovning 2019 yil 1 -
247

yanvardan boshlab SHHT Bosh kotibi lavozimiga tasdiqlanganligi ham tarixiy
voqea bo‘ldi. 3 yanvarda O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev V. Norovni
SHHT Bosh kotibi sifatida qabul qildi. O‘zbekiston tashqi siyosatidagi ijobiy
o‘zgarish va natijalarni yana boshqa ma’lumotlar misolida ko‘rish mumkin.
Faol tashqi siyosat tufayli mamlakati mizning xalqar obro‘ -e’tibori 2018- yil
– “Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab quvvatlash
yili” O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev dunyoning turli mamlakatlariga
30 ga yaqin oliy darajadagi tashriflar bilan bordi hamda nufuzli tashkilotlarning
sammitida qatnashdi. Keyingi ikki yil ichida xorijiy mamlakatlar prezidentlari
mamlakatimizga 16 ta tashrifni amalga oshirdi. Davlatimiz rahbari BMT Bosh
Assambleyasining 7 -2-sessiyasida nutq so‘zladi. Unda bildirilgan takliflar xalqaro
hamjamiyat tomonidan katta qiziqish bilan kutib olindi; Prezidentimiz tashabbusi
bilan, ilk bor Markaziy Osiyo davlat rahbarlarining maslahat uchraShuvi tashkil
etildi; Afg‘oniston bo‘yicha “Tinchlik jarayoni, xavfsizlik sohasida hamkorlik va
mintaqaviy sheriklik” mavzusidagi yuqori darajadagi Toshkent konferensiyasi
o‘tkazildi; Prezidentimiz Xitoyning Sindao shahrida SHHT Davlat rahbarlari
Kengashining o‘n sakkizinchi majlisida ishtirok etdi; BMT shafeligida Orolbo‘yi
mintaqasi uchun Trast fondi faoliyati yo‘lga qo‘yildi va hokazo.
2018- yil 22 - sentyabr kuni Toshkent shahridagi “Miran International”
mehmonxonasida xalqaro va mahalliy ekspertlar ishtirokida tashkil etilgan
“O‘zbekistonning Harakatlar strategiyasi doirasidagi tashqi siyosiy faoliyati”
mavzusida davra suhbati bo‘lib o‘tdi. Unda tashkilotchi O‘zbekiston Respublikasi
Tashqi ishlar vazirligi va Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti vakillari
bilan bir qatorda AQSH, Rossiya, Buyuk Britaniya, Shvetsiya, Belgiya, Fransiya,
Xitoy, Yaponiya, Pokiston va Hindistondan tashrif buyurgan, jami 26 nafar ekspert
ham ishtirok etdi.
O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning BMT minbarida so‘zlagan
ilk nutqidan so‘ng tashkil etilishi ramziy ma’noga ega bo‘lib, O‘zbekistonning
xalqaro maydonda ijobiy imijini oshirish, olib borilayotgan islohotlar bilan jahon
hamjamiyatini xolisona tanishtirish kabi tashabbuslar kelgusida yanada qo‘payishi
tabiiydir.
Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligiga a’zo davlatlar, birinchi navbatda, Rossiya
Federatsiyasi bilan, Shuningdek, Xitoy Xalq Respublikasi, Amerika Qo‘shma
SHtatlari, Evropa Ittifoqi mamlakatlari, Koreya Respublikasi va Yaponiya bilan
munosabatlarini yanada rivojlantirishga qaratilgan faol tashqi siyosat olib borishda
muhim rol o‘ynadi. O‘zbekiston 2017 - yildan boshlab Xitoy tashabbusi bilan
tashkil qilingan “Bir makon, bir yo‘l” xalqaro forumining ishtirokchisidir.
Mazkur hamkorlik ikki yo‘nalish- quruqlik va dengiz orqali davlatlararo
hamkorlikni musathkamlashga qaratilgan. U hozigi kunda Osiyo, Afrika va
Evropadagi 65 mamlakatni qamarab olgan. 2019 yilda O‘zbekiston Prezidenti
Shavkat Mirziyoyev mazkur forumda nutq so‘zlab, O‘zbekiston va Xitoy sheriklik
aloqalarini yuksaltirishdan minnatdorligini qayd qilgan e di. Umuman, qayd
qilingan malumotlarga tayanib, O‘zbekiston va Xitoy davlatlari o‘rtasidagi
iqtisodiy aloqalar jadal rivojlanayotganligining guvohi bo‘lishimiz mumkin. Bu
248

esa kelajakda har ikki davlat o‘rtasidagi sherikchilik aloqalarining strategik
imkoniyatlaridan yanada samarali foydalanishni taqoza etadi.
So‘nggi yillarda respublikamizda ta’lim sohasida ham xalqaro hamkorlikda
sezilarli ijobiy siljishlarga erishildi. Agar raqamlarga murojaat qilinsa, 2019 yil 1
iyul holatiga ko‘ra O‘zbekistonda 102 ta oliy ta’lim muassasasi faoliyat yuritgan.
Birgina 2018- yilda mamlakatimizda jami 13 ta yangi oliy ta’lim muassasasi,
jumladan, Samarqandda “Ipak yo‘li” turizm xalqaro universiteti, Rossiya Federal
davlat avtonom oliy ta’lim muassasasi “Milliy texnologik tadqiqotlar
universiteti”ning Olmaliq shahridagi filiali, Toshkent shahrida Janubiy Koreyaning
Puchon universiteti filiali faoliyat boshladi. Davlatimiz rahbarining 2018- yil 25 -
sentyabrdagi Farmoni bilan Vazirlar Mahkamasi huzurida “El-yurt umidi”
jamg‘armasi tashkil etildi. 2018- yilda ilk bor xalqaro tajribalar asosida oliy ta’lim
muassasalarining milliy reytingi yaratildi, ta’lim va ilmiy tadqiqot jarayonlari tahlil
qilindi. Mamlakatimizda o‘nga yaqin oliy ta’lim muassasasi va ularning filiallari
tashkil e tildi. Masalan, Olmaliq shahrida Moskva po‘lat va qotishmalar
institutining, Toshkent shahrida e sa AQSHning Vebster universitetining filiali
ochildi.
Savol va topshiriqlar
1. O‘zbekiston bugungi kunga kelib qanday xalqaro tashkilotlarga a’zo
bo‘lgan?
2. O‘zbekiston YUNESKO bilan hamkorlikda so‘nggi yillarda qanday
tadbirlarni amalga oshirdi?
3. O‘zbekistonning MDH davlatlari bilan munosabatlari qanday
rivojlanmoqda?
4. O‘zbekiston va BMT aloqalari haqida gapirib bering.
5. Prezident SH.Mirziyaevning Respublika iqtisodiyotiga xorijiy
investisiyalarni jalb etish yuzasidan qanday ishlarni amalga oshirmoqda?
6. Mintaqaviy mojarolar va terrorizm xavfini misollar yordamida
tuShuntiring.
7. O‘zbekiston va Turkiya aloqalari haqida so‘zlab bering.
8. O‘zbekiston va Hindiston o‘rtasidagi hamkorlik aloqalari haqida
referat yozing.
9. O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi aloqalar haqida nimalarni bilasiz?
10. O‘zbekiston bilan Koreya Respublikasi o‘rtasida qanday sohalarda
hamkorlik qilinmoqda?
11. MDH qachon tashkil topdi, unga qaysi respublikalar a’zo bo‘lib kirdi?
12. O‘zbekiston Respublikasi bilan Rossiya Federatsiyasi o‘rtasida
davlatlararo munosabatlarning asoslari, do‘stlik va hamkorlik to‘g‘risida
shartnoma qachon imzolandi, uning ahamiyati nimada?
13. Qanday misollar O‘zbekiston va Rossiya o‘rtasidagi munosabatlarning
rivojlanib borayotganligidan guvohlik beradi?
14. O‘zbekiston bilan Ukraina o‘rtasidagi o‘zaro manfaatli aloqalar
haqida so‘zlab bering.
249

15. O‘zbekiston va Belorus Respublikalari o‘rtasidagi aloqalar haqida
nimalarni bilasiz?
16. Orol muammosini hal qilish yo‘lida qanday tadbirlar amalga
oshirilmoqda?
17. O‘zbekistonning Qozog‘iston bilan hamkorligi haqida so‘zlab bering.
18. O‘zbekiston va Qirg‘iziston o‘rtasidagi hamkorlik aloqalari haqida
nimalarni bilasiz?
19. O‘zbekiston va Tojikiston o‘rtasidagi aloqalar haqida so‘zlab bering.
20. O‘zbekiston va Turkmaniston o‘rtasidagi aloqalar haqida nimalarni
bilasiz?
11-MAVZU. YANGI O‘ZBEKISTONDA AMALGA
OSHIRILAYOTGAN ISLOHOTLAR
1. Xalq bilan muloqotning yo‘lga qo‘yilishi.
2. Harakatlar strategiyasi - milliy taraqqiyotimizning yangi bosqishi .
3. Xalq davlat idoralariga emas, davlat idoralari xalqimizga xizmat qilishi
kerak .
4. O‘zbekiston taraqqiyotining yangi – Milliy yuksalish bosqichi.
Xalq bilan muloqotning yo‘lga qo‘yilishi. 2016-yilda ilk bor mamlakat
aholisi va hukumatning to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqoti yo‘lga qo‘yildi. Shu yilning
sentabr oyida Bosh vazirning (pm.gov.uz manzilida) virtual qabulxonasi ochildi.
2017 -yilning “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili ” deb e’lon qilinishi
bu sohadagi ishlarni faollashtirdi. Ana Shu muloqotni amalda yo‘lga qo‘yish, inson
manfaatlarini ta'minlash maqsadida fuqarolar murojaatlari bilan ishlashning yangi
tizimi joriy etildi.
Ijtimoiy adolat ta’minlangan davlatda xalqning bunyodkorlik salohiyati,
yaratuvchanlikka intilishi va ishtiyoqi hosil beraveradi.Shu ma’noda mustaqil
Vatanimiz tarixida, xalqimiz hayotida yana bir yangi davr, yangi taraqqiyot
bosqichi boshlandi, deyishga barcha asosimiz bor. Strategik maqsadlarimiz aniq
va ravshan – demokratik, insonparvar davlat qurish, erkin fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish, Vatanimiz iqtisodiy qudratini yuksaltirish, pirovardida, xalqimizni
hayotdan rozi qilish, uning yanada farovon yashashi uchun barcha shart-sharoitni
yaratish. Bunday yuksak marralarga xalq bilan muloqot qilib, odamlarning ichiga
kirish, ularning dardu tashvishlari bilan yashash, inson manfaatlarini ta’minlash
orqaligina erishish mumkin.
2016-yil 24 -sentabrda O‘zbekiston hukumati portalida Bosh vazirning
virtual qabulxonasi pm.gov.uz ( 2017 -yil yanvar oyidan Prezident virtual
qabulxonasi ) ochilishi murojaatlar bilan ishlash tizimini bugungi shiddatli XXI asr
talablariga mos holda takomillashtirish imkonini berdi. Hukumat rahbari bilan
oddiy odamlar o‘rtasida hech qanday vositachilarsiz to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot
yo‘lga qo‘yildi. Shu bois ham mazkur virtual qabulxona ishga tushgan kuniyoq
mamlakatimizning turli joylaridan mingga yaqin ariza, shikoyat va takliflar kelib
tushdi.
250

Virtual qabulxona ochilgunga qadar ham mamlakatimizda davlat
organlarining “Ishonch telefoni” Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali
mavjud edi. Bu sohada maxsus “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari
to‘g‘risida”gi qonun qabul qilingan. Lekin, ming afsuski, bu qonun amalda to‘la
ishlamaganini, uning ijrosini nazorat qilish o‘z holiga tashlab qo‘yilganini,
aniqrog‘i, bu masalaga ikkinchi darajali bir ish sifatida qaralganini bugun ochiq tan
olishga majburmiz.
Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2016-yil 28 -dekabrdagi “Jismoniy va
yuridik shaxslarning murojaatlari bilan ishlash tizimini tubdan
takomillashtirishga doir chora-tadbirlar to‘g‘risida ”gi farmoniga binoan Xalq
qabulxonalari tashkil etildi. Uning xodimlari esa O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti devonining xodimlari hisoblanishi belgilab qo‘yildi. 2017 -yil
dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 25 - yilligiga bag‘ishlangan
tantanali marosimdagi ma’ruzasida Xalq qabulxonalari negizida, Prezident
huzurida alohida tuzilma – Tezkor davlat xizmatlari agentligi ni tashkil etish
g‘oyasini ilgari surdi.
Bir yil davomida sinovdan o‘tib, tobora takomillashtirilib borilgan ushbu
mexanizm dunyo hamjamiyatiga chinakam demokratiya yo‘lidagi
muvaffaqiyatlarimizdan biri sifatida namoyish etildi. Shavkat Mirziyoyev
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 7 -2-sessiyasida, xalq
hokimiyatini nomiga emas, balki amalda joriy qilish mexanizmlarini
mustahkamlashni global maqsad sifatida belgilab, mamlakatimiz barcha hududida
Prezidentning virtual va Xalq qabulxonalari tashkil etilganini hamda hozirgi
kungacha bir milliondan ortiq fuqarolarimiz bu qabulxonalar orqali o‘zlarining
dolzarb muammolarini hal qilganini ta’kidlabo‘tdi.
Mamlakatimiz, xalqimiz hayotida har kuni yangidan-yangi o‘zgarishlar,
yangilanishlar ro‘y bermoqda. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan
hayotga tatbiq etilgan, yurtimizni har tomonlama rivojlantirish, xalq bilan ochiq-
oshkora muloqot qilishning yangicha tizimi – Xalq qabulxonalari instituti o‘tgan
vaqt mobaynida bajarilgan ishlardan ko‘ra hali etilishi lozim bo‘lgan vazifalar
yanada ko‘proq ekanligini namoyon etdi. Zotan, haqiqat bahslarda, oshkora
muloqotlarda bo‘y ko‘rsatadi. Prezidentning joylarda Xalq qabulxonalari, virtual
qabulxonasi tashkil etilganidan keyin xalqning real hayotidan xabardor bo‘lish,
odamlarning ko‘p yillik muammolarini, talab va ehtiyojlarini yaqindan o‘rganish,
ularni hatto joyida hal etish, zarur chora-tadbirlarni belgilab, ijtimoiy adolatni
ta’minlash imkoniyati paydo bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devonining (keyinchalik Prezident
Administratsiyasi ) Fuqarolar huquqlarini himoya qilish, jismoniy va yuridik
shaxslarning murojaatlari bilan ishlashni nazorat qilish va muvofiqlashtirish
xizmati tomonidan mamlakatimizning barcha shahar hamda tumanlarida, chekka-
chekka qishloqlarda, mahallalarda ommaviy qabullar, xalq bilan yuzma-yuz
suhbatlar tashkil etildi. Qisqacha qilib aytganda, xalq ichiga kirib borildi.
Odamlarning yuraklarida yig‘ilib qolgan dardlari, allaqachon hal qilinishi mumkin
bo‘lgan-u, lekin to‘rachilik, o‘zibo‘larchilik, sansolarlik oqibatida yillar davomida
251

yechilmay kelgan muammolar yuzaga chiqa boshladi. Eng muhimi, odamlar
dardlarini aytishi, kattayu kichik idoralar rahbarlari bilan yuzma-yuz gaplashishi,
muammolariga qisqa fursatda yechim topishi uchun qulay imkoniyat yuzaga keldi.
Nafaqat muammolar, ularning talab va takliflariga ham quloq tutildi, bu takliflar
yig‘ilib, tegishli chora-tadbirlar ishlab chiqilishi yo‘lga qo‘yildi. Prezidentimizning
“Rahbarlar xalqning xizmatkori bo‘lishi zarur”, “Asosiy maqsadimiz – xalq
roziligi, xalq bizdan rozi bo‘lsa, ishimizda unum va baraka bo‘ladi” , degan
qat’iy talablari amalda o‘z ifodasini ko‘rsatdi. Bugungi kunda ana Shu izlanishlar
samarasi sifatida ko‘plab yangiliklar hayotga tatbiq etilmoqda.
Fuqarolar bilan ochiq muloqotlar o‘tkazish yo‘lga qo‘yilib, Prezidentning
virtual qabulxonasi va Xalq qabulxonalariga kelib tushgan murojaatlar tahlil
qilinganda, qator muammolar bilan birga, aholiga davlat xizmatlari ko‘rsatish
borasida ham ko‘plab yechimini kutayotgan muammolar mavjudligi aniqlandi.
Holbuki, mamlakatimizda tadbirkorlikni rivojlantirish maqsadida 2003 -yildan
boshlab tadbirkorlik subyektlarini “Yagona darcha” tamoyili asosida ro‘yxatdan
o‘tkazish uchun shahar, tuman hokimliklari huzurida maxsus inspeksiyalar tashkil
etilgan. 2016-yildan esa ular negizida Davlat xizmatlari ko‘rsatish markazlari
ish olib borgan. Ammo ushbu sa’y-harakatlar ham aholining bugungi talab va
ehtiyojlarini qondirish uchun yetarli emasligi ayon bo‘ldi. Binobarin, odamlarning
har bitta hujjat uchun turli-tuman idoralarga murojaat qilishi, soatlab navbat
kutishlar, qog‘ozbozlik, turli ovoragarchiliklar barham topmadi. Shu boisdan
mamlakatimizda davlat xizmatlari ko‘rsatishning milliy tizimini tubdan isloh qilish
borasida keng ko‘lamli ishlar boshlandi.
Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasi a`zolariga
Murojaatnomasida demokratiyaning ilg`or mexanizmi sifatida jamoa bo`lib
elektron murojaat kiritish tartibini joriy etishni taklif etdi.Ya`ni, bir guruh fuqarolar
tomonidan ilgari surilgan tashabbuslarni Oliy Majlis yoki xalq deputatlari
kengashlari ko`rib chiqishi majburiy ekani qonunda belgilab qo`yilishi lozim.
Shu munosabat bilan mamlakatimiz fuqarolari davlat va jamiyat hayotiga
daxldor muhim masalalar bo`yicha o`z fikrlarini bildirishlari uchun internet
tarmog`ida “Mening fikrim” deb nomlangan maxsus veb-sahifa tashkil etish
maqsadga muvofiqligi ta`kidlandi. 2018-yilda O‘zbekistonda jamoaviy
murojaatlar uchun yagona mahalliy portal paydo bo‘ldi. U yerda fuqarolar davlat
va jamiyat ahamiyatiga ega bo‘lgan masalalar bo‘yicha o‘z fikr va tashabbuslarini
e’lon qilishlari mumkin. “Mening fikrim” veb-portali mamlakatimizda
fuqarolarning jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etish
imkoniyatlarini kengaytirish, davlat hokimiyati vakillik organlari faoliyatining
ochiqligi, qabul qilinayotgan qonunlarning hayotiy va samarali bo‘lishini
ta’minlash maqsadida yaratildi.
Portal quyidagi tartibda ishlaydi:
1. Fuqarolar o‘z tashabbuslarini portalga yozishadi
2. Ekspertlar ko‘rib chiqqanidan so‘ng ushbu tashabbus portalda e’lon
qilinadi
3. Portalda ushbu tashabbuslarga jamoatchilik tomonidan ovoz beriladi
252

4. Ovozlar yetarli darjaga yetgach tashabbus Oliy Majlis yoki Xalq deputatlari
Kengashlari e’tiboriga taqdim etiladi
Harakatlar strategiyasi - milliy taraqqiyotimizning yangi bosqishi .
Mamlakatimizda mustaqillik yillarida amalga oshirilgan keng ko‘lamli islohotlar
milliy davlatchilik va suverenitetni mustahkamlash, xavfsizlik va huquq-tartibotni,
davlatimiz chegaralari daxlsizligini, jamiyatda qonun ustuvorligini, inson huquq va
erkinliklarini, millatlararo totuvlik va diniy bag‘rikenglik muhitini ta’minlash
uchun muhim poydevor bo‘ldi.
Ayni vaqtda mamlakatimiz bosib o‘tgan taraqqiyot yo‘lining tahlili, bugungi
kunda jahon bozori talabi keskin o‘zgarib, globallaShuv sharoitida raqobat tobora
kuchayib borayotgani davlatimizni yanada jadal sur’atlar bilan rivojlantirish uchun
mutlaqo yangicha yondaShuvni ishlab chiqishni taqozo etdi. Mamlakatning 2016-
yilda saylangan Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning tashabbusi bilan olib
borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va jamiyatning har
tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shartsharoitlar yaratish, mamlakatimizni
modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini liberallashtirish bo‘yicha
ustuvor yo‘nalishlarni amalga oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017 -yil 7 -fevraldagi farmoni bilan 2017 -–2021--yillarda
O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi tasdiqlandi.
Strategiya dolzarb hamda aholi va tadbirkorlarni tashvishga solayotgan
masalalarni kompleks o‘rganish, qonunchilik, huquqni muhofaza qilish amaliyoti
va xorijiy tajribani tahlil qilish yakunlari bo‘yichaishlab chiqilgan. Harakatlar
strategiyasi 5 bosqichda amalga oshirilib, ularning har biri bo‘yicha yil
nomlanishidan kelib chiqqan holda alohida bir yillik davlat dasturini tasdiqlashni
nazarda tutadi.
Harakatlar strategiyasini amalga oshirish bo‘yicha Prezident rahbarlik
qiladigan 14 kishilik Milliy komissiya tuzilib, u mazkur hujjatda belgilangan
vazifalarning o‘z vaqtida, sifatli bajarilishini nazorat qiladigan bo‘ldi.
Harakatlar strategiyasida davlat va jamiyat qurilishi tizimini
takomillashtirishning 5 ta ustuvor yo‘nalishi keltirilgan:
I. Davlat va jamiyat qurilish tizimini takomillashtirish (Moviy havorang –
osmon va toza suv ramzi, Amir Temur davlati bayrog‘ining rangi);
II. Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilish
(Siyohrang – qonun ustuvorligi va or-nomuslilik ramzi);
III. Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirish (Tillarang – iqtisodiyotni
rivojlantirish elementlari hisoblangan kuch-qudrat va boylik ramzi);
IV. Ijtimoiy sohani rivojlantirish (Qizil rang – hayot va aholining munosib
turmush tarzini ta’minlash ramzi);
V. Xavfsizlik, diniy bag‘rikenglik va millatlararo totuvlik, o‘zaro manfaatli va
amaliy tashqi siyosat (Oq rang – tinchliksevarlik siyosati elementlari hisoblangan
tinchlik va sofl ik ramzi).
Taraqqiyot va yuksak rivojlanishga erishgan davlatlar tajribasiga ko‘ra, har
bir xalq o‘z oldiga ulug’ va istiqbol maqsadlarni qo‘yishi hamda uni amalga
oshirish salohiyatlari bilan jahon hamjamiyatida munosib o‘rin egallaydi. Bugun
253

O‘zbekiston ham o‘z tarixining ana Shunday mas’uliyatli chorrahasida turibdi,
desak, mubolag’a bo‘lmaydi. Binobarin, Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan
ishlab chiqilgan Harakatlar strategiyasi istiqbolimiz taqdirini hal etuvchi muhim va
yangi davr bosqichini ifodalovchi milliy g’oyaga aylanmoqda.
Strategiya - bu ta’limotni izlash, ifodalash va rivojlantirish tizimi bo‘lib,
u izchillik bilan va to‘liq amalga oshirilganda uzoq muddatli muvaffaqiyatni
ta’minlaydi.
XXI asrga kelib strategiya tuShunchasi ancha kengaydi. Strategiya deb,
dunyo miqyosida va davlat ichki hayotidagi iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy hamda
boshqa sohalarda vujudga kelgan inqiroziy vaziyatlarni prognozlashtirish va
bartaraf etishga qaratilgan boshqaruvni tashkil etish masalalariga doir
tuShunchalarni qamrab oladi. Shundan kelib chiqib, davlat strategiyasi bir biri
bilan o‘zaro bog’liq, lekin alohida xususiyat kasb etuvchi ko‘plab tuShunchalarda
ifodalanadi.
Strategiyaning mohiyati taktik vazifalarni belgilashdan iborat. Siyosat,
strategiya va taktika - strategik rahbarlik va boshqaruv jihatlari bilan bog’liq uchta
mustaqil kategoriyadir. Ularning farqi Shundan iboratki, strategiya tasdiqlangan va
amalga oshirish uchun qabul qilingan bo‘lsa, uning joriy qilinishi
strategiyalashtirilayotgan obyektning mayog’iga aylanadi. Taktika esa strategik
vazifalarni amalga oshirish bo‘yicha kundalik, oylik va yillik (joriy) rejalarni va
ularning yechimi bo‘yicha tadbirlarni taqozo etadi. Siyosat — bu strategiya va
taktikani yagona samarali amal qiluvchi tizimga agregatsiya va integratsiya
qilinishidir.
Ko‘rib turganimizdek, strategiyaning asl mohiyatida xalqimizning orzu-
umidlari yo‘g’rilgan g’oyalardan tashkil topgan milliy mafkuraning ifodasi yotadi.
Mafkuradan nusxa olib bo‘lmaganidek, davlatning strategik maqsadlarini ham
boshqa davlat va xalqlarning tarixiy tajribasidan o‘zlashtirib yoxud nusxa olib
bo‘lmaydi. Zero, har bir xalqning o‘ziga xos siyosiy-ijtimoiy, demografik,
iqtisodiy, madaniy tarixi, tabiiy resurslari mavjud bo‘ladi. Aynan Shu omillar
ma’lum ijtimoiy sharoit va imkoniyatlarni vujudga keltiradi.
Davlat va jamiyat qurilish tizimini takomillashtirish bo'yicha 2017 -yilning
o‘zida quyidagi ishlar amalga oshirildi:
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti devoni, O'zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi, 17 - ta vazirlik, qo'mita va boshqa tashkilotlarning
faoliyatlari, vazifalari va tarkibi qayta ko'rib chiqildi; davlat va xo'jalik
idoralarining 20tasi o'zgartirildi, 5tasi tugatildi hamda yangi 21 tasi yangidan
tuzildi. Mazkur tashkilotlarning faoliyatini yanada tartibga solish va nazoratini
kuchaytirish maqsadida 2017 -yil sentabr oyida O'zbekiston Respublikasi
Ma'muriy islohotlar kontseptsiyasi qabul qilindi.
Deputatlar va Senat a'zolarining joylardagi haqiqiy vaziyatni o'rganish va
muammolarni hal qilish maqsadida har oy xizmat safariga chiqish amaliyoti yo'lga
qo'yildi. Yanvar-iyul oylari davomida mamlakatimizning 60 ta tumanlariga
safarlar uyushtirildi, 218 mingdan ziyod fuqarolar bilan uchrashildi,
muammolarini hal qilishda ko'maklashildi va tizimni yaxshilash borasida takliflar
qabul qilindi.
254

Jismoniy va yuridik shaxslar murojaatlari bilan ishlashning yangi tizimi –
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Xalq qabulxonasi, O'zbekiston Respublikasi
Prezidentining joylardagi Xalq qabulxonalari hamda O'zbekiston Respublikasi
Prezidentining virtual qabulxonasi yo'lga qo'yildi. Bugungi kunga qadar virtual
qabulxonaga aholidan 1,2 milliondan ziyod murojaatlar kelib tushgan.
Ruxsatnoma va litsenziyalarni olish tartibini soddalashtirish uchun
licence.gov.uz, davlat xizmatlarini “Bir darcha” tamoyili asosida yo'lga qo'yish
uchun www.birdarcha.uz veb-sayti ishga tushirildi. Mazkur soddalashtirish ishlari
natijasida tadbirkorlik sub'ektini ro'yxatdan o'tkazish harakatlari to'rt baravar,
ro'yxatdan o'tkazish vaqti esa 30 daqiqagacha qisqartirildi.
Parlament nazoratining yangi shakli yo'lga qo'yildi – ichki ishlar vaziri har
olti oyda Oliy Majlis Senati oldida huquqbuzarliklar profilaktikasi va
jinoyatchilikka qarshi kurashish borasida olib borilayotgan ishlar bo'yicha hisobot
topshiradigan bo'ldi.
Axborot texnologiyalari yo'nalishidagi faoliyatni takomillashtirish maqsadida
www.my2gov.uz portalining davlat elektron xizmatlarini onlayn to'lash, kerakli
hujjatlarni muassasaga bormay turib qo'lga kiritish imkonlari yaratilgan yangi
shakli ishga tushdi. Tarmoqda turib soliq va kommunal xizmatlaridan qarzdorlik,
yo'l qoidalarini buzganlik uchun jarimalar, shaxsiy nafaqa va sug'urta ustamalari
haqida ma'lumot olish mumkin bo'ldi.
Qonun ustuvorligini ta'minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilish
yo‘nalishida esa 2017 -yilda quyidagi ishlar amalga oshirildi:
Qonun hujjatlarini tarqatish tizimi tubdan takomillashtirildi;
Sud tizimini yanada isloh etish orqali bir qator muhim qonun hujjatilari qabul
qilindi. Xususan, sudyalik lavozimida bo‘lishning ilk marotaba 5 yillik, navbatdagi
10 yillik muddatga va sudyalik lavozimida bo‘lishning muddatsiz davriga
muayyan tartibda tayinlanishi yoki saylanishi belgilandi;
Sud hokimiyati mustaqilligining konstitutsiyaviy tamoyilga rioya etilishini
ta'minlashga ko‘maklashadigan Sudyalar oliy kengashi tashkil etildi. Sudlarni
yanada ixtisoslashtirish, sud apparatini mustahkamlash, Shu jumladan xo‘jalik
sudlari tizimida mintaqaviy apellyatsiya sudlarini tashkil etish maqsadida
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni bilan 7 -1 ta tumanlararo tuman
(shahar) iqtisodiy sudlari tashkil etilishi belgilandi;
Fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini
ta'minlash maqsadida 27 - ta huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat organlari
rahbarlarining virtual qabulxonalari tashkil etildi;
Ma'muriy, jinoyat, fuqarolik va xo‘jalik qonunchiligini takomillashtirish
orqali ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan muqobil jazo turlarini
qo‘llash ko‘lami kengaytirildi. Jumladan, ijtimoiy foydali mehnatga jalb etish
orqali tarbiyaviy ta'sir ko‘rsatish choralarini kuchaytirishga qaratilgan «majburiy
jamoat ishlari» jinoiy jazosi kiritildi;
Qonunchilikka kiritilgan o‘zgarish va qo‘shimchalarga muvofiq, fuqarolik
ishi bo‘yicha sud qarorini nazorat tartibida qayta ko‘rib chiqish muddati 3 yildan 1
yilga qisqartirilishi belgilandi.
255

Xalq davlat idoralariga emas, davlat idoralari xalqimizga xizmat qilishi
kerak. 2017 -yil 12-dekabrda Prezidentimizning “Aholiga davlat xizmatlari
ko‘rsatishning milliy tizimini tubdan isloh qilish chora-tadbirlari
to‘g‘risida” gi Farmoni qabul qilindi va ushbu hujjat asosida O‘zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi Davlat xizmatlari agentligi tashkil etildi.
Bu ham, albatta, aholiga barcha sohalarda qulay imkoniyatlar yaratish, ortiqcha
ovoragarchiliklarga barham berish yo‘lida tashlangan yana bir muhim qadamdir.
Ilgari “Yagona darcha” tizimi faqatgina tadbirkorlarga xizmat ko‘rsatib kelgan
bo‘lsa, endilikda oddiy fuqarolarga ham davlat idoralari bilan bog‘liq ishlarda
ushbu tizim orqali xizmat ko‘rsatish maqsad qilindi. Natijada aholiga eng zarur va
talab yuqori bo‘lgan davlat xizmatlarini “yagona darcha” tamoyili asosida
ko‘rsatish uchun mamlakatimizning barcha shahar va tumanlarida Davlat
xizmatlari markazlari tarmog‘i vujudga keldi.
Mazkur tizimning davlatimiz rahbari tashabbusi bilan tashkil etilgan va
amalda munosib samara bergan Xalq qabulxonalari negizida barpo etilgani ayniqsa
ahamiyatlidir. Chunki Shu jamiyatda yashayotgan har bir fuqaro hayoti davomida
turli ehtiyojlar bilan davlat idoralariga duch kelishi tabiiy hol. Xalqning davlat
idoralari bilan munosabatlarida yengillik yaratish, mushkulini oson qilish esa
bugungi kunda davlatimizning asosiy e’tibor markaziga ko‘tarilgan. Davlat
xizmatlari ko‘rsatishning yangi, zamonaviy konsepsiyasida fuqarolarning navbat
kutib turishlarini keskin kamaytirish, hujjatlarni elektron tarzda yuritish hisobiga
qog‘ozbozlikni qisqartirish, turli xil buyruqbozlik va sansolarliklarga chek qo‘yish
ko‘zda tutilgan. Eng muhimi, davlat xizmatlari markazlarining ish prinsipi
“Fuqarolar emas, hujjatlar harakatlanadi” degan tamoyilga asoslangan.
Qisqa fursatda respublikamizdagi har bir tuman va shaharda Davlat
xizmatlari markazlari tashkil qilindi. 2018-yil boshida ushbu markazlarda
aholiga qariyb 30 turdagi xizmatlar ko‘rsatilgan bo‘lsa, 1-apreldan e’tiboran
bunday xizmatlar soni 50 tadan ortdi. Iyun oyidan boshlab esa ular qatoriga yana
30 dan ortiq xizmat turlari qo‘shildi. Bu odamlarning qimmatli vaqtlarini tejash
bilan birga, ortiqcha sarf-xarajatlarning oldini olish imkonini ham bermoqda.
Misol uchun, yoshlar oila qurganda nikohni qayd etishi, farzand dunyoga kelganda
unga guvohnoma olish, bolalarni bog‘chaga joylashtirish, mashinani boshqarish
uchun haydovchilik guvohnomasini olish yoki yangisiga almashtirish kabi
kundalik hayotimizda ko‘p bora duch keladigan ishlar endilikda Davlat xizmatlari
markazida hal etib beriladi. Buning uchun turli idoralarga qatnashga, uzoq vaqt
kutishga endi hojat yo‘q.
Avvalo, Shuni chuqur anglashimiz zarurki, bugun mamlakatimizda ro‘y
berayotgan o‘zgarish va islohotlarning zamirida “Nima qilsak odamlarimizning
tashvishi kamayadi, ularga tejamli va qulay bo‘ladi?” degan jiddiy savol turadi.
Ana Shu yangilik va islohotlarning barchasi odamlarni ko‘pdan beri qiynab kelgan
muammolarni bartaraf etish, ularni bugungi hayotdan mamnun etib, ertangi kunga
bo‘lgan ishonchini amalda mustahkamlashga xizmat qilishi kerak. Shu ma’noda
yurtimiz hayotida yangilik bo‘lgan mazkur tizim faoliyatini boshlashda ham puxta
o‘ylab qadam tashlandi. Bu borada davlat xizmatlari ko‘rsatish sohasida xorijiy
mamlakatlar tajribasini muntazam ravishda o‘rganib borishga alohida e’tibor
256

qaratilmoqda. Hozirga qadar Angliya, Germaniya, AQSH, Kanada, Avstraliya,
Rossiya Federatsiyasi, Gruziya, Ozarbayjon, Litva, Singapur, Qozog‘iston va
boshqa davlatlar qonunchiligi o‘rganilib, Avstraliya va Kanadaning davlat
xizmatlari elektron tizimi atroflicha tahlil qilindi. Tahlil natijalariga ko‘ra
ma’lumotnomalar tayyorlanib, ularning ijobiy tajribasidan kerakli o‘rinlarda
foydalanish imkoniyatlari ko‘rib chiqildi.
Shuningdek, jamg‘arib boriladigan pensiya tizimi, soliq to‘lovchining
identifikatsiya raqamini olish, ipoteka shartnomalarini ro‘yxatdan o‘tkazish, tibbiy
faoliyat huquqini litsenziyalash, elektron raqamli imzo kalitlarini ro‘yxatga olish,
haydovchilik guvohnomasini yangi namunadagisiga almashtirish, bolalarni
maktabgacha ta’lim muassasasiga joylashtirish, kommunal xizmat kabi
masalalarda odamlar ko‘plab muammolarga, ortiqcha sarsongarchiliklarga duch
kelar edi. Endilikda bunday masalalar Davlat xizmatlari markazida qisqa vaqtda
hal etib beriladi. Masalan, haydovchilik guvohnomasini yangisiga almashtirmoqchi
bo‘lgan kishi markazga kelib, eski haydovchilik guvohnomasi va fuqarolik
pasportini beradi va belgilangan miqdordagi to‘lovni istalgan shaklda to‘laydi.
Mutaxassislar Shu yerning o‘zida fuqaroni suratga olib, tegishli hujjatlarni hech
qanday muammosiz rasmiylashtiradi. Qarabsizki, yarim soat ichida fuqaro yangi
namunadagi haydovchilik guvohnomasini olib ketadi. Bolalarni bog‘chaga
joylashtirish masalasida ham ota-onalar Shu paytgacha turli qiyinchiliklarga duch
kelganligini ko‘pchilik yaxshi biladi. Endilikda bu masala ham markazda hal
qilinadigan bo‘ldi.
O‘zbekiston taraqqiyotining yangi – Milliy yuksalish bosqichi.
Mustaqillik yillarida milliy istiqlol g’oyasi xalqimizning milliy tiklanishiga xizmat
qildi. G’oyaviy kurashlarda kunimizga yaradi. Xalqimizni birlashtirdi, buzg’unchi
g’oyalar mohiyatini tuShuntirdi. 2017 -yildan boshlab O‘zbekiston o‘z
taraqqiyotining yangi – Milliy yuksalish bosqichiga kirdi. Konstitutsiyamizga
asoslangan, xalqimizning tub manfaatlariga javob beradigan O‘zbekistonni
rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi amalda. Keyingi yillarda erishilgan
yuksak marralar xalqimizni baxtli qilishga qaratilgan islohotlar samaralarini yaqqol
ko‘rsatmoqda.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasida
oldimizga qo‘ygan ulkan vazifalarni amalga oshirishda biz uchun kuch-qudrat
manbai bo‘ladigan milliy g’oyani rivojlantirishimiz zarurligi alohida ta’kidlandi.
2019-yil 8-aprel kuni Prezidentimizning O‘zbekiston taraqqiyotining yangi
bosqichida milliy g’oyani rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqishga doir
chora-tadbirlar to‘g’risidagi farmoyishi qabul qilindi.
Mazkur hujjat qabul qilinishining zarurati nimalarda namoyon bo‘ladi?
Rivojlangan mamlakatlarda milliy g’oya davlat maqsadlarini xalq maqsadlariga
uyg’unlashtiradi. “Bir hudud – bir xalq” e’tiqodini shakllantirib, mamlakatlar
aholisini birlashtirgani, umumiy maqsad yo‘lida safarbar qilganiga misollar ko‘p.
Ularning aksarida milliy g’oya milliy qadriyatlarga bog’lab singdirilganini
ko‘ramiz.
Mamlakatimizda milliy g’oyaga yangi davr, millatimiz tarixining yangi
bosqichi talablaridan kelib chiqqan real talablar qo‘yilmoqda. Ilgari milliy g’oyani
257

tuShunish va tuShuntirishda noqulayliklar uchrab turar edi. Masalan, odamlarning
quloqlari milliy g’oya davlat va xalq birligi tarannumini eshitardi. Lekin
ko‘zlarimiz hokimliklar, vazirlik va idoralarning oldidagi temir panjaralarni ko‘rar
edi. Xalq davlat organlariga xizmat qilishi kerak, degan noto‘g’ri qoida amalda edi.
Fuqaro hokimiyatga emin-erkin kirolmas, dardini aytolmas edi. Chunki amalda
xalqdan davlatni ajratuvchi temir panjara bor edi. Panjaralar kesib tashlandi. Lekin
ayrim amaldorlarimiz ongida bu panjara haligacha turibdi. Tafakkurdagi temir
panjaralarni qo‘porib tashlash qiyin kechyapti. Milliy g’oya ana Shunday vaziyat
talablaridan kelib chiqib yangilanmoqda.
Ilgari milliy g’oya ijtimoiy-gumanitar, ma’naviy-ma’rifiy masala, deb
tuShunildi. Bugun uning iqtisodiy-siyosiy poydevori – O‘zbekistonni
rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi bor. Taktikasi – har yilning bosh Dasturi,
mablag’i, ijrochilari bor. Demak, yangi davrda milliy g’oya gumanitar masala
bo‘lib qolmaydi. Chunki uning natijasiga qaratilgan iqtisodiy tizim ishlamoqda.
Milliy g’oya ro‘yobi uchun demokratik muhit hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Demokratiya – to‘g’rilik, rostlik, adolat, qonuniylikning sharti. Nohaqdan – haqni,
zolimdan – mazlumni, zo‘ravondan – ojizni himoya qilishga xizmat qiladi. Shu
haqda jar soladi. Jamoatchilik nazoratini ishga soladi. Chunki milliy g’oya
aholining bir toifasi emas, hamma yaxshi yashasin, hayotdan rozi bo‘lsin, deydi.
Mamlakatda adolat, qonuniylik buzilar ekan, demokratiya ham, milliy g’oya ham
quruq shiorlar bo‘lib qoladi. Xalq norozi bo‘ladi. Xalq norozimi, demak, milliy
g’oya o‘z bongini urmayotgan, vazifasini bajarmayotgan bo‘ladi.
Xulosa qilib aytganda, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan olib
borilayotgan islohotlar milliy g’oya xalqimizning kuch-qudratiga aylanishi uchun
sharoit yaratdi. Endi gap milliy g’oyani har bir o‘zbekistonlikning niyatiga va
harakatiga aylantirishda. Yaxshi fikr yaxshilikka, yomon fikr yomonlikka yo‘l
ochadi. Axborot maydonini nuqul negativ kontent egallab olmasligi uchun pozitiv,
yaxshi, nekbin mazmun, mavzular bilan mutanosib to‘ldirishga alohida e’tibor
qaratmog’imiz zarur. Negaki, biz kattalar ham, bolalarimiz ham har kuni yaxshi-
yomon fikrlardan ta’sirlanamiz. Bir-birimiz bilan ijtimoiy tarmoqda tortishamiz,
aytishamiz, urishamiz. Lekin biz bularning negativ fikrlardan boshlangan g’oyalar
kurashi ekanligini anglamaymiz.
Milliy g’oyamizning bosh g’oyasi “Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish
sari”. Yuksalish – harakatni talab qiladi. Demak, milliy g’oyamiz harakatlar
mafkurasi bo‘ladi. Milliy g’oya odamlarga islohotlar kim uchun, nima uchunligini,
ahamiyatini tuShuntiradi. Yotganni – o‘tqazadi, o‘tirganni – turg’izadi, turganni –
yurgizadi, yurganni – yugurishga undaydi. TuShuntiradi. Chunki Shularni
tuShunmagan odamlar birlashmaydi, ko‘r-ko‘rona, yuzaki ishlaydi. Biri ishlasa,
ikkisi tomoshabin bo‘ladi. TuShunganlar birlashib, ixtiyoriy, zavq bilan ishlaydi.
Natijada hayotidan rozi bo‘ladi.
Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazida “Uzluksiz ma’naviy tarbiya
konsepsiyasi” va “Yo‘l xaritasi” ishlab chiqildi. Davlatimiz rahbari “Ma’naviyat
– eng ta’sirchan qurolimizdir”, degan qat’iy fikrni bildirdi. Bu – bejiz emas.
Chunki “Biz nima uchun o‘zgarishimiz, birlashishimiz, kurashishimiz kerak?”. Bu
savolga yakdil g’oyaviy javobi yo‘q jamiyat – quroli yo‘q qo‘shinga o‘xshab
258

qoladi. Ma’naviyat va ma’rifat, mafkuraviy tarbiya O‘zbekistonning turli millat,
din, kasb, yoshlarga mansub xalqini g’oyaviy qurollantiradi. Islohotlar nima
uchun, kim uchun kerakligini xalqqa uning orzulari bilan bog’lab uqtiradi,
ko‘rsatadi. TuShungan xalq – g’oya bilan qurollangan xalqqa aylanadi. Har
birimizdan Vatanning bir o‘g’il-qizi sifatida o‘z lavozimimizga munosib bo‘lib
ishlash va yashash burchini eslatadi. O‘z milliy g’oyasini anglagan xalqni to‘xtatib
bo‘lmaydi.
Savollar:
1. 2016-yilda respublikamizda xalq bilan muloqotning yo‘lga qo‘yilishida
qanday o‘zgarishlar sodir bo‘ldi?
2. Dastlab Bosh vazir, keyinchalik Prezident virtual qabulxonasining
(pm.gov.uz) ishga tuShurilishi qanday o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi?
3. Xalq qabulxonalarining vazifalari nimalardan iborat?
4. Fuqarolar bilan ochiq muloqotlar o‘tkazishdan asosiy ko‘zlangan maqsad?
5. Harakatlar strategiyasi nima?
6. 2017 -2021--yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
Harakatlar strategiyasi qanday ustuvor yo‘nalishlardan iborat?
7 -. Davlat xizmatlari agentligi nima maqsadda tashkil etildi?
9. “Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari” deganda nimani tuShunasiz?
10. Milliy g’oyani rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqishdan ko‘zlangan
maqsad
GLOSSARIY
Abolitsionizm – (lot. bekor qilish) biror qonunni bekor qilishga qaratilgan
ommaviy harakat. XVIII asr oxiri va X1X asrning birinchi yarmida AQSHda
negrlarni qullikdan ozod qilish uchun boshlangan harakat ishtirokchilari –
abolitsionist deb atalgan.
Avtonomiya – (yunon. Autos-nomos-o‘zi-qonun); 1. yagona Davlat
miqyosida hududiy-milliy tuzilmalarga (viloyat, o‘lka) o‘zini o‘zi boshqarish
vakolatlarini berish; 2. Ma’muriy-hududiy birlik; 3. Qandaydir organlar (xo‘jalik,
davlat, partiya va boshqalar) faoliyatlaridagi o‘zini o‘zi boshqarish huquqi.
Avtoritarizm - (lot.auktoritas - hokimiyat) – davlatni idora qilish usuli.
Avtoritarizmda siyosiy hokimiyat hukmdor shaxsning yoki yetakchining siyosiy
irodasi va qarorlari asosida amalga oshiriladi. Avtoritarizm siyosiy hokimiyat
shakli sifatida avtorkariya va diktatura bilan uyg‘unlashib ketadi. Atama Frankfurt
maktabi vakillari tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan. Avtoritarizm haqiqiy
demokratiyaning yo‘qligini anglatadi.
Afv etish – Sud hukmi bilan jazo tayinlangan biror shaxsni jinoiy
javobgarlikdan ozod qilish yoki berilgan jazoni yengillashtirish. Odatda afv davlat
boshlig‘ining qarori bilan amalga kiritiladi.
Agrar siyosat - davlatning qishloq xo‘jalik sohasidagi faoliyati bo‘lib, u
qishloq xo‘jaligini, yer mulkchiligini va h. rivojlantirish yo‘llari masalalarini hal
qilishga qaratilgan iqtisodiy siyosatning bir turi.
259

Agrosanoat infratuzilmasi – bevosita qishloq xo‘jaligi va uning
mahsulotlarini qayta ishlovchi sanoat korxonalariga xizmat ko‘rsatuvchi sohalar.
Agrosanoat majmuasi - qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish, saqlash,
qayta ishlash va iste’molchilarga yetkazish bilan shug‘ullanuvchi xo‘jaliklar
yaxlitligi.
Agregatsiya – (lot.) nodavlat va jamoat tashkilotlari ayrim manfaatlarni
agregatsiya qilish, ya’ni turli munozaralar va muhokamalar vositasida turli
manfaatlar uyg‘unlashtiriladi va ular o‘rtasida muayyan munosabatlar tizimini
shakllantiradi. Bu jarayonda asosiy va muhim manfaatlar tanlab olinadi ularni
qondirish chora va tadbirlari ko‘riladi.
Advokatura – huquqiy institut, advokatlik faoliyati bilan Shug‘ullanuvchi
shaxslarning mustaqil, ko‘ngilli, kasbiy birlashmalarini o‘z ichiga oladi. O‘zb.Res.
fuqarolari, ajnabiy fuqarolar, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarga, korxonalar,
muassasalar, tashkilotlarga yuridik yordam ko‘rsatadi. O‘zbekiston
Respublikasining advokatura to‘g‘risidagi qonuni 1996- yil 27 - dekabrda qabul
qilingan.
Adliya – (arab.-adolat) sud muassasalarining butun majmuini, ularning odil
sudlovni amalga oshirish faoliyatini, Shuningdek, sud idorasini bildiruvchi atama.
Adolat (arab. – odillik, to‘g‘rilik) – u yoki bu qadriyatlarning o‘zaro umumiy
munosabatini va ularning individlar o‘rtasida konkret taqsimlanishini ifodalovchi
tuShuncha; insonning mohiyati va uning ajralmas huquqlarini haqidagi
tasavvurlarga mos bo‘lgan jamoa tartibi.
Aeronavigatsiya – (lot. - kemada suzish) Uchish apparatlarini tegishli asbob
va vositalar yordamida belgilangan yo‘ldan olib borish haqidagi fan; havo
navigatsiyasi.
Amnistiya – jinoyat sodir etgan shaxslarni jinoiy javobgarlikdan to‘liq yoki
qisman jazodan ozod qilish, Shuningdek, ilgari sud tomonidan belgilangan jazoni
o‘tab bo‘lgan shaxslardan sudlanganlikni olib tashlash. Amnistiya akti normativ
xususiyatga ega, ya’ni amnistiya akti bilan belgilangan talablarga javob beradigan
barcha shaxslarga nisbatan qo‘llaniladi.
Apatiya – (yunon.) butunlay befarqlik holati, loqaydlik.
Axborot – (“informatio” lotinchadanma’lumotlar, tuShuntirishlar, bayonlarni
anglatadi) – bu ma’muriy, tashkiliy tadbirlar o‘tkazish haqida qarorlarni qabul
qilish uchun, Shuningdek taklif va tavsiyalarni tayyorlash uchun asos bo‘lib xizmat
qiluvchi muhim faktlar (shaxslar, harakatlar, tashkilotlar, voqealar) to‘g‘risidagi
ma’lumotdir. Falsafiy nuqtai nazardan axborot bizning ma’lumot (belgi) olish
natijasida o‘rganilayotgan hodisalar (jarayonlar) haqida tasavvurlarimizning
noaniqligini kamaytirish yoki olib tashlashni ta’minlaydi.
Axborot madaniyati – jamiyatning axborot resurslar va axborot-
kommunikatsion texnologiyalardan samarali foydalanish, Shuningdek bu
maqsadlarda axborotlashtirish vositalar va axborot texnologiyalarni rivojlantirish
sohasida ilg‘or yutuqlarni qo‘llash qobiliyati. Axborot madaniyati kishida axborot
muhiti bilan o‘zaro munosabatda bilim, mahorat, ko‘nikma va refleksli
ko‘rsatmalar mavjud bo‘lishi bilan ifodalanadi. Kishining axborot madaniyatining
260

eng muhim elementlaridan biri – axborot resurslarini bilish (ulardan erkin
foydalanish imkoniyati).
Axborot makoni – (Axborot muhiti) axborotni saqlash, ishlash va uzatish
bo‘yicha texnikaviy va dasturiy vositalar, Shuningdek axborotlashtirish
jarayonining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy shart-sharoitlari majmuasi.
Axborot sohasini liberallashtirish – (liberalis lotinchadan erkinlikka
taalluqli) OAV huquq va erkinliklarini kengayish jarayoni, Shuningdek ularning
faoliyatidagi cheklovlarini olib tashlash va davlat nazoratini susaytirish.
Axborot erkinligi – fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlaridan biri bo‘lib,
so‘z, matbuot va boshqa ommaviy axborotga ega bo‘lgan axborotni olish huquqi
va qonuniy asosda olingan axborotlarni tarqatish huquqi axborot erkinligi
hisoblanadi. O‘z.Res. Konstitutsiyasiga asosan, ommoviy axborot vositalari
erkindir va qonunga muvofiq ishlaydi. Ular axborotning to‘g‘riligi uchun
belgilangan tartibda javobgardirlar, ssenzuraga yo‘l qo‘yilmaydi (67 -modda).
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari – axborot foydalanuvchilari
manfaatida uni yig‘ish, ishlash, saqlash, tarqatish, aks etish va foydalanish
maqsadida integrallashgan metodlar, ishlab chiqarish jarayonlar va dasturiy-
texnikaviy vositalar majmui. Bugungi kunda AT tuShunchasiga mikroelektronika,
kompyuterlar va dasturiy ta’minotni ishlab chiqish va ishlab chiqarish, aloqa va
telefoniya, mobil servislar, Internetdan foydalanishni ta’minlash, Internet axborot
resurslarini ta’minlash kiradi.
Bakalavr – (lot. Baccalaureus) Oliy ta’lim dasturining birinchi bosqichini
tugallagan talabalarning ilmiy darajasi.
Baynalmilal – (arabcha– millatlar o‘rtasidagi, millatlararo) Xalqaro,
umuminsoniy, umumxalqiy mazmunlarida qo‘llaniladi.
Bipartizm -ijtimoiy sheriklikning ikki sub’ekti o‘rtasidagi keliShuv
Bozor – ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar (sotuvchilar va xaridorlar)
o‘rtasida pul orqali ayirboshlash jarayonida bo‘ladigan munosabatlar yig‘indisidir.
Bozor iqtisodiyoti – tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi
qonun – qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir.
Bozor mexanizmi – bozor iqtisodiyotining faoliyat qilishini tartibga solishni
va iqtisodiy jarayonlarni uyg‘unlashtirishni ta’minlaydigan dastak va vositalardir.
Bunyodkor g‘oya — jamiyatni taraqqiyot sari etaklovchi, turli guruh va
qatlamlarni, millatlarni ezgu maqsad yo‘lida birgalikda harakat qilishga undovchi,
amalga oshirishning real asoslari bo‘lgan g‘oya.
Vayronkor (buzg‘unchi) g‘oya – yovuzlik va jaholatga, ayrim jinoyatkor
kuchlarning hukmronligini o‘rnatishga xizmat qiladigan, insonlar, millatlar va
jamiyatning mustaqilligiga, erkinligiga, ijodkorligiga zid bo‘lgan g‘oyalar
majmuini ifodalovchi tuShuncha.
Vatan ( arabcha “Vatan” – ona yurt ) – kishilarning yashab turgan, ularni
avlod va ajdodlari tug‘ilib o‘sgan joyi, hududi, ijtimoiy muhiti, mamlakati. Vatan
bir-birini taqozo etuvchi tashqi muh it va ichki kechinmalar hamda tuShunchalarni
o‘z ichiga oladi. Tashqi muhit nuqtai nazaridan Vatan kishi yoki avlodlar tug‘ilib
o‘sgan va kamol topgan joy,
261

Vatan ravnaqi – milliy istiqlol mafkurasining Islom Karimov tomonidan
asoslab berilgan g‘oyalaridan biri. Prezidentimiz Vatan ravnaqi g‘oyasini ilgari
surar ekan, uning mazmunini har bir kishining manfaatlarini yurt manfaatlari bilan
uyg‘unlashtiruvchi, uni xalq baxt-saodati yo‘lida xizmat qilishga undovchi
bunyodkor g‘oyadir deb ta’riflaydi. Zero, u milliy istiqlolning oliy maqsadi -
O‘zbekistonda yashayotgan barcha fuqarolarning el-yurt kamoli bilan bog‘liq orzu-
umidlarini amalga oshirishni ifodalaydi.
Vatanparvarlik – Vatanining ozodligi va obodligi, uning sarhadlari
daxlsizligi, mustaqilligining himoyasi yo‘lida fidoyilik ko‘rsatib yashash, ona
xalqining or-nomusi, shon-sharafi, baxtu saodati uchun kuch-g‘ayrati, bilim va
tajribasi, butun hayotini baxsh etishdek dunyodagi eng muqaddas va olijanob
faoliyatni anglatadigan insoniy his-tuyg‘udir. Vatanparvarlik - ona-yurtning,
xalqning tarixi va taqdiriga chuqur hurmat bilan qaraydigan, Vatan manfaatlari
yo‘lida fidoiylik namunalarini ko‘rsatishga qodir bo‘lgan shaxslarga xos fazilat.
Verbal – (lot.) og‘zaki; bunda siyosiy ishtirokni shaxsning sub’ektiv jihatiga
bog‘liq emasligiga ishoraqilinmoqda.
Vijdon erkinligi – ijtimoi-falsafiy tuShuncha; har kimning o‘z e’tiqodiga
ko‘ra, mazkur jamiyatda mavjud ijtimoiy me’yorlarni buzmagan holda vijdoni
buyurgani bo‘yicha yashash, ishlash imkoniyati. Bunda dinga munosabat
masalaning bir tomoni hisoblanadi. fuqarolarning istagan dinga e’tiqod qilish yoki
hech qanday dinga e’tiqod qilmaslik huquqi.
Galereya – (fr. – peshayvon) binoning ikki qismini birlashtiruvchi usti yopiq
uzun yo‘lak; tomosha zalida eng yuqorigi yarus.
Genezis – yunon. genesis- kelib chiqish; paydo bo‘lish, tashkil topish
jarayoni.
Global – fran. global-umumiy); umuman olganda, butun er yuzi bo‘ylab.
G‘oya – inson tafakkurida vujudga keladigan, ijtimoiy xarakterga ega
bo‘lgan, ruhiyatga kuchli ta’sir o‘tkazib, jamiyat va odamlarni harakatga
chorlaydigan, maqsad-muddao sari etaklaydigan kuchli, teran fikr
G‘oyaviy bo‘shliq – deb , eski xukmron mafkura halokatga uchrab, u bilan
bog‘liq tuShunchalarning qadrsizlanishi, bugungi hayot, o‘tmish va kelajakka
dahldor qadriyatlar, tuShuncha va tasavvurlarni to‘liq anglab etmasligi oqibatida
odamlarning qalbi va ongida vujudga keladigan bo‘shliqqa aytiladi.
Gumanizm (insonparvarlik) – tenglik, adolat, o‘zaro hurmat, inson qadrini
ardoqlash, odamlar farovonligi uchun g‘amxo‘rlik qilish g‘oyalari singdirilgan
dunyoqarash.
Davlat – muayyan hududda jamiyat va uning siyosiy tizimini tashkil etish
usuli, hokimiyatning markaziy instituti, jamiyatning siyosiy tashkiloti bo‘lib,
ma’lum bir hudud va unda yashovchi xalqlarni o‘z ichiga oladi. Jamiyatni
boshqaruvga tizim sifatida Davlat ichki tizimga o‘z vakolatlarini amalga oshirish
uchun maxsus organlarga ega. Davlat odamlar va jamoat guruhlarining faoliyati
hamda munosabatlarini tashkil etadi, ularni yo‘naltiradi va nazorat qiladi.
Davlat tassarrufidan chiqarish – davlat mulki hisobidan boshqa nodavlat
mulk shakllarining vujudga keltirilishi.
262

Daxldorlik hissi – fuqarolarning tug‘ilgan joyi, ona Vatani, mustaqillikni
anglash, uni asrab-avaylash, himoya qilish, uni yanada rivojlantirishga
chorlaydigan, shart-sharoit, omillar majmui.
Delimitatsiya – (lot. – chegaralamoq, ajratmoq) davlat chegaralarini tuzilgan
shartnomaga muvofiq tavsiflash va xaritalashtirish asosida belgilash; belgilangan
chegaralarni qayta ko‘rib chiqish.
Demokratik institutlar – bu, davlat va jamiyatda demokratik tuzumni
shakllantiruvchidemokratik tamoyillarni amalga oshirishning tashkiliy shakllari
hisoblanadi. jamiyat hayotida demokratik tamoyillarni qaror topishga xizmat
qiladigan tashkilotlar va tuzilmalar majmuasi.
Demokratik kuchlar bloki – parlamentdagi ko‘pchilikni tashkil etish
maqsadida o‘zdasturiy maqsadli vazifalarining yaqinligidan yoki mosligidan kelib
chiqqan holdabir nechta siyosiy partiyalar fraksiyalari va O‘zbekiston ekologik
harakatidan saylangan deputatlar o‘z sa’y-harakatlarini birlashtirishi.
Demokratiya (yunoncha, “demos” – xalq, “kratos” – hokimiyat) – xalq
hokimiyati ma’nosini anglatib, xalqni hokimiyat manbai, deb biluvchi siyosiy
tizimni shakli. Demokratiya insonni har tomonlama barkamol rivojlanishi uchun
berilgan imkon bo‘lib, davlat konstitutsiyasida ozchilikning ko‘pchilikka
bo‘ysunishi tamoyili rasmiy e’lon qilindi, hamda fuqarolarning erkinligi teng
huquqligi e’tirof etildi. Demokratiya har bir davrning ijtimoiy – iqtisodiy
sharoitlariga mos shakllanib, rivojlanib boruvchi chegarasiz tabiiy – tarixiy
jarayondir.
Deputat – (lot. Deputatus - vakil qilingan, yuborilgan) Vakolatli davlat
organiga saylangan kishi, vakil.
Diaspora – yun. diaspora -tarqalish ma’nosida bo‘lib, ma’lum bir davlat
hududida yashovchi, ammo boshqa bir davlatda o‘z davlat tuzilmasiga ega,
ma’lum bir xalq millat vakillarining yig‘indisi (masalan O‘zbekistonda yashovchi
rus, ukrain millatining diasporasi).
Diversifikatsiya – (lot.diversificatio – o‘zgarish, xilma-xil) ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish, iqtisodiy bankrotlikni oldini olish maqsadida ishlab
chiqariladigan mahsulot assortimentining kengaytirilishi, mahsulot sotiladigan
bozorlarni o‘zgartirish yoki yangi mahsulot turlarini ishlab chiqarishga
ixtisoslashish.
Diniy bag‘rikenglik – bizning dunyomizdagi turli boy madaniyatlarni, o‘zini
ifodalashning va insonning alohidaligini namoyon qilishning xilma-xil usullarini
hurmat qilish va to‘g‘ri tuShunishni anglatadi. Uni bilim, samimiyat, ochiq
muloqot hamda hurfikr, vijdon va e’tiqod vujudga keltiradi.
Diskurs – ingl. discourse < lat. discursus – suhbat, muomala, monolog,
dialog.
Doktrina – (lotincha – ta’limot; o‘qimishlilik) Ilmiy yoki falsafiy ta’limot,
nazariya; asosiy nazariy yoki siyosiy nuqtayi nazar.
Dotatsiya (lot. - tuhfa) – ma’lum harajatlarni qoplash uchun iqtisodiyotning
bir sub’yekta tomonidan ikkinchisiga qaytarib bermaslik sharti bilan pul mablag’i
berilishi.
263

Jamiyat – insonlar munosabati va ijtimoiy aloqalar yig‘indisi. Jamiyat
tarixiy, moddiy-ma’naviy hayot tarzidan kelib chiqqan holda umumiy orzu-
maqsadlari bilan birlashgan insonlar uyushmasining alohida shakli. Jamiyat doimo
o‘zgarish va rivojlanishda bo‘lib, uning asosini doimo insonlar tashkil etadi.
Jamoat birlashmalari – fuqarolarning qonunda belgilangan tartibda
ro‘yxatdan o‘tkazilgan birlashmalari. Ularga kasaba uyushmalari, siyosiy
partiyalar, olimlarning jamiyatlari, faxriylar va yoshlarning tashkilotlari, ijodiy
uyushmalar va fuqarolarning boshqa birlashmalari kiradi.
Identifikatsiya – (lot. o‘xshatmoq, tenglashtirmoq, baravarlamoq)
monandlik. Siyosiy identifikatsiya - u yoki bu siyosiy guruhga o‘zini boshqalardan
ajratish imkonini beruvchi barqaror belgilar, xususiyatlar birligi.
Ijtimoiy adolat – barcha ijtimoiy toifalarning jamiyatda o‘z o‘rni
mavjudligini va qonun oldida ularning o‘zaro teng huquqlarga ega ekanligini
e’tirof etish.
Ijtimoiy manfaat – bu barcha jamiyat a’zolarining birgalikda ro‘yobga
chiqadigan manfaatlaridir.
Ijtimoiy uyushmalar – fuqarolar manfaatlari umumiyligi va ixtiyoriylik
asosida vujudga keluvchi, lekin o‘z faoliyati natijasida daromad olishni
ko‘zlamaydigan tashkilotlar (siyosiy partiyalar, ommaviy harakatlar, kasaba
uyushmalari, ayollar, keksalar, nogironlar, yoshlar, bolalar tashkilotlari, ilmiy
texnik, madaniy-ma’rifiy, sport va boshqa ko‘ngilli jamiyatlar, jamg‘armalar,
assotsiatsiyalar, boshqa tuzilmalar). Demak, fuqarolarning har qanday ko‘ngilli
uyushmasi – ijtimoiy uyushmadir. Mavjud siyosiy hayotni o‘zgartirishga yoki unga
ta’sir etishga urinuvchi ijtimoiy uyushmalar siyosiy, deb qaraladi.
Ijtimoiy hamkorlik – turli millat, irq va dinga mansub kishilar va
guruhlarning umumiy maqsad yo‘lidagi hamjihatligi.
Ijtimoiy sheriklik – davlat organlarining nodavlat notijorat tashkilotlari va
fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari bilan mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish dasturlarini, Shu jumladan tarmoq, hududiy dasturlarni, Shuningdek
normativ-huquqiy hujjatlarni hamda fuqarolarning huquqlari va qonuniy
manfaatlariga daxldor bo‘lgan boshqa qarorlarni ishlab chiqish hamda amalga
oshirish borasidagi hamkorligidir
Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar – bu kishilar uchun zarur bo‘lgan hayotiy
ne’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va is’temol qilish jarayonida
vujudga keladigan munosabatlar.
Iqtisodiy mustaqillik – muayyan bir mamlakatning Shu mamlakatda mavjud
ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish vositalariga, tabiiy va ma’naviy
boyliklarga va Shu boyliklar tufayli yaratilgan mahsulotdan tushgan milliy
daromadga va uni taqsimlashga yagona egalik qilishi.
Iqtisodiy resurslar – ma’lum davrda ma’lum bir mamlakat ixtiyorida
to‘plangan va mavjud bo‘lgan ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, ularni
iste’molchilarga etkazib berish va iste’mol jarayonlarida qo‘llanilishi mumkin
bo‘lgan vositalar, qo‘r-qutlar, imkoniyatlar va manbalardir
Immunologiya – (yun. — tuShuncha, ta’limot) Organizmning kimyoviy
xususiyatlari, uning immuniteti haqidagi fan.
264

Individ – lot. individuum-bo‘linmas, alohida; inson zotining alohida olingan
namunasi, uning vakillaridan biri; har biri alohida, mustaqil mavjud bo‘lgan tirik
organizm; shaxs esa u yoki bu inson sifatida namoyon bo‘lib, u ma’lum va
betakror individuallikka ega bo‘ladi.
Innovatsiya – (ingl.— kiritilgan yangilik, ixtiro) Ilg‘or texnologiya,
boshqarish va boshqa sohalardagi yangiliklar va ularning turli sohalarda
qo‘llanishi.
Inson omili – inson mohiyatiga xos bo‘lgan eng muhim xususiyatlarni –
insondagi jismoniy – ruhiy tomonlarning birligi.
Inson huquqlari – unga tor ma’noda faqat davlat himoya qiladigan va kafolat
beradigan huquqlar kirib, bu huquqlarga barcha fuqarolarning qonun oldida
tengligi, yashash va jismoniy daxlsizlik huquqi, inson qadr-qimmatini hurmat
qilish, o‘zboshimchalik va noqonuniy ushlash yoki qamash, vijdon va din erkinligi,
ota-onalarning o‘z bolalarini tarbiya qilish huquklari kiradi. Keng ma’nodagi inson
huquqlari esa o‘zida shaxs erkinligi va huquqlarining keng majmuasi va turlarini
ifodalaydi
Institut – lot. institutum-mahkama, idora, muassasa; tizimlashtirilgan,
hammaga tanilgan, amalda qo‘llanilayotgan va e’tirof etilgan (har qachon ham o‘z
rasmiy tasdig‘ini topavermaydigan), u yoki bu tarzda mustahkamlangan qoidalar
va me’yorlarga muvofiq o‘zaro xatti harakat qilish uchun qo‘llab-
quvvatlanayotgan ko‘rsatmalarga ega bo‘lgan ijtimoiy agentlarning o‘zaro hatti
harakatlari shakllari kiradi.
Integratsiya – (lot. — tiklash, to‘ldirish) Ayrim qismlarning, elementlarni
qo‘shib birlashtirishni ifodalovchi tuShuncha. Fanlarning yaqinlashishi va o‘zaro
bog‘lanish jarayoni.
Interaktiv davlat xizmatlari – idoralar tomonidan jismoniy va yuridik
shaxslarga idoralarning axborot tizimlari vositasida telekommunikatsiya tarmoqlari
orqali ko‘rsatiladigan xizmatlar. Bizning mamlakatimizda bu xizmatlar 2013- yil 1
iyuldan harakat qiluvchi hamda davlat organlarining aholi va xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlar bilan o‘zaro hamkorligining qulay va samarali vositasi sifatida xizmat
qiluvchi my.gov.uz Interfaol Davlat xizmatlari yagona portali orqali ko‘rsatiladi.
Internet – axborot bilan almashish uchun ham kompyuter tarmoqlari
foydalanuvchilarni, ham shaxsiy kompterlarni o‘zaro bog‘lovchi butun dunyo
axborot kompyuter tarmog‘i.
Interfaol muloqot – real vaqt rejimida turli OAV (asosan Internet) vositasida
“jonli” muloqot qilish. SHartli ravishda bunday muloqotning bir necha shaklini
belgilash mumkin:
Ishlab chiqaruvchi kuchlar – ishlab chiqarishning shaxsiy va moddiy
omillari, ya’ni ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish vositalari birligi.
Infratuzilma – Ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi va jamiyat hayoti uchun
zarur bo‘lgan me’yoriy sharoitni ta’minlashga xizmat qiladigan turli-tuman
yordamchi xizmat ko‘rsatuvchi sohalar majmui.
Kadrlar tayyorlashning milliy modeli tizimi – O‘zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisi tomonidan 1997 - yilning 29 avgustida “Kadrlartayyorlashmilliy
dasturi to‘g‘risida” qaror qabul qilindi. Ushbu dasturda (3-bandi) kadrlar
265

tayyorlashning milliy modeli quyidagi tarkibiy qismlardan iboratligi belgilab
qo‘yilgan:
1. Shaxs – kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim
sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchisi.
2. Davlat va jamiyat – ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimining faoliyatini
tartibga solish va nazorat qilishni amalga amlga oshiruvchi kadrlar tayyorlash va
ularni qabul qilib olishning kafillari.
3. Uzluksiz ta’lim – malakali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning asosi
bo‘lib, ta’limning barcha turlarini, davlat ta’lim standartlarini, kadrlar tayyorlash
tizimi va uning faoliyat ko‘rsatish muhitini o‘z ichiga oladi.
4. Kadrlar tayyorlash tizimida – fan yuqori malakali mutaxassislar
tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi, ilg‘or pedagogik va axborot
texnologiyalarini ishlab chiquvchi.
5. Kadrlar tayyorlash tizimida ishlab chiqarish – kadrlarga bo‘lgan ehtiyojini,
Shuningdek, ularning tayyorgarlik sifati va saviyasiga nisbatan qo‘yiladigan
talablarni belgilovchi asosiy buyurtmachi, kadrlar tayyorlash tizimini moliya va
moddiy-texnik jihatidan ta’minlash jarayonining qatnashchisi (“Barkamol avlod–
O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori”, T., 208-., 41-53 b.).
Kasaba uyushmalari – korxona, muassasa, o‘quv yurti va boshqa mehnat
jamolarida ishlayotgan ishchi va xodimlarni ijtimoy manfatlarini himoya qilish, ish
beruvchilar bilan ishlovchilarning ijtimoiy sherikchiligini tashkil etish maqsadida
faoliyat yuritadigan nodavlat notijorat tashkiloti;
Konfessiya – lot. cōnfessio dinlar va uning shaxobchalari, tarmoqlari,
mazhab, oqim va yo‘nalishlarini ifodalovchi umumiy tuShuncha.
Konsepsiya – biror sohani rivojlantirishga qaratilgan keng qamrovli loyiha
yoki qarashlar majmui.
Konvertatsiya – (lot. convertatio – o‘zgartirish, aylantirish) Milliy
valyutaning amaldagi kurs bo‘yicha boshqa xorijiy valyutalarga erkin va
cheklanmagan miqdorda almashtirilishi.
Kooperatsiya – lot. cooperatio-hamkorlik; ko‘pchilik kishilarning birgalikda
bitta yoki o‘zaro bir-birlariga bog‘lik o‘lgan bir necha faoliyatlardagi ishtiroki,
mehnatni tashkil etish shakllaridan biri; ishlab chiqarish va mahsulot ayirboshlash
sohasidagi jamoaviy birlashma.
Ko‘ppartiyaviylik – mamlakat parlamentida ko‘pchilik o‘rinni olish uchun
teng imkoniyatga ega bir necha siyosiy partiyalar mavjud bo‘lgan siyosiy tizim.
Kuchli davlat – omma faoliyatiga asoslangan kuchli boshqaruv tizimiga,
rivojlangan iqtisodiyot, yuksak ma’naviyatga egabo‘lgan davlat. Bunday davlat
mustahkam iqtisodiy, huquqiy va ma’naviy asosga ega bo‘ladi.Uningqudrati
fuqarolar hamjihatligi, jamiyatdagi do‘stlik va bag‘rikenglik, har bir fuqaroning
onglilik darajasi, davlat boshqaruvidagi faol ishtirokiga asoslanadi.
Kuchli davlatdan-kuchli jamiyat sari – ushbu konsepsiyaning mohiyati
odamlarning siyosiy ongi, siyosiy madaniyati va faolligi yuksalib borgani sari
davlat vazifalarining nodavlat tuzilmalari va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish
organlariga bosqichma-bosqich o‘tishi, mahallalarning nufuzi va mavqeining
oshishi demakdir.
266

Kuchli jamiyat – mustahkam negizning barqaroligi ta’minlangan, davlatning
boshqaruvchilik faoliyati qisqarib, jamoat tashkilotlarining roli kuchaygan,
fuqarolarning qonun asosida, ularning huquq va erkinliklari oliy qadriyatlarga
aylangan jamiyat.
Kuchli fuqarolik jamiyati – inson manfaatlari ustuvorligi va fuqarolik
jamiyati institutlari orqali ularning davlat va jamiyat boshqaruvida faol ishtirok
etishi ta’minlangan, qonun ustuvor bo‘lgan jamiyat.
Qonun – qonunchilik hokimiyatining fuqarolar, jamiyat va davlat hayotiga
taalluqli munosabatlarda muayyan tartib joriy etish borasidagi irodasining
namoyon bo‘lishi.
Qonun ustuvorligi – ushbu tamoyilning mazmuni Shuni anglatadiki, qonun
ijtimoiy hayotning barcha sohalarida qat’iy hukmron bo‘ladi. YA’ni, hech kim,
hech birdavlat organi, mansabdor shaxs, tadbirkor yoki boshqa bir fuqaro qonunga
bo‘ysunishi, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy munosabatlar faqat qonun bilan tartibga
solinadi, uning barcha ishtirokchilari esa, hech bir istisnosiz, huquq normalarini
buzganligi uchun javobgarlikka tortilishi kerak. Huquqiy normalarni tadbiq etishda
konstitutsiya va qonunlarning normalari boshqa huquqiy normalardan ustun turadi.
Legitimlik – (lot. qonuniy) muayyan davlat hokimyatining qonuniyligini a)
fuqarolar tomonidan; b) xalqaro hamjamiyat tomonidan e’tirof etilishini
anglatuvchi qadriyatiy tuShuncha. Tarixan an’anaviy, xarizmatik, oqilona-qonuniy
shakllarda nomoyon bo‘ladi.
Liberalizm – (lot. erkinlik) mafkura, ijtimoiy-siyosiy harakat. U ijtimoiy
imtiyozlar va avloddan-avlodga o‘tuvchi hokimyatga qarshi chiqib burjua
qatlamlarining qarashlarini o‘zida mujassam etadi. Asosiy tamoyillari:
individualizm, erkinlik, bozor va raqobatning mutloqligi, davlatni cheklash
zarurligi (asoschilari I.Bentam, J.Mill, A.Smit, G.Spenser).
Liberallashtirish – ijtimoiy hayotning barcha sohalarida erkinlik ustuvor
bo‘lishini, jamiyatning evolyusion rivojlanish yo‘lini e’tirof etuvchi va asoslovchi
nazariya, amaliyot .
Logistika – (yun. logistike – hisoblash, muhokama san’ati) Inson
faoliyatining u yoki bu sohasini moddiy-texnik ta’minlashni boshqarish tizimi.
Madaniyat – kishilarning tabiatni, borliqni o‘zlashtirish va o‘zgartirish
jarayonida yaratgan moddiy, ma’naviy boyliklar hamda bu boyliklarni qayta
tiklash va bunyod etish yo‘llari va uslublari majmui.
Magistral – (lot. — bosh, asosiy) asosiy yo‘l. Qatnov yo‘li, umuman,
tarmoqlangan sistemalarning asosiy qismi.
Magistr – (lot. – boshliq, ustoz) ayrim mamlakatlarda bakalavr va fan doktori
o‘rtasidagi ilmiy daraja. Tayanch oliy ta’lim kursidan so‘ng qo‘shimcha dastur
bajargan, maxsus imtihonlarni topshirgan va muayyan ilmiy ishni himoya qilgan
shaxslarga beriladi.
Mahalliy (yoki munitsipal) boshqaruv – ma’muriy-hududiy birliklardagi
aholining manfaatlarini ifodalaydigan va saylab qo‘yiladigan organlar hamda
ularning ma’muriy apparati tomonidan amalga oshiriladigan mahalliy ahamiyatga
molik ishlarni boshqarish.
267

M a’naviy barkamol inson – komil inson tuShunchasi bilan hamohangdir.
Ayni vaqtda ma’naviy barkamol inson tuShunchasi sog‘lom avlod tuShunchasi
bilan ham bog‘lanib ketadi. Ilmiy adabiyotlarda bu tuShunchalar alohida-alohida
ishlatilsa-da, mohiyatan ularning hammasi inson axloqi va odobini, ularda
shakllangan barcha ijobiy xislatlarni, ularning insonlarga, jamiyatga va Vatanga
bo‘lgan munosabatlaridan tortib, toki oilaga, ota-onaga va boshqalarga
munosabatlarining barcha qirralarini qamrab oladi.
Ma’naviy jasorat – er yuzida barcha o‘lmas obidalarni, insoniyat hayotini
tubdan o‘zgartirib yuborgan jamiki ulug‘ kashfiyot va ixtirolarni, mumtoz san’at
va adabiyot durdonalari hamda mardlik va qahramonlik namunalarini ko‘rsatgan
insonlarning mislsiz aql-zakovati vayuksak ma’naviy salohiyatini ifodalaydi.
Ma’naviy tahdid – tili, dini, e’tiqodidan qat’i nazar, har qaysi odamning tom
ma’nodagi erkin inson bo‘lib yashashiga qarshi qaratilgan, uning aynan ruhiy
dunyosini izdan chiqarish maqsadini ko‘zda tutadigan mafkuraviy, g‘oyaviy va
informatsion hurujlarni nazarda tutadi.
Ma’naviyat – insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan,
odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, imon-e’tiqodini butun qiladigan,
vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir.
Ma’naviyatga tahdid – inson qalbi va imon e’tiqodini susaytirishga
qaratilgan hamda insonning o‘zligidan begonalashtirib, kelajagidan mahrum
etishga yo‘naltirilgan yot va begona g‘oyalar.
Ma’naviyatni shakllantiradigan mezonlar – inson ongiga ta’sir
ko‘rsatadigan, uning dunyoqarashi tafakkur tarzini muayyan yo‘nalishga
soladigan, o‘zgartiradigan, jamiyat, millatga xos ma’naviy, madaniy va moddiy
asoslar, an’analar, qadriyatlar, meros, turmush tarzi, g‘oyalar va qarashlarni
umumlashtiruvchi tuShuncha.
Ma’rifat – ta’lim tarbiya, iqtisodiy, siyosiy, falsafiy, diniy va ma’naviy
boyliklarning, ularni yanada ko‘paytirib hamda takomillashtirib borish usullarining
majmui.
Mentalitet – (nem. – aql, idrok) Jamiyat, millat, jamoa yoki alohida
shaxsning tarixiy tarkib topgan tafakkur darajasi. Jamiyat, millat yoki shaxsning
mentaliteti ularning o‘ziga xos an’analari, rasm-rusumlari, urfodatlari, diniy
e’tiqod va irimlarini qamrab oladi.
Millat – til, ma’naviyat, milliy o‘zlikni angash ruhiyati, urf-odatlar, an’analar
va qadriyatlar yagonaligi asosida muayyan hududda yashovchi iqtisodiy aloqalar
bilan bog‘langan mustaqil sub’ekt sifatida o‘ziga xos moddiy va ma’naviy
boyliklarni yaratuvchi kishilarningetnik birligidir.
Millatlararo munosabatlar – birga yoki ayri tarzda yashaydigan har xil
millatlar o‘rtasida amalga oshadigan turli-tuman shakllardagi aloqalarni
anglatuvchi tuShunchadir.
Millatlararo totuvlik g‘oyasi – milliy istiqlol mafkurasining asosiy
g‘oyalaridan biri bo‘lib, mamlakatimizda istiqomat qilib kelayotgan barcha etnik
vakillari bilan, avvalambor, o‘zbek millati va Shu bilan birga o‘zlarining o‘rtasida
ko‘p yillarga mo‘ljallangan ezgulik, ishonchlilik, do‘stonalik, yakdillik,
qarindoshlik, ma’naviy-axloqiy va mafkuraviy yaqinlik va birdamlik, murosalilik
268

va boshqa insoniylik munosabatlari mavjudligini va kelajakda ham u yanada kamol
topishini ifodalaydi.
Millatchilik bu – m illat ayirish, bir millatni har tomonlama ulug‘lab,
boshqalarining huquq, ehtiyoj va manfaatlarini nazar-pisand qilmaslik, ularni erga
urishdan iborat bo‘lgan nodemokratik mafkura.
Milliy g‘oya – ajdodlardan avlodlarga o‘tib , asrlar davomida e’zozlab
kelinayotgan, Shu yurtda yashayotgan har bir inson va butun xalqning qalbida
chuqur ildiz otib, uning ma’naviy ehtiyoji va hayot talabiga aylanib ketgan, ta’bir
joiz bo‘lsa, har qaysi millatning eng ezgu orzu-intilish va umid-maqsadlari
yig‘indisi.
Milliy g‘oya negizlari – ajdodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan, xalqning
o‘ziga xos milliy xususiyatlarini ifodalagan milliy ma’naviy meros qadriyatlari
hamda dunyo xalqlari tomonidan e’tirof etilgan demokratiyaning umuminsoniy
prinsiplar majmuidir.
Milliy qadriyat – millat uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan etnik jihat va
xususiyatlar bilan bog‘liq bo‘lgan qadriyat shakli.
Milliy mafkura – millatning etnoijtimoiy birlik sifatida mavjud bo‘lishi va
rivojlanishini, erkin va ozod taraqqiyotini g‘oyaviy asoslash, ta’minlashga
qaratilgan qarashlar tizimi
Modernizatsiya – (modern – zamonaviy) yangilanish, zamonaviy; davlat,
jamiyat, iqtisodiyot, texnologiya va boshqa sohalarning yangilanishi, yangi
uslublar, ixtirolarning qo‘llanishi asosidagi o‘zgarishlar.
Mulkdan foydalanish – mol-mulkning Iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi yoki
ijtimoiy hayotda qo‘llanilishi, ya’ni uning nafli jihatlarining bevosita iste’mol
qilinishi.
Mulkni tasarruf etish – mol-mulk taqdirini mustaqil hal qilish. Mulkka
egalik qilish - mulkdorlik huquqining uning egasi qo‘lida saqlanib turishi va
yaratilgan moddiy boyliklarni o‘zlashtirishning ijtimoiy shakli.
Mulkchilik munosabatlari – mulkka egalik qilish, undan foydalanish, uni
o‘zlashtirish va tasarruf etish jarayonida vujudga keladigan munosabatlar.
Nizom – muayyan davlat yoki jamoat tuzilmalarini tashkil etish tartibini,
tuzilishi, vazifasi, funksiyalari va vakolatlarini belgilovchi kodekslashtirilgan
normativ hujjat hisoblanadi.
Nodavlat notijorat tashkiloti (NNT) – jismoniy va (yoki) yuridik shaxslar
tomonidan ixtiyoriylik asosida tashkil etilgan, daromad (foyda) olishni o‘z
faoliyatining asosiy maqsadi qilib olmagan hamda olingan daromadlarni (foydani)
o‘z qatnashchilari (a’zolari) o‘rtasida taqsimlamaydigan o‘zini o‘zi boshqarish
tashkilotidir.
Nodavlat elektron ommaviy axborot vositalari – o‘z oldida Internet
tarmog‘ida ommaviy axborot vositasi (OAV) funksiyalarini bajarish vazifasini
qo‘yuvchi nodavlat tusdagi ro‘yxatga olingan veb-saytlari.
Ommaviy axborot vositalari – keng ko‘lamda axborotni yig‘ish, ishlash va
tarqatishni ta’minlovchi ijtimoiy institutlar va kanallar (matbuot, kitob
nashriyotlari, matbuot agentliklari, radio, televidenie va h.k.). Ommaviy axborotni
davriy tarqatishning doimiy nomga ega bo‘lgan hamda bosma tarzda (gazetalar,
269

jurnallar, axborotnomalar, byulletenlar va boshqalar) va (yoki) elektron tarzda
(tele-, radio-, video, kinoxronikal dasturlar, umumfoydalanishdagi
telekommunikatsiya tarmoqlaridagi veb saytlar) olti oyda kamida bir marta nashr
etiladigan yoki efirga beriladigan shakli hamda ommaviy axborotni davriy
tarqatishning boshqa shakllari ommaviy axborot vositasidir. “ Ommaviy axborot
vositalari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuniga o‘zgartish va
qo‘shimchalar kiritish haqida . (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami,
207 - y., 3-son, 20-modda)
Parlament – ingl. parlament, frans. parlergapirmoq va so‘zlamoq; parlament
oliy qonun chiqaruvchi vakillik organi hisoblanadi.
Parlamentdagi ko‘pchilik – O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
Qonunchilik palatasida ko‘pchilik o‘rinni egallagan siyosiy partiya fraksiyasi.
Parlamentdagi muxolifat – yangitdanshakllantirilgan hukumatning tutgan
yo‘li va dasturiga yoki uning ayrim yo‘nalishlariga qo‘shilmaydigan siyosiy
partiyalar fraksiyalari, Shuningdek O‘zbekiston ekologik harakatidan saylangan
deputatlar guruhi.
Partiya – (lot. partio — bo‘lak, qism) G‘oyaviy jihatdan maslakdosh,
manfaatlari bir bo‘lgan kishilar guruhidan iborat, muayyan ijtimoiy guruh yoki
qatlamlarning manfaatlarini himoya qiluvchi siyosiy tashkilot.
Passiv saylov huquqi – fuqarolarning saylanadigan davlat organlari va
mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlariga saylanish huquqi.
Plyuralizm – lot. pluralis-turlicha, turli tuman; turli ijtimoiy qatlamlar
manfaatlarini ifodalovchi turli tuman ijtimoiy-siyosiy kuchlar mavjud bo‘lgan
siyosiy tizim.
Prezident – lot. praesidens (praesidentis) – oldinda o‘tiruvchi, raislik
qiluvchi, boshda turuvchi so‘zlaridan olingan bo‘lib, ko‘pchilik Prezidentlik va
parlament respublikalari joriy etilgan mamlakatlarda ma’lum bir muddatga
saylangan davlat boshlig‘i.
Prinsip – lot. principium-asos, dastlabki, boshlang‘ich; asos bo‘ladigan
poydevor g‘oyalar; xulq, faoliyat va hatti-harakatning asosiy qoidasi.
Proporsional – (proportionalis -mutanosib ; saylovlarda nomzodlar uchun
beriladigan ovozlar ro‘yxatlar bo‘yicha beriladigan, har bir ro‘yxat uchun berilgan
ovozlarga mutanosib ravishda joy egallanadigan saylov huquqi tizimi.
Ratsional – (lot. rationalis-oqilona); maqsadga muvofiq, asoslangan,
dalillangan (eng to‘g‘ri yo‘l ma’nosida ham ishlatiladi).
Rejim – fran. rejime; davlat tuzumi, idora etish obrazi.
Referendum – (lotincha – ma’lum qilinishi zarur bo‘lgan narsa) Davlat
ahamiyatiga ega bo‘lgan muhim masalalar bo‘yicha o‘tkaziladigan va ba’zan
qonun qabul qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan umumxalq so‘rovi, ovoz
berish yo‘li bilan xalq fikrini aniqlash.
Sammit – (ingl. – tepa, yuqori, cho‘qqi; yuksak daraja) ikki yoki bir necha
davlat boshliqlarining muhim xalqaro masalalar bo‘yicha uchraShuvi; oliy
darajadagi kengash.
Sanksiya – huquqshunoslikda huquqbuzarga nisbatan qo‘llaniladigan va
uning uchun muayyan oqibatlar keltiruvchi chora.
270

Saylov – aholining rasmiy mansabni egallash uchun biror shaxsni tanlashi
jarayonidir.
Saylov huquqi – davlat boshlig‘i, vakillik organlari va boshqani saylash
tartibini belgilab beruvchi huquqiy normalar yig‘indisi. Caylov huquqi, odatda,
konstitutsiya va saylov to‘g‘risidagi maxsus qonunlar bilan belgilanadi.
Seminariya – 1) Boshlang‘ich maktab o‘qituvchilari tayyorlaydigan maxsus
o‘quv yurti; 2) xristian cherkovlari uchun ruhoniylar tayyorlaydigan o‘quv yurti.
Senat – lot. senatus-eski, qariya; ko‘pchilik mamlakatlar parlamentining
yuqori palatasi.
Sessiya – (lot. sessio – majlis, yig‘ilish) Ish, mashg‘uloti davriy ravishda
amalga oshiriladigan vakolatli organlarning, sud yoki jamiyatlarning ish, yig‘ilish
o‘tkazadigan davri.
Simpozium – (musiqa, she’r o‘qish bilan o‘tadigan yig‘in) biror ilmiy masala
bo‘yicha o‘tkaziladigan xalqaro ilmiy kengash; ilmiy anjuman.
Siyosiy jarayonlar – turli siyosiy institutlar, ijtimoiy guruhlar, tashkilotlar
individlar munosabati sifatida namoyon bo‘ladi.
Siyosiy qarashlar – siyosiy qarashlarning shakllanishi va qaror topishida
o‘ziga xos an’analar mavjud bo‘lib, siyosiy hodisalar turli xil talqin etilgan.
Siyosiy madaniyat – insonning siyosiy hodisalarga doir qadriyatlarga oid
tasavvurlari va uning amaliyotda namoyon bo‘ladigan xulqi kodeksi yoki uning
siyosiy hokimiyat sub’ekti sifatidagi faoliyat uslubi. Shu ma’noda, siyosiy
madaniyat fuqaroning umuminsoniy ahamiyatga molik bo‘lgan siyosiy faoliyat
namunalarini qay darajada egallaganligini namoyish qiladi.
Siyosiy ong – turli ijtimoiy guruhlarning davlat hokimiyatiga, siyosiy
tashkilotlar, ularning jamiyat hayotidagi roliga, boshqa davlat va millatlar bilan
munosabatiga oid qarashlarning bir tizimga solingan nazariy ifodasi.
Siyosiy partiyalar – ijtimoiy guruhlar manfaatlarini ifodalovchi, ularning eng
faol vakillarini birlashtiruvchi siyosiy tashkilotlar. Siyosiy partiyalar jamiyat
siyosiy tizimining muhim qismi, ular davlatning siyosiy yo‘nalishini belgilashda
ishtirok etadi, hukumatning vakillik va ijro etuvchi muassasalarini shakllantiradi.
Siyosiy tashkilotlar – siyosiy partiyalar, turli ijtimoiy qatlam va guruhlarning
manfaatlari, maqsadlarini ifoda etadi.
Siyosiy tizim – jamiyatda davlat hokimiyati va boshqaruvni shakllantirish va
amalga oshirish bilan bog‘liq munosabatlar harakatlarida o‘z ifodasini topadi.
Skrining – (ing. – saralash) maxsus usullar yordamida kasallikni erta va tez
aniqlash uchun aholini ommaviy tekshirishdan o‘tkazish.
Sotsial – lot. socialis – ijtimoiy, jamoatchilik; jamiyat va ijtimoiy
munosabatlar bilan bog‘langan.
Sotsium – lot. socium-umumiy, birgalikdagi; insonlar hayot faoliyati shart-
sharoitlarini birligini xarakterlovchi ijtimoiy umumiylik, birlik.
Strategiya – uzoqqa boruvchi ta’sir vositalari va uslublari; maqsadni
istiqbolli dinamik aniqlab olish.
Struktura (lotincha “structura” –“tuzilma”, “tuzilish”) – ob’ektning bir
butunligini va uning o‘ziga o‘zi aynanligini, ya’ni turli ichki va tashqi
271

o‘zgarishlarda o‘zining asosiy xususiyatlarini saqlay olishini ta’minlovchi barqaror
aloqalar yig‘indisidir.
Subordinatsiya – (lot.) tartibga keltirish; xizmat intizomi qoidalariga tegishli
holda martaba darajalari bo‘yicha kichik mansabdorlarni katta mansabdorlarga
bo‘ysunishiga qat’iy amal qilish.
Suveren – fran. souveraim-oliy so‘zidan olingan bo‘lib, oliy, suverenitetga
ega bo‘lish, mustaqil,qaram bo‘lmagan ma’nolarini beradi.
Suverenitet – (fran. “souveränität”) davlatning ichki ishlar va tashqi
munosabatlarda xorijiy aralaShuvlarga yo‘l qo‘ymagan holdagi mustaqilligi va
muxtoriyati.
So‘z erkinligini ta’minlash – insonning fundamental va tabiiy huquqlaridan
biri – o‘z fikrini (hayolini) oshkora (og‘zaki, yozma ravishda va/yoki ommaviy
axborot vositalardan foydalangan holda) ifoda etish huquqini amalga oshirish
uchun kompleksli shart-sharoitlarni yaratish.
Shafe – (tarafini oluvchi, homiy; vositachi) birovga yon bosuvchi, homiylik
qiluvchi; homiy.
Taraqqiyot – jamiyat rivojlanishining oddiydan murakkabga, quyidan
yuqoriga yo‘nalgan, bir sifat bosqichidan yangi sifat bosqichiga o‘tishi jarayoni.
Taraqqiyotning “ O‘zbek modeli” – istiqlolning dastlabki yillarida Birinchi
Prezidentimiz I.A.Karimov rahbarligida ishlab chiqilgan islohotlar strategiya
bo‘lib, taraqqiy topgan mamlakatlarning bozor munosabatlariga o‘tish tajribasi,
mamlakatimiz boshidan kechirgan tarixiy sinovlar va ularning saboqlari,
xalqimizning turmush va tafakkur tarzi asos qilib olindi. Shu tariqa yurtboshimiz
tomonidan jamiyatni isloh etishning chuqur ilmiy asoslangan quyidagi besh
tamoyili vujudga keldi: Birinchi tamoyil: iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi;
Ikkinchi tamoyil: davlat – bosh islohotchi; Uchinchi tamoyil: jamiyat hayotining
barcha sohalarida qonunning ustuvorligi; To‘rtinchi tamoyil: aholining demografik
tarkibini hisobga olgan holda, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish; Beshinchi tamoyil:
bozor iqtisodiyotiga ob’ektiv iqtisodiy qonunlarning talablarini hisobga olgan
holda, tadrijiy asosda, puxta o‘ylab, bosqichma-bosqich o‘tish.
Tashabbus – lot. initsiativa initiative-tashabbus; qandaydir ishni boshlashga
undash, ishbilarmonlik; muhokama qilish uchun takliflar berish.
Tolerantlik – fr. tolyrant (lat. Tolerāns-tolerantis) hozirgi o‘zbek tilida
lug‘aviy tarjima qilganda chidamlilik, sabrlilik, bardoshlilik, toqatlilik ma’nolarini
anglatadi. Antik davr va o‘rta asrlarga qadar asosan tabobat sohasida keng istifoda
etilgan mazkur tuShuncha hayvonlar va insonlar organizmlarining turli-tuman
kasalliklar, jarohatlar va umuman, hayot uchun kurashish jarayonlariga doir
immun qobiliyatini o‘rganish masalalariga aloqador bo‘lgan. Keyinchalik boshqa
fanlar doirasida ham e’tiborli asarlar yaratgan mashhur tabobat olimlari va
aksincha, tabobat borasida ham diqqatga sazovor fikrlar bildirgan boshqa soha
olimlari mazkur tuShunchani kengroq ma’noda qo‘llay boshlaganlar (Epimenid,
Gorgiy, Aristotel, Epiktet, Ibn Sino). XX asrga qadar tolerantlik tuShunchasining
ayniqsa din bilan bog‘liq muruvvat ma’nosidagi talqinlariga ko‘p duch kelish
mumkin. Lekin mazkur asr boshlaridan texnika taraqqiyoti va uning asosida
mehnatni tashkil etish munosabatlarining jadal rivojlanishi natijasida tolerantlik
272

tuShunchasi davlat va xalq munosabatlarida, ayniqsa huquqiy munosabatlar
tizimida keng mazmun kasb etadi. Endi tuShuncha chidam, sabr-toqat ma’nolarini
yo‘qotmagan holda ko‘proq bag‘rikenglik, hamjihatlik, hamkorlik kabi mazmunda
talqin etila boshlandi.
Totalitar – lot. totalis-butun, to‘la, bir butun); davlat hokimiyati organlari
tomonidan jamiyat hayotining hamma sohalarini nazorat qiladigan davlat shakli,
amalda konstitutsion huquq va erkinliklarni tugatilishi; bu rejimda davlat
hokimiyati biron-bir guruh (siyosiy partiya) qo‘lida to‘planib, mamlakatda
demokratik erkinliklar va siyosiy muholifatni amal qilishi uchun imkoniyatlar
bo‘lmaydi.
Transchegaraviy – chegaralararo, bir necha davlat hududidan o‘tuvchi.
Daryolar va yo‘larga nisbatan qo‘llaniladi.
Tranzaksiya – ingl. bank transaction , ot lot. transactio - keliShuv, shartnoma;
tranzaksiya – bu sotib olishga doir sharnomani tuzish/moliyaviy vositalarni
sotishga doir shartnoma.
Bank tranzaksiyasi, deganda bir bank hisob raqamidan ikkinchisiga yoki bank
ichidagi bir hisob raqamidan ikkinchisiga pul mablag‘larini o‘tkazish tuShuniladi.
Transformatsiya – lot. transformatio – o‘zgarish; tuzilmalarni, shakllarni va
usullarni o‘zgartirish, faroliyatning maqsadli yo‘nalishini o‘zgartirish.
Tripartizm – ijtimoiy sheriklikning davlat organlari, biznes vakillari va
nodavlat notijorat tashkilotlari hamda fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari
o‘rtasidagi keliShuv.
O‘zini o‘zi boshqarish – (ingl. municipal o‘zini o‘zi boshqarish); u yoki bu
ma’muriy-hududiy birliklardagi aholining vakolatlarini ifodalovchi saylangan
organlar va ularning ma’muriy apparati tomonidan amalga oshiriladigan mahalliy
ahamiyatga ega bo‘lgan ishlarni boshqarishga aytiladi. O‘zbekistonda o‘zini o‘zi
boshqarish organlari tarkibiga mahalla, qishloq, ovul va shaharcha fuqarolar
yig‘inlari kiradi.
O‘zini o‘zi boshqarishning asosiy prinsiplari – O‘zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasida va qonunlarida mustahkamlangan o‘zini o‘zi
boshqarish organlarining tabiati bilan bog‘liq bo‘lgan mustaqil faoliyatni amalga
oshirishni tashkil qiluvchi rahbariy g‘oyalar yig‘indisidir.
Umumbashariy qadriyat – dunyo xalqlarining ko‘pchiligi tomonidan tan
olingan, huquqiy me’yorlar tarkibiga kiritilgan yoki qadriyat, an’ana va
mas’uliyatiga aylangan, voqe’lik vayohud munosabatlar tizimiga nisbatan
qo‘llaniladigan tuShuncha.
Umuminsoniy qadriyatlar – butun insoniyatning tajribasini ifodalovchi va
ma’lum farqlanishlar bo‘lishidan qat’i nazar, barcha odamlar uchun mushtarak
bo‘lgan dunyoqarashning ideallari yoki axloqiy normalar.
Uchinchi sektor – dunyodagi barcha mamlakatlarda notijorat va xayriya
maqsadlarida tashabbus ko‘rsatayotgan va keng faoliyat yuritayotgan nodavlat
notijorat tashkilotlarga (NNT) nisbatan qo‘llaniladi (birinchi sektor - davlat,
ikkinchi sektor - tijorat sektori yoki shaxsiy sektor deyiladi).
Faol (aktiv) saylov huquqi – fuqaroning saylanadigan davlat organlari va
mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlariga saylash huquqi.
273

$Feminizm – lot. femina-ayol; erkaklar bilan ayollar huquqlarini tenglashtirish uchun faoliyat yuritadigan ayollar harakati. Festival – (ital.– bayramona, shod, quvnoq) san’atning musiqa, kino, teatr va boshqa sohalarida erishilgan eng yaxshi yutuqlar bo‘yicha o‘tkaziladigan tanlov, ko‘rikdan iborat ommaviy bayram, tantana, sayil. Fikr erkinligi – bu jamiyat a’zosi bo‘lgan har bir shaxs tabiiy va ijtimoiy jarayonlarga, fuqarolar bilan siyosiy tashkilotlarga va milliy, irqiy, diniy, sinfiy munosabatlarga ega bo‘lgan mustaqil fikrlarini huquqiy, siyosiy diniy va boshqa muassasalar tomonidan bo‘lishi mumkin bo‘lgan turli tazyiqlardan muhofaza qiladigan ijtimoiy muhit. Forum – lot. forum;vakillar majlisi, qurultoyi, kongressi; qadimgi Rimda xalq majlisi o‘tkazilgan maydon. Fraksiya – lot. fractio-buzish, sinish, darz ketish; parlament a’zoligiga yoki boshqa vakillik organlariga saylangan deputatlar birlashmasi. Fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining hududiy asosi – fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini tuzish, birlashtirish, tugatish hamda ularning chegaralarining o‘rnatish va o‘zgartirish tartib-qoidalarini belgilab beruvchi huquqiy normalarning mushtarak tizimidir. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishi – O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va Qonunlari bilan kafolatlanadigan ularning o‘z manfaatlaridan, rivojlanishning tarixiy xususiyatlaridan, Shuningdek milliy va ma’naviy qadriyatlardan, mahalliy urf-odatlar va an’analardan kelib chiqqan holda mahalliy ahamiyatga molik masalalarni hal qilish borasidagi mustaqil faoliyatidir. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishning tashkiliy asosi – o‘zini o‘zi boshqarishhuquqining instituti sifatida o‘zini o‘zi boshqarish organlarining tuzilishi,faoliyat tartibi, shakli va prinsiplarini, faoliyat doirasini belgilab beruvchi huquqiy normalarning mushtarak tizimidir. Fuqarolik – insonlarni muayyan davlat, davlatchilik bilan bog‘liq huquqiy holatlarini, munosabatlarini ifoda etuvchi tuShunchadir. Fuqarolik jamiyati – fuqarolarning davlat va jamiyat boshqaruvida tegishli fuqarolik institutlari orqali faol ishtirok etishi ta’minlangan ijtimoiy makondir. Fuqarolik jamiyati institutlari – fuqarolarning davlat va jamiyat boshqaruvida ishtirok etishiga xizmat qiladigan nodavlat, notijorat tashkilotlari, jamiyat birlashmalari, oila, mahalla, ijtimoiy harakatlar va boshqa tuzilmalar majmuidir. Fuqarolik mas’uliyati – qonun ustivorligini tan olish va har bir shaxsning ijtimoiy hayotni takomillashtirish jarayonida ishtirok etish vazifasini teran his qilish. Funksiya – lot. functio-faoliyat, o‘tash, bajarish; faoliyat, majburiyat, ish, tayinlash, burch, vazifa, topshiriq. X alq – ( arab . yaratilgan jonzot, odamlar ) –keng ma’noda, muayyan mamlakatning barcha aholisi, tor ma’noda, tarixiy-etnoijtimoiy birliklarning turli shakllari, chunonchi, millat, elat, etnik birlik, urug‘ va boshqalarni ifoda etuvchi tuShunchadir. Xalq - birinchi marta xalqaro huquq sub’ekti sifatida 1945 yili BMT 274$