Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 64.4KB
Покупки 2
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Алгебра

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

822 Продаж

Arifmetik amallarni bajarish jarayonida boshlang'ich sinf o'quvchilarida kommunikativ kompitensiyani shakllantirish

Купить
Arifmetik amallarni bajarish jarayonida boshlang'ich sinf o'quvchilarida kommunikativ kompitensiyani shakllantirish Reja: Kirish 1-Bob .Asosiy qism Boshlang'ich sinf o'quvchilarida kommunikativ kompitensiyani shakllantirish 1.1 O’quvchilarni turli sonlar ichida arifmetik amallarni o`rgatish metodikasi haqida umumiy ma`lumot 1.2. Qo‘shish va ayirish 2-Bob Qo‘shish va ayirishning yozma usullari 2.1. Ko’p xonali sonlar 2.2 Ko’p xonali sonlarni ko‘paytirish va bo‘lish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1 Mundarija: Kirish………………………………………………………………….………….3 1-Bob Asosiy qism. Boshlang'ich sinf o'quvchilarida kommunikativ kompitensiyani shakllantirish …………….……….……………….….…..6 1.1 O’quvchilarni turli sonlar ichida arifmetik amallarni o`rgatish metodikasi haqida umumiy ma`lumot………………………..…………… …6 1.2. Qo‘shish va ayirish……………………………………………………….….8 2-Bob Qo‘shish va ayirishning yozma usullari…………………….…….……12 2.1. Ko’p xonali sonlar……………………………..…………………..……….15 2.2. Ko’p xonali sonlarni ko‘paytirish va bo‘lish………………………..…….19 Xulosa……………………………………………………………………….……25 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………...……….26 2 Kirish Normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari muhokamasi portalida yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasining Ta'lim to‘g‘risidagi qonuni loyihasi e'lon qilindi . Ushbu Qonunning maqsadi O‘zbekiston Respublikasida fuqarolarga ta'lim-tarbiya berish, kasb-hunar o‘rgatishning huquqiy asoslarini va ta'lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplarini belgilash hamda har kimning bilim olishdan iborat konstitutsiyaviy huquqini ta'minlashdan iborat. Qonunning asosiy vazifalari: ta'lim tizimining ishlashi va rivojlanishi uchun huquqiy kafolatlar va mexanizmlarni yaratish; ta'lim olish jarayonida ta'lim oluvchilar uchun teng imkoniyatlar yaratish va shaffoflikni ta'minlash; O‘zbekiston Respublikasi ta'lim tizimini xalqaro ta'lim standartlari darajasigacha takomillashtirish; ta'lim sohasida davlat hokimiyati va davlat boshqaruvi organlari hamda mahalliy davlat hokimiyati organlari vakolatlarini belgilash va ular o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish; ta'lim sohasida yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlari, majburiyatlari va javobgarligini hamda ularning o‘zaro munosabatlarini huquqiy jihatdan tartibga solish. Ta'lim O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb tan olinadi. Ta'lim sohasida davlat siyosatining asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat: ta'lim va tarbiyaning uyg‘unlikda olib borilishi; ta'lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xususiyatga ega ekanligi; ta'limning uzluksizligi, uzviyligi va izchilligi; 3 12 yillik (6 yoshdan 7 yoshgacha bolalarni bir yil davomida umumiy o‘rta ta'limga tayyorlash hamda o‘n bir yillik umumiy o‘rta va o‘rta maxsus) ta'limning majburiyligi; ta'lim tizimining dunyoviy xususiyatga ega ekanligi; davlat ta'lim standartlari va davlat ta'lim talablari doirasida ta'lim olishning hamma uchun ochiqligi; ta'lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv; bilimli bo‘lishni va iste'dodni rag‘batlantirish; insonning butun hayoti davomida ta'lim olishi; jamiyatda pedagog xodimlar ijtimoiy himoyasining kafolatlanganligi; ta'lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uyg‘unlashtirish. Davlat jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e'tiqodi, shaxsi, ijtimoiy mavqeidan qat'iy nazar, har kimga ta'lim olishda teng huquqlarni kafolatlaydi. Mavzuning dolzarbligi. O'zbekiston Respublikasining "Ta'lim to'g'risida M gi qonuni hamda "Kadrlar tayorlash milliy dasturi" talablari asosida ta'limning maqsadi, vazifalari, mazmuni, shakli, vositalari hamda prinsiplari tanlanishi birinchi darajali ehtiyojga aylandi. Bu degani - mamlakatimizning "ta'lim to'g'risida" gi qonuni, "Kadrlar tayorlash milliy dasturi", "Maktab ta'limini rivojlantirish davlat umummilliy dasturi"ning besh tamoyili asosida o'quvchilarga ta'lim berish, ko'nikma hosil qilish, ularning malakalarini oshirish, huddi buyuk ajdodlarimiz singari o'zbek nomini dunyoga doston qilguvchi asl o'g'il-qizlar qilib kamolga yetkazishdir. O’zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti “Ta’lim - tarbiya va kadrlar tayyorlash milliy tizimini tubdan isloh qilish, barkamol avlodni voyaga yetkazish to’g’risida”gi farmonida va Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan “Ta’lim to’g’risida” gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” da ta’lim tizimini 4 nazorat qilish va shakllantirishga katta e’tibor berilgan. Bu hujjatlarda ko’rsatilishicha ta’lim tizimida boshlang’i ch ta’lim eng asosiy, tayanch manba bo’lib hisoblanishi qayd qilingan. Boshlang’ich sinf o’quv dasturini, darsliklarini qayta tuzib chiqish, boshlang’ich sinf o’qituvchilarini qayta tayyorlash, o’qitish sifatini oshirishga e’tibor berilgan.Biz bitiruv malakaviy ish mavzusini “Boshlang’ich sinf matematika darslarida o’quvchilarni tengsizlik tushunchasi bilan tanishtirish metodikasi” mavzusini tanladik. 5 1-Bob .Asosiy qism Boshlang'ich sinf o'quvchilarida kommunikativ kompitensiyani shakllantirish 1.1 O’quvchilarni turli sonlar ichida arifmetik amallarni o`rgatish metodikasi haqida umumiy ma`lumot Dastur talablariga binoan o‘quvchilar ikki xonali va uch xonali sonlarni 1000 ichida qo‘shish va ayirishning og‘zaki va yozma usullarini egallashlari, shuningdek , 100 ichida amallar bajarishga keltiriladigan hollarda 1000 ichida hisoblashlarni to‘g‘ri bajara olishlari kerak.«Minglik» mavzusida oldin qo‘shish va ayirishning og‘zaki, keyin esa yozma usullari o‘rganiladi. Qo‘shish va ayirishning og‘zaki usullari 1000 ichida qo‘shish va ayirishning og‘zaki usullarini o‘rganish metodikasi bilan 100 ichida qo‘shish va ayirish ustida ishlash metodikasining ko‘pgina o‘xshash tomonlari bor. 1000 ichida qo‘shish va ayirishning og‘zaki usullari bolalar ga oldindan yaxshi tanish bo‘lgan xossalar (sonni yig‘indiga qo‘shish, yig‘indini songa qo‘shish, yig‘indini yig‘indiga qo‘shish, yig‘indidan sonni ayirish, sondan yig‘indini ayirish, yig‘indidan yig‘indini ayirish) ga asoslanadi. Amallarning o‘quvchilarga tanish xossalari sonlarning yangi sohasi 1000 ichida qo‘shish va ayirishning hisoblash usullarini qarashda o‘quvchilarning to‘ la mustaqillik bilan ishlashlari uchun asos bo‘ladi.1000 ichida qo‘shish va ayirishning og‘zaki usullari bir vaqtda va quyidagi tartibda o‘rganiladi. 1. 250 ± 30, 420 ± 300 ko‘rinishidagi qo‘shish va ayirish hollari. 6 Qaralayotgan hollarda hisoblash usullari sonni yig‘indiga qo‘shish va yig‘indidan sonni ayirishning tanish qoidalariga asoslanadi. Bundan tashqari, uch xonali sonning xona birlik laridan iborat tarkibini o‘quvchilar bilan birgalikda takrorlash kerak. O‘quvchilar tanish hisoblash usullarini sonlarning yangi sohasiga tadbiq qila olishlari uchun 1000 ichida qo‘shish va ayirishning har bir yangi holi ustida ishlashni 100 ichida qo‘shish va ayirishning mos holini (25 ± 3, 42 ± 30) takrorlashdan boshlagan ma’qul. 250 + 30 = (200 + 50) + 30 = 200 + (50 + 30) =200 + 80 = 280, 250—30 = (200 + 50) — 30 = 200 + (50—30) = 200 + 20 = 220, 420 + 300 = (400 + 20) + 300= (400 + 300) + 20 = 700 + 20 = 720, 420 — 300 = (400 + 20)—300= (400—300) + 20=100+20=120. Bu yerda ko‘rsatma-qo‘llanma sifatida 100 lik kvadratlardan (har birida 10 tadan doiracha bo‘lgan 10 qatorli kvadratlardan) va o‘nlik poloskalardan (har birida 10 tadan doiracha bo‘lgan poloskalardan) foydalanish mumkin. Tegishli hisoblash usullari karab bo‘lingandan keyin, ularni ikkitadan bir-biri bilan taqqoslash va ular nimalari bilan o‘xshash va nimalari bilan fark qilishini aniqlash muhimdir. «Bolalar tegishli usullarii 100 ichida amallarni o‘rganishda yaxshi o‘zlashtirib olishgani uchun bunday usullarni qarashda to‘la tushuntirishni amallarning yangi hollarini tanish hollari bilan taqqoslash sharoitida bir-ikki marta takrorlash yetarli. Shundan keyin 7 bunday mashqlarni bolalar qisqa tushuntirishlar bilangina (hech qanday qo‘shimcha yozuvlarsiz) bajarishlari kerak». 1.2. Qo‘shish va ayirish O‘quvchilarni qaralayotgan hollar uchun qo‘shish va ayirish ning boshqa usuli, ya’ni o‘nliklar sonini ifodalovchi sonlarni qo‘shish va ayirishga keltiriladigan usuli bilan tanishtirish maqsadga muvofik: 250 + 30 = 280 250 — 30 = 220 25 o‘nl+ 3 o‘nl= 28 o‘nl 25 o‘nl— 3 o‘nl = 22 o‘nl 420 + 300 =720 420 — 300 = 120 42 o‘nl +30 o‘nl = 72 o‘nl 42 o‘nl — 30 o‘nl = 12 o‘nl Bu usuldan foydalanish o‘quvchilarni 1000 ichida ko‘paytirish va bo‘lishning og‘zaki usullarini, shuningdek, ko‘p xonali sonlar ustida amallar bajarishni o‘rganishga tayyorlaydi. 2. 840 + 60, 700 — 80 ko‘rinishidagi qo‘shish va ayirish hollari. Bunda qo‘shish usuli yangilik emas, o‘nliklar yig‘indisi yuzliklarni hosil qiladi, shuni yuzliklarga qo‘shish kerak: 840 + 60 = (800 + 40) + 60 = 800 + (40 + 60) =800 + 100 = 900. Qo‘shishning bu usulini qarashga tayyorlash sifatida 84+6 ko‘rinishidagi qo‘shish hollarini eslatish kifoya. 700—80 ko‘rinishidagi holni qapashga tayyorgarlik maqsadida birinchidan 70—8 ko‘rinishidagi ayirish hollarini takrorlash kerak, ikkinchidan, quyidagidek maxsus mashqlarni nazarda tutish kerak. 8 — sonlarni namunadagiga o‘xshash yig‘indi bilan almashtiring: 400 = 300 + 100 600 = ..., 800 = ..., 900 = .... Shundan keyin 700 —80 = (600 + 100) — 80 = 600 + (100 — 80) = 620 ko‘rinishidagi misollar yechiladi. Yuqorida qaralgan hollarga oid hisoblash usullarini mustahkamlashda ushbu ko‘rinishdagi misollarni kiritish ham foydali: 437 + 400, 162 + 5, 872 - 700, 568 — 4 va h.k. Bularning yechimlari ham yig‘indiga sonni qo‘shish va yig’indidan sonni ayirish qoidalarini qo‘llanishga asoslanadi. Bunda birdan-bir farq uch xonali sonni xona birliklari yig‘indisi shaklida emas, balki qulay qo‘shiluvchilar yig‘indisi shaklida ifodalashning qulayligidir: 437 + 200 = (400 + 37) + 200 = (400 + 200) + 37 = 637, 162 + 5 = (160 + 2) + 5 = 160 + (2 + 5) = 167, 872 — 700 = (800 + 72) — 700 = (800 — 700) + 72 = 172, 568 — 4 = (560 + 8) — 4 = 560 4- (8 — 4) = 564. 3. 700 + 230, 430 + 260, 90 + 60, 380 + 70, 270 + 350 ko‘rini shidagi qo‘shish hollari. Bu hollar uchun qo‘shish usullari songa yig‘indini qo‘shish qoidasiga asoslangan: 700 + 230 = 700 + (200 + 30) = (700 + 200) + 30 = 930, 430 + 260 = 430 + (200 + 60) = (430 + 200) + 60 = 690, 9 90 + 60 = 90 + (10 + 50) = (90 + 10) + 50 = 150, 380 + 70 = 380 + (20 + 50) = (380 + 20) + 50 = 450, 270 + 350 = 270 + (300 + 50) = (270 + 300) + 50 = 570 + 50 = 620. 430 + 260 ko‘rinishidagi qo‘shish hollari uchun hisoblashning boshqa usulidan, ya’ni yig‘indini yig‘indiga qo‘shish qoidasiga soslangan xonama-xona qo‘shish usulidan foydalanish mumkin: 430 + 260 = (400 + 30) + (200 + 60) = (400 + 200) + (30 + 60) = 600 + 90 = 690. Hisoblashing bu usulidan foydalanish yozma qo‘shish usul lari bilan tanishtirishga asos bo‘lib xizmat qiladi. Shu sababli bu usuldan foydalanishga katta e’tibor berish kerak. 90 + 60 ko‘rinishidagi qo‘shish hollari uchun o‘nliklar ustida amallar bajarish usulidan ham foydalanish qulay: 90 + 60 = 150 9 o‘nl + 6 o‘nl = 15 o‘nl 4. Sondan yig‘indini ayirish qoidasining qo‘llanishiga asoslangan hollar gruppasi: 500 - 140 = 500 — (100 + 40) = (500 — 100) — 40 = 400 — 40 = 360, 270—130 = 270 - (100 + 30) = (2/6 — 100) —30 = 170 — 30 = 140, 140 — 60 - 140— (40 + 20) = (140 — 40) — 20 = 100 - 20 = 80, 10 340 — 60 = 34-0 — (40 + 20) = (340 — 40) — 20 = 300 — 20 = 280, 340 — 160 - 340 — (100 + 60) = (340 — 100) — 60 = 240 — 60 = 180. 270— 130 ko‘rinishidagi hollar uchun yig‘indidan yig‘indini ayirish qoidasiga asoslangan xonama-xona ayirish usulidan foydalanish qulay: 270 - 130 = (200 + 70) - (100 + 30) = (200 — 100) + (70 —30) = 100 + 40 = 140. 140 — 60 ko‘rinishidagi hollar uchun o‘nliklar ustida ayi rish amalini bajarish usuli qulaydir: 140 — 60 = 80 . 14 o‘nl 6 o‘nl = 8 o‘nl 11 2-Bob Qo‘shish va ayirishning yozma usullari. Qo‘shish va ayirishning yozma usullari alohida-alohida qaraladi: oldin qo‘shishning yozma usullari, keyin esa ayirishning yozma usullari qaraladi. Yozma hisoblash ko‘nikmalari oxirida avtomatizmga yetkazilishi kerak. Yig‘indini yig‘indiga qo‘shish qoidasi yozma qo‘shish (ustun qilib qo‘shish)ga nazariy asos bo‘ladi. Shu sababli, o‘quvchilarga yig‘indini yig‘indiga qo‘shish qoidasiga asoslanib , uch xonali sonlar qanday qo‘shilganini tushuntirib berish taklif qilinadi: 354 + 132 = (300 + 50 + 4) + (100 + 30 + 2) = (300 + 100) + (50 + 30) + (4 + 2) = 400 + 80 + 6 = 486. Keyin shu misolni ustun qilib yechishga o‘tish hech qanday qiyinchilik tug‘dirmaydi, chunki bunda ham o‘sha qoidadan foydalaniladi. Bu o‘rinda o‘qituvchining tushuntirishi taxminan bunday bo‘ladi: agar qo‘shiluvchilarni birining ostiga ikkinchisini, ya’ni birliklarni birliklar ostiga, o‘nliklarni -o‘nliklar tagiga va yuzliklarni yuzliklar ostiga ustun qilib yozilsa, uch xonali sonlarni qo‘shish oson bajariladi: yig‘indiniyig‘indiga qo‘shish qoidasidan foydalanib, birliklar birliklar bi lan, o‘nliklar o‘nliklar bilan, yuzliklar yuzliklar bilan qo‘shiladi.O‘qituvchi yozma qo‘shish yuzliklardan emas (og‘zaki hisoblashlarda qilinganidek) balki birlikdan boshlanishiga bolalarning e’tiborini qaratishi kerak. O‘quvchilarga sonlarni birining ostiga ikkinchisini to‘g‘ri yozishning zarurligini oydinlashtirish uchun birinchi darsdayoq, 12 qo‘shiluvchilardan biri uch xonali, ikkinchisi esa ikki xonali bo‘lgan misollar ishlatish kerak. Chunki o‘quvchilar ko‘pincha misollarin ustun qilib yozishda xatoga yo‘l qo‘yadilar. Masalan, Bunday xatolikning oldini olish uchun metodik adabiyotda yozma qo‘shishning shunday tartibi tavsiya etiladi: 1 birliklar yig‘indisi va o‘nliklar yig‘indisi 10 dan kichik bo‘lgan hollar. O‘nlikdan o‘tmasdan turib misollar yechishda qo‘shish usulini tushuntirishni keltiramiz: 2 birlikka 5 birlikni qo‘shamiz, 7 birlik hosil bo‘ladi. Chiziq ostida yig‘indida birliklar o‘rniga 7 ni yozamiz; bir o‘nlikka ikki o‘nlikni qo‘shamiz, 3 o‘nlik chiqadi. Yig‘indida o‘nliklar o‘rniga 2ni yozamiz. To‘rt yuzlikka 3 yuzlikni qo‘shamiz, 7 yuzlik chiqadi. Yig‘indida yuzlik o‘rniga 7 ni yozamiz. Yig‘indi 737 ga teng. 1. Birliklar yig‘indisi yoki o‘nliklar yig‘indisi (birlik lar yig‘indisi ham, o‘nliklar yig‘indisi ham) 10 ga teng bo‘l gan hollar. Bular ushbu ko‘rinishdagi misollardir: Masalan, misolning yechilishini tushuntiramiz: 6 birlikka 4 birlikni qo‘shamiz, 10 yoki 1 o‘nlik chiqadi, alohida birlik yo‘q, shu sababli 13 yig‘indida birlik o‘rniga nol yozamiz, o‘nlikni esa o‘nliklarga qo‘shamiz. 4 o‘nl. + 5 o‘nl. = 9 o‘nl. Va yana 1 o‘nlik, 10 o‘nlik yoki 1 yuzlik chiqadi. Aloqida o‘nliklar yo‘q, shu sababli yig‘indida o‘nliklar o‘rniga nol yozamiz, yuz likni esa yuzliklarga qo‘shamiz. 3 yuzlikka 4 yuzlikni qo‘shamiz, 7 yuzlik chiqadi , bunga 1 yuzlikni qo‘shamiz, 8 yuzlik chiqadi, yuzliklar o‘rniga 8 ni yozamiz. Yig‘indi 800ga teng. 3. Birliklar yig‘indisi yoki o‘nliklar yig‘indisi (birlik lar yig‘indisi ham, o‘nliklar yig‘indisi ham) 10 dan katta bo‘l gan hollar. Bu hollarni o‘rganish uchun 20 ichida qo‘shishning tegishli hollarini eslash, shuningdek, ushbu ko‘rinishdagi tayyorgarlik mashqlarini bajarish lozim: 14 birl. = 1 o‘nl. 4 birl.; 16 o‘nl, = 1 yuzl. 6 o‘nl. va hokazo. Qo‘shishning oldingi hollarida bo‘lganidek, oldin misollar mukammal tushuntirishlar bilan yechiladi: 7 birlikka 6 birlikni qo‘shamiz, 13 birlik chiqadi yoki 1 o‘nlik va 3 birlik chiqadi. 3 birlikni birliklar ostiga yozamiz, 1 o‘nlikni esa o‘nliklarga qo‘shamiz. 2 o‘nl. + 3 o‘nl. = 5 o‘nl. va yana 1 o‘nlik, 6 o‘nlik chiqadi. Yig‘indida o‘nliklar o‘rniga 6 ni yozamiz. 5 yuzlikka 2 yuzlikni qo‘shamiz, 7 yuzlik chiqadi. Yuzliklar o‘rniga 7 ni yoza - miz. yig‘indi 763 ga teng. Sekin-asta qisqa tushuntirishga o‘tish kerak: 7 va 6 — o‘n uch, 3 ni yozaman, 1 ni eslab qolaman ; 2 va 3 besh, yana 1 olti, 6 ni yozaman; 5 va 2 — yetti, hammasi 763. Vaqti-vaqti bilan mu kammal 14 tushuntirishlarga (ayniqsa, kuchsiz o‘quvchilar bilan ishlashda) qaytib turish kerak. Shuni aytish kerakki, ba’zi metodik qo‘llanmalarda va maqolalarda eslab qolinishi kerak bo‘lgan u yoki bu xona birliklarini unutib qo‘yish bilan yo‘l qo‘yiladigan xatolarning oldini olish uchun eslab qolingan birliklarni qo‘shishdan boshlash tavsiya qilinadi. Masalan, keltirilgan misolni yechishda o‘quvchi bunday mulohaza yuritishi mumkin: «7 ga 6 ni qo‘shaman, 13 chiqadi, 3 ni yozaman, 1 ni eslab qolaman; 1 va 2 — uch, va yana 3, hammasi 6» va hokazo. Bunday qilish yaramaydi, chunki ba’zi o‘quvchilar bu usulni yozma ko‘paytirishga tadbiq qiladilar, bu esa xatoga sabab bo‘ladi, masalan, 534 va 7 sonlarini ko‘paytirishda ular bunday mulohaza yuritadilar: «4 ni 7 ga ko‘paytiramiz, 28 chiqadi, 8 ni yozamiz, 2 ni eslab qolamiz; ikki va uch — besh, 5 ni 7 ga ko‘paytirsak, 35 chiqadi» va hokazo. 2.1. Ko’p xonali sonlar Yozma qo‘shish ustida yetarlicha ishlash natijasida o‘quvchilarda tez va to‘g‘ri hisoblashga oid puxta ko‘nikmalar shakllanishi kerak. Yozma ayirishning har xil usullari qo‘shishdagidek o‘rganiladi: oldin yig‘indidan yig‘indini ayirish qoidasi qaraladi, so‘ngra yozma ayirish usuli ochib beriladi. Oldin o‘quvchilar xonadan o‘tishni talab qilmaydigan hollarda yozma ayirish usu li bilan tanishtiriladi: 469- 246, 754-623 va shu kabi. Og‘zaki ayirish usullaridan yozma ayirish usullariga o‘tishni qo‘ щ ish uchun qilinganidek amalga oshirish mumkin: o‘quvchilardan 15 yig‘indidan yig`indini ayirish qoidasiga asosan qanday bajarilganini tushuntirib berish so‘raladi: 563 — 321 = (500 + 60 + 3) — (300 + 20 + 1) = = (500 — 300) + (60 — 20) + (3 — 1) = 200 + 40 + 2 = 242. Shundan keyin, ko‘pchilik o‘quvchilar agar ayiriluvchi kamayuvchining ostiga ustun qilib yozilsa, uch xonali sonlarni ayi - rish (qo‘shishdagidek) oson bo‘lishini, oldin birliklarni, shun dan keyin o‘nliklarni, va nihoyat, yuzliklarni ayirish kerakligini payqaydilar: Dastlabki vaqtlarda ayirish mukammal tushuntirishlar bilan yechiladi, keyin qisqa tushuntirishlar ham kifoya qiladi. Nihoyat, kamayuvchining birliklari xonasida 0 bo‘lganda ayirish hollari qaraladi. Masalan, — misolining yechilishiga doir mukammal tushuntirishlar bunday bo‘ladi: noldan 6 ni ayirib bo‘lmaydi, shu sababli 5 o‘nlikdan 1 o‘nlikni olamiz. Buni esdan chiqarmaslik uchun 5 raqami ustiga nuqta qo‘yamiz. Bir o‘nlikda 10 birlik bor. 10 birlikdai 6 birlikni ayiramiz, 4 birlik chiqadi. Javobni (4) birliklar tagiga yozamiz. Endi o‘nliklarni ayiramiz. 5 raqami ustidagi nuqta birliklarni ayirganimizda bir o‘nlik olganimizni eslatadi. To‘rt o‘nlikdan 3 o‘nlikni ayiramiz.... Shundan keyin: a) kamayuvchining birliklari ayiriluvchining birliklardan kichik bo‘lganda ayirish hollari (983—536) ko‘rinishidagi kabi); b) kamayuvchining o‘nliklari ayriluvchining 16 o‘nliklaridan kichik bo‘lganda ayirish hollari (826 — 351) ko‘rinishidagi kabi); v) kamayuvchining birlikla ri va o‘nliklari ayiriluvchining birliklari va o‘nliklaridan kichik bo‘lganda ayirish hollari qaraladi. Misol tariqasida , 963 — 586 ko‘rinishidagi ayirishni keltiramiz. Tushuntirish. 3 birlikdan 6 birlikni ayira olmaymiz; 6 o‘nlikdan bir o‘nlikni olamiz (6 raqami ustiga nuqta qo‘yamiz). 1 o‘nlik va 3 birlik — bu 13 birlik, 13 birlikdan 6 birlikni ayiramiz, 7 bir lik qoladi, javobni (7 ni) birliklar tagiga yozamiz, 6 o‘nlik o‘rnida 5 o‘nlik bor, undan 8 o‘nlikni ayirib bo‘lmaydi, 9 yuzlikdan 1 tasini maydalaymiz, 10 ta o‘nlik bo‘ladi, avvalgi 5 ta o‘nlik bilan 15 o‘nlikdan 8 o‘nlikni ayiramiz, 7 o‘nlik qoladi uni o‘nlar xonasiga yozamiz. Nihoyat 8 yuzlikdan 5 yuzlik ni ayirib (3), uni yuzlar xonasi tagiga yozamiz. Natija ayirmada 377 qoladi». Shuni ta’kidlab o‘tamizki, o‘quvchi berilgan misolni og‘za ki yechishga kuchi yetadigan hamma hollarda og‘zaki yechishga afzallik bergan ma’qul, yechimni faqat yozish o‘zini oqlagandagina yozish kerak. Yozma qo‘shish ustida yetarlicha ishlash natijasida o‘quvchilarda tez va to‘g‘ri hisoblashga oid puxta ko‘nikmalar shakllanishi kerak. Yozma ayirishning har xil usullari qo‘shishdagidek o‘rganiladi: oldin yig‘indidan yig‘indini ayirish qoidasi qaraladi, so‘ngra yozma ayirish usuli ochib beriladi. Oldin o‘quvchilar xonadan o‘tishni talab qilmaydigan hollarda yozma ayirish usu li bilan tanishtiriladi: 469- 246, 754-623 va shu kabi. 17 Og‘zaki ayirish usullaridan yozma ayirish usullariga o‘tishni qo‘ щ ish uchun qilinganidek amalga oshirish mumkin: o‘quvchilardan yig‘indidan yig`indini ayirish qoidasiga asosan qanday bajarilganini tushuntirib berish so‘raladi: 563 — 321 = (500 + 60 + 3) — (300 + 20 + 1) = = (500 — 300) + (60 — 20) + (3 — 1) = 200 + 40 + 2 = 242. Shundan keyin, ko‘pchilik o‘quvchilar agar ayiriluvchi kamayuvchining ostiga ustun qilib yozilsa, uch xonali sonlarni ayi - rish (qo‘shishdagidek) oson bo‘lishini, oldin birliklarni, shun dan keyin o‘nliklarni, va nihoyat, yuzliklarni ayirish kerakligini payqaydilar: 18 2.2 Ko’p xonali sonlarni ko‘paytirish va bo‘lish Ikkinchi sinfda o‘quvchilar bir yoki ikkita nol bilan tugaydigan son - larni ko‘paytirish va bo‘lish usullari bilan tanishadilar. Ko‘paytirish va bo‘lish hollari bunda jadvalda ko‘paytirish va bo‘lishga keltiriladi. Ko‘paytirish va bo‘lishning hisoblash usullari o‘quvchilarning aktiv ishtirokida qaralishi kerak: Ko’p хо nali s о nlarni ko’paytirish va bo’lish mavzusini o’tishda o’quvchilar о g’zaki va е zma ko’paytirish va bo’lishning as о siy usullarini o’zlashtirishlari: m о s his о blash malaka va ko’nikmalarni egallashlari: Ko’p хо nali s о nlarni ko’paytirish va bo’lishni o’rganish as о san 4-sinfdanb о shlanadi. Ko’paytirish va bo’lish amallari haqidagi, Ularning хо ssalari, amal k о mp о n е ntlari va natijalari о rasidagi o’zar о mun о sabatlar haqidagi bilimlarni kengaytirishlari, Chukurlashtirishlari va sist е malashti rishlari kabi bilim va ko’nikmalarini egallashlari yo’lga qo’yilgan. Ko’p хо nali s о nlarni ko’paytirish va bo’lish, qo’shish va ayirishga nisbatan ancha murakkabdir. K е yinchalik ko’paytuvchi va bo’luvchilardagi raqamlar s о nining 19 о rtishi bilan о rtib b о radi, shuning uchun ko’p хо nali s о nlarni ko’paytirish va bo’lish quyidagi b о sqichlardan o’tadi: a) bir хо nali s о nga ko’paytirish va bo’lish. Bir хо nali s о nga ko’paytirish: Ko’p хо nali s о nlarni bir хо nali s о nlarga ko’paytirish o’rganilayotganda o’quvchilar bilan ilgari o’rganilgan mat е rial takr о rlanadi umumlashtiriladi. Tay е rgarlik ishlariga birinchi navbatda batafsil tushuntirishlarni va batafsil yozuvlari bilan е chiladigan t о pshiriqlarni kiritish zarur. 1.Ikki хо nali s о nni bir хо nali s о nga ko’paytirish: 13  4 = 10  4 + 3  4 = 40 + 12 = 52 2.YA х lit uch хо nali s о nlarni bir хо nali s о nga ko’paytirish: 170  5 = ( 100  . 5 + 70  5 ) = 500 + 350 = 850 Uch хо nali s о nlarni bir хо nali s о nga ko’paytirish : 400  . 6= 4 ta yuzlik  6 = 24 yuzlik 2400 , yoki 700  5 = 7 ta yuzlik  5 = 35 ta yuzlik = 3 ta minglik 5 ta yuzlik Tayyorgarlik ishlaridan k е yin yozma ko’paytirishga o’tish tavsiya etiladi. o’qituvchi to’rt хо nali, b е sh хо nali va о lti хо nali s о nlarni ko’paytirishd е k bir хо nali s о nni birinchi ko’paytuvchi birliklari о stiga yozib, "Ustun" qilib yozishni bajarish va ko’paytirishni birliklarni ko’paytirishdan b о shlash mumkinligini tushuntiradi. 2937 х 3 Ko’paytirishning ikkinchi h о li (usuli) bilan tanishtirishga tay е rgarlik sifatida n о lni ko’paytirish va n о lni qo’shish q о idasini takr о rlash k е rak , bunda o’quvchilarga bunday mis о llar b е rish k е rak: 20 0 o’nl. ● 4 + 0 yuzl: 0 o’nl.● 5 + 4 o’nl , 0 yuzl. ● 4 + 3 yuzl va h о kaz о . 804 ni 9 ga ko’paytirish k е rak: 804 х 9 To’la tushuntirish: Ko’paytuvchi 9 ni birinchi ko’paytuvchining birliklari о stiga yoziladi, 4 birlikni 9 ga ko’paytiraman 36 ta birlik chiqadi, bu 3 ta o’nlik va 6 ta birlik 6 birlikni birliklar о stiga yozaman, 3 ta o’nlikni dilda saqlayman , 0 ta o’ntalikni 9 ga ko’paytiraman , 0 ta o’nlik chiqadi va yana 3 ta o’nlik b о r edi , jami 3 ta o’nlik , 3 ni o’nliklar о stiga yozaman va h о kaz о . Qisqa tushuntirish: To’rt karra to’qqiz 36, 6 ni yozaman, 3 dilda saqlayman. о ko’paytiruv 9 , 0 chiqadi, unga dildagi 3 ni ko’shaman. 3 ni yozaman: sakkiz karra to’qqiz 72 ni yozaman, ko’paytma "7236 bo’ladi. B о lalardagi bilimlarni musta х kamlash uchun, b о lalar o’zlari bunday mis о llarni o’ylab t о psalar ya х shi bo’ladi. Q о ldiqli bo’lish usuli: masalan, 42 : 5 = 8 ( 2 q о ldiq ) Q о ldiqli bo’lish usuli 4 sinf darsligining 40 - 42 sahifalarida al о hida mavzu qilib b е rilgan. Yangi mat е rial sifatida 426 : 2 ko’rinishidagi h о llar uchun о g’zaki bo’lish usuli kiritiladi.Dastlab o’quvchilar yig’indini s о nga bo’lish 21 хо ssasini takr о rlaydilar va umumlashtiradilar . Masalan: ( 14 + 7 + 21 ) : 7= 6 , ( 14 + 7 + 21 ) : 7 = 14 : 7 + 7 : 7 + 21 : 7 = 6 Yozma bo’lish usuli ( 9522 : 5 ) dastlab uch хо nali s о nlar uchun k е yinr о k esa turt хо nali, b е sh хо nali va о lti хо nali s о nlar uchun kiritiladi.Bunda birinchi navbatda bo’linmada bo’linuvchida n е chta raqam bo’lsa, shuncha raqam chiqadigan h о llar qaraladi ( 792 : 3 ), k е yin esa bo’linmada bo’linuvchidagidan biitta raqam kam chiqadigan h о llar qaraladi. ( 196 : 7 ) Хо nali s о nga ko’paytirish.O’quvchilar bir хо nali s о nga ko’paytirishni mustahkam o’zlashtirib о lganlaridan so’ng 10, 100, 1000 ga k е yin esa 30, 300, 3000 ga ko’paytirish usullari qaraladi. 10, 100, 1000 ga ko’paytirish bu е rda takr о rlash tartibida qaraladi. Bu usul birinchi marta s о nlarni n о m е rlashni o’rganishda ko’rib o’tilgan edi. Dastlab o’quvchilar o’qituvchi b о shchiligida ilgari egallangan bilimlarni yangi shartlarda qo’llashga d о ir qat о r mis о llarni y е chadilar. Хо nali s о nga bo’lish. Dastlab 10 ga va 100 ga q о ldiqsiz bo’lish h о llari qaraladi: undan k е yin 10 va 100 ga q о ldiqli bo’lish h о llari kiritiladi. N о l bilan tugaydigan s о nlar uchun 10 ga bo’lish q о idasini k е ltirib chiqarish uchun quyidagi mis о llarni ko’rib chiqamiz. 60 : 10 = 6 .( jadval bo’yicha) 100 : 10 = 10. ( n о m е rlash as о san) 190 : 10 = 19 . ( 100 : 10 + 90 : 10) - yig’indini s о nga bo’lish. 1000 O'quvchilarni ko'paytirish va bo'lish arifmetik amali ma'nosi bilan tanishtirish; ularning ba'zi xossalari va ular orasidagi mavjud 22 bog'lanishlar bilan bu, amallar komponentalari bilan natijalari orasidagi o'zaro bog'lanishlar bilan tanishtirish; -ko'paytirish jadvalini puxta bilishni va undan bo'linmani topishda foydalana olishni ta'minlash; -o'quvchilar jadvaldan tashqari ko'paytirish va bo'lish usullari bilan, 0 va 1 ga ko'paytirish va bo'lish hollari, qoldiqli bo'lishning jadval hollari bilan tanishtirish.Ko'paytirish amalining konkreti mazmunini ochishni bir xil qo'shiluvchilar yig'indisini topishga doir masala yechishdan boshlash maqsadga muvofiq. Masala yechishda foydalaniladigan Ko'rsatmalilik bolalarga har bir konkreti holda qaysi qo'shiluvchi takrorlanayotganligini va necha marta takrorlanayotganligini tushinib olishga yordam beradi. Qo'shishga oid misollarni ko'paytirish bilan almashtiring, 3+3+3+3= 6+6+ 6= Natijalarni hisoblang, mumkin bo'lgan o'rinlarda qo'shishga oid misollarni ko'paytirish bilan almashtiring. 2+2+2= 2+3+3= Ko'paytirishni qo'shishga doir misol bilan almashtiring va natijalarni hisoblang: 4x3, 5x2, 3x6,.... -Ifodalarni taqqoslang: 4+4+4+4+4 g’ 4x3 7x5 g’ 7+7+7+7 -Birinchi misol natijasi bo'yicha ikkinchi misol natijasini toping: 5x7=35 5x8=5x7+5 8x3=24 8x4=8x3+8 Bo'lishning konkreti ma'nosi oldin mazmuniga ko'ra bo'lishga doir masalalar yechishda, so'ngra teng qismlarga bo'lishga doir masalalar yechishda ochib beriladi. Masalan, berilgan buyumlar to'plamini 2 tadan, 3,4 tadan bo'lish, teng bo'laklarga bo'lish va ularni yozishni o'rganish shakklanadi. 18:3=6, 18:9=2 «18 ni 3 ga bo'linsa, 6 hosil bo'ladi» deb o'qiladi. 23 Bo'lishning natijalari bu bosqichda yod olinmaydi keyinchalik mashqlar biroz murakkablashadi: -Bir xil ko'payuvchili (3x4 va 3x5) yoki bir xil ko'paytiruvchili (6x5 va 7x5) misollar juftini taqqoslang. -Ikki usul bilan yeching. 6x4+6, 6x4-6, 6x8+6x2. 6x4-6=24+6=30 II. 6x4+6=6+6+6+6+6=30 Endi o'quvchilarni amallar nomi, ko'paytirish va bo'lish komponentalari va natijalari bilan tanishadilar: kamayuvchi, ko'paytiruvchi (ko'paytuvchilar), ko'paytma; bo'linuvchi, bo'luvchi, bo'linma. Bu atamalarni jadvalda ko'rsatish foydali. Ko'paytirishning o'rin almashtirish xossasini bilish avvalo ko'paytirish amalini mukammal tushunish uchun va o'quvchilar yoddan bilishi zarur bo'lgan hollar sonini ikki marta qisqartirish uchun imkon yaratadi. Bu xossani kataklar, doirachalar, tugma kabi ko'rsatmalar bilan tushuntiriladi. agar ko'payuvchi 1 ga teng bo'lsa, u holda ko'paytma ko'paytiruvchiga teng bo'ladi. 1xa=a keyin 1ga ko'paytirish qoidasi bilan tanishtiriladi: agar ko'paytiruvchi 1 ga teng bo'lsa, ko'paytma ko'payuvchiga teng bo'ladi. ax1=a bo'linuchiga teng bo'lgan songa bo'lish (4:4=1), bo'lishning aniq ma'nosi asosida ochib beriladi; Birga bo'lish ko'paytirish va bo'lish orasidagi bog'lanish asosida kiritiladi; 1x4=4 dan 4:1=4 10 ni ko'paytirishda (10x2=20) hisoblash usulidan foydalaniladi, 10 ni 2 ga ko'paytirish uchun 1 o'nlikni 2 ga ko'paytirish mumkin, natijada 2 o'nlik yoki 20 hosil bo'ladi. 10 ga ko'paytirganda o'rin almashtirish xossasidan foydalaniladi. Bo'lishda ko'paytirish va bo'lish orasidagi bog'lanishga asoslanadi. Masalan, 20:2=10, 20:10=2. 20=10x2, 20=2x10. 24 Xulosa Xulosa qilib aytganda,boshlang’ich sinflarda algebraik materiallarni o’rganishni nazariy asoslari o’quvchilarni kelajakda ziyrak, topqir va o’z ustida ishlash ko’nikmalarini berib, ularni katta sinflarga chiqqanlarida misol, masalalarni qiynalmasdan ishlashga poydevor bo’lib, xizmat qiladi va oldiga qo’ygan maqsadlari yo’lida olg’a intiladilar. I-IV sinflarda algebraik materialni o’rgatishning asosiy vazifasi o’quvchilarda sonli va harfiy ifoda, tenglama, tengsizlik, tenglama tuzish bilan masalalarni yechish, to’g’risidagi boshlang’ich tushunchalar va tasavvurlarni puxta shakllantirishdan iboratdir. Bu shakllantirilgan tushuncha va tasavvurlar ta’limning keyingi bosqichlarida, umuman, yoshlarning keyingi faoliyatida asos bo’lib xizmat qiladi. Masalan: chizmada nechta kvadrat bor? Yechish: 5x3=15, 3x5=15 Shunday keyin, bu masalalarni taqqoslab, ular nimasi bilan o'xshash va nimasi bilan farq qilishi aniqlanadi. Shunga o'xshash mashqlardan keyin xulosa ifodalanadi. Ko'paytiruvchilarning o'rnini almashtirishdan ko'paytma o'zgarmaydi. Mazkur xossa umumiy holda harflar yordamida quyidagicha yoziladi: axb=bxa Bu xossani o'zlashtirish maqsadida turlicha mashqlar bajariladi. Ko'paytirish va bo'lishning jadval holini o'rganishga sharoit yaratish maqsadida ular orasidagi bog'lanish tushuntiriladi. Keyin o'quvchilar misollarni taqqoslashadi va xulosa qilinadi: agar ikki sonning ko'paytmasi ko'paytuvchilardan biriga bo'linsa, u holda ikkinchi ko'paytuvchi hosil bo'ladi. 25 Foydalanilgan adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risidagi qonun” // Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Toshkent.: Sharq, 1997, 20-29 bet. 2. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risida” gi qonun // Barkamol avlod- O’zbekiston taraqqiyotining poydevori.- Toshkent.: Sharq, 1997, 31-61 bet. 3. Barkamol avlod orzusi- Toshkent.: 1999, 205- b. 4. Sh.M.Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2018. 5. Sh.M.Mirziyoevning. Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz, mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir. –Toshkent: O‘zbekiston NMIU, 2018. 6. Sh.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2017 7. Sh.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2016. 8. Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 9. Sh.M.Mirziyoevning. Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2018 10. Abdullayeva B.S., N.A.Xamedova M. Xusanovalarning “Boshlang’ich sinf matematika darslarida pedagogik texnologiyalardan foydalanish metodikasi” (Toshkent 2010, 135 bet ) uslubiy qo’llanma 11. Bikbayeva N.U., Yangabayeva E. Matematika. 3-sinf uchun darslik. Toshkent. O’qituvchi, 2008, 208 bet. 12. Bikboyeva N.U. Matematika. 4-sinf uchun darslik. Toshkent. O’qituvchi, 2007 y. 13. Jumayev M.E. Bolalarda matematika tushunchalarni shakllantirish nazariyasi.-T.: ”Ilm-Ziyo”, 2005, 240-bet 14. Jumayev M.E. va boshqalar 1-sinf daftari- Toshkent.: Sharq, 2006, 64 bet. Jumayev M. „Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasidan labaratoriya mashg’ulotlari “ Toshkent.: Yangi asr avlodi, 2006, 256- bet. 26 15. Jumayev M.E. ”O’quchining ijodiy shaxs sifatida rivojlanishida bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining metodik - matematik tayyorgarligi” - Toshkent.: Fan, 2009, - 240 b. 16. Jumayev M.E., Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi. Toshkent. Fan va texnologiya, 2005 y. 17. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 1-sinf”- Toshkent.: O’qituvchi, 2007, 48 bet. 18. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 2-sinf”- Toshkent.: O’qituvchi, 2007, 60 bet. 19. Mardonova G’.I. „Matematikadan test topshiriqlari 3-sinf”- Toshkent.: O’qituvchi, 2007, 64 bet. 20. Stoylova L. va boshqalar „Boshlang’ich matematika kursi asoslari“ - Toshkent.: O’qituvchi, 1991, 336 bet. 21. Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinf matematika darslarida tarixiy materiallardan foydalanish.-T.: ”Uzkomsentr”, 2003, 24- bet. 22. Tadjiyeva Z.G’. Boshlang’ich sinflarda fakultativ darslarni tashkil etish.- T.: 2005, 68- bet. 23. Tadjiyeva Z.G’. va boshqalar „Boshlang’ich sinf matematika, ta’lim samaradorligini oshirishda tarixiy materiallardan foydalanish“-Toshkent.: Jahon 24. Haitov F.N., Shamsiyev A.Sh., Yusupov R.M., Temurov S.Y. Bitiruv malakaviy ishini yozish, rasmiylashtirish va himoya qilish bo’yicha uslubiy ko’rsatmalar. Jizzax. 2008, 32 bet. Internet saytlari 1. http://fayllar.org/ 2. http://arxiv.uz/ 3. http://ziyonet.uz/ru 4. http://referat.arxiv.uz/ 5. http://aim.uz/ 27

Arifmetik amallarni bajarish jarayonida boshlang'ich sinf o'quvchilarida kommunikativ kompitensiyani shakllantirish

Купить