Matematikani o’qitish jarayonida o’quvchilarni ma’naviy tarbiyalash - Алгебра - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	44.7KB
Покупки	1
Дата загрузки	20 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Алгебра

Matematikani o’qitish jarayonida o’quvchilarni ma’naviy tarbiyalash

Купить

Matematikani o’qitish jarayonida o’quvchilarni
ma’naviy tarbiyalash
Mundarija
Kirish
I. bob. Pedagogika nazariyasida ma’naviy tarbiya muammolari
1. Ma’naviy tarbiya tushunchasi
2. Ta’lim jarayonida ma’naviy tarbiya masalasi
II bob. Tarixiy ma’lumotlar asosida ma’naviyatni shakllantirish
1. Umumiy o’rta ta’lim maktablari matematika fanlarini o’qitishda
ma’naviyatni shakllantirish
2. O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limida matematika fanlarini o’qitishda
ma’naviyatni shakllantirish
III bob. O’zbekistonning mustaqillik yillarida erishgan yutuqlari
asosida ma’naviyatni shakllantirish
1. Umumiy o’rta ta’lim maktablari matematika darslarida Respublikada
erishilgan yutuqlarga oid misollar asosida o’quvchilar ma’naviyatini
2. Shakllantirish
3. O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limida matematika darslarida
Respublikada erishilgan yutuqlarga oid misollar asosida o’quvchilar
ma’naviyatini shakllantirish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish
O’zbekiston mustaqillikka erishishi munosabati bilan uning jamiyat tizimida
sifat jihatdan tub o’zgarishlar sodir bo’ldi. Respublikada amalga oshirilgan
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy islohotlar jamiyatning tubdan yangilanishi, qayta
qurilishi uchun muhim zamin yaratadi, shu jumladan, madaniy sohalarda ham,
ta’lim-tarbiya tizimida ham keng islohotlar o’tkazish imkoniyatlari vujudga keldi.
Tarbiya maqsadi va mazmuni metodlarni to’g’ri tanlashga imkon beradi.
Maqsad bo’lsa, unga erishish metodlari unga muvofiq bo’lishi zarur. Tarbiya
jarayonida tarbiyalanuvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga olish maqsadga
muvofiqdir.
Mustaqil 0’zbekiston taraqqiyotining hozirgi bosqichida ta’limning
insonparvarlik va tarbiyaviy vositalariga, jahon ta’lim tizimining ijobiy tajribalari
va yutuqlariga diqqat-e’tibor kuchaydi
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov asarlarida yoshlarning
bilimli, yuksak tafakkur egasi bo’lish borasidagi qarashlar muhim o’rin egallagan
bo’lib, ularning intellektual salohiyatini jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi omil
ekanligiga alohida urg’u beriladi. CHunonchi, «... ilmu ma’rifat insonni
yuksaklikka ko’taradi. XXI asrda, men ishonaman, madaniyat uchun, ilmu ma’rifat
uchun jonini beradigan va yangi avlod paydo bo’ladi. Biz ana shu avlod uchun
yashayapmiz. Biz kutayotgan avlod mana shu boylikni dunyodagi eng katta
boylikga, hayotini shunga baxshida etsa, bilingki, odamzod yorug ‗kunlarga
erishishi muqarrar» 1
[5;210]
SHaxsning ma’naviy-axloqiy qiyofasi, hayotiy yondoshuvlari, uning uchun
ustuvor ahamiyatga ega bo’lgan dunyoqarash mazmunini ifodalaydi. O’z navbatida
dunyoqarashning boyib borishi shaxsning shaxsiy sifat. O’z mazmunida ezgu
g’oyalarni ifoda etgan dunyoqarash shaxs qiyofasida namoyon bo’layotgan ijobiy
fazilatlarning boyib borishiga yordam beradi [5;212].
1 Karimov I.A ―Barkamol avlod orzusi T.: ―Sharq nashriyot-matbaa konserni, 1999- yil, ‖
57-bet
2

O’quvchilarda g’oyaviy onglilik va ijtimoiy faollik, ya’ni, davlatning ichki va
xalqaro siyosati mazmunini tushunish va idrok qilish ko’nikmalarini tarbiyalash
lozim. Tushuntirish ijtimoiy ongni shakllantirishda engko’p ishlatiladigan usuldir.
Tushuntirishning vazifasi o’quvchilarni yuksak madaniyatli, milliy g’urur
tuyg’usiga ega bo’lib voyaga yetishlarini tarbiyalashga yordam berishdan iborat.
O’quvchi shaxsini g’oyaviy va ma’naviy-axloqiy jihatdan shakllantirishda
o’qituvchining jonli so’zi eng ta’sirchan usul hisoblanadi. Suhbat uchun mavzu
tanlashda sinf o’quvchilari uchun dolzarbligi, o’quvchilarda ma’naviy-axloqiy
ishonch uyg’otishning suhbat mazmuniga bo’lgan munosabatlari va suhbatdan
kutilayotgan natijani hisobga olish zarur [6;56].
Ma’naviy jihatdan tarbiyalangan bolalar ongida ma’naviy-mafkuraviy bo’shliq
bo’lmaydi va o’z maqsadi yo’lida og’ishmay harakat qiladi.

Kurs ishining maqsadi:
Matematikani o’qitish jarayonida o’quvchilarni ma’naviy tarbiyasini
rivojlantirish.
Kurs ishining obyekti:
Matematikani o’qitish jarayoni.
Kurs ishining predmeti:
Matematikani o’qitish jarayonida o’quvchilarni ma’naviy tarbiyasini
rivojlantiruvchishakl, vosita va metodlar.
Kurs ishining vazifalari:
Mavzuni yorituvchi manba topish, rejani shakllantirish;
Ma’naviy tarbiya tushunchasini tahliliy o’rganib chiqish;
Ta’lim jarayonida ma’naviy tarbiya masalasini o’rganish;
Umumiy o’rta ta’lim maktablari matematika fanlarini o’qitishda ma’naviyatni
shakllantirishni aniqlash;
O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limida matematika fanlarini o’qitishda ma’naviyatni
shakllantirishni o’rganish;
3

O’zbekistonning mustaqillik yillarida erishgan yutuqlari asosida ma’naviyatni
shakllantirishni yoritib berish;
O’rganilgan ma'lumotlar xulosalar chiqarish; Kurs
ishini jihozlash, himoyaga tayyorlash.

4

I BOB. Pedagogika nazariyasida ma’naviy
tarbiya muammolari
1.Ma’naviy tarbiya tushunchasi
Ma’naviyat - jamiyatning, millatning yoki ayrim bir kishining ichki hayoti,
ruhiy kechinmalari, aqliy qobiliyati, idrokini mujassamlantiruvchi tushuncha.
Ma’naviyat keng ma’noga ega bo’lib, ma’rifat, madaniyat kabi tushunchalami o’z
ichiga oladi.
Maqsad, mazmun, shakl, metod vavosi talar kabi tushunchalar r tarbiya
jarayonining mohiyati iochibberadi [5;196]
SHaxs dunyo qarashining shakllanishida ma’naviy-axloqiy tarbiya muhim
o’ringa ega bo’lib, uni samarali tashkil etish o’quvchida ma’naviy-axloqiy ongni
shakllantirishga yordam beradi.
Ma’naviyat shaxs, xalq, davlat va jamiyatning kuch-qudrati, taraqqiyoti,
imkoniyatlari va istiqbollarini belgilab beruvchi ichki ijobiy, ruhiy omildir.
Milliy ma’naviyat tushunchasi. «Millat» so’zi tub mohiyat, o’zak, negiz degan
ma’nolami bildiradi. Milliy ma’naviyat esa «Millat» tushunchasi bilan bog’liq.
«Millat» so’zi arab tilida uch ma’noni bildiradi: 1) din, mazhab; 2) ummat; 3) xalq,
qavm. Millat so’zi Qur’oni Karimda ham qo’llanilgan. Qur’onda har bir millat
vakili o’z milliy qadriyatlarini rivojlantirishi savobli ish, lekin o’z millatidan,
qavmidan chiqib, boshqa millatga o’tib olishi esa katta bir gunoh deb ta’rif
berilgan.
Jamiyat rivojlanib borgan sari insonlar, xalqlar millatlar o’rtasidagi ma’naviy
munosabat va aloqalar rivojlanib boraveradi. Bu borada ma’naviyatni besh
guruhgabo’lib o’rganish mumkin:
1) ma’naviy qadriyatlar; 2) milliy ma’naviyat; 3) shaxs ma’naviyati; 4)
mintaqaviy ma’naviyat; 5) umuminsoniy ma’naviyat. • Madaniyat («cultura»
so’zidan olingan bo’lib, parvarish qilish, ishlov berish ma’nosini bildiradi) –
ijtimoiy taraqqiyot davomida insonlarning faoliyati tufayli qo’lga kiritilib, ularning
5

ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiluvchi moddiy va ma’naviy boyliklar
tizimi.
Ma’rifat shaxs ongiga ilmiy bilim, axloq qoidalari hamda ijtimoiy
munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy me’yorlarni singdirish, ta’limtarbiyani
takomillashtirish, milliy meros va umuminsoniy qadriyatlarni o’rganish, ularni
targ’ib etish maqsadida amalga oshiriladigan tadbirlar tizimi.
Tarbiya jarayonio’quvchining onginigina emas, balki his-tuyo’ularini ham
o’stirib borishi, unda jamiyatning shaxsga qo’yadigan axloqiy talablariga muvofiq
keladigan xulqiy malaka va odatlarni hosil qilishi lozim.
Bunga erishish uchun o’quvchining ongiga, hissiyotiga va irodasiga ta’sir etib
boriladi. Agar bularning birortasi e’tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish
qiyinlashadi. Tarbiya jarayoniga o’qituvchi rahbarlik qiladi, o’quvchilar faoliyatini
belgilaydi, ularni ijtimoiy jarayonda ishtirok etishlari uchun shart-sharoit yaratadi.
Tarbiyani samarali yo’lga qo’yish uchun uning harakatlantiruvchi
kuchini-tarbiya jarayonining manbaini yaxshi bilish va hisobga olish muhimdir.
Bir so’z bilan aytganda tarbiya jarayoni-har bir insonning hayotda yashashi
(umimiy faoliyat, ta’lim, tarbiya) jarayonida orttirgan saboqlari va intellektual
salohiyatlarining ijobiy ko’nikmasinio’zida shakllantirish va o’zgalarga berish
jarayonidir. Tarbiya jarayonida ichki va tashqi qarama-qarshiliklar mavjud bo’lib,
u bevosita tarbiyalanganlik darajasiga bogliq bo’ladi. Tarbiyada o’quvchilarning
tarbiyalanganlik darajasini ham hisobga olish kerak bo’ladi. Bu jihat unutilsa,
qaramaqarshiliklar kuchayadi [6;40].
Tarbiya yaxlit jarayonda amalga oshiriladi, uning tarkibiy qismlari
ham ayni bir vaqtda, faoliyatning biror turi asosida amalga oshiriladi.
Tarabiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda beqiyosdir.
Insonni tarbiyalash, uni bilim olishga, mehnat qilishga undash va bu xatti-harakatni
sekin-astako’nikmaga aylantirib borish lozim. Insonni mushohada qilish
qobiliyatini tarb iyalash, aqlni peshlash demakdir. Aqlongni saqlaydi. Onges a
moddiy va ma’naviy manbaga aylanadi. Shu tariqa inson sekin-asta takomillashib,
6

komillikka erishib boradi. Ammo buning uchun tarbiyachi va tarbiyalanuvchidan
uzoq davom etadigan mas’uliyat, sharafli mehnat va qunt, irodani talab etadi.
Buning uchun bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish zarur.
Ma’naviy, insoniy sifatlarning shakllanishi daoiladagi, atrofdagi, jamiyatdagi
muhit va bolalarga bo’lgan munosabat muhim rol o’ynaydi [6;41].
Tarbiya jarayonining natijasi barkamol shaxsni shakllantirishdir. Bu
jarayon ikki tomonlama bo’lib, uyushtirish va rahbarlikni, shuningdek, o’quvchi
shaxsining o’zitomonidan faollik ko’rsatishini taqozo etadi. Bu jarayon da
pedagog etakchi vazifani bajaradi. Chunki u ijtimoiy tarbiyaning umumiy
maqsadlari, mohiyatini tushunadi maqsadi yolida amalga oshiriladigan vazifalar
tizimidan yaxshi xabardor, tarbiya shakllari, metodlari va vositalarini asosli, ilmiy
tarzda tanlab oladi va tarbiya jarayoniga tatbiq etadi.
Tarbiya jarayonining mohiyatini tarbiyaga har tomonlama yondoshish bilan
muvaffaqiyatli tarzda ilmiy tahlil qilish mumkin.
Ta’lim va tarbiya jarayonlarining ajralmas qismlaridan biri ta’lim mazmuni
shaxsiy xislatlarini tarbiyalashning katta imkoniyatlariga egaligidadir. [5;192].

7

2.Ta’lim jarayonida ma’naviy tarbiya masalasi
Uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimi jamiyatni tashkil etgan tizimning tarkibiy
qismidir. Bu qismning samarali ishlashi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlaming
barcha jihatlariga o’z ijobiy ta’sirini ko'rsatadi. Shuning uchun ta’lim to’g’risidagi
Qonunda «Ta’limO’zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor»
deb e’lon qilinadi.
A.Karimov ma’naviyat tushunchasiga ta’rif berib, shunday degan edi:
«Ma’naviyat haqida gap ketar ekan, men awalo insonni ruhiy poklanishi va
yuksalishiga da’vat etadigan, inson ichki olamini boyitadigan, uning imon
irodasini, e’tiqodini mustahkamlaydigan, vijdonini uyg’otadigan qudratli botiniy
kuchni tasavvur qilaman» .Bu fikrni talqin qiladigan bo’lsak, undan shunday
ma’no chiqadiki, eng avvalo, har bir mushohada qila oladigan shaxs o’zining
haqiqiy inson ekanligini tushunib' yetishi, ya’ni ongi rivojlanib borayotganligini
fahmlashi, barcha tirik mavjudodlarga va insonlarga mehr muruwatli bo’la olishi,
milliy qadriyatlarimizni- tiklash va uni rivojlantirishga xizmat qila olishi
tushuniladi. Ikkinchi masalani yoritishda
I. A. Karimov- ning ma’naviyatga ta’rifi hamda ma’naviyat har bir insonning
ikkinchi ruhiyatining aynan ijobiy qirralari, aql-zakovati, o’z- o’zini anglash, aniq
maqsadlar sari faol harakatining qudratli salohiyati ekanligiga e’tibor qaratilsa,
maqsadga muvofiq bo’ladi [11;108].
Xalqimizda «Bama’ni odam, juda bama’ni inson» degan iboralar bor.
Bu ijobiy ma’nodagi yuksak iboradir. Shu bilan birga, «Bama’ni odam», degan
tushuncha ham bor, bunday odamlar inson nomiga munosib
hisoblanmaydi va ular hech qachon insonparvar bo’la olmaydi.
Ma’naviyat - jamiyatning, millatning yoki ayrim bir kishining ichki hayoti, ruhiy
kechinmalari, aqliy qobiliyati, idrokini mujassamlantiruvchi tushuncha.
Ma’naviyat keng ma’noga ega bo’lib, ma’rifat, madaniyat kabi tushunchalami o’z
ichiga oladi [5;201].
8

Yuksak ma’naviyatli insonni shakllantirish jamiyatni rivojlantirishning muhim
omili. Bu masalani yoritishda ma’naviyatning shaxs faolligini, mehnat
unumdorligini oshirish, jamiyatda totuvlik, yakdillikni ta’minlash va umummilliy
manfaatlarni uyg’unlashtirishdagi qudratli kuch o’rganiladi. Markaziy Osiyo
tarixida diniy va qomusiy bilimni siyosiy aql-idrok bilan ma’naviy jasoratni o’zida
mujassam eta bilgan Imom al Buxoriy, at Termiziy, Xoja Bahovuddin Naqshband,
Xoja Ahmad Yassaviy, al-
Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Amir Temur, Mirzo Ulug’bek, Zahiriddin Bobur va
boshqa buyuk ajdodlarimiz milliy madaniyatimizni rivojlantirishga ulkan hissa
qo'shganlar, ularning nomlari, jahon sivilizatsiyasiga qo’shgan ulkan hissalari
butun dunyoga ma’lum 1
.
Jamiyatning ma’naviy kamoloti o’z-o’zidan amalga oshmaydi. Har bir tuzum va
davr ma’lum maqsad, g’oya va mafkuralar, talab va ehtiyojlar asosida kishilaming
ma’naviy kamolotiga ta’sir ko’rsatadi. Ana shunga asosan, inson tarbiyasining
biron tizim, shakl va mazmuni, insoniyligi kelib chiqadi.
Jamiyat a’zolarining ma’naviy fazilatlari, ta’lim tarbiyaning yo’llari va usullariga
kishilaming milliy jihatlari, yashash va mehnat qilish sharoitlari, turmush tarzi
kabilar ham ta’sir etadi. Ayniqsa, ma’naviy qadriyatlarimizni chuqur bilish, uning
uzviyligini ta’minlash, har bir yosh avlodning muqaddas burchi ekanligini
unutmasligimiz kerak.
Ma’naviyat - bu kishini, egallagan foydali bilimlari (bilim turidan qat’i nazar),
uning hayotida takrorlanaverishi natijasida, ko’nikma va malaka bosqichlaridan
o’tib ruhiga singib, uning hayot tarziga aylanib ketgan bosqichdagi ijobiy ijtimoiy
sifatlardir. Demak, ma’naviyat asosini bilim tashkil qilar ekan, bilim turlariga mos
ravishda ma’naviyat turlarini sanab chiqsak bo’ladi. Bularga diniy ma’naviyat,
axloq va odob ma’naviyati, dunyoni ilmiy bilish ma’naviyati, texnik ma’naviyat,
kasbiy ma’naviyat va boshqalar kiradi. Axloq va odob ma’naviyati inson ijtimoiy
mohiyatini eng ustki qavatini, ya’ni qobig’ini tashkil qilgani uchun, ba’zilar
1 I.A.Karimov. «0‗zbekiston XXI asr bo‗sag‗asida. Т .: «0‗zbekiston» nashriyoti, 1997. 139-140-betlar.
9

ma’naviyat‗deganda, kishining axloq va odobga oid bilimlarini uning hayot tarzida
aks etishi deb tushunishadi. Bu ma’naviyatni tor ma’noda tushunishdir [11;104].
Ta’lim-tarbiya jarayonining izchil, uzluksiz, tizimli hamda, aniq ijtimoiy maqsad
asosida tashkil etilishi, mazkur jarayonda, fanlararo aloqadorlik, shuningdek,
dunyoqarashni shakllantirishda samarali sanaluvchi barcha mavjud omillarning
birligiga tayangan holda ish ko’rish ko’zlangan maqsadga erishishning kafolatidir.
Mazkur holat ma’lum ijtimoiy voqeahodisalar mohiyatini turli nuqtai nazardan
baholash, ularning rivojini ko’ra bilish, bir holatdan ikkinchi holatga o’tishini
kuzatish, ularning o’zaro bog’liqligi va aloqadorligi, bir-birini taqozo etishini
tushuna olish imkonini beradi.
Ta’lim-tarbiyani tashkil etish jarayonida fanlararo aloqadorlik, ijtimoiy va tabiiy
omillarning o’zaro muvofiq kelishiga erishish omillari, atrof-muhit hamda ijtimoiy
munosabatlar ta’sirida shaxs kamolotini ta’minlashga erishish imkoniyatlaridan
unumli foydalanishga intilish maqsadga muvofiqdir. Ta’lim muassasalarida o’quv
predmetlari sifatida tavsiya etilgan fanlar asoslarining o’quvchilar tomonidan
chuqur o’zlashtirilishi ularda keng dunyoqarashni shakllantirishga yordam beradi.
O’qituvchilar o’quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllanishi xususida
g’amxo’rlik qila borib, doimiy ravishda ular tomonidan o’zlashtirilgan ilmiy
bilimlarni amaliyotda qo’llay olinishiga e’tibor berishlari zarur. Fan o’qituvchilari
u yoki bu qonuniyatlar va ularning mohiyati bilan o’quvchilarni tanishtirib borar
ekanlar, o’quvchilarga turli hayotiy vaziyatlarda ulardan foydalanish yoki ularga
tayanib ish ko’rish lozimligini tushuntirib borishlari kerak.
10

II BOB. Tarixiy ma’lumotlar asosida ma’naviyatni
shakllantirish
1.Umumiy o’rta ta’lim maktablari matematika fanlarini o’qitishda
ma’naviyatni shakllantirish
Milliy tarbiyaning nazariyasi, uslubiyati va o’quvchi yoshlar birlashmalari
tizimini, ma’naviyat bilan shug’ullanuvchi mutasaddr lavozim
professiogrammalami, o’quvchi yoshlar uyushmalari hamda ulaming tizimi va
faoliyati mazmunining shakllarini ishlab chiqish kabi dolzarb amaliy vazifalaming
yechimini topishni yuklaydi.
Barkamol avlodni voyaga yetkazishda diniy aqidaparstlikning tarixiy
ildizlari, zamonaviy holati va unga qarshi kurashning nazariy asoslariga ham ko’p
bog’liqdir. Odamlarimiz tafakkurida og’ir kurash kechayotganidan ogoh bo’lish
lozimligi, vaziyat - tarixiy xotira va milliy o’zlikni anglash va bu orqali barcha
ma’rifiy mamlakatlarda bo’lganidek, g’oyaga qarshi g’oya bilan kurashishning
falsafiy, tarixiy asoslarini yaratishni, inson huquqlari milliy harakat dasturini ishlab
chiqishni talab qilmoqda. Bu esa falsafa, tarix, madaniyatshunoslik,
siyosatshunoslik, sotsiolo-giya va boshqa fanlarda yangi dunyo qarash va yangi
tafakkur shakllanish xususiyatlarini o’rganib, natijalarini hayotga tezroq tadbiq
qilishni, milliy o’zlikni anglash jaryonini tahlil qilish, g’oyaviy kurash strategiyasi
va texnikasi, usul 'va shakllarini ishlab chiqishni taqozo qiladi [11;15].
Mamlakatni demokratik asoslarda qayta qurish va jamiyatda
ma’naviyaxloqiy muhitni sog’lomlashtirish - ko’p qirrali jarayondir. Bunda
ta’limtarbiya tizimlarining o’mi, ahamiyati, shubhasiz, juda katta.O’zining
kundalik tirikchilik tashvishlaridan ortmay qolgan, milliy-tarixiy qadriyatlaridan,
urf-odatlari va qadimiy an’analaridan deyarli begonalashgan, tor ixtisoslik
doirasida fikr yuritish va faoliyat ko’rsatishdan chiqa olmagan, erkin va ijodiy fikr
yuritishdan mahrum etilgan «sovet kishisi»ning ongi va dunyoqarashini
o’zgartirish, qalbiga, ruhiga milliy va umuminsoniy qadriyatlar nurini singdirish,
uning bugungi taraqqiy etayotgan madaniy olam, erkin va ilg’or fikrlovchi insonlar
11

darajasida faoliyat ko’rsatishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratishda ta’lim-tarbiya
tizimlari oldida katta va keng miqyosli vazifalar turibdi. Bu, awalo, yangi davr
talablariga to’la javob beradigan yuqori malakali mutaxassis kadrlami
tayyorlashdir. Shu jihatdan qaraganda, ta’lim-tarbiya sohasida nazarda tutilayotgan
tadbirlaming g’oyaviy-nazariy asoslari milliy mustaqillik g’oyasi bilan
chambarchas bog’liq.
Ma’naviy-axloqiy ustuvor vazifalami amalga oshirish:
- ta’limni insonparvarlashtirishni ta’minlash mexanizm- larini ishlab chiqish,
bevosita fanlar bo’yicha ishlab chiqilgan ishchi dasturlarda ta’limtarbiya birligini
ta’minlash;
- uzviylik va uzluksizlik mezonlariga amal qilgan holda ishlab chiqilgan yangi
namunaviy o’quv'dasturlarining yangi turkumini ta’lim amaliyotiga joriy qilish.
Ma’naviyat - bu kishini, egallagan foydali bilimlari (bilim turidan qat’i nazar),
uning hayotida takrorlanaverishi natijasida, ko’nikma va malaka bosqichlaridan
o’tib ruhiga singib, uning hayot tarziga aylanib ketgan bosqichdagi ijobiy ijtimoiy
sifatlardir. Demak, ma’naviyat asosini bilim tashkil qilar ekan, bilim turlariga mos
ravishda ma’naviyat turlarini sanab chiqsak bo’ladi. Bularga diniy ma’naviyat,
axloq va odob ma’naviyati, dunyoni ilmiy bilish ma’naviyati, texnik ma’naviyat,
kasbiy ma’naviyat va boshqalar kiradi. Axloq va odob ma’naviyati inson ijtimoiy
mohiyatini eng ustki qavatini, ya’ni qobig’ini tashkil qilgani uchun, ba’zilar
ma’naviyat‗deganda, kishining axloq va odobga oid bilimlarini uning hayot tarzida
aks etishi deb tushunishadi. Bu ma’naviyatni tor ma’noda tushunishdir [11;17].
Ta’limning o’quv va madaniy-tarbiyaviy vazifalari, shu jumladan, ijtimoiy-
gumanitar fanlami o’qitishning sifati samaradorligini oshirish yuzasidan
qilinayotgan ishlar davlat ahamiyatiga ega bo’lgan ushbu muhim masalani hal
qilishga qaratilmoqda. Ta’lim tizimimizni kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida
qayta qurish, ijtimoiy-gumanitar fanlar mazmunini milliy istiqlol g’oyasi bilan
boyitish bu vazifalami nazariy va amaliy jihatdan tayyorlash va mustahkamlashga
qaratilgan keng miqyosli tadbirlardir.
12

O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimida matematikaning ro’li juda yuqori.
Matematikaboshlang’ich sinflarda o’rgatiladigan asosiy o’quv fanlaridan bo’lib,
Mustaqil O’zbekiston Respulikasi manfaatlari, o’zbekona odob va milliy an’analar
ruhi, xalqaro bilimdonlik mezoni, davlatimiz va xalqimiz ehtiyojidan kelib chiqib,
tartiblangan ijtimoiy buyurtmalar tizimini bajaradi.
Mehnat ta’limiga aloqador amaliy ishlarda matematik hisob-kitoblar olib
borilmog’i va geometrik shakllardan foydalanib yasash, o’lchash va hisoblashga
doir mashqlar bajarilmog’i kerak.
Matematika o’z ichki qonuniyatlari bo’yicha ham turli tushunchalar,
nazariyalarni umumlashtiradi, mantiqiy tugallanganlikka erishtiradi, avvalgi
tushunchalar, nazariyalarga matematika rivojining hozirgi zamon yutuqlari nuqtai
nazaridan qarab, ularni tahlil qildiradi – rivojlantiradi. Bu esa biz yashayotgan
olamni chuqur bilishga olib keladi.
O’zbekiston mustaqil davlatga aylangan bir sharoitda ma’naviy va axloqiy
tarbiya qator omillar ta’sirida amalga oshiriladi. Axloqiy sifat shaxsning barcha
muhim xususiyatlarini yaxlit holga keltiradi.
O’zbek xalqining moddiy va madaniy darajasining ko’tarilishi yangi axloqning
kelajakdagi rivojlanishi va mustahkamlanishining sotsial bazasini kengaytiradi,
shaxs ehtiyoj larini yangi darajasi va undan oqilona fodalanishni shakllantiradi.
Axloqiy tarbiyaning maqsadi shaxsni axloqiy shakllantirshdir. Shaxsning
muhim ma’naviy sifatlari bo’lgan axloqiy ong, hissiyot va xulqni shakllantirish:
vatanparvarlik, vatanga muhabbat, O’zbekiston gerbi, bayrog’i, madhiyasiga
hurmat, insonparvarlik, ongli intizom va boshqa tuyg’ularni kamol toptirish
axloqiy tarbiyaning asosiy vazifasidir [11;52].
O’quvchilarda ijobiy sifatlarni tarbiyalash ularning salbiy xislatlardan holi
bo’lishlariga yordam beradi. Bu esa dastlab o’quvchilarga xulq-odob me’yorlari va
qoidalarini anglash va shaxs ongini shakllantirishga doir metodlar asosida amalga
oshiriladi [5;257].
13

O’quvchi faoliyatini tashkil etish va xulq-odobni shakllantirish metodlaridan
mashqlantirish, o’rgatish, pedagogik talab qo’yish jamoa fikrini hisobga olish,
topshiriqlar berish, tarbiyaviy vaziyatlar hosil qilish va boshqa metodlardan
foydalanish samarali natijalar berishi mumkin.

14

2.O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limida matematika fanlarini
o’qitishda ma’naviyatni shakllantirish
Axloqiy bilim berishni tashkil qilishda o’quvchilaming yosh xususiyatlarini,
ulaming shaxsiy axloqiy tajribalarini, axloqiy me’yorlar to’g’risidagi xabardorlik
darajasini axloq sohasidagi o’zlashtirgan bilimlarining axloqiy talablari bilan
munosabatini hisobga olish zarur.
Shaxsning axloqiy rivojlanishi axloqiy ehtiyojlami shakllantirishni o’z ichiga
oladi: mehnatga, muloqotga, madaniy qadriyatlami o’zlashtirishga, bilish
qobiliyatini rivojlantirish va boshqalarga ehtiyoj seziladi. Bu ehtiyojlar o’quvchilar
faoliyati va munosabatlarining real tajribasida rivojlanadi. Ko’p qirrali faoliyat
jarayonida xatti-harakatning ijtimoiy foydali kb‗nikmalari, axloqiy odatlar,
barqaror munosabatlar shakllanadi.
Har qaysi rol muayyan axloqiy-psixologik xususiyatni taqozo etadi. Har
qanday ijtimoiy rol eng muhim axloqiy ilm olishni talab qiladi; onglilik,
mas’uliyat, mehnatsevarlik, yordam ko’rsatishga tayyorlik, o’zining shaxsiy
qiziqishlari bilan harakat qilish. Demak, ijtimoiy majburiyatlarni ongli qabul qilish
u yoki bu vazifalami va uni amalga oshirish yo’llarini o’zlashtirishda kuchli ta’sir
qiluvchi asos bo’lib xizmat qilishi mumkin.
Axloqiy ehtiyojni shakllantirish va amaliy faoliyat o’rtasida mustahkam aloqa
mavjud. Biroq axloqiy va obyektiv ahamiyatga ega bo’lgan faoliyat har doim ham
o’quvchida istalgan ehtiyojni tug’diravermaydi.
Mehnat faoliyati axloqiy tarbiyada boshqa omillardan foydalanilmaydigan
taqdirda muhim yutuqlami bermaydi.
Ma’naviy-axloqiy tarbiya tizimida axloqiy odatlar alohida o’rinni egallaydi.
Chuqur o’zlashtirilgan axloqiy me’yorlar bilan belgilanuvchi xattiharakat odatning
ma’naviy sababining barqaror ko’rsatkichidir.
Odatlar o’zlashtirilgan xatti-harakatni ishlab chiqarish yo’llaridan
foydalanishni o’z ichiga oladi. Ko’pincha axloqiy odatlar insonparvarlik, mehnatga
mas’uliyat bilan yondashish tuyg’ularini shakllantirish uchun zarurdir. Odatlar
15

shartli ravishda oddiy va murakkabga bo’linadi. Oddiy odatlar deyilganda ijtimoiy
turmushning elementar qoidalari, belgilangan intizom me’yorlari va muloqot
madaniyati asosida yotgan ishlar va harakatlar ko’zda tutiladi.
Murakkab axloqiy odatlarga fuqarolik, mehnat oilaviy burchlarini, axloqiy
xatti-harakatlarini vijdonan bajarishga bo’lgan ehtiyoj kiradi. Axloqiy tarbiyaning
muhim vazifasi xatti-harakatlami odatga aylantirishdir. Axloqiy odatlami
tarbiyalashga qo’yiladigan pedagogik talab o’quvchining fe’l- atvori va ongining
birligi va o’zaro aloqasiga asoslanadi.
U yoki bu odatni tarbiyalashdan oldin, o’quvchini ijobiy odatlami egallash va
salbiy odatlarga barham berishga moyil qilish lozim. Ma’naviy-axloqiy odatlami
tarbiyalash o’quvchi fe’l-atvorining ijobiy dalillari asosida amalga oshiriladi.
Odatlar izchillik bilan oddiydan nisbatan murakkabga qarab tarbiyalanadi, u
o’z-o’zini nazorat va tashkil qilishni talab qiladi [11;59].
O’tmishda ajdodlarimiz qanday fazilatlarga ega bo’lgan farzandni orzu
qilishganliklarini anglash uchun xalqimiz uzoq tarix davomida yaratgan a/sona,
ertaklar, dostonlarga murojaat qilish kerak. O’zbek xalq og’zaki ijodiyoti
namunalarida tarannum qilingan vatanga muhabbat, erkparvarlik, sadoqatli do’st
bo’la olish, o’z burchini, o’z so’zini oqlash, mardlik, jasoratga qodirlik eng zarur
fazilatlar bo’lgan. O’zbek olimlarining o’tmishni
(Y. Jumaboyev) qayd qilishlaricha, «...o’z burchini ado etish, dushman ustidan
g’alaba qilish yo’lida qahramonlarcha o’z jonlaridan kechishga, har qanday
mashaqqatlarga bardosh berishga, sevgi, muhabbatdan kechishga, o’z
qabiladoshlarining or-nomusi uchun to oxirigacha kurashishga shay» turganlar.
Ajdodlarimizda milliy vatanparvarlik fazilatining qanday namoyon bo’lganligini
Sak qabilasiga mansub cho’pon Shiroqning eramizdan awalgi 519- yilda ko’
rsatgan mashhur jasoratidan bilish mumkin.
Ajdodlarimiz farzand tarbiyasining negizi sifatiga axloqiy uchlik: o’y, niyat,
so’z — ish birligini yaratishgan. Mazkur uchlik negizini keyinchalik lug’atimizga
kirib kelgan «vijdon» so’zi bilan ham ifodalash mumkin, «Men yaxshi niyat,
16

yaxshi so’z va yaxshi ishga shon-shavkat baxsh etaman. Men yaxshilikdan iborat
Mazda qonuniga shon-shavkat baxsh etaman», - deb yozilgan «Yasna»da. «Yaxshi
fikr» deganda, yaqin kishisiga mehribon bo’lish, muhtojlik va xavf-xatar ostida
qolganda ko’maklashishga shaylik, yovuzlikka qarshi, kishilar baxt-saodati uchun
faol kurashishga shaylik, hamma bilan ahil va totuvlikda, o’z maslakdosh
birodarlari bilan do’stlik va hamjihatlikda yashashga intilish ruhidagi niyatlar va
fikrlar musaffoligi tushuniladi. Inson o’z fikri-xayolida boshqalarga hasad
qilmasligi lozim, yaxshi niyatli kishi darg’azab bo’lmaydi va boshqa jaholatlarga
berilmaydi, chunki bunday holatida u yaxshi niyatini yo’qotadi, burch va adolat
haqida unutadi va nojo’ya harakatlarqiladi», - deb hisoblangan.

17

III BOB. O’zbekistonning mustaqillik yillarida
erishgan yutuqlari asosida ma’naviyatni
shakllantirish
1.Umumiy o’rta ta’lim maktablari matematika darslarida
Respublikada erishilgan yutuqlarga oid misollar asosida o’quvchilar
ma’naviyatini shakllantirish
Qobiliyat va iste’dodning ro’yobga chiqishida insonning muayyan faoliyatga
qiziqishi bilan bir qatorda uning o’z ustida ishlashi ham muhim ahamiyat kasb
etadi. Iste’dodli kishilar-iqtidor kuchini to’la ro’yobga chiqarishi uchun o’z
ustilarida tinmay ishlashlari, mehnat qilishlari shart.
Masalan, mashhur grek notio’i Demosfenning (eramizdan oldin. IV asr) omma
orasidagi dastlabki nutqlari muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Demosfen duduq,
ovozi xasta, qisqa-qisqa nafas oladigan kishi edi. U doimo bir elkasini o’girib turar
edi. Demosfen o’z kamchiliklarini tuzatish uchun o’zi ustida tinimsiz ishladi: u
oo’ziga mayda toshlar va sopol parchalarini solib, so’zlarni talaffuz qilishni
o’rgandi, dengiz bo’yida to’lqinlar shovqinida nutq so’zladi, qoyalarga chiqib
baland ovoz bilan she’rlar o’qidi, oyna oldida turib yuz harakatlarini bir maromga
keltirdi. Uy shiftiga qilichni osib qo’ydi, u odati bo’yicha elkasini har o’girganda,
qilich elkasiga sanchilar edi. Demosfen haftalab uydan chiqmasdan notiqlikni
o’rganishi uchun sochini yarmini qirdirib tashladi. Oxir-oqibat o’zi ko’zlagan
maqsadga etib shuhrat qozonadi.
Bunga o’xshash misollarni ko’plab keltirishimiz mumkin. Masalan, Alisher
Navoiy, Ibn Sinolarning qunt bilan, hatto kechalari uxlamasdan kitob mutolaa
qilganlari-yu, Amir Temurning harbiy san’atni egallash borasidagi mehnatlari
fikrimizning dalilidir.
Mashhur kishilar hayotini o’rganish shuni ko’rsatadiki, ularning ijodiy
faoliyatlaridan asosiy narsa uzluksiz izlana bilish, oylab, o’z oldilariga qo’yilgan
maqsad uchun intilish, kurashish, unga etishish yo’llarini izlashdan charchamaslik,
maqsadga erishish yo’lidagi muhim omildir. SHuning uchun har bir o’qituvchi
18

o’zining pedagogik faoliyati davrida o’quvchilarga ta’limtarbiya berish bilan birga
ularga fan asoslarini chuqur singdirib borishni o’z oldilariga maqsad qo’yishi va
uni ro’yobga chiqarish uchun tinmay izlanish, mehnat qila olish qobiliyatlarini,
kuchli iroda va qat’iy xarakterini tarbiyalab borishlari lozim.
Tabiiyki, o’quvchilarning o’z maqsadlariga erishishlari uchun maktabda
olgan bilim, ko’nikma va malakalari kamlik qiladi. Ular yuksak maqsad yo’lida o’z
ustilarida tinmay izlanishlari, ijtimoiy munosabatlar jarayonida faol ishtirok
etishlari lozim.
Baxtga qarshi, o’qituvchilar orasida bolalar tarbiyasida muhim o’rin tutuvchi
omillar va ularning ahamiyatini bilmaydigan no’noq o’qituvchilar ham uchrab
turadi. M: Ayrim o’kituvchilar ulgurmovchi, o’kishdan orqada qoluvchi
o’kuvchilardan qutulish yo’llarini ahtaradilar. Ularni yo sinfda koldirish yoki
boshqa maktabga o’tkazish yo’llarini qidiradilar va bunga erishadilar ham. Bu kabi
choralarni qo’llash bilan biz o’quvchilar tarbiyasini tashkil etishda ko’zlagan
maqsadga erisha olmaymiz.
Fanlardan o’zlashtira olmagan o’quvchilarni qobiliyatsiz deyish xato,
o’qituvchining birinchi galdagi vazifasi har bir o’quvchining yoshini va psixologik
xususiyatini chuqur o’rganishi, uning qiziqishi va istaklarini aniqlashi, ularni
hisobga olgan Holda pedagogik chora-tadbirlarni qo’llashi lozimdir. Umuman,
pedagogik jihatdan to’o’ri uyushtirilgan har qanday faoliyat bola shaxsining aqliy,
axloqiy, estetik, jismoniy hamda irodaviy rivojlanishiga ijobiy ta’sir etadi [6;20].
Bu axloqiy fazilatlar kishini elga qo’shilishga, el bilan birga bo’lishga,
elning tashvishi bilan yashashga tayyor - xalqparvar kishini tarbiyalashga
qaratilganligi o’z-o’zidan ko’rinib turibdi. Zamonlar o’tib; odamlar orasidagi
munosabatlaming boyishi, savdo-sotiqning yuzaga kelishi bilan qabilaviy tarbiyaga
qo’yiladigan talablar ham o’zgarib, zamonaviylasha bordi. Ajodlarimiz o’zlaridagi
xislatlaming nafaqat xudo tomonidan ato qilingan, balki shakllantirilishini tobora
chuqurroq ulg’aytirib bordilar. Jumladan, yaxshi so’zlar — ahdga vafodorlik,
19

berilgan va’dani oqlash, hamma oldi- berdilarda halol boiish, o’zgalaming haqini
yemaslik, buzuqlikdan o’zini to’xtata bilish kabi yangi sifatlar bilan boyib bordi.
Ajdodlarimizning ko’hna qabilaviy tarbiyaviy tizimihozirgi kunlarda biz
to’qnashgan axloqiy, madaniy, jismoniy, ekologik muammolami bartaraf qilish
nuqtai nazaridan bebahodir. Zero, ajdodlarimiz axloqi kishining sog’-salomat,
kuchli bo’lishi kerakligini uqtirish bilan birga uning ma’naviyatiga asosiy e’tibomi
qaratgan. Jumladan, ayolga hurmat, uni e’zozlash, ona sifatida qadrlash g’oyalari
markaziy o’rinlardan birini egallagan. Demak, bu g’oya yosh avlodga kundalik
turmushda, oilada, yaxshi bolaning «namunaviy siymosi» orqali ijtimoiy tarbiyada
izchil singdirib borilgan.
O’zbekona tarbiyaning turli qirralari ulkan adiblarimiz Abdulla Qodiriy,
Oybek, Pirimqul Qodirov va boshqalaming tarixiy asarlarida muvafaqqiyatli aks
ettirilgan. Abdulla Qodiriy tomonidan «O’tkan kunlar»ning o’zbeklar turmushi-
dan tarixiy roman» deya aniqlashtirilishi ham adibning milliy zaminda qat’iy
turgan yozuvchi ekanligining misolidir. [11;65]
O’zbekiston mustaqillikka erishishi munosabati bilan uning jamiyat tizimida
sifat jihatdan tub o’zgarishlar sodir bo’ldi. Respublikada amalga oshirilgan
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy islohotlar jamiyatning tubdan yangilanishi, qayta
qurilishi uchun muhim zamin yaratadi, shu jumladan, madaniy sohalarda ham,
ta’lim-tarbiya tizimida ham keng islohotlar o’tkazish imkoniyatlari vujudga keldi.
MustaqilO’zbekiston taraqqiyotining hozirgi bosqichida ta’limning
insonparvarlik va tarbiyaviy vositalariga, jahon ta’lim tizimining ijobiy tajribalari
va yutuqlariga diqqat-e’tibor kuchaydi.

20

2.O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limida matematika darslarida
Respublikada erishilgan yutuqlarga oid misollar asosida o’quvchilar
ma’naviyatini shakllantirish
Yosh avlodning ma’naviy madaniyatini yuksaltirish qadriyat atamasi keng
tushuncha bo’lib, ma’lum voqeiylikdagi hodisalami insoniy, ijtimoiy va madaniy
ahamiyatini ifodalash uchun ishlatiladi. Inson faoliyatidagi, jamiyatdagi rang-
barang narsalar, tabiat hodisalari, mavjud qadriyatlar uchun obyekt sifatida
namoyon boiishi mumkin. Demak, u insonning kundalik hayotida, uning qiziqishi,
ongining shakllanishida muhim ahamiyatga ega.
Shunday qilib, qadriyat «obyekt va subyekt o’rtasidagi O’zaro muloqotning
natijasidir».
Bu tushunchaning mohiyatida voqeiylikdagi muayyan hodisalaming ijtimoiy,
madaniy-ma’naviy ahamiyatini ifodasi yotadi. Demak, qadriyatlar inson tomonidan
qadrlanadigan narsalar (shuningdek, tabiat, ijtimoiy hodisalar, inson xatti-
harakatlari va madaniy hodisalardan iborat bo’lib, kishilaming talabi, xohishi,
qiziqishi va maqsadi asosida munosabat, o’zaro ta’sir atrof-muhit bilan, insonlar
bilan natijasida vujudga keladigan holatdir [11;68].
Umuminsoniy va milliy qadriyatlar o’quvchining kundalik faoliyatida odat,
an’ana tusiga kirib qolgandagina u shaxsning ma’naviy shakllanishiga bevosita
ta’sir etadi. Qadriyatlaming «bolalarga bo’lgan ta’siri kattalarga bo’lgan ta’siridan
ancha ustun turadi, chunki kattalarning dunyoqarashi va e’tiqodlari, odatlari qaror
topgan bo’lsa, bolalarda endilikda ulaming poydevori quyilayotgan bo’ladi.
Bolalar. o’z tabiatiga ko’ra, ta’sirchan bo’lganliklari uchun ularga borliq va undagi
voqealaming ta’siri kuchli bo’ladi.
Borliqdagi voqea-hodisalar turli-tuman bo’lganidek, qadriyatlaming shakl va
mazmuni ham rang-barangdir.
Mazkur qadriyatlar o’quvchi ongi va faoliyatiga o’zining umumiylik, ya’ni
ulaming talab va qiziqishlarini qondirish, xususiy belgilari: zaruriyligi, foydaligi,
ma’qulligi bilan ta’sir etadi.
21

Mazmunan aqliy bilish faoliyati bilan bog’liq qadriyatlar o’quvchining tabiat
va jamiyat haqidagi ilmiy tushunchalarini kengaytirishga dunyoqarashini
shakllantirishga, bilim saviyasini oshirishga xizmat qiladi (ilmiy, tarixiy, insoniy,
diniy, badiiy manbalar). Bunday qadriyatlar o’quvchiga o’zbek xalqining jahon
ilm-fan taraqqiyotiga qo’shgan hissasini, aqliy kamoloti dialektikasini ilmiy, badiiy
asarlar orqali yetkazadi. Axloqiy qadriyatlar o’quvchining ongi va faoliyatini
faollashtiradi, ish va so’z birligini ta’minlashga olib keladi.
Ta’lim-tarbiya jarayonida ma’naviy qadriyatlardan foydalanib, yuqori sinf
o’quvchilarining ma’naviy madaniyatini shakllantirish muhim manbalarga
tayangan holda amalga oshiriladi. Ular:
- qadimdan tarbiya vositasi bo’lib kelgan xalq pedagogikasi, uning tarkibiy
qismlari — xalq og’zaki ijodi, hunarmandchiligi, tasviriy va amaliy san’ati,
musiqasi, teatri mazmunida xalqning tarbiyaga oid g’oyalari, tasawurlari,
orzu-istaklari, an’analari milliy qadriyatlaming boshlang’ich hegizi tarzida
o’z ifodasini topadi; *
- xalqning qadimiy turmush tarzi, axloq normalari, kelajak orzulari haqida
ma’lumot beruvchi dastlabki manbalar (bitiklar);
- diniy manbalar («Avesto», «Qur’on»«, «Hadis»);
- Sharq xalqlari milliy qadriyatlari haqida asosli bilim beruvchi Sharq
mutafakkirlari madaniy merosi;
- yozma badiiy ijodiyot shakllari (pandnoma, klassik va hozirgi zamon badiiy
ijod namunalari);
- turli xarakterdagi san’at asarlari, xalq hunarmandchiligi, badiiy-estetik
an’analar, urf-odatlar, bayramlar va boshqalar.
Ushbu manbalaming tarbiyaviy imkoniyatlari va yuqori sinf o’quvchilarining
ma’naviy madaniyatini shakllantirishdagi ahamiyati ilmiy tadqiqot ishining
navbatdagi bandlarida ochib beriladi [11;74]
An’analarning kelib chiqishi tarixiga nazar solinsa, ular din hukmronlik qilgan
bir davrda paydo bo’lganligidan dalolat beradi. Demak, diniy an’analar shu davr
22

talab va ehtiyojlariga mos holda may donga kelgan hamda asrlar davomida
o’zining ba’zi bir axloqiy talablari bilan xalq uchun ma’qul bo’lib kelmoqda.
Shuning uchun diniy qadriyatlaming ham aksariyatining mazmuni mehr-oqibat,
imon-e’tiqod, adolat, insonparvarlik kabi g’oyalar bilan sug’orilgan bo’lib, xalqni
nopoklik, oqibatsizlik, jaholat botqog’iga botish, ichkilikbozlik, zino, jabr-zulm
kabilardan saqlashga xizmat qilib kelganligini e’tiborsiz qoldirmaslik zarur.
Uchinchidan, milliy qadriyatlar shaklan va mazmunan qanday bo’lishdan qat’i
nazar, u shu millatning madaniy mulki hisoblanadi.
Umuminsoniy va milliy qadriyatlar o’quvchining kundalik faoliyatida odat,
an’ana tusiga kirib qolgandagina u shaxsning ma’naviy shakllanishiga bevosita
ta’sir etadi. Qadriyatlaming «bolalarga bo’lgan ta’siri kattalarga bo’lgan ta’siridan
ancha ustun turadi, chunki kattalarning dunyoqarashi va e’tiqodlari, odatlari qaror
topgan bo’lsa, bolalarda endilikda ulaming poydevori quyilayotgan bo’ladi.
Bolalar. o’z tabiatiga ko’ra, ta’sirchan bo’lganliklari uchun ularga borliq va undagi
voqealaming ta’siri kuchli bo’ladi.
Borliqdagi voqea-hodisalar turli-tuman bo’lganidek, qadriyatlaming shakl
va mazmuni ham rang-barangdir.
Mazmunan aqliy bilish faoliyati bilan bog’liq qadriyatlar o’quvchining tabiat va
jamiyat haqidagi ilmiy tushunchalarini kengaytirishga dunyoqarashini
shakllantirishga, bilim saviyasini oshirishga xizmat qiladi (ilmiy, tarixiy, insoniy,
diniy, badiiy manbalar). Bunday qadriyatlar o’quvchiga o’zbek xalqining jahon
ilm-fan taraqqiyotiga qo’shgan hissasini, aqliy kamoloti dialektikasini ilmiy, badiiy
asarlar orqali yetkazadi. Axloqiy qadriyatlar o’quvchining ongi va faoliyatini
faollashtiradi, ish va so’z birligini ta’minlashga olib keladi.
23

Xulosa
Ma’naviyat - jamiyatning, millatning yoki ayrim bir kishining ichki hayoti,
ruhiy kechinmalari, aqliy qobiliyati, idrokini mujassamlantiruvchi tushuncha.
Ma’naviyat keng ma’noga ega bo’lib, ma’rifat, madaniyat kabi tushunchalami o’z
ichiga oladi.
Ta’lim-tarbiya jarayonida ma’naviy qadriyatlardan foydalanib, yuqori sinf
o’quvchilarining ma’naviy madaniyatini shakllantirish muhim manbalarga
tayangan holda amalga oshiriladi.
Milliy qadriyatlar milliy madaniyatning tarkibiy qismi bo’lib, uning paydo
bo’lishi va shakllanishi murakkab ijtimoiy jarayondir.
Milliyqadriyatlarmazmunano’shamillatningg’oyalari, qarashlari, e’tiqodlari,
ma’naviyturmushtarzi, orzu-istaklari, kelajakmaqsadlariniifodaetadi.
Mazkur kurs ishida ma’naviy tarbiya tushunchasi, ta’lim jarayonida
ma’naviy tarbiya masalasi, umumiy o’rta ta’lim maktablari matematika fanlarini
o’qitishda ma’naviyatni shakllantirish, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limida
matematika fanlarini o’qitishda ma’naviyatni shakllantirish, O’zbekistonning
mustaqillik yillarida erishgan yutuqlari asosida ma’naviyatni shakllantirish
masalalari ko’rildi.
Ushbu kurs ishi mening birinchi ijodiy faoliyatim hisoblanib, uni yozishda
ko’pgina adabiyotlardan foydalandim.

24

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi . T.: ― Sharq ‖ ‖
nashriyot -1997 y.
2. M. X. To’xtaxo’jayeva ―Umumiy pedagogika T.: ―Fan nashriyoti-2006 yil.
‖ ‖
3. J. Xasanboyev, H. Sariboyev ―Pedagogika o’quv qo’llanma T.: ―Fan
‖ ‖
nashriyot-2006 yil.
a. ―O’zbek tilining izohli lug’ati T.: ― O’zb. Res. Milliy ensklo (3,4,5 qismlar).
‖ ‖
b. Umumiy o’rta ta’lim va o’rta maxsus, kab-hunar ta’limida ―Matematika
‖
(Davlat ta’lim standartlari va o’quv dasturlari haqida darsliklar mazmuni bo’yicha
tahliliy ma’lumotlar) T.: ―O’qituvchi -2010
‖
c. M. HAMDAMOVA ―MA’NAVIYAT ASOSLARI O’zbekiston
‖
4. Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan o’quv qo’llanma
sifatida tavsiya etilgan TOSHKENT — 2008

25

Matematikani o’qitish jarayonida o’quvchilarni ma’naviy tarbiyalash

Купить