Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 219.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 18 Декабрь 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Техника и технология

Продавец

Ahrorbek Abdunabiyev

Дата регистрации 18 Декабрь 2025

0 Продаж

Texnik tizimni ekspertizadan o’tkazishni tashkil etish

Купить
MAVZU:   Texnik  tizimni ekspertizadan o’tkazishni  tashkil etish
1 MUNDARIJA
KIRISH…………………………..………………………………………….3
1-BOB.   TEXNIK   TIZIMLARNI   EKSPERTIZADAN
O'TKAZISHNING NAZARIY ASOSLARI………………………………..……5
1.1.   Texnik   tizimlar   tushunchasi   va   turlari……………………………..
…….5
1.2. Texnik ekspertiza mohiyati va ahamiyati……………………………….6
1.3. Texnik ekspertiza metodologiyasi va standartlari………………………8
1.4.   Zamonaviy   ekspertiza   usullari   va   yondashuvlari………………………
10
2-BOB.   TEXNIK   TIZIMLARNI   EKSPERTIZADAN   O'TKAZISH
JARAYONI…………………………..…………………………………………..13
2.1. Ekspertizani rejalashtirish va tayyorgarlik bosqichi…………………..13
2.2. Texnik tizimning diagnostikasi va texnik holatini baholash……..……17
2.3. Texnik tizimning xavfsizlik va ishonchlilik ko'rsatkichlarini aniqlash..21
2.4. Ekspertiza natijalarini qayd etish va rasmiylashtirish…………………26
3-BOB.   TEXNIK   TIZIMLAR   EKSPERTIZASINI   TASHKIL   ETISH
SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO'LLARI………………………………33
3.1.   Ekspertizaning   zamonaviy   texnologik   vositalari………………………
33
3.2.   Ekspertiza   jarayonlarini   avtomatlashtirish   imkoniyatlari………………
34
3.3.   Ekspertiza   natijalarini   tahlil   qilish   va   qaror   qabul   qilish
tizimlari……..36
2 XULOSA   VA
TAKLIFLAR……………………………………………….42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI……………………45
ILOVALAR……………………………………………………….……….46
3 KIRISH
Texnik   tizimlarni   ekspertizadan   o'tkazish   zamonaviy   ishlab   chiqarish   va
texnologiyalar rivojlanishi sharoitida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Globallashuv
jarayonlari,   innovatsion   texnologiyalarning   joriy   etilishi   va   texnik   tizimlarning
murakkablashuvi   ularning   ishonchliligini,   xavfsizligini   hamda   samaradorligini
baholash   masalalarini   yanada   dolzarb   qilmoqda.   Texnik   tizimlarning   turli
sohalarda   qo'llanilishi,   ularning   ishlash   muddatini   uzaytirish   va   iqtisodiy
samaradorligini oshirish zarurati ekspertiza jarayonlarini tashkil etishning yangicha
usullarini talab etmoqda.
Bugungi   kunda   texnik   tizimlarning   turli   ko'rinishlari   mavjud   bo'lib,   ularni
ekspertizadan o'tkazish jarayoni har bir tizimning o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq
holda   amalga   oshiriladi.   Shuningdek,   texnik   tizimlarni   ekspertizadan   o'tkazish
ularning   nafaqat   texnik   holatini   baholash,   balki   iqtisodiy,   ekologik   va   ijtimoiy
jihatlarini   ham   o'z   ichiga   oladi.   Bu   esa   texnik   ekspertizani   kompleks   va   tizimli
yondashuvlar asosida tashkil etishni talab etadi.
Respublikamizda   sanoatlashtirish   jarayonlarining   jadallashuvi,   ishlab
chiqarishni   modernizatsiya   qilish   va   diversifikatsiyalash,   zamonaviy
texnologiyalarni   joriy   etish   kabi   jarayonlar   texnik   tizimlarni   ekspertizadan
o'tkazishning  samarali   mexanizmlarini  yaratishni   talab  etmoqda. Ayniqsa,  eksport
salohiyatini   oshirish   va   mahsulot   sifatini   xalqaro   standartlar   darajasiga   ko'tarish
uchun   texnik   tizimlarni   ekspertizadan   o'tkazishning   ilmiy   asoslangan   usullarini
joriy etish zarurdir.
Tadqiqotning   maqsadi   texnik   tizimlarni   ekspertizadan   o'tkazishni   tashkil
etishning nazariy-metodologik asoslarini o'rganish va ularni amaliyotga joriy etish
bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Tadqiqotning asosiy vazifalari  quyidagilardan iborat:
 texnik   tizimlarni   ekspertizadan   o'tkazishning   nazariy   asoslarini
o'rganish;
4  texnik   ekspertiza   jarayonlarini   tashkil   etishning   metodologik
jihatlarini tahlil qilish;
 texnik   tizimlarni   ekspertizadan   o'tkazishning   zamonaviy   usullarini
tadqiq etish;
 texnik ekspertiza jarayonlarini takomillashtirish yo'llarini aniqlash;
 texnik   tizimlarni   ekspertizadan   o'tkazishda   xalqaro   tajribalarni
o'rganish va mahalliy sharoitlarga moslashtirish imkoniyatlarini aniqlash.
Tadqiqot   ob'ekti   sifatida   texnik   tizimlarni   ekspertizadan   o'tkazish
jarayonlari tanlangan.
Tadqiqot   predmeti   texnik   tizimlarni   ekspertizadan   o'tkazishni   tashkil
etishning nazariy-metodologik va amaliy jihatlari hisoblanadi.
Ushbu   kurs   ishida   texnik   tizimlarni   ekspertizadan   o'tkazishning   nazariy
asoslari,   texnik   ekspertiza   jarayonlarini   tashkil   etishning   metodologik   jihatlari,
zamonaviy   usullari   va   ularni   takomillashtirish   yo'llari   tadqiq   etiladi.   Shuningdek,
texnik   tizimlarni   ekspertizadan   o'tkazishda   xalqaro   tajribalar   o'rganiladi   va
mahalliy sharoitlarga moslashtirish imkoniyatlari tahlil qilinadi. Tadqiqot natijasida
texnik   tizimlarni   ekspertizadan   o'tkazishni   tashkil   etishning   samarali
mexanizmlarini joriy etish bo'yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi.
5 1-BOB. TEXNIK TIZIMLARNI EKSPERTIZADAN
O'TKAZISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Texnik tizimlar tushunchasi va turlari
Texnik   tizim   -   bu   muayyan   vazifalarni   bajarishga   mo'ljallangan,   o'zaro
bog'langan   texnik   elementlar   va   qismlardan   tashkil   topgan   murakkab   tuzilma
hisoblanadi. Texnik  tizimlar  turli  sohalarda qo'llanilib, ishlab chiqarish,  transport,
aloqa, energetika va boshqa ko'plab sohalarda muhim ahamiyatga ega.[1]
Texnik tizimlarning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
 tizimlilik   (yaxlitlik)   -   tizimning   barcha   elementlari   o'zaro   bog'liq   va
bir-biriga ta'sir ko'rsatadi;
 murakkablik   -   tizim   elementlari   soni,   ularning   aloqalari   va   o'zaro
ta'siri darajasi bilan aniqlanadi;
 ishonchlilik   -   belgilangan   muddat   davomida   tizimning   berilgan
funksiyalarni bajarish qobiliyati;
 samaradorlik   -   tizimning   maqsadga   erishish   darajasi   va   resurslardan
foydalanish samarasi;
 moslashuvchanlik   -   tizimning   o'zgaruvchan   sharoitlarga   moslashish
qobiliyati.
Texnik tizimlarni tasniflashda quyidagi mezonlar qo'llaniladi:
1. Murakkablik darajasi bo'yicha:
o oddiy tizimlar - bir nechta elementlardan iborat bo'lgan tizimlar;
o murakkab   tizimlar   -   ko'p   sonli   elementlar   va   aloqalardan   iborat
tizimlar;
o o'ta   murakkab   tizimlar   -   juda   ko'p   sonli   elementlar   va   murakkab
ierarxik tuzilmaga ega bo'lgan tizimlar.
6 2. Funksional maqsadga ko'ra:
o ishlab chiqarish tizimlari (mashinalar, uskunalar, texnologik liniyalar);
o transport tizimlari (avtomobil, temir yo'l, havo va suv transporti);
o energetik tizimlar (elektr stantsiyalari, elektr tarmoqlari);
o axborot-kommunikatsiya tizimlari (aloqa tizimi, hisoblash tizimlari);
o monitoring va nazorat tizimlari (avtomatik boshqaruv tizimlari).
3. Tashqi muhit bilan o'zaro aloqasi bo'yicha:
o ochiq tizimlar - tashqi muhit bilan faol o'zaro aloqada bo'lgan tizimlar;
o yopiq tizimlar - tashqi muhit bilan o'zaro ta'siri cheklangan tizimlar.
4. Boshqaruv usuli bo'yicha:
o avtomatik tizimlar - inson ishtirokisiz mustaqil ishlaydigan tizimlar;
o avtomatlashtirilgan tizimlar - inson ishtirokida ishlaydigan tizimlar;
o qo'l   boshqaruvli   tizimlar   -   inson   tomonidan   to'liq   boshqariladigan
tizimlar.
Texnik tizimlar hayot sikli quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi: loyihalash,
ishlab  chiqarish,  ekspluatatsiya,  modernizatsiya  va  utilizatsiya.  Har  bir  bosqichda
tizimning o'ziga  xos  xususiyatlari  va  talablari  shakllanadi.  Ekspertiza  jarayoni   bu
hayot siklining barcha bosqichlarida amalga oshirilishi mumkin.
1.2. Texnik ekspertiza mohiyati va ahamiyati
Texnik ekspertiza - bu texnik tizimlarning holatini, ularning xususiyatlarini,
parametrlarini   va   funksional   ko'rsatkichlarini   o'rganish,   tahlil   qilish   va   baholash
jarayoni   hisoblanadi.  Texnik   ekspertiza   jarayoni   mutaxassislar   tomonidan   amalga
oshirilib, maxsus bilim, tajriba va texnik vositalardan foydalanishni talab etadi.
Texnik ekspertizaning asosiy maqsadlari:
7  texnik tizimning haqiqiy holati va parametrlarini aniqlash;
 tizimning belgilangan talablarga muvofiqligini baholash;
 texnik tizimning ishonchlilik va xavfsizlik ko'rsatkichlarini aniqlash;
 texnik   tizimning   ishlash   resursini   va   uning   qolgan   muddatini
baholash;
 nosozliklar va nuqsonlarni aniqlash, ularning sabablari va oqibatlarini
tahlil qilish;
 tizimni   takomillashtirish   va   modernizatsiya   qilish   imkoniyatlarini
aniqlash.
Texnik ekspertizaning amaliy ahamiyati quyidagilarda namoyon bo'ladi:
1. Xavfsizlikni ta'minlash - texnik tizimlarning nosozliklari sababli kelib
chiqadigan avariyalar va baxtsiz hodisalarning oldini olish;
2. Iqtisodiy   samaradorlikni   oshirish   -   texnik   tizimlarning   ishonchli
ishlashini ta'minlash, rejalashtirilmagan to'xtab qolishlar va ta'mirlash harajatlarini
kamaytirish;
3. Ekologik   xavfsizlikni   ta'minlash   -   texnik   tizimlarning   nosozliklari
tufayli atrof-muhitga zarar yetkazilishining oldini olish;
4. Sifatni   nazorat   qilish   -   mahsulot   va   xizmatlarning   belgilangan
standartlarga muvofiqligini ta'minlash;
5. Texnik tizimlarning ishlash muddatini uzaytirish - texnik tizimlarni o'z
vaqtida   modernizatsiya   qilish   va   takomillashtirish   orqali   ulardan   samarali
foydalanish muddatini uzaytirish.
Texnik ekspertiza quyidagi hollarda o'tkaziladi:
 yangi texnik tizimlarni loyihalash va ishlab chiqarish jarayonida;
 texnik tizimlarni ekspluatatsiyaga qabul qilishda;
8  texnik   tizimlarning   muntazam   ravishda   davriy   tekshiruvlarini
o'tkazishda;
 texnik tizimlarning nosozliklari va avariyalari sodir bo'lganda;
 texnik tizimlarni modernizatsiya qilish va ta'mirlashdan keyin;
 texnik tizimlarning ishlash resursini uzaytirish maqsadida.
1.3. Texnik ekspertiza metodologiyasi va standartlari
Texnik   ekspertiza   metodologiyasi   -   bu   texnik   tizimlarni   ekspertizadan
o'tkazish jarayonida qo'llaniladigan metodlar, usullar va yondashuvlar majmuasidir.
Metodologiya   ekspertizaning   samaradorligi   va   natijalarning   ishonchliligini
ta'minlashga qaratilgan bo'lib, quyidagi asosiy tamoyillarga asoslanadi:
1. Obyektivlik   -   ekspertiza   jarayoni   va   natijalar   shaxsiy   manfaatlar   va
subyektiv fikrlardan xoli bo'lishi kerak;
2. Tizimlilik - ekspertiza jarayonida texnik tizimning barcha elementlari
va ularning o'zaro aloqalari hisobga olinishi kerak;
9 3. To'liqlik   -   ekspertiza   jarayonida   texnik   tizimning   barcha   muhim
jihatlari va xususiyatlari o'rganilishi kerak;
4. Izchillik   -   ekspertiza   jarayoni   belgilangan   ketma-ketlikda   va   qat'iy
algoritm asosida amalga oshirilishi kerak;
5. Ilmiylik   -   ekspertiza   zamonaviy   ilmiy   bilimlar   va   texnologiyalar
asosida amalga oshirilishi kerak. [2]
Texnik ekspertiza metodologiyasi quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi:
1. Ekspertizani rejalashtirish:
o ekspertiza maqsadi va vazifalarini aniqlash;
o ekspertiza obyektini aniqlash;
o ekspertiza metodlarini tanlash;
o zarur resurslar va vositalarni aniqlash;
o ekspertiza jarayonini rejalashtirish.
2. Ma'lumotlarni to'plash:
o texnik hujjatlarni o'rganish;
o texnik tizimni ko'zdan kechirish;
o o'lchash va nazorat ishlarini o'tkazish;
o tajriba va sinovlarni o'tkazish;
o zarur ma'lumotlarni qayd etish.
3. Ma'lumotlarni tahlil qilish:
o olingan ma'lumotlarni tizimlashtirish;
o ma'lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish;
o mavjud normativ talablar bilan solishtirish;
10 o aniqlangan nosozliklar va nuqsonlarni baholash.
4. Natijalarni rasmiylashtirish:
o ekspertiza xulosasini tayyorlash;
o natijalarni vizualizatsiya qilish;
o tavsiyalar va takliflar ishlab chiqish.
Texnik   ekspertiza   sohasida   qo'llaniladigan   standartlar   quyidagi   guruhlarga
bo'linadi:
1. Xalqaro standartlar:
o ISO (International Organization for Standardization) standartlari;
o IEC (International Electrotechnical Commission) standartlari;
o boshqa xalqaro tashkilotlar standartlari.
2. Milliy standartlar:
o O'zbekiston   Respublikasi   standartlashtirish,   metrologiya   va
sertifikatlashtirish agentligi (O'zstandart) tomonidan qabul qilingan standartlar;
o boshqa davlatlar milliy standartlari.
3. Tarmoq standartlari:
o muayyan soha yoki tarmoqqa oid standartlar;
o korxonalarning ichki standartlari va texnik shartlari.
Texnik   ekspertiza   jarayonida   qo'llaniladigan   standartlar   texnik   tizimlarning
xususiyatlari,   ishlash   sharoitlari,   xavfsizlik,   ishonchlilik,   samaradorlik   va   boshqa
ko'rsatkichlarni   baholash   mezonlarini   belgilaydi.   Standartlar   texnik   ekspertiza
natijalarining o'zaro taqqoslanishi va ularning ob'ektivligini ta'minlash uchun asos
bo'lib xizmat qiladi.[3]
1.4. Zamonaviy ekspertiza usullari va yondashuvlari
11 Texnik   tizimlarni   ekspertizadan   o'tkazishda   zamonaviy   texnologiyalar   va
yondashuvlarning   joriy   etilishi   ekspertiza   jarayonining   samaradorligini   oshirish,
xarajatlarni   kamaytirish   va   natijalarning   aniqligini   ta'minlashga   imkon   beradi.
Quyida   eng   ko'p   qo'llaniladigan   zamonaviy   ekspertiza   usullari   va   yondashuvlari
keltirilgan:
1.4.1. Texnik diagnostika usullari
Texnik   diagnostika   -   bu   texnik   tizimlarning   holatini   aniqlash   va
nosozliklarni topish jarayoni bo'lib, quyidagi usullarni o'z ichiga oladi:
1. Parametrik   diagnostika   -   texnik   tizimning   asosiy   parametrlarini
o'lchash va ularni me'yoriy qiymatlar bilan solishtirish;
2. Vibroakustik diagnostika - texnik tizimning ishlashi davomida yuzaga
keladigan tebranish va shovqinlarni o'lchash va tahlil qilish;
3. Issiqlik   diagnostikasi   -   texnik   tizim   elementlarining   harorat   rejimini
o'rganish va anomaliyalarni aniqlash;
4. Elektrik diagnostika - elektrik tizimlarning parametrlarini  o'lchash va
tahlil qilish;
5. Optik  diagnostika  -   vizual  ko'rik  va  optik  asboblar  yordamida  texnik
tizimning holatini o'rganish. [4] 
1.4.2. Noinvaziv tekshirish usullari
Noinvaziv tekshirish usullari - bu texnik tizimlarning butunligini buzmasdan
ularning   holatini   tekshirish   imkonini   beruvchi   usullar   bo'lib,   quyidagilarni   o'z
ichiga oladi:
1. Ultratovush   tekshiruvi   -   ultratovush   to'lqinlarining   texnik   tizim
elementlari orqali o'tishi va qaytishi xususiyatlarini o'rganish;
2. Rentgen   tekshiruvi   -   rentgen   nurlarining   texnik   tizim   elementlari
orqali o'tishi va yutilishi xususiyatlarini o'rganish;
12 3. Magnit-zarrachalar   usuli   -   magnit   maydonida   texnik   tizim
elementlarining yuzasidagi darzliklar va nuqsonlarni aniqlash;
4. Termovizon   tekshiruvi   -   infraqizil   nurlanish   yordamida   texnik   tizim
elementlarining harorat taqsimotini o'rganish;
5. Elektromagnit   usullar   -   elektromagnit   maydon   parametrlarining
o'zgarishini kuzatish orqali texnik tizim elementlarining holatini o'rganish.
1.4.3. Statistik tahlil va prognozlash usullari
Statistik  tahlil   va  prognozlash   usullari   -   bu  texnik   tizimlarning   ishonchlilik
ko'rsatkichlarini   baholash   va   ularning   ishlash   resursini   prognozlash   imkonini
beruvchi usullar bo'lib, quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Ishonchlilik nazariyasi usullari - texnik tizimlarning ishdan chiqishi va
nosozliklari statistikasini tahlil qilish;
2. Ehtimollik-statistik   modellar   -   texnik   tizimlarning   ishlash   jarayonini
ehtimollik nuqtai nazaridan modellashtirish;
3. Ekspert   baholash   usullari   -   mutaxassislarning   bilim   va   tajribasiga
asoslangan holda texnik tizimlarning holatini baholash;
4. Trend tahlili - texnik tizimlar parametrlarining o'zgarish dinamikasini
o'rganish va prognozlash;
5. Risk tahlili - texnik tizimlarning nosozliklari va avariyalari ehtimolini
baholash va ularning oqibatlarini tahlil qilish.[5]
1.4.4. Raqamli modellashtirish va simulyatsiya
Raqamli   modellashtirish   va   simulyatsiya   -   bu   zamonaviy   kompyuter
texnologiyalari   yordamida   texnik   tizimlarning   ishlash   jarayonini   modellashtirish
va simulyatsiya qilish usullari bo'lib, quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Chekli   elementlar   usuli   (FEM)   -   murakkab   texnik   tizimlarning
mexanik, issiqlik va elektr xususiyatlarini modellashtirish;
13 2. Dinamik   simulyatsiya   -   texnik   tizimlarning   vaqt   davomida
o'zgaruvchan sharoitlarda ishlashini modellashtirish;
3. Monte-Karlo   usuli   -   tasodifiy   jarayonlar   va   noaniqliklar   sharoitida
texnik tizimlarning ishlashini modellashtirish;
4. Raqamli   egizaklar   (Digital   twins)   -   real   texnik   tizimlarning   virtual
modellarini yaratish va ularning ishlashini real vaqt rejimida simulyatsiya qilish;
5. Ma lumotlar   assimilyatsiyasi   -   real   vaqt   rejimida   olinganʼ
ma lumotlarni modellashtirish natijalariga integratsiya qilish.	
ʼ
1.4.5. Sun iy intellekt va mashinali o'rganish	
ʼ
Sun iy   intellekt   va   mashinali   o'rganish   texnologiyalari   texnik   tizimlarni	
ʼ
ekspertizadan o'tkazish jarayonida quyidagi imkoniyatlarni taqdim etadi:
1. Nosozliklarni   aniqlash   va   tasniflash   -   texnik   tizimlarning
nosozliklarini avtomatik ravishda aniqlash va tasniflash;
2. Anomaliyalarni aniqlash - texnik tizimlarning ishlashidagi normaldan
chetga chiqishlarni aniqlash;
3. Prognozlash   -   texnik   tizimlarning   ishlashini   va   ularning
parametrlarining o'zgarishini prognozlash;
4. Tavsiyalar   tizimi   -   texnik   tizimlarni   ta mirlash   va   modernizatsiya	
ʼ
qilish bo'yicha tavsiyalar berish;
5. Ma'lumotlarni tahlil qilish - katta hajmdagi ma'lumotlarni tahlil qilish
va ulardan qimmatli ma'lumotlarni ajratib olish.
Zamonaviy   ekspertiza   usullari   va   yondashuvlarining   qo'llanilishi   texnik
tizimlarni   ekspertizadan   o'tkazish   jarayonining   samaradorligini   sezilarli   darajada
oshiradi,   xarajatlarni   kamaytiradi   va   natijalarning   aniqligini   ta'minlaydi.   Biroq,
ushbu   usullar   va   yondashuvlarning   samaradorligi   mutaxassislarning   malakasi,
zarur texnik vositalarning mavjudligi va metodologik ta'minotga bog'liq bo'ladi.
14 2-BOB. TEXNIK TIZIMLARNI EKSPERTIZADAN O'TKAZISH
JARAYONI
2.1. Ekspertizani rejalashtirish va tayyorgarlik bosqichi
Texnik   tizimlarni   ekspertizadan   o'tkazish   jarayonining   samaradorligi   ko'p
jihatdan   rejalashtirish   va   tayyorgarlik   bosqichining   sifatiga   bog'liq.   Bu   bosqich
ekspertiza   jarayonining   asosini   tashkil   etadi   va   keyingi   barcha   bosqichlarning
muvaffaqiyatli amalga oshirilishini ta'minlaydi.
2.1.1. Ekspertizani rejalashtirish
Ekspertizani rejalashtirish jarayoni quyidagi elementlarni o'z ichiga oladi:
1. Ekspertiza   maqsadi   va   vazifalarini   aniqlash .   Ekspertiza   maqsadi
aniq va  ravshan  bo'lishi   kerak. Masalan,  texnik  tizimning joriy  holatini  baholash,
ishlash   resursini   aniqlash,   nosozliklarni   topish,   modernizatsiya   qilish
imkoniyatlarini   o'rganish   va   h.k.   Maqsadga   muvofiq   ravishda,   aniq   vazifalar
belgilanadi.
2. Ekspertiza   obyekti   va   predmetini   aniqlash .   Ekspertiza   obyekti
sifatida   texnik   tizimning   o'zi,   uning   alohida   qismlari   yoki   elementlari   tanlangan
bo'lishi   mumkin.   Ekspertiza   predmeti   sifatida   esa   texnik   tizimning   alohida
parametrlari, xususiyatlari yoki funktsional ko'rsatkichlari olinadi.
3. Ekspertiza   metodlari   va   usullarini   tanlash .   Ekspertiza   maqsadi   va
vazifalariga   muvofiq   ravishda,   eng   samarali   va   maqbul   metodlar   va   usullar
tanlanadi.   Bu   jarayonda   texnik   tizimning   xususiyatlari,   mavjud   resurslar   va   vaqt
cheklovlari hisobga olinadi.
4. Ekspertiza   guruhini   shakllantirish .   Ekspertiza   guruhiga   texnik
tizimning   o'ziga   xos   xususiyatlarini   hisobga   olgan   holda   turli   mutaxassislar
kiritilishi   mumkin.   Guruh   tarkibiga   tizimning   konstruktiv   xususiyatlarini,   ishlash
tamoyillarini, texnik parametrlarini biladigan mutaxassislar kiritiladi.
15 5. Ekspertiza   jadvalini   tuzish .   Ekspertiza   jarayonining   barcha
bosqichlari   uchun   aniq   vaqt   va   muddatlar   belgilanadi.   Jadval   tuzishda   texnik
tizimning ishlash rejimi, texnologik jarayonning o'ziga xos xususiyatlari va boshqa
omillar hisobga olinadi.
6. Resurslarni   rejalashtirish .   Ekspertiza   uchun   zarur   bo'lgan   moddiy-
texnik   resurslar,   asbob-uskunalar,   o'lchov   vositalari,   dasturiy   ta'minot   va   boshqa
resurslar aniqlanadi va ularning mavjudligi ta'minlanadi.
2.1.2. Tayyorgarlik bosqichi
Tayyorgarlik bosqichi quyidagi tadbirlarni o'z ichiga oladi:
1. Texnik   hujjatlarni   o'rganish .   Ekspertizadan   o'tkaziladigan   texnik
tizimga oid barcha texnik hujjatlar, shu jumladan:
o loyiha hujjatlari;
o texnik pasport;
o ekspluatatsiya bo'yicha ko'rsatmalar;
16 o ta'mirlash va texnik xizmat ko'rsatish bo'yicha yo'riqnomalar;
o oldingi ekspertiza natijalari;
o nosozliklar va avariyalar to'g'risidagi hisobotlar o'rganiladi.[6]
2. Normativ-huquqiy baza va standartlarni o'rganish . Texnik tizimga
qo'llaniladigan barcha normativ-huquqiy hujjatlar, standartlar, texnik reglamentlar
va boshqa me'yoriy hujjatlar o'rganiladi.
3. O'lchov   vositalari   va   asbob-uskunalar   tayyorlash .   Ekspertiza
jarayonida   qo'llaniladigan   barcha   o'lchov   vositalari   va   asbob-uskunalar
tayyorlanadi,   ularning   texnik   holatini   tekshirish   va   zarur   bo'lsa   kalibrlash   ishlari
amalga oshiriladi.
4. Ekspertiza   metodikasini   ishlab   chiqish .   Ekspertiza   jarayonini
amalga   oshirish   uchun   batafsil   metodika   ishlab   chiqiladi.   Metodikada   quyidagi
elementlar o'z aksini topishi kerak:
o o'lchov nuqtalari va parametrlari;
o o'lchov usullari va vositalari;
o o'lchov natijalarini qayd etish shakllari;
o ma'lumotlarni tahlil qilish usullari;
o xulosa va tavsiyalarni shakllantirish tamoyillari.
5. Texnik   tizimni   ekspertizaga   tayyorlash .   Texnik   tizimning   o'zi
ekspertizaga tayyorlanadi, shu jumladan:
o texnik tizimning ish rejimi va holatini belgilash;
o zarur   bo'lsa,   tizimning   alohida   qismlari   yoki   elementlariga   kirish
imkoniyatini ta'minlash;
o texnik tizimning xavfsiz ishlashini ta'minlash;
o zarur bo'lsa, tizimning ishlashini to'xtatish yoki rejimini o'zgartirish.
17 6. Xavfsizlik   choralarini   ishlab   chiqish .   Ekspertiza   jarayonidagi
xavfsizlik choralari, shu jumladan:
o shaxsiy himoya vositalari;
o xavfsizlik texnikasi bo'yicha yo'riqnomalar;
o favqulodda   vaziyatlar   yuzaga   kelganda   harakatlar   rejasi   ishlab
chiqiladi.
Rejalashtirish   va   tayyorgarlik   bosqichining   sifatli   o'tkazilishi   ekspertiza
jarayonining   samaradorligini,   uning   natijalarining   ishonchliligini   va   ob'ektivligini
ta'minlashga   yordam   beradi.   Bu   bosqichda   yo'l   qo'yilgan   xatolar   va   kamchiliklar
ekspertiza jarayonining keyingi bosqichlarida salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
2.2. Texnik tizimning diagnostikasi va texnik holatini baholash
Texnik   tizimning   diagnostikasi   va   texnik   holatini   baholash   ekspertiza
jarayonining   markaziy   bosqichi   hisoblanadi.   Bu   bosqichda   texnik   tizimning   joriy
holati, uning parametrlari va funktsional ko'rsatkichlari aniqlanadi va baholanadi.
2.2.1. Texnik tizimning diagnostikasi
Texnik   diagnostika   -   bu   texnik   tizimning   holatini   aniqlash,   nosozliklarni
topish va ularning sabablari va oqibatlarini baholash jarayoni.   Texnik diagnostika
quyidagi bosqichlardan iborat:
1. Vizual   ko'rik .   Texnik   tizimning   tashqi   ko'rinishi,   konstruktiv
elementlari,   ulanish   nuqtalari   va   boshqa   vizual   ravishda   baholanishi   mumkin
bo'lgan parametrlari ko'zdan kechiriladi. Vizual ko'rik jarayonida quyidagi jihatlar
e'tiborga olinadi:
o mexanik shikastlanishlar va deformatsiyalar;
o korroziya va yemirilish belgilari;
o tashqi qismlarning butunligi;
18 o ulanish nuqtalarining holati;
o suyuqlik sizib chiqishi yoki boshqa anomaliyalar.
2. Instrumental tekshiruv . Texnik tizimning parametrlari va funktsional
ko'rsatkichlari maxsus asbob-uskunalar va o'lchov vositalari yordamida o'lchanadi.
Instrumental tekshiruv quyidagi usullarni o'z ichiga olishi mumkin:
o mexanik o'lchashlar (o'lchamlar, masofalar, og'irliklar);
o elektrik o'lchashlar (kuchlanish, tok kuchi, qarshilik);
o harorat o'lchash;
o bosim o'lchash;
o tebranish va shovqin darajasini o'lchash;
o tezlik va aylanish chastotasini o'lchash;
o boshqa parametrlarni o'lchash.
3. Noinvaziv   tekshiruv .   Texnik   tizimning   ichki   holatini   buzmasdan
tekshirish uchun zamonaviy noinvaziv tekshirish usullari qo'llaniladi:
o ultratovush tekshiruvi;
o rentgen tekshiruvi;
o termografiya;
o magnit-zarrachalar usuli;
o boshqa noinvaziv usullar.
4. Funksional   sinovlar .   Texnik   tizimning   funksional   imkoniyatlarini
baholash   uchun   turli   sinovlar   o'tkaziladi.   Funksional   sinovlar   quyidagi   turlarga
bo'linadi:
o statik sinovlar - tizimning turg'un holatdagi parametrlarini o'lchash;
19 o dinamik   sinovlar   -   tizimning   turli   rejim   va   yuklamalarda   ishlashini
tekshirish;
o yuklanish   sinovlari   -   tizimning   turli   darajadagi   yuklamalarda
ishlashini tekshirish;
o ishonchlilik   sinovlari   -   tizimning   uzoq   muddat   davomida   ishlashini
tekshirish;
o ekstremal sharoitlarda ishlashni tekshirish.
5. Monitoring . Texnik tizimning ishlash jarayonida uning parametrlarini
uzluksiz   yoki   davriy   ravishda   kuzatish   va   qayd   etish.   Monitoring   quyidagi
ko'rinishlarda amalga oshirilishi mumkin:
o uzluksiz monitoring - tizim parametrlarini real vaqt rejimida uzluksiz
kuzatish;
o davriy monitoring - tizim parametrlarini belgilangan vaqt oraliqlarida
kuzatish;
o tanlama   monitoring   -   tizimning   ayrim   parametrlarini   tanlash   va
kuzatish.[7]
2.2.2. Texnik holatni baholash
Texnik holatni baholash - bu texnik tizimning diagnostika natijalarini tahlil
qilish asosida uning texnik holatini  aniqlash  va baholash  jarayoni.   Texnik holatni
baholash quyidagi bosqichlardan iborat:
1. Diagnostika   natijalarini   tizimlashtirish .   Barcha   diagnostika
natijalari   tizimlashtirilib,   ular   asosida   texnik   tizimning   holati   to'g'risida   umumiy
tasavvur hosil qilinadi.
2. Parametrlarning me'yoriy qiymatlar bilan solishtirish . O'lchangan
parametrlar   me'yoriy   qiymatlar   bilan   solishtiriladi   va   ularning   chetga   chiqish
darajasi aniqlanadi.
20 3. Nosozliklar  va   nuqsonlarni   aniqlash .   Diagnostika   natijalarini   tahlil
qilish asosida texnik tizimning nosozliklari va nuqsonlari aniqlanadi.
4. Nosozliklar va nuqsonlarning sabablari  va oqibatlarini  baholash .
Aniqlangan nosozliklar va nuqsonlarning sabablari va ularning potentsial oqibatlari
baholanadi.
5. Texnik holatni  klassifikatsiyalash . Texnik tizimning holati quyidagi
klassifikatsiya bo'yicha baholanadi:
o to'liq   ishga   yaroqli   -   barcha   parametrlar   me'yoriy   qiymatlarga   mos
keladi, nosozliklar va nuqsonlar yo'q;
o qisman   ishga   yaroqli   -   ayrim   parametrlar   me'yoriy   qiymatlardan
chetga   chiqadi,   nosozliklar   va   nuqsonlar   mavjud,   lekin   ular   tizimning   ishlashiga
jiddiy ta'sir ko'rsatmaydi;
o ta'mirlash talab etiladi - jiddiy nosozliklar va nuqsonlar mavjud, ularni
bartaraf etish uchun ta'mirlash ishlari o'tkazilishi kerak;
o ishga   yaroqsiz   -   jiddiy   nosozliklar   va   nuqsonlar   mavjud,   ularni
bartaraf   etish   iqtisodiy   jihatdan   maqsadga   muvofiq   emas   yoki   texnik   jihatdan
mumkin emas.
6. Texnik   tizimning   qolgan   resursini   baholash .   Texnik   tizimning
diagnostika   natijalari   asosida   uning   qolgan   ishlash   resursi   baholanadi.   Qolgan
resurs quyidagi omillar asosida aniqlanadi:
o texnik tizimning loyihada belgilangan ishlash muddati;
o texnik tizimning haqiqiy ishlash muddati;
o texnik tizimning joriy holati;
o texnik tizimning ishlash sharoitlari;
o texnik tizimning nosozliklari va nuqsonlarining tavsifi;
21 o texnik tizimning eskirish darajasi.
7. Texnik   holatni   baholash   natijalarini   rasmiylashtirish .   Texnik
holatni   baholash   natijalari   maxsus   hisobot   yoki   dalolatnoma   shaklida
rasmiylashtiriladi.  Hisobotda quyidagi ma'lumotlar o'z aksini topishi kerak:
o diagnostika usullari va vositalari;
o o'lchangan parametrlar va ularning me'yoriy qiymatlari;
o aniqlangan nosozliklar va nuqsonlar;
o texnik tizimning holati to'g'risidagi xulosa;
o texnik tizimning qolgan resursi to'g'risidagi ma'lumotlar;
o tavsiyalar va takliflar.
Texnik tizimning diagnostikasi va texnik holatini baholash natijalari asosida
texnik   tizimning   ishlashini   ta'minlash,   nosozliklar   va   nuqsonlarni   bartaraf   etish,
texnik   tizimni   modernizatsiya   qilish   va   takomillashtirish   bo'yicha   qarorlar   qabul
qilinadi.
2.3.   Texnik   tizimning   xavfsizlik   va   ishonchlilik   ko ' rsatkichlarini
aniqlash
Texnik   tizimning   xavfsizlik   va   ishonchlilik   ko'rsatkichlarini   aniqlash
ekspertiza jarayonining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu ko'rsatkichlar texnik
tizimning   sifatini   va   uning   ekspluatatsiya   jarayonidagi   xavfsizligini   baholash
imkonini beradi.
2.3.1. Xavfsizlik ko'rsatkichlarini aniqlash
Xavfsizlik   ko'rsatkichlari   -   bu   texnik   tizimning   ekspluatatsiya   jarayonida
insonlar, moddiy boyliklar  va atrof-muhit  uchun  xavf-xatar  darajasini  ifodalovchi
ko'rsatkichlar. Xavfsizlik ko'rsatkichlarini aniqlash quyidagi bosqichlardan iborat:
22 1. Potentsial xavf-xatarlarni aniqlash . Texnik tizimning ekspluatatsiya
jarayonida   yuzaga   kelishi   mumkin   bo'lgan   barcha   potentsial   xavf-xatarlar
aniqlanadi. Potentsial xavf-xatarlar quyidagi turlarga bo'linadi:
o mexanik   xavf-xatarlar   (masalan,   harakatlanuvchi   qismlar,
qurilmalarning tushib ketishi);
o elektr xavf-xatarlari (masalan, elektr toki urishi, qisqa tutashuv);
o issiqlik xavf-xatarlari (masalan, yuqori harorat, yong'in);
o kimyoviy xavf-xatarlar (masalan, zaharli moddalar, korroziya);
o radiatsion xavf-xatarlar;
o ekologik xavf-xatarlar (masalan, atrof-muhitning ifloslanishi);
o boshqa turdagi xavf-xatarlar.
2. Xavf-xatarlarning   yuzaga   kelish   ehtimolini   baholash .   Har   bir
potentsial   xavf-xatar   uchun   uning   yuzaga   kelish   ehtimoli   baholanadi.   Ehtimolni
baholash quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin:
o statistik   usullar   -   o'xshash   texnik   tizimlarning   ekspluatatsiya
jarayonidagi avariyalar va baxtsiz hodisalar statistikasini tahlil qilish;
o ehtimollik-statistik   modellashtirish   -   texnik   tizimning   ishlash
jarayonini ehtimollik nuqtai nazaridan modellashtirish;
o ekspert   baholash   -   mutaxassislarning   bilim   va   tajribasiga   asoslangan
holda xavf-xatarlarning yuzaga kelish ehtimolini baholash.
3. Xavf-xatarlarning   oqibatlarini   baholash .   Har   bir   potentsial   xavf-
xatar   uchun   uning   yuzaga   kelishi   mumkin   bo'lgan   oqibatlari   baholanadi.
Oqibatlarni baholash quyidagi jihatlar bo'yicha amalga oshiriladi:
o insonlar uchun oqibatlar (masalan, jarohatlanish, o'lim);
23 o moddiy   boyliklar   uchun   oqibatlar   (masalan,   jihozlarning
shikastlanishi, ishlab chiqarishning to'xtashi);
o atrof-muhit uchun oqibatlar (masalan, ifloslanish, ekologik zarar);
o boshqa turdagi oqibatlar.
4. Risk   darajasini   baholash .   Har   bir   potentsial   xavf-xatar   uchun   risk
darajasi   aniqlanadi.   Risk   darajasi   xavf-xatarning   yuzaga   kelish   ehtimoli   va   uning
oqibatlari   og'irligi   asosida   aniqlanadi.   Risk   darajasi   quyidagi   formula   bo'yicha
hisoblanadi:
Risk = Ehtimol × Oqibat
Risk darajasi quyidagi shkalada baholanishi mumkin:
o past  risk -  xavf-xatarning yuzaga  kelish ehtimoli  past  yoki  oqibatlari
uncha og'ir emas;
o o'rtacha   risk   -   xavf-xatarning   yuzaga   kelish   ehtimoli   o'rtacha   yoki
oqibatlari o'rtacha og'irlikda;
o yuqori   risk   -   xavf-xatarning   yuzaga   kelish   ehtimoli   yuqori   yoki
oqibatlari jiddiy;
o kritik   risk   -   xavf-xatarning   yuzaga   kelish   ehtimoli   juda   yuqori   va
oqibatlari juda og'ir.
5. Xavfsizlik   choralarini   baholash .   Texnik   tizimda   mavjud   bo'lgan
xavfsizlik choralari va himoya vositalari baholanadi.  Xavfsizlik choralari quyidagi
turlarga bo'linadi:
o konstruktiv   choralar   -   texnik   tizimning   konstruktsiyasida   ko'zda
tutilgan xavfsizlik elementlari;
o texnologik   choralar   -   texnologik   jarayonda   ko'zda   tutilgan   xavfsizlik
elementlari;
24 o tashkiliy   choralar   -   xavfsizlik   qoidalari,   yo'riqnomalar,   xavfsizlik
texnikasi bo'yicha o'qitish;
o shaxsiy himoya vositalari - individual himoya vositalari;
o avtomatik himoya va blokirovka tizimlari;
o signalizatsiya va ogohlantirish tizimlari.
6. Xavfsizlik   ko'rsatkichlarini   hisoblash .   Texnik   tizimning   xavfsizlik
ko'rsatkichlari hisoblanadi. Xavfsizlik ko'rsatkichlari quyidagilarni o'z ichiga olishi
mumkin:
o xavfsiz   ishlash   darajasi   -   texnik   tizimning   xavfsiz   ishlash   vaqtining
umumiy ishlash vaqtiga nisbati;
o xavf-xatarlarning   oldini   olish   darajasi   -   oldini   olish   choralari   bilan
qoplangan xavf-xatarlarning umumiy xavf-xatarlar soniga nisbati;
o himoya vositalarining samaradorligi - himoya vositalari bilan bartaraf
etilgan xavf-xatarlarning umumiy xavf-xatarlar soniga nisbati;
o risk   indeksi   -   texnik   tizimning   umumiy   risk   darajasini   ifodalovchi
ko'rsatkich.
2.3.2. Ishonchlilik ko'rsatkichlarini aniqlash
Ishonchlilik   ko'rsatkichlari   -   bu   texnik   tizimning   belgilangan   muddat
davomida   berilgan   funksiyalarni   bajarish   qobiliyatini   ifodalovchi   ko'rsatkichlar.
Ishonchlilik ko'rsatkichlarini aniqlash quyidagi bosqichlardan iborat:
1. Ishonchlilik   mezonlarini   aniqlash .  Texnik   tizimning   ishonchliligini
baholash   uchun   mezonlar   aniqlanadi.   Ishonchlilik   mezonlari   quyidagilarni   o'z
ichiga olishi mumkin:
o uzluksiz ishlash vaqti;
o nosozliklarsiz ishlash vaqti;
25 o nosozliklar chastotasi;
o ta'mirlashga ketadigan vaqt;
o ta'mirlashga ketadigan xarajatlar;
o zahira elementlarining mavjudligi.
2. Ishonchlilik   parametrlarini   o'lchash .  Texnik   tizimning   ishonchlilik
parametrlari o'lchanadi.   Ishonchlilik parametrlarini o'lchash quyidagi usullar bilan
amalga oshirilishi mumkin:
o statistik   usullar   -   texnik   tizimning   ishlash   jarayonida   nosozliklar   va
to'xtab qolishlar statistikasini to'plash va tahlil qilish;
o laboratoriya   sinovlari   -   texnik   tizimning   laboratoriya   sharoitlarida
sinovlarini o'tkazish;
o ekspert   baholash   -   mutaxassislarning   bilim   va   tajribasiga   asoslangan
holda ishonchlilik parametrlarini baholash.
3. Ishonchlilik   ko'rsatkichlarini   hisoblash .   Texnik   tizimning
ishonchlilik   ko'rsatkichlari   hisoblanadi.   Ishonchlilik   ko'rsatkichlari   quyidagilarni
o'z ichiga olishi mumkin:
o nosozliklarsiz ishlash ehtimoli - texnik tizimning belgilangan muddat
davomida nosozliklarsiz ishlash ehtimolini ifodalovchi ko'rsatkich;
o nosozliklar   intensivligi   -   vaqt   birligi   davomida   yuzaga   keladigan
nosozliklar sonini ifodalovchi ko'rsatkich;
o o'rtacha   nosozliklarsiz   ishlash   vaqti   (MTBF   -   Mean   Time   Between
Failures) - ikki ketma-ket nosozlik orasidagi o'rtacha vaqt intervali;
o o'rtacha   tiklash   vaqti   (MTTR   -   Mean   Time   To   Repair)   -   nosozlikni
bartaraf etish uchun zarur bo'lgan o'rtacha vaqt;
26 o texnik   tayyorlik   koeffitsienti   -   texnik   tizimning   ishlashga   tayyor
bo'lgan vaqtining umumiy vaqtga nisbati;
o ta'mirlashga   yaroqlilik   koeffitsienti   -   ta'mirlash   uchun   zarur   bo'lgan
vaqtning umumiy ta'mirlash sikliga nisbati.
4. Ishonchlilik   ko'rsatkichlarini   baholash .   Hisoblangan   ishonchlilik
ko'rsatkichlari   me'yoriy   qiymatlar   bilan   solishtiriladi   va   texnik   tizimning
ishonchliligi baholanadi.  Ishonchlilik ko'rsatkichlarini baholash quyidagi mezonlar
bo'yicha amalga oshirilishi mumkin:
o ishonchlilik darajasi - texnik tizimning ishonchlilik ko'rsatkichlarining
me'yoriy qiymatlarga muvofiqlik darajasi;
o ishonchlilik   dinamikasi   -   texnik   tizimning   ishonchlilik
ko'rsatkichlarining vaqt bo'yicha o'zgarishi;
o ishonchlilik   qiymati   -   texnik   tizimning   ishonchliligini   ta'minlash
uchun zarur bo'lgan xarajatlar;
o ishonchlilik   samaradorligi   -   texnik   tizimning   ishonchliligini   oshirish
uchun amalga oshirilgan tadbirlarning samaradorligi.
Texnik   tizimning   xavfsizlik   va   ishonchlilik   ko'rsatkichlarini   aniqlash
natijalari   asosida   texnik   tizimning   ishlash   jarayonida   xavfsizlikni   ta'minlash,
ishonchlilikni oshirish va risklarni kamaytirish bo'yicha choralar ishlab chiqiladi.
2.4. Ekspertiza natijalarini qayd etish va rasmiylashtirish
Ekspertiza   natijalarini   qayd   etish   va   rasmiylashtirish   bosqichi   ekspertiza
jarayonining   yakuniy   bosqichi   hisoblanadi.   Bu   bosqichda   ekspertiza   davomida
olingan   barcha   ma'lumotlar,   ular   asosida   qilingan   xulosalar   va   ishlab   chiqilgan
tavsiyalar rasmiylashtiriladi va manfaatdor shaxslarga taqdim etiladi.[8]
2.4.1. Ekspertiza natijalarini qayd etish
27 Ekspertiza   natijalarini  qayd  etish   -   bu  ekspertiza  jarayonida  olingan  barcha
ma'lumotlarni,   o'lchash   natijalarini,   kuzatuvlarni   va   boshqa   ma'lumotlarni   qayd
etish   va   tizimlashtirish   jarayoni.   Ekspertiza   natijalarini   qayd   etish   quyidagi
bosqichlardan iborat:
1. Birlamchi  ma'lumotlarni  qayd etish . Ekspertiza  jarayonida  olingan
barcha birlamchi ma'lumotlar, shu jumladan:
o o'lchash natijalari;
o kuzatuvlar;
o fotosurat va videomateriallar;
o diagnostika natijalari;
o sinovlar natijalari qayd etiladi.
2. Ma'lumotlarni   tizimlashtirish .   Qayd   etilgan   ma'lumotlar
tizimlashtirilib,   ular   asosida   yakuniy   hisobot   va   xulosalar   tayyorlanadi.
Ma'lumotlarni tizimlashtirish quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin:
o jadvallar - ma'lumotlarni jadval ko'rinishida tizimlashtirish;
o grafiklar   va   diagrammalar   -   ma'lumotlarni   grafik   ko'rinishda
tasvirlash;
o sxemalar   va   chizmalar   -   texnik   tizimning   tuzilishi   va   ishlash
tamoyillarini tasvirlash;
o fotosurat   va   videomateriallar   -   texnik   tizimning   holatini   vizual
tasvirlash.
3. Ma'lumotlarni   tahlil   qilish .   Tizimlashtirilib,   qayd   etilgan
ma'lumotlar   tahlil   qilinadi   va   ular   asosida   texnik   tizimning   holati,   xavfsizligi   va
ishonchliligi   to'g'risida   xulosalar   shakllantiriladi.   Ma'lumotlarni   tahlil   qilish
quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin:
28 o statistik tahlil - ma'lumotlarning statistik ko'rsatkichlarini hisoblash va
tahlil qilish;
o trend tahlili - ma'lumotlarning vaqt bo'yicha o'zgarish tendensiyalarini
o'rganish;
o qiyosiy tahlil - me'yoriy qiymatlar bilan solishtirish;
o sabab-oqibat   tahlili   -   nosozliklar   va   nuqsonlarning   sabablari   va
oqibatlarini o'rganish.
2.4.2. Ekspertiza natijalarini rasmiylashtirish
Ekspertiza   natijalarini   rasmiylashtirish   -   bu   ekspertiza   natijalarini   rasmiy
hujjatlar   shaklida   tayyorlash   va   manfaatdor   shaxslarga   taqdim   etish   jarayoni.
Ekspertiza natijalarini rasmiylashtirish quyidagi bosqichlardan iborat:
1. Ekspertiza hisobotini tayyorlash . Ekspertiza hisoboti - bu ekspertiza
natijalari   aks   ettirilgan   asosiy   hujjat.   Ekspertiza   hisoboti   quyidagi   bo'limlarni   o'z
ichiga olishi kerak:
a)  Kirish qismi :
 ekspertiza predmeti va obyekti;
o ekspertiza o'tkazilgan sana va joy;
o ekspertiza o'tkazgan tashkilot va mutaxassislar to'g'risida ma'lumotlar;
o ekspertiza meto dlari va vositalari.
b)  Asosiy qism :
o texnik tizimning tavsifi;
o o'rganilgan texnik hujjatlar ro'yxati;
o o'tkazilgan diagnostika va sinovlar tavsifi;
o olingan ma'lumotlar va natijalar;
29 o o'lchash natijalari va ularning me'yoriy qiymatlar bilan solishtirish;
o aniqlangan nosozliklar va nuqsonlar;
o texnik tizimning xavfsizlik va ishonchlilik ko'rsatkichlari;
o texnik tizimning texnik holati to'g'risida xulosa.
c)  Yakuniy qism :
o yakuniy xulosalar;
o tavsiyalar va takliflar;
o ekspertiza natijalari bo'yicha qarorlar;
o ekspertiza natijalarini amalga oshirish bo'yicha tavsiyalar.
d)  Ilovalar :
o o'lchash protokollari;
o fotosurat va videomateriallar;
o chizmalar va sxemalar;
o boshqa qo'shimcha materiallar.
2. Ekspertiza xulosasini tayyorlash . Ekspertiza xulosasi - bu ekspertiza
natijalarini   qisqacha   ifodalaydigan   hujjat.   Ekspertiza   xulosasi   quyidagi
ma'lumotlarni o'z ichiga olishi kerak:
o ekspertiza predmeti va obyekti;
o ekspertiza o'tkazilgan sana va joy;
o ekspertiza o'tkazgan tashkilot va mutaxassislar;
o texnik tizimning qisqacha tavsifi;
o ekspertiza natijalari bo'yicha asosiy xulosalar;
o texnik tizimning texnik holati to'g'risida xulosa;
30 o takliflar va tavsiyalar.
3. Tavsiyalar   va   takliflar   ishlab   chiqish .   Ekspertiza   natijalari   asosida
texnik   tizimning   ishlashini   yaxshilash,   nosozliklarni   bartaraf   etish,   xavfsizlik   va
ishonchlilikni   oshirish   bo'yicha   tavsiyalar   va   takliflar   ishlab   chiqiladi.   Tavsiyalar
va takliflar quyidagi yo'nalishlarda ishlab chiqilishi mumkin:
o texnik tizimni ta'mirlash va tiklash;
o texnik tizimni modernizatsiya qilish va takomillashtirish;
o texnik tizimni ekspluatatsiya qilish rejimini o'zgartirish;
o texnik tizimni ekspluatatsiya qilish muddatini uzaytirish;
o texnik tizimni almashtirishni rejalashtirish.
4. Ekspertiza   natijalarini   taqdim   etish .   Ekspertiza   natijalari
manfaatdor shaxslarga taqdim etiladi.  Ekspertiza natijalarini taqdim etish quyidagi
shakllarda amalga oshirilishi mumkin:
o yozma hisobot va xulosa;
o prezentatsiya va taqdimot;
o ekspertiza natijalarini muhokama qilish uchun yig'ilish;
o elektron shakldagi hisobot va ma'lumotlar bazasi.
5. Ekspertiza   natijalarini   saqlash   va   arxivlash .   Ekspertiza   natijalari,
shu  jumladan barcha  ma'lumotlar,  hisobotlar,  xulosalar  va  tavsiyalar   saqlanadi  va
arxivlanadi.   Ekspertiza   natijalarini   saqlash   va   arxivlash   quyidagi   maqsadlarda
amalga oshiriladi:
o ekspertiza natijalarini keyinchalik foydalanish uchun saqlash;
o keyingi ekspertizalar bilan solishtirish;
o texnik tizimning ishlash tarixi va dinamikasini kuzatish;
31 o ekspertiza natijalarini huquqiy va me'yoriy jihatdan himoya qilish.
2.4.3. Ekspertiza natijalarini vizualizatsiya qilish
Ekspertiza natijalarini vizualizatsiya qilish - bu ekspertiza natijalarini vizual
shaklda   tasvirlash   va   taqdim   etish   jarayoni.   Vizualizatsiya   ekspertiza   natijalarini
tushunish   va   idrok   etish   uchun   qulay   shaklda   taqdim   etishga   yordam   beradi.[9].
Ekspertiza natijalarini vizualizatsiya qilish quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi
mumkin:
1. Grafiklar   va   diagrammalar .   O'lchash   natijalari,   trend   va
tendensiyalarni grafiklar va diagrammalar ko'rinishida tasvirlash:
o chiziqli   grafiklar   -   parametrlarning   vaqt   bo'yicha   o'zgarishini
tasvirlash;
o ustunli diagrammalar - turli parametrlarni solishtirish;
o doiraviy diagrammalar - nisbiy ko'rsatkichlarni tasvirlash;
o tarqoqlik diagrammalari - parametrlar orasidagi bog'liqlikni tasvirlash.
2. Sxemalar   va   chizmalar .   Texnik   tizimning   tuzilishi,   ishlash
tamoyillari va nosozliklarini sxematik tasvirlash:
o bloklardan   iborat   sxemalar   -   texnik   tizimning   funktsional   tuzilishini
tasvirlash;
o elektrik sxemalar - elektrik va elektronik tizimlarni tasvirlash;
o texnologik sxemalar - texnologik jarayonlarni tasvirlash;
o nosozliklar   sxemalari   -   nosozliklar   va   ularning   sabablari   orasidagi
bog'liqlikni tasvirlash.
3. Fotosurat   va   videomateriallar .  Texnik   tizimning   holati,   nosozliklar
va nuqsonlarni vizual tasvirlash:
32 o umumiy ko'rinish fotosuratlari - texnik tizimning umumiy ko'rinishini
tasvirlash;
o nuqsonlar   va   nosozliklar   fotosuratlari   -   aniqlangan   nuqsonlar   va
nosozliklarni tasvirlash;
o termogrammalar - issiqlik taqsimotini tasvirlash;
o videomateriallar - texnik tizimning ishlash jarayonini tasvirlash.
4. 3D   modellar   va   animatsiyalar .   Texnik   tizimning   uch   o'lchovli
modellarini yaratish va ularning ishlashini animatsiya orqali tasvirlash:
o 3D modellar - texnik tizimning fazoviy tuzilishini tasvirlash;
o animatsiyalar   -   texnik   tizimning   ishlash   prinsiplarini   dinamik
tasvirlash;
o virtual   reallik   modellar   -   texnik   tizimning   murakkab   tuzilishini
interfaol tasvirlash.
5. Infografikalar . Murakkab ma'lumotlarni sodda va tushunarli shaklda
tasvirlash:
o jarayonlar infografikasi - ekspertiza jarayonini tasvirlash;
o natijalar infografikasi - ekspertiza natijalarini tasvirlash;
o taqqoslash   infografikasi   -   turli   tizimlarni   yoki   bir   tizimning   turli
holatlari solishtirish.
Ekspertiza   natijalarini   qayd   etish   va   rasmiylashtirish   bosqichi   ekspertiza
jarayonining   muhim   yakuniy   bosqichi   hisoblanadi.   Bu   bosqichda   ekspertiza
davomida olingan barcha ma'lumotlar, xulosalar va tavsiyalar rasmiylashtiriladi va
manfaatdor   shaxslarga   taqdim   etiladi.   Ekspertiza   natijalarining   to'g'ri   va   sifatli
rasmiylashtirilishi   ekspertiza   natijalarining   qiymatini,   ularning   tushunarliligi   va
amaliy ahamiyatini oshiradi.
33 Shuningdek,   ekspertiza   natijalarining   to'g'ri   rasmiylashtirilishi   quyidagi
jihatlarni ta'minlaydi:
 ekspertiza   natijalarining   huquqiy   va   me'yoriy   jihatdan
asoslanganligini;
 ekspertiza natijalarining ishonchliligini va ob'ektivligini;
 ekspertiza   natijalarining   manfaatdor   shaxslar   tomonidan   to'g'ri
tushunilishini;
 ekspertiza natijalarining keyinchalik foydalanish uchun yaroqliligini.
Ekspertiza   natijalarini   qayd   etish   va   rasmiylashtirish   bosqichi   ekspertiza
jarayonining   yakuniy   nuqtasi   bo'lib,   ekspertiza   natijalari   asosida   texnik   tizimni
ekspluatatsiya   qilish,   ta'mirlash,   modernizatsiya   qilish   yoki   almashtirishga   oid
qarorlar qabul qilinadi.
34 3-BOB. TEXNIK TIZIMLAR EKSPERTIZASINI TASHKIL ETISH
SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO'LLARI
Texnik   tizimlarni   ekspertizadan   o'tkazish   jarayonlarini   takomillashtirish   va
samaradorligini   oshirish   bugungi   kunda   muhim   ilmiy-amaliy   ahamiyatga   ega
masalalardan   biri   hisoblanadi.   Texnologiyalar   taraqqiyoti,   innovatsion   yechimlar
va   raqamlashtirish   jarayonlari   ekspertiza   sohasiga   ham   o'z   ta'sirini   ko'rsatmoqda.
Ushbu   bobda   texnik   tizimlar   ekspertizasini   tashkil   etish   samaradorligini
oshirishning   zamonaviy   yo'nalishlari,   texnologik   vositalari,   avtomatlashtirish
imkoniyatlari   hamda   xalqaro   tajribalar   asosida   milliy   ekspertiza   tizimini
takomillashtirish istiqbollari ko'rib chiqiladi.
3.1. Ekspertizaning zamonaviy texnologik vositalari
Texnik tizimlar ekspertizasini samarali tashkil etishda zamonaviy texnologik
vositalarning o'rni beqiyos. Hozirgi  kunda ekspertiza jarayonlarini  yuqori aniqlik,
ishonchlilik   va   tezlik   bilan   amalga   oshirishga   imkon   beruvchi   bir   qator   ilg'or
texnologik vositalar mavjud. Bular qatoriga raqamli sensorlar, noinvaziv tekshirish
uskunalari, spektral tahlil qurilmalari, yuqori aniqlikdagi o'lchov tizimlari, maxsus
dasturiy ta'minot va boshqa vositalar kiradi.
Zamonaviy ekspertiza amaliyotida keng qo'llanilayotgan muhim texnologik
vositalardan   biri   –   sun'iy   intellekt   (AI)   texnologiyalari   hisoblanadi.   AI
algoritmlaridan   foydalanish   orqali   katta   hajmdagi   ma'lumotlarni   tezkor   tahlil
qilish, potensial muammolarni avtomatik aniqlash va bashorat qilish imkoniyatlari
yaratilmoqda. Misol uchun, neyron tarmoqlari asosidagi sistemalar texnik tizimlar
buzilish   ehtimolini   oldindan   aniqlash   va   profilaktik   choralarni   belgilashda   katta
samara bermoqda.[10]
Noinvaziv tekshirish uskunalari, jumladan ultratovush, termografiya, rentgen
va   magnit-rezonans   tekshirish   vositalari   texnik   obyektlarni   destruktiv   usullarni
qo'llamasdan   tekshirish   imkonini   beradi.   Bu   esa   tekshirilayotgan   obyektning
yaxlitligini   saqlagan   holda,   uning   ichki   tuzilishini,   nuqsonlarini   va   holatini
35 aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, ko'prik konstruksiyalari, binolar,
quvur liniyalari va boshqa muhim infrastruktura obyektlarining holatini baholashda
ushbu uskunalar samarali qo'llanilmoqda.
Shuningdek,   zamonaviy   ekspertizada   3D   skanerlash,   lidar   texnologiyasi,
dronlar   va   robotlar   kabi   vositalar   texnik   obyektlarning   geometrik   parametrlarini
yuqori aniqlikda o'lchash, raqamli modellarini yaratish va murakkab sharoitlardagi
tekshiruvlarni   amalga   oshirishda   qo'llanilmoqda.   Bu   texnologiyalar   yordamida
ekspertlar   murakkab   muhandislik   inshootlari,   transport   vositalari   va   texnologik
liniyalarning   holati   va   ish   qobiliyatini   tezkor   va   aniq   baholash   imkoniyatiga   ega
bo'lmoqda.
Zamonaviy   sensorlar   va   datchiklar   texnik   tizimlarning   real   vaqt   rejimida
monitoring   qilish   imkonini   beradi.   Ushbu   qurilmalar   harorat,   namlik,   tebranish,
bosim, kimyoviy tarkib va boshqa ko'rsatkichlarni uzluksiz kuzatib, ma'lumotlarni
avtomatik qayd etish va tahlil qilish imkonini bermoqda. IoT (Internet of Things)
texnologiyasi   bilan   integratsiyalashgan   sensorlar   tizimi   uzoq   masofadan   turib
monitoring qilish va proaktiv ekspertiza o'tkazish imkoniyatlarini yaratmoqda.
Maxsus   dasturiy   ta'minot   vositalarining   rivojlanishi   ekspertiza   natijalarini
tahlil   qilish   va   modellashtirish   jarayonlarini   yangi   bosqichga   olib   chiqdi.   Hozirgi
kunda   chekli   elementlar   usuli,   Monte-Karlo   simulyatsiyasi   va   boshqa   murakkab
matematik   modellar   asosida   ishlaydigan   kompyuter   dasturlari   murakkab   texnik
tizimlarning   xulq-atvorini   bashorat   qilish,   nuqsonlarni   aniqlash   va   ularning
rivojlanish ehtimolini baholash imkonini bermoqda.
3.2. Ekspertiza jarayonlarini avtomatlashtirish imkoniyatlari
Texnik   tizimlar   ekspertizasi   samaradorligini   oshirishning   eng   muhim
yo'nalishlaridan   biri   –   ekspertiza   jarayonlarini   avtomatlashtirish   hisoblanadi.
Avtomatlashtirish   nafaqat   ekspertiza   o'tkazish   vaqtini   qisqartirish,   balki   inson
omili   ta'sirini   kamaytirish,   tahlil   natijalarining   obyektivligini   oshirish   va
resurslardan oqilona foydalanish imkonini beradi.
36 Ekspertiza   jarayonlarini   avtomatlashtirish   quyidagi   asosiy   yo'nalishlarda
amalga oshirilmoqda:
Ma'lumotlarni   yig'ish   va   qayd   etish   jarayonlarini   avtomatlashtirish   muhim
ahamiyatga ega. Avtomatlashtirilgan ma'lumotlarni yig'ish tizimlari, aqlli sensorlar
va   IoT   qurilmalari   orqali   texnik   obyektlar   haqidagi   ma'lumotlarni   real   vaqt
rejimida   to'plash   va   markazlashtirilgan   ma'lumotlar   bazasida   saqlash   mumkin.
Bunday   tizimlar   nafaqat   tizimli   monitoringni   ta'minlaydi,   balki   uzluksiz
diagnostika o'tkazish va potensial muammolarni erta bosqichda aniqlash imkonini
beradi.
Ma'lumotlarni   tahlil   qilish   jarayonlarini   avtomatlashtirish,   katta   hajmdagi
ma'lumotlarni   tezkor   va   aniq   qayta   ishlash   imkonini   beradi.   Zamonaviy   big   data
texnologiyalari,   mashinali   o'qitish   algoritmlari   va   neyron   tarmoqlari   asosidagi
tizimlar   murakkab   bog'liqliklarni   aniqlash,   anomaliyalarni   topish   va   tahlil
natijalarini avtomatik ravishda shakllantirishga yordam beradi. Masalan, mashinali
o'qitish   algoritmlari   texnik   tizimlarning   ishlashidagi   anomaliyalarni   aniqlash   va
ularning sabablari bo'yicha takliflar berish imkoniyatiga ega.
Texnik   tizimlarning   holatini   diagnostika   qilishni   avtomatlashtirish   orqali
ekspert   baholashni   tezlashtirish   va   aniqlashtirishga   erishiladi.  Avtomatlashtirilgan
diagnostika   tizimlari   sensor   ma'lumotlari,   tarixiy   ma'lumotlar   va   bilimlar   bazasi
asosida texnik tizimlarning holatini baholaydi, muammolarni aniqlaydi va ularning
rivojlanish   dinamikasini   bashorat   qiladi.   Masalan,   elektr   stansiyalari,   neft-gaz
qurilmalari, transport vositalari va ishlab chiqarish liniyalarida avtomatlashtirilgan
diagnostika   tizimlari   avariya   holatlarini   oldindan   aniqlash   va   profilaktik   choralar
ko'rish imkonini beradi.
Ekspertiza   hisobotlarini   tayyorlashni   avtomatlashtirish,   ekspertlarning
vaqtini tejash va hisobotlarning sifatini oshirish imkonini beradi. Maxsus dasturiy
ta'minot   yordamida   tekshiruv   natijalari   asosida   avtomatik   ravishda   ekspertiza
hisobotlari, xulosa va tavsiyalar shakllantirilishi mumkin. Bu ekspertlarga ko'proq
37 analitik   vazifalar   va   murakkab   masalalarni   yechishga   e'tibor   qaratish   imkonini
beradi.
Ekspertiza   jarayonlarini   boshqarishni   avtomatlashtirish   ekspertiza
loyihalarini   rejalashtirish,   resurslarni   taqsimlash,   vazifalarni   nazorat   qilish   va
natijalarni   monitoring   qilish   jarayonlarini   optimallashtirishga   yordam   beradi.
Loyihalarni boshqarish avtomatlashtirilgan tizimlari orqali ekspertiza jarayonining
barcha   bosqichlarini   nazorat   qilish,   muddatlarni   kuzatish   va   resurslardan   oqilona
foydalanish imkonini beradi.
Ekspertiza jarayonlarini avtomatlashtirish texnologiyalari tez rivojlanmoqda,
ammo   to'liq   avtomatlashtirish   ko'p   hollarda   maqsadga   muvofiq   emas.   Optimal
yondashuv   –   ekspert   bilimi   va   tajribasini   zamonaviy   avtomatlashtirish   tizimlari
bilan   kombinatsiya   qilishdir.   Bunday   yondashuv   ekspertiza   jarayonlarini
tezlashtirish va ularning sifatini oshirish imkonini beradi.
3.3. Ekspertiza natijalarini tahlil qilish va qaror qabul qilish tizimlari
Texnik   tizimlar   ekspertizasini   o'tkazishda   muhim   jihatlardan   biri   -   olingan
natijalarni   sifatli   tahlil   qilish   va   ular   asosida   optimal   qarorlar   qabul   qilishdir.
Zamonaviy qaror qabul qilish tizimlari katta hajmdagi ma'lumotlarni qayta ishlash,
murakkab   vaziyatlarni   modellashtirish   va   ko'p   omilli   tahlil   asosida   eng   maqbul
qarorlar ishlab chiqishga qaratilgan.
Qaror qabul qilish tizimlari quyidagi asosiy komponentlarni o'z ichiga oladi:
ma'lumotlar   bazasi,   bilimlar   bazasi,   modellashtirish   tizimlari,   tahlil   qilish
algoritmlari   va   foydalanuvchi   interfeysi.   Bu   komponentlar   o'zaro   bog'liq   holda
ekspertiza ma'lumotlarini samarali qayta ishlash va interpretatsiya qilishga yordam
beradi.
Ekspertiza natijalarini tahlil qilishda murakkab statistik usullar va matematik
modellar qo'llaniladi. Regression tahlil, klaster tahlil, neyron tarmoqlari va boshqa
usullar   yordamida   ekspertiza   davomida   olingan   ma'lumotlardagi   murakkab
bog'liqliklar   va   qonuniyatlar   aniqlanadi.   Bu   usullar   texnik   tizimlardagi   potensial
38 muammolarni   aniqlash,   ularning   rivojlanish   dinamikasini   bashorat   qilish   va
optimal hal qilish yo'llarini topishda muhim rol o'ynaydi.
Qaror qabul qilish jarayonida noaniqlik va tavakkalchilik omillarini hisobga
olish   muhim   ahamiyatga   ega.   Zamonaviy   qaror   qabul   qilish   tizimlari   noaniqlik
sharoitida   ishlash   uchun   fuzzy-logika,   ehtimollik   nazariyasi   va   tavakkalchilikni
baholash   usullaridan   foydalanadi.   Bu   yondashuv   texnik   tizimlarga   oid   qarorlar
qabul   qilishda   xavf-xatarlarni   minimallashtirish   va   optimallashtirishga   yordam
beradi.
Qaror   qabul   qilishda   ko'p   mezonli   optimizatsiya   usullari   keng   qo'llaniladi.
Texnik   tizimlar   ekspertizasi   natijalarini   baholashda   ko'pincha   bir   nechta,   ba'zan
qarama-qarshi mezonlar mavjud bo'ladi (masalan, xavfsizlik, ishonchlilik, iqtisodiy
samaradorlik va boshqalar). Ko'p mezonli qaror qabul qilish usullari bu mezonlar
o'rtasidagi muvozanatni topish va optimallashtirishga yordam beradi.
Zamonaviy qaror qabul qilish tizimlari nafaqat avtomatik tahlil va tavsiyalar
berish,   balki   ekspertlar   va   qaror   qabul   qiluvchi   shaxslar   o'rtasidagi   hamkorlikni
qo'llab-quvvatlashga   ham   qaratilgan.   Bunday   tizimlar   interaktiv   rejimda   ishlaydi,
ekspertlarga   ma'lumotlarni   turli   rakurslarda   ko'rish,   alternativ   stsenariylarni   tahlil
qilish va turli qarorlarning potensial oqibatlarini baholash imkonini beradi.
Qaror   qabul   qilish   jarayonida   vizualizatsiya   texnologiyalari   muhim   rol
o'ynaydi.   Murakkab   texnik   tizimlar   va   ekspertiza   natijalarini   visual   ko'rinishda
taqdim   etish,  ma'lumotlarni   tushunish   va  interpretatsiya   qilishni   sezilarli  darajada
osonlashtiradi.   Zamonaviy   vizualizatsiya   vositalari   interaktiv   grafiklar,   3D
modellar,   heat   map-lar   va   boshqa   vositalar   yordamida   murakkab   ma'lumotlarni
tushunarli formatda taqdim etishi mumkin.
Qaror   qabul   qilish   tizimlari   mashinali   o'qitish   va   sun'iy   intellekt
texnologiyalari   bilan integratsiyalashib  bormoqda.  Bu  tizimlar   o'z-o'zini   o'rganish
qobiliyatiga   ega   bo'lib,   vaqt   o'tishi   bilan   to'plangan   tajriba   asosida   qaror   qabul
qilish   jarayonini   takomillashtiradi.   Masalan,   texnik   tizimlarning   buzilishlarini
39 bashorat   qilish   va   profilaktik   choralarni   rejalashtirish   uchun   mashinali   o'qitish
algoritmlari   tarixiy   ma'lumotlar   asosida   kelajakdagi   tendensiyalarni   bashorat
qilishi mumkin.
3.4.   Xalqaro   tajribalar   va   mamlakatimizda   ekspertiza   tizimini
takomillashtirish istiqbollari
Texnik   tizimlar   ekspertizasi   sohasida   rivojlangan   mamlakatlar   tajribasi   bu
sohani   takomillashtirish   uchun   muhim   manbalardan   biridir.   Yevropa,   AQSh,
Yaponiya   va   boshqa   ilg'or   mamlakatlarda   ekspertiza   tizimlarini   tashkil   etish   va
rivojlantirish borasida qimmatli tajribalar to'plangan.
AQSh   tajribasi   texnik   tizimlar   ekspertizasini   tashkil   etishda
standartlashtirish   va   sertifikatlashning   muhim   rolini   ko'rsatadi.   AQShda   ASME
(American   Society   of   Mechanical   Engineers),   ASTM   (American   Society   for
Testing   and   Materials),   API   (American   Petroleum   Institute)   kabi   nufuzli
tashkilotlar   tomonidan   ishlab   chiqilgan   standartlar   va   normativlar   texnik
ekspertizani   o'tkazishning   aniq   tartib-qoidalarini   belgilaydi.   Bu   standartlar
zamonaviy   texnologik   ehtiyojlarga   moslashtirilgan   holda   muntazam   yangilanib
boradi. AQShda ekspertiza natijalarining ishonchliligi va sifatini ta'minlash uchun
ekspertlar malakasiga yuqori talablar qo'yiladi, ularni sertifikatlash tizimi mavjud.
Yevropa   davlatlarida   texnik   tizimlar   ekspertizasi   sohasida   integral
yondashuv   qo'llaniladi.   Bu   yerda   ekspertiza   tizimi   milliy   va   xalqaro   standartlar
hamda   normativlar   asosida   qurilgan   bo'lib,   ekspertiza   jarayonlarini
avtomatlashtirish   va   raqamlashtirishga   katta   e'tibor   qaratiladi.   Germaniya,
Fransiya, Buyuk Britaniya kabi mamlakatlarda ekspertiza natijalarining shaffofligi
va   keng   qamrovliligi   ta'minlanadi,   fuqarolik   jamiyati   va   jamoatchilik   nazorati
mexanizmlari samarali ishlaydi.
Yaponiya   tajribasi   texnik   tizimlar   ekspertizasini   o'tkazishda   innovatsion
texnologiyalarni   keng   qo'llash,   yuqori   aniqlikdagi   qurilmalar   va
avtomatlashtirilgan   tizimlardan   foydalanish   bilan   ajralib   turadi.   Yaponiyada
40 seysmik   xavf   yuqori  bo'lgan  sharoitda   muhim  infrastruktura  obyektlari,  jumladan
atom   elektr   stansiyalari,   transport   va   energetika   tizimlari   ekspertizasi   alohida
ahamiyatga   ega.   Bu   mamlakatda   ekspertiza   tizimi   profilaktika   va   doimiy
monitoring tamoyillari asosida qurilgan.
Janubiy Koreya va Singapur kabi texnologik jihatdan rivojlangan davlatlarda
texnik   tizimlar   ekspertizasi   "aqlli"   ekspertiza   tizimlari   va   sun'iy   intellekt
texnologiyalari asosida rivojlanmoqda. Bu davlatlarda ekspertiza natijalarini tahlil
qilish va qaror qabul qilish jarayonlari yuqori darajada avtomatlashtirilgan.
Mamlakatimizda   texnik   tizimlar   ekspertizasini   takomillashtirish   bo'yicha
quyidagi istiqbolli yo'nalishlarni ajratib ko'rsatish mumkin:
Normativ-huquqiy   bazani   takomillashtirish   –   ekspertiza   tizimini   tartibga
soluvchi   qonunchilik   va   me'yoriy   hujjatlarni   xalqaro   standartlar   va   ilg'or
tajribalarga   moslashtirishga   qaratilgan   ishlarni   davom   ettirish   zarur.   Shuningdek,
yangi   texnologiyalar   va   innovatsion   yechimlarni   joriy   etishni   rag'batlantiruvchi
huquqiy mexanizmlarni yaratish muhim ahamiyatga ega.
Ekspertiza   tizimini   raqamlashtirish   va   avtomatlashtirish   –   texnik   tizimlar
ekspertizasini   o'tkazish   jarayonlarini   to'liq   raqamlashtirish,   real   vaqt   rejimida
monitoring  qilish  tizimlarini  joriy etish,  ekspertiza  ma'lumotlarini  yig'ish,  saqlash
va tahlil qilishning yagona raqamli platformasini yaratishga e'tibor qaratish lozim.
Bu   sohada   "Raqamli   O'zbekiston   2030"   dasturi   doirasida   bir   qator   muhim
loyihalarni amalga oshirish mo'ljallangan.
Kadalar   salohiyatini   oshirish   –   ekspertiza   sohasida   faoliyat   yurituvchi
kadrlarni   zamonaviy   bilim   va   ko'nikmalar   bilan   qurollantirish,   xalqaro   tajriba
almashish   dasturlari,   malaka   oshirish   kurslari   va   attestatsiya   tizimini
takomillashtirish   zarur.   Yetuk   ekspertlar   tayyorlash   uchun   oliy   ta'lim
muassasalarida   maxsus   o'quv   dasturlari   va   yo'nalishlarni   joriy   etish   muhim
ahamiyatga ega.
41 Ilmiy-tadqiqot   ishlarini   rivojlantirish   –   ekspertiza   usullari   va
texnologiyalarini   takomillashtirish,   innovatsion   yechimlar   yaratish   bo'yicha
fundamental   va   amaliy   tadqiqotlar   olib   borish,   ekspertiza   sohasidagi   ilmiy
ishlanmalarni amaliyotga joriy etish mexanizmlarini takomillashtirish lozim.
Xalqaro   hamkorlikni   kuchaytirish   –   texnik   tizimlar   ekspertizasi   sohasida
xalqaro   tashkilotlar,   yetakchi   ilmiy   markazlar   va   xorijiy   ekspertlar   bilan
hamkorlikni   kengaytirish,   xalqaro   loyihalarda   ishtirok   etish,   tajriba   almashish   va
qo'shma dasturlarni amalga oshirish zarur.
Xususiy   sektorni   jalb   qilish   –   ekspertiza   xizmatlarini   ko'rsatishda   davlat-
xususiy   sheriklik   mexanizmlarini   rivojlantirish,   xususiy   ekspertiza   tashkilotlari
faoliyatini qo'llab-quvvatlash va rag'batlantirish, sohaga investitsiyalarni jalb qilish
muhim ahamiyatga ega.
Ekspertiza   natijalarining   shaffofligini   ta'minlash   –   ekspertiza   natijalarini
keng   jamoatchilikka   yetkazish   mexanizmlarini   takomillashtirish,   ochiq
ma'lumotlar   platformasini   yaratish,   fuqarolik   jamiyati   institutlari   tomonidan
jamoatchilik nazoratini ta'minlash choralarini ko'rish lozim.
Innovatsion texnologiyalarni joriy etish – sun'iy intellekt, neyron tarmoqlari,
bulutli texnologiyalar, katta ma'lumotlarni qayta ishlash, IoT va boshqa zamonaviy
texnologiyalarni ekspertiza tizimida keng qo'llash bo'yicha choralar ko'rish zarur.
Yuqorida keltirilgan barcha yo'nalishlar va tavsiyalar mamlakatimizda texnik
tizimlar   ekspertizasini   tashkil   etish   samaradorligini   oshirish,   xavfsizlik   va   sifat
standartlarini   yuksaltirish,   texnogen   xavflarni   kamaytirish   va   iqtisodiy
samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi. Bu esa o'z navbatida barqaror rivojlanish
va aholining yuksak turmush darajasini ta'minlashga muhim hissa qo'shadi.
42 XULOSA VA TAKLIFLAR
Ushbu   kurs   ishida   texnik   tizimlarni   ekspertizadan   o'tkazishni   tashkil   etish
masalalari,   ularning   nazariy   asoslari,   amaliy   jihatlari   va   takomillashtirish
yo'nalishlari   atroflicha   o'rganildi.   Olib   borilgan   tadqiqotlar   natijasida   quyidagi
xulosalar shakllantirildi:
1. Texnik tizimlarni ekspertizadan o'tkazish zamonaviy ishlab chiqarish,
xizmat   ko'rsatish   va   infratuzilma   obyektlarining   xavfsizligi,   ishonchliligi   va
samaradorligini   ta'minlashning   muhim   shartlaridan   biri   hisoblanadi.
Ekspertizaning   to'g'ri   tashkil   etilishi   texnogen   halokat   va   avariyalar   xavfini
kamaytirish,   iqtisodiy   yo'qotishlarning   oldini   olish   hamda   insonlar   hayoti   va
salomatligini himoya qilishga xizmat qiladi.
2. Texnik   tizimlar   ekspertizasini   tashkil   etish   murakkab   jarayon   bo'lib,
uni samarali amalga oshirish uchun normativ-huquqiy, tashkiliy-boshqaruv, kadrlar
tayyorlash,   moddiy-texnik   ta'minot   va   axborot-analitik   komponetlarning   o'zaro
uzviy   bog'liqligini   ta'minlash   zarur.   Bunday   yondashuv   ekspertiza   tizimining
kompleks rivojlanishiga va samaradorligi oshishiga olib keladi.
3. Zamonaviy   texnologik   vositalari,   jumladan,   sun'iy   intellekt,   neyron
tarmoqlari,   noinvaziv   tekshirish   uskunalari,   3D   skanerlash,   lidar   texnologiyasi,
dronlar   va   robotlar,   maxsus   dasturiy   ta'minotlar   texnik   ekspertiza   jarayonlarining
sifati va ishonchliligini sezilarli darajada oshirish imkonini beradi.
4. Ekspertiza   jarayonlarini   avtomatlashtirish   ma'lumotlarni   yig'ish   va
qayd   etish,   ma'lumotlarni   tahlil   qilish,   diagnostika   qilish,   hisobot   tayyorlash   va
boshqarish jarayonlarini optimallashtirishga imkon beradi. To'liq avtomatlashtirish
ko'p   hollarda   maqsadga   muvofiq   emas,   optimal   yondashuv   –   ekspert   bilimi   va
tajribasini zamonaviy avtomatlashtirish tizimlari bilan kombinatsiya qilishdir.
5. Ekspertiza   natijalarini   tahlil   qilish   va   qaror   qabul   qilish   tizimlari
murakkab   statistik   usullar,   matematik   modellar,   noaniqlik   va   tavakkalchilik
omillarini   hisobga   olish,   ko'p   mezonli   optimizatsiya   usullari   asosida   samarali
43 ishlaydigan   mexanizmlarni   o'z   ichiga   olishi   kerak.   Qaror   qabul   qilish   tizimlari
mashinali   o'qitish   va   sun'iy   intellekt   texnologiyalari   bilan   integratsiyalashib
bormoqda.
6. Rivojlangan   mamlakatlar   tajribasi   texnik   tizimlar   ekspertizasi
sohasidagi ilg'or va innovatsion yondashuvlarni o'zlashtirish va milliy sharoitlarga
moslashtirish   uchun   muhim   manba   hisoblanadi.   AQSh,   Yevropa   davlatlari,
Yaponiya,   Janubiy   Koreya   va   Singapur   kabi   davlatlarda   to'plangan   tajribalar
mamlakatimizda   ekspertiza   tizimini   takomillashtirish   uchun   qimmatli   ahamiyatga
ega.
Tadqiqot   natijalariga   asoslanib,   texnik   tizimlar   ekspertizasini
takomillashtirish bo'yicha quyidagi takliflar ishlab chiqildi:
1. Texnik   tizimlar   ekspertizasini   tashkil   etish   va   o'tkazishga   doir
normativ-huquqiy   bazani   xalqaro   standartlarga   moslashtirish   va   takomillashtirish,
shuningdek,   innovatsion   yechimlarni   joriy   etishni   rag'batlantiruvchi   huquqiy
mexanizmlarni ishlab chiqish zarur.
2. Ekspertiza   jarayonlarini   to'liq   raqamlashtirish   bo'yicha   "Texnik
ekspertizaning   yagona   raqamli   platformasi"ni   yaratish   va   joriy   etish   maqsadga
muvofiq.   Bu   platforma   orqali   ekspertiza   ma'lumotlarini   yig'ish,   saqlash,   tahlil
qilish va qaror qabul qilish jarayonlarini avtomatlashtirishga erishish mumkin.
3. Texnik tizimlar ekspertizasi sohasida kadrlar tayyorlash va malakasini
oshirish   tizimini   takomillashtirish,   oliy   ta'lim   muassasalarida   maxsus   o'quv
dasturlari   va   yo'nalishlarni   joriy   etish,   shuningdek,   ekspertlarning   malakasini
xalqaro standartlarga moslashtirish bo'yicha choralar ko'rish zarur.
4. Texnik   tizimlar   ekspertizasi   sohasida   ilmiy-tadqiqot   ishlarini
rivojlantirish,   innovatsion   yechimlar   va   texnologiyalarni   ishlab   chiqish,
shuningdek,   ilmiy-tadqiqot   natijalarini   amaliyotga   joriy   etish   mexanizmlarini
takomillashtirish lozim.
44 5. Texnik   tizimlar   ekspertizasi   sohasida   xalqaro   hamkorlikni
kuchaytirish,   xalqaro   tashkilotlar,   yetakchi   ilmiy   markazlar   va   xorijiy   ekspertlar
bilan   hamkorlikni   kengaytirish,   xalqaro   loyihalarda   ishtirok   etish   va   qo'shma
dasturlarni amalga oshirish bo'yicha choralar ko'rish taklif etiladi.
6. Ekspertiza   xizmatlarini   ko'rsatishda   davlat-xususiy   sheriklik
mexanizmlarini   rivojlantirish,   xususiy   ekspertiza   tashkilotlari   faoliyatini   qo'llab-
quvvatlash   va   rag'batlantirish,   sohaga   investitsiyalarni   jalb   qilish   bo'yicha
mexanizmlarni ishlab chiqish zarur.
7. Ekspertiza   natijalarining   shaffofligini   ta'minlash,   ekspertiza
natijalarini keng jamoatchilikka yetkazish mexanizmlarini takomillashtirish, ochiq
ma'lumotlar   platformasini   yaratish   va   fuqarolik   jamiyati   institutlari   tomonidan
jamoatchilik nazoratini ta'minlash choralarini ko'rish tavsiya etiladi.
8. Sun'iy   intellekt,   mashinali   o'qitish,   bulutli   texnologiyalar,   katta
ma'lumotlarni qayta ishlash, IoT va boshqa zamonaviy texnologiyalarni ekspertiza
jarayonlarida keng qo'llash bo'yicha ilmiy-amaliy dastur ishlab chiqish va amalga
oshirish lozim.
Yuqorida keltirilgan  takliflarning amalga oshirilishi  mamlakatimizda texnik
tizimlar   ekspertizasini   tashkil   etish   samaradorligini   oshirish,   xavfsizlik   va   sifat
standartlarini   yuksaltirish,   texnogen   xavflarni   kamaytirish   va   iqtisodiy
samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi.
45 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. O'zbekiston   Respublikasining   "Texnik   jihatdan   tartibga   solish
to'g'risida"gi Qonuni. – T.: 2023.
2. O'zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   "Texnik   jihatdan   tartibga
solish,   standartlashtirish,   sertifikatlashtirish   va   metrologiya   tizimlarini   yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi Farmoni, 24.05.2022.
3. O'zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   "Texnik   jihatdan
tartibga   solish   sohasida   davlat   nazoratini   amalga   oshirish   tartibi   to'g'risidagi
nizomni tasdiqlash haqida"gi 862-son qarori, 28.12.2022.
4. Abdullayev   A.M.,   Rahmonov   Sh.Sh.   Texnik   tizimlar   ekspertizasi
asoslari.  O'quv qo'llanma. – T.: "Fan va texnologiya", 2021. – 256 b.
5. Fayziyev   Sh.I.,   Qodirov   F.E.   Muhandislik   kommunikatsiyalari
tizimlari ekspertizasi. – T.: "Aloqachi", 2020. – 318 b.
6. Tursunov   B.O.,   Umarov   I.Y.   Sanoat   korxonalari   texnik   tizimlarini
boshqarish. – T.: "Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi", 2019. – 224 b.
7. Ismoilov   M.I.   Neft-gaz   sanoati   obyektlarida   texnik   ekspertizani
tashkil etish. – T.: "TIQXMMI", 2020. – 186 b.
8. Xalikov R.X., Abdullayev Z.S. Transport tizimlari texnik ekspertizasi.
– T.: "TDTU", 2019. – 216 b.
9. Karimov   M.S.,   Nishonov   F.N.   Raqamli   texnologiyalarni   boshqarish
tizimlari. – T.: "Aloqachi", 2022. – 294 b.
10. Bobojonov   Q.Q.,   Normamatov   I.B.   Texnik   tizimlar   xavfsizligi   va
ishonchliligi. – T.: "O'qituvchi", 2021. – 342 b.
46 ILOVALAR
1-ILOVA
TEXNIK   TIZIMLAR   EKSPERTIZASIDA   QO'LLANILADIGAN
ZAMONAVIY USKUNALAR TAVSIFI
№ Uskuna nomi Qo'llanilish
sohasi Asosiy   texnik
xususiyatlari Afzalliklari
1 Ultratovush
tekshirish
tizimi   UT-
5000 Metalli
konstruksiyalar,
quvurlar,
payvand choklari Chastota
diapazoni:   0.5-
15   MHz,
Tekshirish
chuqurligi:   6   m
gacha Yuqori   aniqlik,
noinvaziv
tekshirish
imkoniyati
2 Termografik
kamera
ThermoPro-
X2 Elektr
qurilmalari,
binolar,   issiqlik
tizimlari Sezuvchanlik:
0.05°C,   Harorat
diapazoni:   -
20°C   dan
+1500°C gacha Real   vaqtda
monitoring,
yuqori
sezuvchanlik
3 3D   lazer
skaner
ScanMaster
Pro Murakkab
geometriyali
obyektlar,
binolar,
inshootlar Aniqligi:   ±2
mm/100   m,
Skanerlash
tezligi:   1   mln
nuqta/sek Yuqori   aniqlik,
tezlik,   bulutli
ma'lumotlarni
yaratish
4 Rentgen
tekshirish
apparati   X-
Ray 7000 Metall
konstruksiyalar,
payvand
choklari, elektron
qurilmalar Rentgen
nurlanishi
quvvati:   5-450
kV,   Raqamli
sensor   o'lchami: Yuqori   sifatli
tasvirlar,   tezkor
tahlil
47 40×40 sm
5 Multisensorli
dron
DroneTech X5 Yuqori
inshootlar,
ko'priklar,   elektr
liniyalari Uchish vaqti: 45
daqiqa, Kamera:
4K   HDR,
Termografik
modul Qiyin   joylarni
tekshirish
imkoniyati,
xavfsizlik
6 IoT   sensorlar
tizimi
SmartSense Ishlab   chiqarish
liniyalari,
energetika
tizimlari Sensalar   soni:
128   tagacha,
Ma'lumotlarni
uzatish:
5G/WiFi Real   vaqtda
monitoring,
masofadan
nazorat
7 Akustik
emissiya
analizatori
AE-Tech Pro Yuk   ko'taruvchi
konstruksiyalar,
bosim   ostidagi
idishlar Chastota
diapazoni:   20
kHz   -   1   MHz,
Kanallar   soni:
32 Dinamik
jarayonlarni
monitoring
qilish
imkoniyati
8 Vibratsiya
analizatori
VibroMaster Rotatsion
uskunalar,   elektr
motorlar,
nasoslar Chastota
diapazoni:   0.5
Hz   -   20   kHz,
Kanallar soni: 8 Ko'p   kanalli
tahlil,   spektral
tahlil imkoniyati
9 Magnit-
rezonans
defektoskopi
MR-Scanner Metall
konstruksiyalar,
quvurlar Tekshirish
chuqurligi:   25
mm   gacha,
Aniqligi:   ±0.1
mm Yuqori   aniqlik,
noinvaziv
tekshirish
10 AI   asosidagi
video analitika
tizimi   AI- Vizual   tekshiruv,
sifat nazorati Tahlil   tezligi:
120 kadr/sek, AI
modellar   soni: Avtomatik
nuqsonlarni
aniqlash,   yuqori
48 Vision Pro 15+ ishonchlilik
2-ILOVA
TEXNIK   TIZIMLAR   EKSPERTIZASINI   AVTOMATLASHTIRISH
BO'YICHA DASTURIY TA'MINOT VOSITALARI
№ Dasturiy
ta'minot nomi Ishlab
chiqaruvchi Funksional
imkoniyatlar
i Qo'llanilish
sohasi
1 ExpertSystem
Pro TechSoft
International Ma'lumotlarn
i   yig'ish,
diagnostika,
tahlil,   hisobot
tayyorlash Ko'p   tarmoqli
texnik   tizimlar
ekspertizasi
2 PredictiveAnal
ytics Suite DataTech
Solutions Mashinali
o'qitish
algoritmlari
asosida
bashorat
qilish,
anomaliyalar
ni aniqlash Sanoat
uskunalari,
energetika
tizimlari
3 TechInspect
Cloud InspectionTech
Inc. Bulutli
platformada
ekspertiza
ma'lumotlarin
i   saqlash,
tahlil   qilish,
vizualizatsiya Infratuzilma
obyektlari,
kommunal
tizimlar
4 SimuTech Engineering FEM   tahlil, Qurilish
49 Expert Simulation Group texnik
tizimlarni
modellashtiris
h   va
simulyatsiya
qilish konstruksiyalar
i,
mashinasozlik
5 SafetyAnalyzer
Pro SafeTech
Solutions Xavf-
xatarlarni
baholash,
xavfsizlik
indekslarini
hisoblash Yuqori   xavfli
obyektlar,
kimyo sanoati
6 AI-Inspector Smart   Inspection
Ltd. Sun'iy
intellekt
asosida vizual
ma'lumotlarni
tahlil qilish Vizual
tekshiruv,   sifat
nazorati
7 DigiTwin
Expert Digital
Engineering Corp. Raqamli
egizaklar
yaratish   va
texnik   holatni
monitoring
qilish Murakkab
texnologik
tizimlar
8 ReportMaster TechDocumentati
on Ltd. Ekspertiza
hisobotlarini
avtomatik
generatsiya
qilish Barcha   turdagi
texnik
ekspertiza
50 9 DecisionSuppo
rt Pro Analytical
Systems Inc. Ko'p   mezonli
qaror   qabul
qilish,
alternativalar
ni baholash Qaror   qabul
qilishni
qo'llab-
quvvatlash
10 DataFusion
Expert Integrated
Solutions Group Turli
manbalardagi
ma'lumotlarni
integratsiya
qilish   va
kompleks
tahlil Ma'lumotlarni
yig'ish   va
qayta ishlash
51

Texnik  tizimni ekspertizadan o’tkazishni  tashkil etish mavzusida kurs ishi

Купить
  • Похожие документы

  • Argos test javoblari. 1000 ta savolga javob
  • “Lentali konveyerning yuritmasini hisoblash”
  • O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimidagi islohatlar yutuq va istiqboli (Navoiy viloyati misolida)
  • Korxona va tashkilotlarda sifat menejmenti
  • Ishsizlikning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha